Thema 1Italië een eenheidsstaat ?Verleden, heden en toekomst van de federatiegedachte

Cultuurkunde ItaliaansBestemd voor Dr. A.M. Blok-Boas

Lodewijk Smoor9532897Amsterdam april 2000

Inleiding

De federatiegedachte is eigenlijk van alle tijden. Dat het bepaald geen vinding is waar de EU of de VS patent op hebben bewijst het verleden. Als we naar onze eigens geschiedenis kijken zien we dat de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden eigenlijk verdacht veel op een federatie leek. En de ‘founding fathers’ van de VS bakkeleiden al over de afbakening van rechten, plichten en bevoegdheden van de staten van Amerika en het federale bestuur. Dat dit tot burgeroorlogen aanleiding gegeven heeft mag genoegzaam bekend zijn. In een wat recenter verleden is ook nog geprobeerd een federatie tussen Nederland en Indonesië tot stand te brengen, maareens te meer bleek het ideaal van een federatie moeilijker te realiseren dan verwacht. De federatie zitvaak klem tussen enerzijds het streven naar zelfstandigheid van de regio’s en anderzijds de centralistische eenheidsdenkers, de grote protagonisten van een gecentraliseerde eenheidsstaat als Frankrijk onder Louis XIV, met als credo ‘un roi, une loi une foi’. Al met al genoeg reden dus om eens te kijken wat de federatiegedachte eigenlijk inhoudt en wat deze voor Italië betekende en nog steeds betekent. Italië is wat dat betreft een goed voorbeeld omdat de Italiaanse eenheidsstaat niet bepaald natuurlijk tot stand kwam en het staatsbestel al sinds de Italiaanse eenwording tot veel gekrakeel heeft geleid. Hiermee is ook gelijk het enigszins academische gehalte van het idee van een federatie gegeven. Net als bij de vormgeving van de EU

werd er over de hoofden van de gewone onderdanen op hoogniveau – lees de selecte geletterde vaak, liberale academisch kring - gediscussieerd over de meest wenselijke staatsvorm. Maar al te vaak gebeurt zonder dat de mensen die in het gebied erin leven er echt mee betrokken zijn. De meeste Nederlanders voelen zich nog steeds in de eerste plaats Nederlander en in het ‘geografische begrip’ Italië – een vinding van de Oostenrijkse conservatieve eerste minister Metternich - van de 19e eeuw voelde men zich in de eerste plaats bewoner van een bepaalde regio, die kon verschillen van Sicilië tot Piemont. Het regionale bewustzijn was heel sterk, iets wat overigens tot ver in de 20e eeuw zijn nawerking heeft gehad. Een willekeurige Italiaan zal vaak bij de vraag waar hij vandaan komt de regio niet onvermeld laten.

Federatie en statenbond vs. eenheidsstaatFederatie: een definitieWat is nu eigenlijk precies een federatie ? Hierover zijn verschillende definities in omloop, waarvan ik er hieronder één zal noemen. In essentie gaat het er volgens de politicologen Hague Harrop en Breslin1 om dat bij een federatie of een federalistisch stelsel er een grondwettelijk gegarandeerde verdeling van de macht is, tussen verschillende lagen van bestuur. Sommige bevoegdheden zijn toebedeeld aan bijvoorbeeld2 een provinciaal niveau andere blijven op nationaal niveau. De mate van afhankelijkheid van het centrale niveau verschilt natuurlijk van land tot land. Elke burger blijft verder onderdaan van zowel het land waar hij in woont als de provincie waar hij in woont.

1 Hague e.a., p.462.2 Er zijn enorm veel termen in omloop om decentrale bestuurslagen aan te duiden en het zou dan ook te ver voeren ze allemaal op te noemen. Enkele bekende zijn de Länder in Duitsland en de regioni in Italië, die op hun beurt weer zijn onderverdeeld in province. In Nederland kennen we het onderscheid tussen het landelijke niveau, deprovincie en de gemeente.

Overigens wil het gegeven dat er een decentrale bestuurslaag is nog niet zeggen dat er ook een federatieis. Het is praktisch onmogelijk om vanuit een plaats alles te besturen en op locaal niveau alleen maar uitvoerders te hebben. In een stadsstaat, zoals Venetië of Florence dat vroeger waren, is dat misschien nog vol te houden, heden ten dage zou dat in een gecompliceerde samenleving als de huidige niet meer mogelijk zijn. Vaakzijn de pogingen om tot een puur centralistisch stelsel te komen uit bedenkelijke hoek.

Historische voorbeelden van federaties Het bekendste en oudste voorbeeld van een federatie zijnde Verenigde Staten van Amerika. In 1776 werd dit land onafhankelijk en sloten de westelijke staten zich aaneenin wat nu kennen als Amerika. Vaak is het in het begin niet duidelijk of het gaat om een statenbond (ook wel confederatie genoemd) of een federatie. Het verschil is dat een statenbond geen eigen belasting heft, geen eigenrechtsregels uitvaardigt en naleeft3, er is kortom nauwelijks sprake van een federaal niveau. Voorbeeld vanstatenbonden zijn de Republiek der zeven Verenigde Nederlanden en de VS in 1776. Het federale niveau was toen niet veel meer dan een soort diplomatenconferentie.In de loop van de tijd ontwikkelden zij zich tot federaties In de huidige tijd, de Europese Unie. Bij dit laatstevoorbeeld ligt het nogal genuanceerd. Enerzijds zijn er federale elementen zoals belastingen, EG-regelgeving en een ministerraad. De reden dat de Eu toch beschouwd wordt als een confederatie is dat al deze instellingen voornamelijk handelen namens en op instigatie van de regeringen van de lidstaten4. De reden om tot een federatie te komen zijn vaak politiek van aard. Vanuit het perspectief van een eenheidsstaat wordt het vaak als een mogelijkheid gezien verschillen te

3 Hague e.a., p.269/270.4 Hague e.a., p.270.

overbruggen om zo een grotere politieke eenheid te creëren. Dit is gebeurt in de VS en bij de EEG, en de latere EU. De verschillen kunnen liggen op het gebied van de afkomst, de taal en cultuur of economische inrichting. Op die manier werden multi-etnische staten gevormd als Joegoslavië. Ook kon recht gedaan worden aanminderheidsgroeperingen en hun culturele identiteit, zoals in België geprobeerd is. De afzonderlijke delen geven autonomie op in ruil voor de voordelen van het deel uitmaken van een groter geheel. De verhouding tussen deelstaatniveau en federaal niveau blijft echter een potentiële conflicthaard. Competentiegeschillen duiken met de regelmaat van de klok op. In Duitsland bijvoorbeeld over de overdracht van de rijke Länder in hetzuiden aan de armere in het noorden en het oosten. Een risico is dan ook dat het federale niveau teveel beïnvloed of zelfs verlamd wordt door regionale belangen.

De eenheidsstaatAlvorens in te gaan op federatiegedachte in Italië zal ik eerst enige aandacht schenken aan de tegenhanger van de federatie namelijk de eenheidsstaat. De discussie over een federatie zijn immers niet te begrijpen zonder kennis van de huidige situatie, namelijk die van een eenheidsstaat. Ik zal daarbij ook kort ingaan op de voor- en nadelen van de – al dan niet centralistische - eenheidsstaat. Was in den beginne het centralisme iets waar de absolute monarchen als Lodewijk XIV patent op schenen tehebben, later werd het idee opgepakt door rechts-extremisten als Hitler of fascisten als Mussolini. In huidige tijd is centralisme o.a. te vinden dictaturen van verschillende signatuur, zoals in Afrika te vinden zijn. Ook de ex-communistische staten hadden een sterk centralistisch element in zich namelijk door de centraalgeleide economie en in de praktijk doordat een kleine elite de dienst uitmaakte, hoewel dit ingaat tegen de communistische theorie die er juist van uitgaat dat het

communisme een massabeweging is die uiteindelijk streeftnaar zelfbestuur. Een wat nettere variant van een sterk gecentraliseerde staat was tot niet zo heel lang geledente vinden in Frankrijk. De in 1958 aan de macht gekomen generaal De Gaulle was warm pleitbezorger van een sterkestaat, in zijn visie een staat me teen sterk centraal gezag, i.c. uit Parijs. Hijzelf stond daarbij aan de topals president met ruime bevoegdheden. Deze voorkeur voorcentralisme moet echter gezien worden in de toenmalige politieke context. Frankrijk was verwikkeld in een slepende koloniale oorlog in Algerije en had een instabiel stelsel, waarin regeringen vielen als rijpe appels. Ter vergelijking: Italië, dat vaak ten onrechte doorgaat voor een instabiel en rommelig geregeerd land, versleet in de periode juli 1946 tot januari 1959 13 regeringen (waarvan 7 onder De Gasperi, en na 1948 allemaal uit dezelfde partijen gevormd, hetgeen een indicatie is dat de schommelingen toch niet zo heel groot waren). Frankrijk daarentegen deed het in de periode december 1946 tot januari 1959 met niet minder dan 22 (!) regeringen, met 19 verschillende premiers5. Het zal geen verbazing wekken dat de gecentraliseerdeeenheidsstaat langzaam maar zeker prijs moest geven aan de gedecentraliseerde eenheidsstaat. Het was administratief en politiek-praktisch vaak niet mogelijk om een land vanuit één plaats te besturen. Sterk gecentraliseerde staten lopen het risico Inefficiënt te werken. Alle macht hoopt zich op op een plaats en dat werkt bureaucratie en corruptie in de hand. Bovendien isin een moderne samenleving het praktisch niet mogelijk vanuit één plaats te besturen omdat voor een groot aantal problemen makkelijker decentraal een oplossing gevonden kan worden. Na al deze bespiegelingen over de eenheidsstaat enerzijds en de federatie anderzijds is het nu tijd om een land van wat dichterbij te bekijken: Italië

5 Michaud/Kemmel Le guide de France, p.161. Ginsborg, p.365/366.

Federalisme of eenheidsstaat in Italië

De voorgeschiedenis van de Italiaanse eenheidsstaat

Italië is heel lang eigenlijk alleen een ‘geografisch begrip’ gebleven. Na de definitieve teloorgang van het Romeinse rijk en ook eenheid onder Karel de Grote in opvolgingstwisten ten onder was gegaan, was er lange tijd een lappendeken van verschillende staatjes en deden een aantal dynastieën hun invloed gelden. Als we het Italië van de 16e eeuw bekijken dan zijn er een aantal republieken rondde oude handelssteden, er is een kerkelijke staat en een koninkrijk Napels dat ook Sardinië en Sicilië beslaat. Laterkomt dit koninkrijk in Spaanse handen. Onder Spaanse overheersing werd het gebied stelselmatig uitgebuit en bleefhet onderontwikkeld. Een probleem dat tot op de dag van vandaag zijn sporen nalaat in de Italiaanse politiek, getuige o.a. de pogingen van de Lega Nord zich los te maken,daarbij gebruik makend van de noord-zuidtegenstelling. De komst van Napoleon zorgt vanaf 1796 voor grote verschuivingen op de Italiaanse landkaart, maar de door hem ingestelde republieken verdwijnen van het toneel met de ondergang van Napoleon in 1815. Hierop werd Italië op het congres van Wenen verdeeld door de grote mogendheden, die als voornaamste doel hadden het machtsevenwicht te behouden.Pas echt spannend wordt het in de loop van de 19e eeuw. Gevoed door bestuurlijke misstanden, beroerde levensomstandigheden en weerzin tegen de Habsburgse overheersing braken er verschillende opstanden uit, die somshet karaker aannemen van heuse revoluties, zoals in 1820-21 en 1831-32. Door een aantal factoren mislukten deze pogingen echter allemaal. Zo was er vaak buitenlandse interventie van Frankrijk of Oostenrijk en, zeker niet minder belangrijk, de revolutionairen zelf waren intern verdeeld en kregen weinig steun uit de maatschappij voor hunplannen voor één Italië.

Mazzini

Er leefden onder de delen van de liberale intelligentsia echter wel een gevoel dat Italië een eenheid zou moeten zijn. De advocaat en romanticus Giuseppe Mazzini was één vande belangrijkste nationalisten die zijn hele leven aan die plannen vorm wilde geven. Vrijheid, onafhankelijkheid en nationale eenheid waren zijn belangrijkste denkbeelden. Zelfbeschikking der volkeren was een centraal uitgangspunt, of in het Italiaans in de woorden van Mazzini ‘una Nazione di liberi e di uguali, Una, Indipendente, Sovrana’6. Natievorming, namelijk een eenheidsgevoel kweken door het Italiaanse volk op te voeden in nationalistische zin, was zijn streven. De eenheidsgedachte verdroeg dan ook geen federatieve oplossing, hoewel die gezien de grote verschillen tussen het handeldrijvende en meer gealfabetiseerde noorden en het grotendeels analfabete zuiden, waar de landbouw noch allesoverheersend was. Mazziniwas vóór een eenheidsstaat, zij het niet onder monarchale leiding. Alleen zo zou het idee van een sterke, onafhankelijke natiestaat. Een monarchie zou in strijd zijn met het principe van volkssoevereiniteit - geen koning als hoogste macht maar het volk – en bovendien geen recht doen aan de historie, die altijd al republiekjes kende7. De ideeën van Mazzini mogen wellicht hooggrepen lijken, internationaal gezien het streven naar een eenheidsstaat zeker geen teken van onrealistische revolutionaire gedachten. In Frankrijk, Rusland, Oostenrijk, Nederland en Groot-Brittannië was er rond 1830 sprake van centralistischeeenheidsstaten. Het schortte hem alleen aan een coöperatieveopstelling van het buitenland, de binnenlandse steun en de nodige dosis politiek en diplomatiek geluk. Een ander, meerpraktisch probleem was dat Mazzini uit Genua kwam en slechtseen zeer klein deel van de bevolking hem kon verstaan. Halverwege de 19e eeuw bestond er namelijk nog geen standaard Italiaans, een fenomeen, dat pas met de introductie van de massamedia zijn intrede doet.

De Italiaanse eenheidsgedachte leefde alleen bij een groep intellectuelen die romantische denkbeelden

6 Van Osta, p.65.7 Van Osta, p.65.

koesterden over één Italië. Over een ding was echter welduidelijkheid, de meeste revolutionairen wensten een eenheidsstaat, al dan niet met een koning (monarchie) ofeen president (republiek).

De eenheidAls de nieuwe eenheidsstaat er in 1861 dan toch komt is dat eigenlijk meer danken aan de historische samenloop van omstandigheden en het politiek inschattingsvermogen van Cavour, die op de juiste momenten de juiste beslissingen neemt, Frankrijk en Oostenrijk op afstand houdt en via referenda uiteindelijk heel Italië ‘als gebiedsuitbreiding van Piemont’ in de wacht sleept. Dit alles zonder dat het vooraf gepland was en zonder dat het tot het overgrote deel van de Italianen was doorgedrongen, hetgeen kenmerkend is voor de beperkte politieke socialisatie van de doorsnee Italiaan, die vaak ook nog analfabeet was. Het resultaat, een constitutionele monarchie, zij het nog niet erg democratisch is een eenheidsstaat, op gematigd centralistische leest geschoeid.

Onder het fascismeDeze apolitieke houding van veel Italianen zou later Mussolini nog van pas komen. De in 1922 aan de macht gekomen ‘Duce’ stond een revolutionaire verandering voor. Nationalisme, uitsluiting van parasitaire groepen als de socialisten die hij verantwoordelijk stelde voor de sociale onrust die Italië na de Eerste Wereldoorlog teisterde. Mussolini’s fascisme was een massabeweging, die erop uit was, naast revolutionairen en reactionaire nationalisten ook de ontevreden middengroepen aan zich te binden. Het voert te ver om in dit werkstuk dieper inte gaan op het fascisme. Van belang is echter dat het fascisme en reactionaire en een revolutionaire kant had.Hierdoor was Mussolini genoodzaakt omzichtig te manoeuvreren en kon hij tegelijkertijd het fascisme vaaghouden om zo van brede steun verzekerd te zijn8. Ik zal 8 Van Osta, p.195.

me wat het fascisme betreft verder beperken tot de zakendie voor de vraag Italië, federatie of eenheidsstaat, van belang zijn. Bij het fascisme hoort onvermijdelijk een sterke autoritaire staat. Een federatie zou daar niet bij passen. Mussolini onderdrukte ongegeneerd politieke tegenstanders. Onder het mom van orde en gezag waren moordaanslagen en knokploeggeweld heel gewoon. Meer een meer ontstond een persoonlijke dictatuur van Mussolini, in z’n eentje een sterke regering personifiërend. Opmerkelijk genoeg deed hij dat wel binnen de bestaande staatsstructuren. Koning, rechterlijke macht en staatsinstellingen werden ongemoeid gelaten en Mussolinizocht tegelijkertijd aansluiting bij het industriële establishment. Het fascisme probeerde via een corporatistisch harmoniemodel de belangen van de verschillende maatschappelijke krachten (o.a. bedrijfsleven en arbeiders) op elkaar af te stemmen. Ditlukte echter nauwelijks omdat de vakbond niet in het systeem ondergebracht kon worden en Mussolini’s gewoonteom zelf de leiding over meerdere ministeries te nemen was bepaald niet bevorderlijk voor het bestuurlijke activisme. Na nog geen eeuw Italië is het land veranderdvan een min of meer toevallig tot stand gekomen eenheidsstaat zonder veel samenhang tot een centralistische fascistische eenheidsstaat, met een alomtegenwoordig staatsapparaat. Van federalisme is al die tijd nog weinig te bespeuren, maar dat zal na de tweede wereldoorlog veranderen

Federalistische tendensen na de tweede wereldoorlog

Ruimte voor regionalisme in een nieuwe staatsordeningDe stemming die na de oorlog in Italië heerste werd vooreen groot deel bepaald door de traumatische ervaring vanhet fascisme. Ruim 20 jaar Mussolini had uiteindelijk tot veel ellende geleid en van de Italiaanse grootmachtaspiraties was weinig meer over. In die stemming ontstond er, vooral uit de kringen van het

verzet. Een stroming die zich afzette tegen het fascistische gedachtegoed. Kenmerkend hiervoor is dat defascistische partij zelfs grondwettelijk verboden werd. In de grondwet werd verder de autonomie van de regio’s vastgelegd en een bijzondere status toegekend aan de regio’s Valle d’Aosta, Trentino-Alto Adige, Friuli-Venezia Giulia, Sicilië en Sardinië. Deze laatste twee wilden eigenlijk nooit bij Italië horen en hadden van stonde af aan meer gezien in een federatie met ItaliëItalië blijft echter een eenheidsstaat, zij het een eenheidsstaat die uitdrukkelijk ruimte laat aan de regio’s. Hierbij past bijvoorbeeld ook de erkenning van minderheidstalen, zoals Duits, Sloveens en de dialecten.

Radicaal federalisme: de Lega NordWas de grondwet van 1948 ten dele een weergave van een antifascistische stemming, met de voorstellen van de Lega Nord komt het federalisme pas echt weer volop in deschijnwerpers. De Lega ontstond eind jaren tachtig en ontwikkelde zich na de ineenstorting van het oude politieke bestel tot een grote partij, zij het regionaalbepaald. Bij de laatste landelijke verkiezingen deed de Lega het vooral goed in Lombardije. Piemont en Veneto. In deze regio’s werd zij de grootste partij. Op locaal niveau levert de Lega een aantal burgemeesters, .o.a. inMilaan en domineert zij een groot aantal gemeenteraden. De Lega staat uitgesproken kritisch tegenover de eenheidsstaat Italië en ziet het land liever vandaag danmorgen opgedeeld in een federatie. Het streven naar meeronafhankelijkheid uit zich vooral in retoriek en het zich afzetten tegen Rome en het ‘parasiterende’ zuiden. In de ‘onafhankelijkheidsverklaring’ van Padania van 15-9’99 formuleert de Lega haar beeld van de Italiaanse staat als volgt:” La storia dello Stato italiano è diventata, al contrario, storia di oppressione coloniale, di sfruttamento economico e di violenza morale; Lo Stato italiano ha sistematicamente occupato nel tempo, attraverso il suo apparato burocratico, il sistema economico e sociale della Padania; Lo Stato

italiano ha sistematicamente annullato ogni forma di autonomia e di autogoverno dei nostri Comuni, delle nostre Province e delle nostre Regioni; Lo Stato italiano ha compromesso la serenità delle generazioni future della Padania, dilapidando enormi risorse in politiche truffaldine, assistenzialiste, clientelari e criminali che hanno portato la Padania e l'Italia in unasituazione fallimentare ormai irreversibile; Lo Stato italiano ha costretto con l'inganno i Popoli della Padania a soggiacere al sistematico sfruttamento delle risorse economico finanziarie prodotte dal lavoro quotidiano per sperperarle nei mille rivoli dell'assistenzialismo clientelare e mafioso del Mezzogiorno;”9, en zo gaat het nog een tijdje door. De weerzin tegen alles wat zuidelijk is is één van de bealngrijkste drijfveren van de Lega.

De argumenten van de LegaDe argumenten om zich van het zuiden af te scheiden zijnlegio. Kort gezegd hanteert de Lega cultureel-historische, linguïstische, economische eninernationaal-politieke argumenten. Wat de eerstebetreft betoogt de Lega dat de geschiedenis van hetnoorden veel dichter bij Centraal-Europa heeft gestaandan bij het zuiden. Volkeren leefden vroeger samen en erwordt teruggegrepen op de contacten met Germaansestammen en eerste Lombardische liga van 1167(vergelijkbaar met de Hanze), en van het Heilige Roomsrijk van de Duitse natie tot de republiek Venetië. Ditalles om aan te tonen dat het noorden meer metcontinentaal Europa te maken heeft dan met het zuiden.Dit is natuurlijk een staaltje van selectievegeschietinterpretatie want bijvoorbeeld de Romeinen,hadden het noorden en het zuiden samen onder een gezag,waarbij het zuiden voor de handel en de contacten met deGrieken en met Afrika een veel belangrijkere plaatstoekwam. Bovendien was Rome tot de ondergang van het

9 Zie de website www.leganord.org voor de gehele Dichiarazione di indipendenza e sovranità della Padania.

West-Romeinse rijk hoofdstad van een gebied, waar zowelhet noorden als het zuiden deel van uitmaakten. Sinds1861 was mede door toedoen van een aantaleenheidsvoorvechters als Garibaldi en Mazzini het zuidenmet het noorden samengevoegd zodat in ieder gevalpolitiek gezien er al ruim 130 jaar van eengemeenschappelijke historie sprake was. Naast de cultuurhistorische argumenten gooit de Legaook linguïstische argumenten niet ongebruikt. Zo steltde Lega dat het Padaanse dialect uitdrukkelijk verschiltvan dat van het Italiaanse schiereiland (waar zijzichzelf niet toe rekenen aangezien dat alleen degebieden zijn die door water worden omringt, dus tot enmet Toscane en Emilia Romagna) Een bevreemdendestellingname, daar de Lega wel kaartjes gebruikt waar deMarche, Umbrië en Toscane tot het noorden gerekendworden. Het Padaanse dialect behoort volgens de Lega totWest-Romaanse taalgroep, net als het Frans en hetSpaans, terwijl wat men in het zuiden spreekt tot deOost-Romaanse taalgroep behoort. De verwantschap metFrans Provençaals en Catalaans is groter dan metonverstaanbare zuidelijke dialecten. De belangrijkste redenen voor afscheiding zijn echtereconomisch van aard. Op haar website is een brede keusaan tirades tegen het zuiden te vinden die bol staan vande verontwaardigde retoriek en van onvriendelijketoespelingen op ‘zuidelijke toestanden’. Redelijk is noghet argument dat het Noorden zich anders enonafhankelijk van het zuiden ontwikkelt heeft en eenveel hoger welvaartsniveau heeft bereikt dan het zuiden.Sterker wordt het wanneer de Lega stelt dat het noordeneerder met Engeland, Frankrijk en Duitsland tevergelijken valt, terwijl het zuiden te vergelijken ismet Tunesië of Algerije. De zuidelijke economie wordtafgeschilderd als een rottende, in sovjetstijl geleideeconomie, die het noorden verhindert zich verder teontplooien. De teksten die de Lega op haar websitepubliceert staan verder vol met allerlei denigrerende,soms hatelijke, verwijzingen naar het zuiden.

Vermakelijk is dat Lega beweert dat de culturele afstandtussen Berlijn en Milaan of Turijn en Rome kleiner isdan tussen Noord-Italië en Sicilië Tenslotte laat de Lega niet na te wijzen opinternationale politieke ontwikkelingen. De Lega haaltZwitserland, België, Joegoslavië, Tsjechoslowakije aanals landen die Italië al zijn voorgegaan in hetfederalisme Op zich zit er wel iets in het argument dater op Europees niveau meer aanacht komt voor de regio’s,bijvoorbeeld door toekenning van subsidies en culturelevoorrechten o.a. wat betreft minderheidstalen. Bovendienis Europa zelf te beschouwen als een (con)federatie,gezien de supranationale bestuurslaag die langzaam isontstaan. De staten van Italië zouden theoretisch netals de regio’s van Italië kunnen samenwerken. Volgens deLega is de ouderwetse natiestaat toch al opzijn retour,en moet recht worden gedaan aan regionale verschillen.Dit zou passen in de tendens dat de macht van nationaleoverheden teruggelopen is in de laatste 20 jaar. Juistals e grote verschillen zijn leidt centralisme alleenmaar tot

Het alternatief van de Lega ? Wat de Lega te bieden heeft is niet al te duidelijk. Hetvoornaamste punt is een federatieve structuur met tweeniveaus en veel eigen bevoegdheden voor het regionaleniveau. Maar een precieze schets is niet te vinden. Welzijn er in de media veel discussies gaande over de vormvan een federalistisch Italië, maar het voert te verdaar nu op in te gaan. Via de website van La Repubblicais via de zoekterm ‘federalismo’ daarover veel tevinden. Bij het lezen van teksten van en artikelen overde Lega valt op dat de partij zich vooral tegenmisstanden in het algemeen en het zuiden in hetbijzonder richt, waarbij vooral economische argumentengebruikt worden. Vaak overheerst een wat populistische,polemische toon, die het noorden verheerlijkt t.o.v.het zuiden. Het lijkt erop dat de Lega veel weg heeft

van een partij van ontevredenen dan van een partij dieecht ergens genuanceerd voor staat.

De Lega en de kiezerHoewel de Lega duidelijk aanhang vindt onder de kleiner burgerij, die belastingverhoging vreest en zich ergert aan het wanbestuur en de schandalen, lijkt het er toch op dat Bossi over zijn hoogtepunt heen is. Een teken indie richting zijn de regionale verkiezingsuitslagen. De Lega Nord verloor daarbij recentelijk overal.Weliswaar won het rechtse blok, waarvan de Lega deel uitmaakte, maar dit kan voor een groot deel verklaard worden uit het feit dat Forza Italia met de Lega en de post- en zelfs ook neo-fascisten één verbond sloot tegenhet linkse blok. Doordat de Lega en Forza Italia niet meer los van elkaar opereerden, kwam hun aantal stemmen uit boven dat van de linkse partijen. De stemverdeling voor de Lega zag er als volgt uit10.

Regio Regionale verkiezingen 2000

Regionale verkiezingen 1995

Landelijke verkiezingen 199611

Piemont 7,6 9,9 8,2 (4/49)

Lombardije 15,5 17,7 27,1 (27/98)Ligurië 4,3 6,5 5,2

(1/19)Veneto 12,0 16,7 38,0 (19/50)Emilia-R. 3,3 3,4 4,5

10 Bron: La Repubblica 24-4’96 en Corriere della Sera 18-4’00.11 Als percentage van het aantal zetels dat de betreffende regio levert aan het parlement in Rome. Een voorbeeld: Lombardije leverdeals regio 98 zetels, de Lega had er daarvan 27, hetgeen neerkomt op iets meer dan 27 %. Het gecompliceerde Italiaanse kiesstelsel met twee stemmen met verschillende rekenmethodes maakt het moeilijk vergelijkingen te maken, maar ik geloof dat deze maniervan berekenen in ieder geval iets zegt over de relatieve sterkte vande Lega bij de laatste parlementsverkiezingen. Het aantal zetels in verhouding tot het totalen aantal zetels dat de regio levert is tussen haakjes achter het percentage aangegeven.

(2/42) Toscane 0,6 0,7 2,6 (1/39)Marche 0,3 0,5 -Umbrië 0,3 - -Friuli-V.G.Geen verkiezingen ? 30,8 (4/13)Trentino-A.A.

Geen verkiezingen ? 10,0 (1/10)

In de regio’s met een bijzondere vorm van autonomie, Valle d’Aosta, Friuli-Venezia Giulia en Trentino-Alto Adige werden geen verkiezingen gehouden. Dit maakt het beeld van de Lega Nord enigszins incompleet, maar niettemin is duidelijk dat zowel in vergelijking met de vorige regionale verkiezingen als de landelijke verkiezingen de Lega duidelijk aanhang verloren heeft. Het lijkt er dus op dat Bossi inderdaad een electorale prijs heeft moeten betalen voor zijn samenwerking met het blok van Berlusconi. Het valt nog te bezien of deze samenwerking Bossi’s partij weer met enige reële invloedaan regeringstafel zal brengen. Het lijkt er dus op dat de Lega het rechts blok aan de overwinning geholpen heeft, ten kost van zichzelf. In het rechtse kamp kan Bossi weliswaar meer invloed hebben, omdat links niet met hem zal willen regeren. Aan de andere kant maakt dithem wel ondergeschikt aan de ‘grote baas’ Silvio Berlusconi. De centrum-linkse ex-burgemeester van Milaan Marco Formentini gaat in de Corriere della Sera al zover Bossi politiek dood te verklaren. Het lijkt erop dat Bossi aan invloed verloren heeft en dat weer terug probeert te winnen door zich weer bij de rechtse Polo della libertà aan te sluiten. Het risico dat hij behalvemet de ‘padrone’ ook met Fini, die als post-fascist weinig in federatie ziet, door één deur moet neemt Bossidaarbij klaarblijkelijk op de koop toe. De teneur in hetcommentaar van de Corriere is echter dat Bossi het noch moeilijk zal krijgen binnen de Polo. Voor het ogenblik profiteert Bossi echter van de rechtse zege en de daarbij horende media-aandacht voor de Polo, die D’Alemasuccesvol afschilderden als een incapabele,

ondaadkrachtige communist, die het land niet zou kunnen besturen. Uit de tabel valt verder op te maken dat de Lega vooral een partij van het ‘hoge’ noorden is, d.w.z. Lombardije, Veneto en Friuli in mindere mate Piemont, eneventueel Ligurië. Electoraal gezien zijn Emilia Romagna, en Toscane, de Marche en Umbrië zeer duidelijk,electoraal minder interessant. Wat dat betreft zou de grens die de Lega nu op haar website hanteert nog best wat noordelijker kunnen liggen. Gezien deze beperkte, zelfs slinkende, achterban en het gegeven dat Bossi nietal te veel van zijn politieke medestanders kan verwachten lijken erop te duiden dat de het radicale Lega-federalisme zijn beste tijd gehad heeft, hetgeen natuurlijk niet uitsluit dat andere minder radicale voorstellen voor ruimere bevoegdheden op regionaal niveau wel steun krijgen.

Slot: Federatie of eenheidsstaat in Italië, heden verleden en toekomst

Terwijl een eenheidstaat zich kenmerkt door één bestuurslaag voor het hele land. Met hoogstens een decentrale uitvoering van de wetgeving, is er bij een federatie juist consequent sprake van tenminste twee bestuurlijke niveaus die elk eigen bevoegdheden hebben, onder andere op het gebied van wetgeving d.m.v. parlementen, belasting, onderwijs, taal. Slechts een beperkt aantal zaken wordt op landelijk niveau afgehandeld. Wat precies hangt af van de grondwet en de politieke invulling daarvan. Bij geringe samenhang spreekt men eerder van een statenbond dan van een federatie.

Verleden Federaties bestaan al sinds het ontstaan van de Verenigde Staten en er duiken regelmatig nieuwe federaleverbanden op. In de Italiaanse geschiedenis wilden een aantal gebieden, waaronder de eilanden, aanvankelijk

liever een federatie met Italië maar uiteindelijk is Italië toch vrij een centralistische eenheidsstaat geworden, ook omdat dit beter bij de 19e eeuwse ideeën van natievorming en nationalisme paste. Federaties warentoen relatief een zeldzaamheid. De meeste landen werden vrij centralistisch geregeerd. Italië maakte later ook zo’n zeer centralistische periode door onder Mussolini, die een sterke, autoritaire fascistische orde voorstond Na de oorlog komt er ruimte voor regionalisme, er worden autonomie verleend aan een vijftal regio’s. De praktijk is echter een vrij zwakke staat die weinig doetruimte laat aan de corruptie en wanbeheer en die nauwelijks corrigerend optreedt. Uiteindelijk gaat zij hier ook aan ten onder. De misstanden zijn mede aanleiding tot de oprichting van een nieuwe partij, de Lega Nord. Deze partij ijvert voor afsplitsing van het noorden van het onderontwikkelde, corrupte, slechts tot last zijnde zuiden.

HedenDe Lega ziet het noorden van Italië als meer verwant eenverweven met de noordelijke buurlanden dan met het eigenzuiden. Daarvoor wordt naar historische banden verwezen in de Middeleeuwen en van voor de eenwording van Italië.Ook linguïstische argumenten worden niet onbenut gelaten. Opvallend is dat de motieven van de Lega niet alleen cultureel bepaald zijn, maar in de eerste plaats economisch. Opnieuw wordt benadrukt dat het noorden meerbij Noordwest-Europa hoort dan bij het zuiden. Het zuiden is alleen maar een last, een bodemloze put, lui en onproductief. Het ondernemende noorden moet zijn eigen weg gaan anders zal het altijd achter de feiten inEuropa aan blijven lopen. Mede in Europa zou sprake zijnvan een tendens tot meer federalismeAls kritiek tegen de Lega kan men tegen elk van deze argumenten wel wat aanvoeren. Met het centralisme valt het in de praktijk wel mee, ook al zijn er misstanden. Economisch is een splitsing niet haalbaar want zonder het zuiden verlies Italië ineens een enorme afzetmarkt.

Cultuurhistorisch mogen er verschillen zijn, er zijn ookminstens zoveel overeenkomsten tussen het noord en het zuiden en een band van ruim 14o jaar kun je niet zo makkelijk negeren. Veel van het federalistische gedachtegoed van de Lega lijkt voort te vloeien uit onverdraagzaamheid en ontevredenheid. Er zijn natuurlijkverschillen in rijkdom en ontwikkeling, maar gaat wat ver om op een populistische en simplistische manier als die van de Lega het zuiden de zwarte piet toe te schuiven.

ToekomstOntegenzeggelijk is er over federalisme veel discussie. Aan de andere kant is er al beperkte autonomie die verder uitgebreid kan worden, en is er op europees niveau aandacht voor de regio’s. Diepgaande veranderingen liggen echter in Italië erg politiek nogalmoeilijk. Bossi heeft recentelijk weer aansluiting gezocht bij Berlusconi, maar electoraal gezien gaat het slechter met de Lega. Het is maar de vraag hoeveel invloed de Lega zal krijgen als Berlusconi inderdaad eennieuwe regering gaat vormen, mede omdat de post-fascisten van Fini hier niet veel voor zullen voelen.Enerzijds is er dus weinig zeker over het federatiedenken in Italië, het blijft wat abstract en academisch, anderzijds is het wel erg actueel, mede dankzij de wat clamoreuze Lega Nord

BibliografieBlok-Boas, A.M.Syllabus Cultuurkunde Italiaans, Facultaire winkel, 1999.Ginsborg, P.Storia d’Italia dal dopoguerra ad oggi, Enaudi Scuola, 1996.Michaus, G. & Kimmel, A.Le guide de France.Osta, J. vanGeschiedenis van het moderne Italië Tussen liberalisme en fascisme, Nijgh & van Ditmar, 1991.

Verantwoording teksten Lega NordDeze zijn afkomstig van de officiële website www.leganord.org en http://www.leganord.org/frames/informazione.htmlAangezien deze documenten geen paginanummers bevatten kan ik hier slechts volstaan met de titels van de documenten: Padania, the foundation of a nation, A free Padania in a free Europe, Provisional constitution, The Revolution by Umberto Bossi, Northern League in a General Historical Perspective, Fighting for the Freedom of North-Italy: Introduction to the Lega Nord (Northern League) en de Dichiarazione di indipendenza e sovranità della Padania.Verder heb ik gebruik gemaakt van verschillende kranten,o.a. de Volkskrant, de Repubblica en de Corriere della Sera.