T.C.KÜLTÜR VE TUR ZM BAKANLI I

Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlü ü

24 - 28 MAYIS 2010STANBUL

............................................................................................................1

.........................................13

.............

...................................

.............................51

..........................................................................................

..

..........

J. B .

..................................

.............................................................................................................

...............................................................................

...........................................

...............................................................................................................

Bérengère PERELLOTechniques and Architecture in Early Bronze Age Anatolia....................................187

Ayla Sevim EROL, Z. FÜSUN YA AR, Serpil DEM R, Yener YAVUZHasankeyf nsanlarnn Antropolojik Analizi ..........................................................201

Zehtiye Füsun YA AR, Ayla Sevim EROLki Anadolu Toplumunda Di Ölçümlerinin Kar la trmal Analizi .......................219

Mahmut AYDIN, Abdullah ZARARSIZ, ahinde DEM RCGeç Roma-Erken Bizans Dönemi Ankara Maltepe Kurtarma Kazsndan Elde Edilen Baz Buluntular Üzerinde Arkeometrik Çal malar .............................235

Thomas ZIMMERMANN, Tayfun YILDIRIMÇorum ve Çankr Arkeoloji Müzeleri�nde Bulunan Erken Tunç Ça MadenîBuluntularn Zararsz XRF Analizi ..........................................................................251

Mehmet SA IR, Zehra SATAR, smail ÖZER, Erksin GÜLEÇBirecik Baraj lk Tunç Ça skeletlerinin Paleoantropolojik Analizi ....................257

Asuman ÇIRAK, Mustafa Tolga ÇIRAKKelenderis Toplumunda Nonmetrik Varyasyonlar ...................................................263

Ayhan Y T, Pnar GÖZLÜK KIRMIZIO LU, Resul B , Ayla SEV M EROLÇankr Salur Erken Tunç Dönemi nsanlar ............................................................273

Elif BE ER, Ali UZUN, ahinde DEM RC , Ali Akn AKYOL, Yusuf Ka an KADIO LUAlanya Bölgesi Kazlarndan Elde Edilen Baz 13. Yüzyl Cam Örneklerinin Arkeometrik Yönden ncelenmesi ...........................................................................291

Hadi ÖZBAL, Ayla TÜRKEKUL BIYIK, Laurens THISSEN, Turhan DO AN, Fokke GERRITSEN, Rana ÖZBALSütçülerin Öncüleri: Barcn Höyük Keramiklerinde Süt Kalntlar ........................307

Ben KRAUSE KYORA The Flying Pig, Migration or Transfer of Ideas in Prehistory: Molecular, Genetic and Archaeological Investigations of Mesolithic and Neolithic Pigs (Sus Scrofa). .....................................................................................................319

Esra ÖZTEK N MERT, ahinde DEM RC , Lemi TÜRKEREski Yazma Eserlerde Kullanlan Mürekkepler Üzerine Arkeometrik Çal malar ..327

Vedat ONAR, Gülsün PAZVANT, Altan ARMUTAKYenikap�nn Bizans Atlar .......................................................................................341

Ebru ALBAYRAK, Zehra SATAR, Kutay Murat BOZCA, Yarenkür ALKAN2000 Yl Mezraa Höyük Kazs�ndaki Hayvan Kemik Kalntlarnn ncelenmesi .359

Serkan KEMEÇ, H.S.B.DÜZGÜN, Fikri KULAKO LU Arkeolojik Uygulamalar çin Dü ük Maliyetli 3B Modelleme Yakla m: Kültepe Örne i .........................................................................................................365

.................................................................................................................................................................................. 23

KA (ANT PHELLOS) T YATROSU TA LARININ ARKEOMETR K YÖNDEN NCELENMES

Ali Akn AKYOL*

Yusuf Ka an KADIO LUahinde DEM RC

G RAntiphellos antik kenti, Antalya kent merkezinin yakla k 170 km. güneybatsndaki

Ka ilçe merkezinde yer almaktadr. Antik Ça larn önemli Likya kentlerinden biri olan Antiphellos, Likya�nn do usundan ba layp batsna kadar uzanan Beyda lar�nn güney eteklerine kurulmu tur. Antik kentin en antsal ve de en sa lam kalm yaps olan Tiyatro ise kentin limannn 500 m. batsndadr (Resim: 1). Güneye, denize bakan konumu dikkate alnd nda, tiyatronun yer seçiminde deniz manzarasnn etken oldu u anla lmaktadr (Akta , 2009).

Antiphellos�a ili kin en önemli antik kaynaklar Plinius ve Strabon�a aittir. Plinius kentin adn �Habessos�, Strabon ise �Antiphellos� olarak belirtir. Antiphellos Yunanca bir isimdir ve Ka �n 13 km. kuzeyindeki Çukurba Köyü yaknlarndaki �Fellen Da � üzerinde konumlanm �Phellos�un kar sndaki� anlamyla onun limandr. Phellos ise Yunancada �ta lk ülke� anlamndadr. Kentin Antiphellos olarak adlandrlmas, tüm Anadolu�daki yerel kent isimlerinin Helence adlarla de i tirilmesinin bir sonucu olmaldr. Osmanl Döneminde ise Ka �a, antik ad Antiphellos nedeniyle �Andii� denmekteydi. Antiphellos, Yaknça gezginlerinin de sk sk u rak yeri olmu tur. Bunlardan C. Texier ksa bir tarihçenin yan sra, kentin co rafî yapsn anlattktan sonra daha kapsaml olarak mezarlar ve yaztlardan bahsetmi tir. Ne yazk ki bugüne kadar Antiphellos Tiyatrosu�na yönelik detayl ara trmalar yaplmam tr. D. B. Ferrero ve Y. Ylmaz�n yapt ara trmalar en kapsaml olanlarndandr. Son olarak bu tiyatroda 2000 ve 2009 yllarnda Antalya Müzesi uzmanlarnca kaz çal malar gerçekle tirilmi tir (Akta , 2009; Ferrero, 1969, 1979, 1988; Ylmaz, 2009).* Dr. Ali Akn AKYOL, Ankara Üniversitesi, Ba kent Meslek Yüksekokulu, Eser Koruma Program, Malzeme

Ara trma ve Koruma Laboratuvar, 06110, D kap, Ankara/TÜRK YE (aliakinakyol@gmail.com). Prof. Dr. Yusuf Ka an KADIO LU, Ankara Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Jeoloji Mühendisli i

Bölümü, Yer Bilimleri Ara trma ve Uygulama Merkezi (YEB M), 06100, Be evler, Ankara/TÜRK YE (kadi@eng.ankara.edu.tr).

Prof. Dr. ahinde DEM RC , ODTÜ Fen Edebiyat Fakültesi, Kimya Bölümü/ODTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dal, 06531, Ankara/TÜRK YE (sahinde@metu.edu.tr).

..................................................................................................................................................................................24

Oldukça e imli (yakla k 30°) bir yamaca yaslanan tiyatronun çap 50,2 m., ölçülebilen yüksekli i 11 m. dir. Tam daireye yakla k formuyla Helenistik Dönem özellikleri gösteren orkestra ise 11,5 m. çapndadr. Tiyatro 26 oturma srasna sahiptir ve diazomas bulunmamaktadr. Caveann yamaca yaslanm olmas nedeniyle özellikle orta kesimlerde oturma sralarnn ana kaya üzerine oturtuldu u görülür. Do u ve bat yönünde ise analemma ile cavea çevre duvar arasnda kalan bölümler moloz ta larla doldurulmu ve oturma sralarnn düzgün bir ekilde oturtulmasna uygun hâle getirilmi tir. Tiyatronun her iki anelemma duvarlar, iki farkl boyuta sahip düzgün i lenmi dikdörtgen bloklarla örülmü tür. ç bölümlerdeki orijinal bloklar 0.4 m. yüksekli e sahip iken d taki duvar içindeki bloklar 0,6 - 1 m. arasnda yüksekli e sahiptirler. Bu farkllk büyük olaslkla Likya�y sarsan M. S. 142/143 yllarnda meydana gelen büyük depremden kaynaklanyor olmaldr. Bat ve do u analemma ile caveay çeviren çevre duvarnn bu depremden zarar görmesi nedeniyle onarld dü ünülmektedir (Akta , 2009; Akurgal, 1988; Bayburtluo lu, 2004; Bean, 1989).

Ka (Antiphellos) Tiyatrosu�nun Yüksek Mimar Umut Bilgiç (ANB Mimarlk, Mü avirlik, n aat, Tic. Ltd. ti.) tarafndan yürütülen ara trlmas i i (T.C. Kültür ve Turizm Bakanl , Kültür Varlklar ve Müzeler Genel Müdürlü ü, Antalya Rölöve ve Antlar Müdürlü ü Ka Tiyatrosu Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projesi), ilgili rmann 31 A ustos 2009 tarihinde Ankara Üniversitesi Ba kent Meslek Yüksekokulu�na resmî ba vurusu ile ba latlm tr. 5 Eylül 2009 tarihinde yerinde yaplan alan çal malar, yapsal malzeme incelemeleri, belgeleme ve yaplardan sa lanan örneklemelerin nda arkeometrik çal malar gerçekle tirilmi tir. Antik Ka Tiyatrosu�ndan örneklenen malzeme grubu Ankara Üniversitesi Ba kent Meslek Yüksekokulu (Eser Koruma Program) Malzeme Ara trma ve Koruma Laboratuvar ile Ankara Üniversitesi Yer Bilimleri Uygulama ve Ara trma Merkezi (YEB M) Laboratuvarlar�nda incelenmi tir.

ÖRNEKLER VE ÇALI MA YÖNTEMKa Tiyatrosu�na ait örnekler önce görsel olarak de erlendirilip gruplandrlm ,

foto raanarak belgelenmi ve kodlanm tr (Tablo: 1 ve Resim: 2). Arkeometrik çal malar kapsamnda örnekler üzerinde temel ziksel testler (sertlik, birim hacim a rl ve gözeneklilik), suda çözünen tuz miktarnn ve türünün belirlenmesi için iletkenlik ölçümü (kondaktometrik analiz) ve anyon analizleri, ince kesitlerin hazrlanp optik mikroskopla incelenmesi ve element analizleri (X-I n Fluoresans Spektroskopik Analizi) gerçekle tirilmi tir (Tablo: 2-6).

.................................................................................................................................................................................. 25

Temel ziksel özellikler yap malzemelerinin, belirlenmi standart snrlar içinde ziksel özelliklerini (dayanmn) göstermektedir (Ulusay ve di ., 2005; RILEM, 1980). Malzemelerin dayanmlarnn belirlenmesi için temel ziksel özelliklerinin (birim hacim a rl , gözeneklilik, sertlik testleri gibi) anla lmasna gerek vardr. Ta örneklerin temel ziksel özellikleri Tablo 2�de verilmektedir.

Farkl yap malzemelerinin içeri inde do al olarak bulunan veya suda çözünerek sonradan malzemelerin yüzeyine veya gözeneklerine kapiler etki sonucu su ile ta nan tuzlar, malzemenin yapsnda gerçekle ebilecek kimyasal de i imler hakknda bilgi vermektedir. Ka Tiyatrosu�na ait ta ve toprak örneklerde bulunan suda çözünen tuz miktar (toplam) ve türleri ile pH de erleri belirlenmi tir (Tablo: 3). Örneklerde toplam tuz ölçümü tayini için; 25 ml su içerisine alnan 5 gram örnek, 1 saat santrifüjlenip süzüldükten sonra üzerine standart sodyum hekzametafosfat eklenmi tir. Hazrlanan örneklerin toplam tuz içerikleri iletkenlik ölçer (Neukum Seri 3001 marka pH-scaklk-iletkenlik ölçer) ile kaydedilmi , sonuçlar ilgili e itlikler kullanlarak toplam tuz miktarlarna (%w/v) ula lm tr (Black ve di .., 1965; Means, ve Parcher, 1963).

Ta ve toprak örneklerde tuz (katyon/anyon) türünün belirlenmesi için spot tuz testleri uygulanm tr (Tablo: 3). Çözeltilerde spot test türüne göre ya reaktier eklenerek ya da erit kullanlarak testler yaplm tr. Anyon analizlerinde standart Merck klorür (Cl-; 110079), Merck sülfat (SO4

2-; 114789), Merck fosfat (PO43-; 114846), Merck nitrit (NO2

-; 108025) ve Merck nitrat (NO3

-; 111170) test kitleri kullanlm tr (Feigl, 1966).Ta örneklerin ince kesitleri hazrlanm ve optik mikroskopta incelenmi tir (Tablo:

4 ve Resim: 3). nce kesitler; ta örneklerde d tan içe do ru tüm tabakalar gösterecek ekilde do rudan hazrlanm tr. ncelemelerde LEICA Research Polarizan DMLP Model

alt ve üstten aydnlatmal optik mikroskop kullanlm tr. Foto raamalar mikroskoba ba l Leica DFC280 dijital kamerayla, de erlendirmeler de Leica Qwin Digital Imaging Program kullanlarak yaplm tr (Kerr 1977; Rapp, 2002).

Ta /kayaç ve toprak örneklerinin element içerikleri X-I nlar Fluoresans Analizi Yöntemi (PED-XRF) kullanlarak, siyah tabaka örneklerinin kimyasal bile imleri de Noktasal Mikro-XRF Analizi ile do rudan örnek üzerinden belirlenmi tir (Tablo: 5-6). PED-XRF analizi için toz hâline getirilen yakla k 3 gram örnekten pellet hazrlanp örnek kabna konularak analiz edilmektedir. Analizlerde SPECTRO X-LAB 2000 marka PED-XRF ve SPECTRO X-LAB 2000 Model Mikro-XRF cihaz kullanlm tr (Pollard ve Heron, 1996).

..................................................................................................................................................................................26

ANAL Z SONUÇLARI VE DE ERLEND RMELERKa Tiyatrosu�ndan örneklenen 8 ta , 1 ta ve 2 siyah tabaka örnekleri arkeometrik

yönden incelenmi tir. Analizlerden elde edilen ilk sonuçlar a a da de erlendirilmi tir.Ka Tiyatrosu�na ait ta /kayaç örnekler üzerinde gerçekle tirilen ziksel testler ile

malzemelerin ziksel durumlar belirlenmi tir (Tablo: 2). Tiyatro�dan örneklenen ta lar (yapta ve ana kaya örnekleri) hem do al kayaç yaplar ile hem de ortam özellikleri ile de i en ziksel özelliklere sahiptirler. Yapsal özellikleri ile dü ük yo unluklu ve yüksek gözenekli örnekler daha dayanmsz durumda olan örneklerdir. Ta /kayaç örneklerinin birim hacim a rlklar 2,15-2,74 g/cm3 arasnda (ortalama 2,43 g/cm3) ve gözeneklilikleri de %0,97-%14,55 arasnda (ortalama %7,78) de i im göstermektedir. AKT-T1, AKT-T2, AKT-T4 ve AKT-T5 örneklerinin oldukça yüksek gözeneklili e ve dü ük dayanma sahip olduklar görülmektedir. Ço unlu unu farkl alt türde kireçta örnekler içinde meta kireçta (AKT-T6) örne i sahip oldu u ziksel özellikleri ile en yüksek dayanma sahip örnektir. Fiziksel özellikleri açsndan en dü ük dayanma sahip örnek ise yine meta kireçta türde AKT-T5 örne idir. Lokasyon farkll nn ziksel yapya etkisi bu örneklerde açkça görülmektedir. AKT-T7 ve AKT-T8 örnekleri tiyatro yapsnn da üzerinde yer ald ana kaya örneklerini temsil etmedir. Ana kaya örnekleri beklendi i gibi yapta örneklerden daha yüksek dayanma sahiptirler. Bununla beraber tiyatroda cavea ta srasna ait traverten (AKT-T4) örnek de kireçta örneklerden daha dü ük dayanm ile dikkat çekmektedir (Tablo: 2).

Ta /kayaç örneklerin toplam tuz içeri i %0,63-1,00 arasnda (ortalama %0,88) de i im göstermektedir. Toprak örnek ise %1,02 de erinde tuz içeri ine sahiptir. Ta örneklerin bulundu u ortamlar ve kayaç türleri tuz içerikleri açsndan önemli bir etkendir. Toplam tuz içeri i en yüksek ta örnek moloz dolgudan örneklenen meta kireçta AKT-T1 örne i, tuz içeri i en dü ük ta örnek ise gölsel kireçta AKT-T2 örne idir.

Ta örneklerde de i ken fakat yakn de erlerde tuz içerikleri söz konusudur (Tablo: 3). Ta larn tuz içeri inde benzer kayaç türünde olmalarna ra men farkl miktarda tuzlanmalar belirlenmi tir. Meta kireçta örneklerden AKT-T1 %1,00 de erinde tuz içeri e sahipken tiyatronun farkl bölgesine ait ayn türde AKT-T6 örne inde %0,80 orannda tuz içerik görülmektedir (Tablo: 3).

Ta örneklerin ziksel özellikleri de tuzlanmalarda önemli bir ba ka de i kendir. Dü ük gözeneklili e ve su emme kapasitesine sahip örneklerin dü ük tuzlanmaya u ramalar öngörülmektedir. Bunun yannda dü ük gözenekli yapdakilerde doygun tuzlanma ile yüksek gözenekli yapdakilerin tüm bünyesine yaylm ama daha dü ük orandaki tuzlanmalar da oldukça etkilidir. Ta örneklerde oldukça yüksek gözeneklili e

.................................................................................................................................................................................. 27

sahip kireçta (meta kireçta lar; AKT-T1 ve AKT-T5) ve traverten örneklerinde (AKT-T4) di er örneklerden daha yüksek oranda tuzlanmalar bulunmaktadr. Ta örneklerde genel olarak yüksek oranda tuzlanma bulunmaktadr. Bununla beraber, toprak standard açsndan AKT-D1 toprak örne i de yüksek tuzluluk oranna (0,15<) sahip toprak kategorisine girmektedir (Dursun vd., 2008).

Ka Antik Tiyatrosu�na ait ta ve toprak örneklerine uygulanan standart (Merck) spot tuz türü testleri ve pH da lm sonuçlar Tablo 3�te belirtilmektedir.

Örneklerde pH da lm : ncelenen ta /kayaç örneklerin pH de erleri 7,11-7,50 arasnda de i im göstermektedir. Toprak örne inin pH�s de 7,17�dir. ncelenen örneklerin tümü bazik özellik ta maktadr. Ta larda ayn kayaç kökenine sahip (meta kireçta ) AKT-T1 ve AKT-T7 örneklerinden AKT-T1 örne i di er örnekten daha zayf bazik (7,11) özellik ta maktadr (Tablo: 3).

Nitrit (NO2-) ve nitrat testi (NO3

-) : NOx içerik; kent merkezlerinde do rudan maruz kalnan eksoz gazlarnn yan sra hava kirlili inin yo un oldu u endüstri bölgelerinde atmosferik etki ile yapsal malzemeye ta nabilme yüzeylerinde siyah tabakalanmaya yol açabilmektedir. Nitrit/nitrat içerik açsndan incelenen tüm ta örnekler oldukça dü ük (hassasiyet snrnda) de erler vermi tir. Toprak örnekte ise 0,050 mg/L de erinde nitrit içerik tesbit edilmi tir (Tablo: 3).

Fosfat testi (PO43-) : Tarmsal etkinlikler (fosfat içerikli gübreleme), hayvansal

(d klama) veya bitkisel kalntlar, kanalizasyon veya evsel atklarn etkisi, atk veya piknik alanlarna yaknlkta gda birikintilerinin do rudan veya dolayl olarak toprak rezervuardan nemlenme ile malzemeye ta nmasndan kaynaklanabilmektedir. ncelenen ta örneklerde fosfat içerik belirlenmezken, beklendi i gibi toprak örnekte 0,600 mg/L gibi yüksek de erde fosfat belirlenmi tir (Tablo: 3).

Sülfat testi (SO42-): Özellikle alç içerikli ba layclarn kayaçlara etkisinin yannda

egzoz veya baca gaz kaynakl hava kirlili inin malzeme üzerinde olu turdu u siyah tabakalanmann tespitinde uygulanabilmektedir. Ta ve toprak örneklerde yüksek de erde (200 mg/L) sülfatla ma oldu u belirlenmi tir. (Tablo: 3).

Karbonat testi (CO32-) : Do al kayaç yaps itibar ile karbonat içerikli ta larda

(mermer, traverten, kireçta vb.) çe itli de erlerde karbonat içerik bulunmaktadr. Ta ve toprak örneklerde 11,2 mg/L de erinde karbonatla ma görülmektedir. Ta örnekler içinde AKT-T2 örne i di er örneklerden belirgin bir farkla daha yüksek miktarda (40 mg/L) karbonat içermektedir (Tablo: 3).

Klorür testi (Cl-) : Kanalizasyon ve atk alanlara yaknlk (klorlu temizlik malzemeleri), çimento içerikli harçlarn nemle etkile imine açk yerler ile denizel bölge

..................................................................................................................................................................................28

yaknndaki yapsal malzemelerde tespit edilebilmektedir. ncelenen toprak örnekte hassasiyet snrnda (3 mg/L) oldukça dü ük miktarda, ta örneklerde ise yüksek oranda (30 mg/L) klorür bulunmaktadr (Tablo: 3).

Ka Antik Tiyatrosu�ndan örneklenen ta /kayaç örnekler optik mikroskop analizi ile petrograk olarak snandrlm lardr (Tablo: 4 ve Resim: 3). Gerçekle tirilen çal mann sonucunda 8 ta örnek traverten ve kireçta olmak üzere 2 ana ve 2 alt türde kireçta kayaç grubuna ayrlabilmi tir. Tiyatroya ait ta örneklerden AKT-T4 örne i traverten, di erleri ise 2 alt türde kireçta (meta kireçta ve gölsel kireçta ) örneklerdir.

Ka Antik Tiyatrosu kayaç/ta ve toprak örnekleri kimyasal bile imlerine PED-XRF Analizi ile ula lm tr (Tablo: 5). Tiyatro yaknna ait toprak örne in kimyasal bile imi de erlendirildi inde oldukça yüksek oranda Al (Al2O3) ve Fe (Fe2O3) miktarlar dikkat çekicidir. Topra n koyu krmz rengi demir orannn yüksek de erde olu u ile ilgilidir. Toprak içeri ini %24,22 orannda karbonat (LOI) ve %13,69 orannda Ca (CaO) olu turmaktadr. Ayrca yap dü ük oranl silikat (SiO2) içermektedir.

Tiyatro yapsn olu turan ta örnekler içinde AKT-T4 traverten örne i di er kireçta örneklerden kimyasal bile imi ile do rudan farklla maktadr. Kireçta lar AKT-T5 d nda oldukça benzer kimyasal yapya sahiptir. Tiyatro caveasnn ilk ta srasna ait olan AKT-T5 örne inin Al2O3, SiO2, P2O5 ve Fe2O3 de erleri di er kireçta örneklerden yüksek de erdedir. Bu durum tiyatronun alt srasna ait olan kireçta larnn tiyatronun daha üstte bulunan kayaçlarla benzer türde olmasna ra men kayaç kökeni açsndan bir farkll a i aret etmektedir. Tiyatronun ilk birkaç oturma srasnn antik tiyatronun ilk ya da daha eski bir dönemini yanstt dü üncesi PED-XRF analizi ile belirlenmi kimyasal bile imdeki bu farkllkla desteklenmi olmaktadr (Tablo: 5).

Ka Antik Tiyatrosu�na ait ta yüzeylerde tuz birikimleri ile olu an siyah tabakalanmann kimyasal bile imi noktasal Mikro-XRF analizi ile belirlenmi tir. Ta yüzeylerinde tuz birikimleri ile olu an siyah tabakalanmann kimyasal bile imi Tablo 6�da verilmektedir. Örneklenen her iki siyah tabaka örnekleri (Fe, Zr, Nb, Mo, Ag d nda) genel olarak benzer içeri e sahiptir. Tiyatro toprak seviyesine yakn AKT-L2 örne inin di er siyah tabaka örne inden 3 kata varan oranda daha yüksek demir (Fe) içermesi, toprak rezervuarn bünyesinde bulunan oldukça yüksek orandaki demir içeri in örne e etkisine ba lanmaldr.

SONUÇ

.................................................................................................................................................................................. 29

Antalya, Ka Antik Tiyatrosu yapsal malzemeleri çe itli nedenlerle tahribata u ramaktadr (Resim: 4) (Eskici, vd., 2009). Tiyatroya ait yap malzemelerine (ta , siyah tabaka ve toprak) farkl lokasyonlardan gerçekle tirilen örneklemelerle ula lm tr. Yapda sva, harç, metal kenet gibi malzemelere rastlanmam tr. Çe itli yöntemlerle analiz edilerek karakterize edilen malzemeler yapsal özellikleri ve bozulma süreçleri ile belgelenerek restorasyon uygulamalar açsndan uygun bir zemin olu turulmaya çal lm tr.

Tiyatroya ait ta /kayaç örneklere; sertlik, birim hacim a rl ve gözeneklilik özelliklerini belirlemeyi amaçlayan ziksel testler uygulanm tr. Fiziksel özellikleri açsndan en yüksek dayanma sahip örnek AKT-T6, en dü ük dayanma sahip örnek ise ayn kayaç türünde (meta kireçta ) AKT-T5 örne idir. Ana kaya örnekleri beklendi i gibi yapta örneklerden daha yüksek dayanma sahiptir. Bununla beraber tiyatroda cavea ta srasna ait traverten (AKT-T4) örne in de kireçta örneklerden daha dü ük dayanma sahip oldu u belirlenmi tir (Tablo: 2).

Kondaktometrik olarak tiyatro ve yakn çevresine ait ta /kayaç ve toprak örneklerinin toplam tuz içerikleri belirlenmi tir (Tablo: 5 ve Grak: 2). Örneklerde yüksek tuzlanma mevcuttur. Tuzlanmann kayna n toprak rezervuar ve denize yaknlk olu turmaktadr (Tablo: 3).

Ta /kayaç ve toprak örneklerinin suda çözünen tuz türleri (nitrat, nitrit, sülfat, fosfat, karbonat ve klorür) ve ortam pH de erleri nicel olarak belirlenmi tir. Tuz türleri açsndan ta örneklerde dü ük miktarda fosfat, nitrit/nitrat içerik bulunurken, yüksek de erde sülfat, karbonat ve klorür belirlenmi tir. Toprak örnekte fosfat ve sülfat d nda dü ük de erlerde tuz içerik bulunmaktadr (Tablo: 3).

Petrograk ince/parlak kesit optik mikroskop analizi ile de ta örneklerin kayaç kayna ve türü belirlenerek snandrlm tr. Analiz sonucunda yapta larnn yerel nitelik ta yan, traverten ve iki alt türde kireçta kayaç yapsnda oldu u belirlenmi tir (Tablo: 4).

PED-XRF analizi ile ta ve toprak örneklerin kimyasal bile imlerine ula lm tr. Kireçta örneklerinin kimyasal bile imleri ile cavea ilk ta sralarnn üst sralarndaki ayn türdeki yap ta larndan farkll belirlenerek, arkeolojik savlar arkeometrik incelemelerle desteklenmi tir (Tablo: 5).

Noktasal Mikro-XRF analizi ile de siyah tabaka örneklerinin kimyasal bile imine ula lm tr. Siyah tabaka olu umunda toprak rezervuardan yapta larna ta nan tuzlarn etkili oldu u belirlenmi tir (Tablo: 6).

KAYNAKLAR

..................................................................................................................................................................................30

AKTA , ., 2009, �Ka Tiyatrosu (Antiphellos) Rölöve, Restitüsyon ve Restorasyon Projesi Arkeolojik Raporu�.

AKURGAL, E., 1988, �Anadolu Uygarlklar�, Net Turistik Yaynlar, stanbul.

BAYBURTLUO LU, C., 2004, �Lykia�, Vehbi Koç VAkf - AKMED Yaynlar.

BEAN, G.E., 1989, �Lycian Turkey � An Archaeological Guide�, John Murray Ltd., London.

BLACK, C.A. et al, 1965, �Methods of Soil Analysis�, Number 9 in the series: Agronomy, American Society of Agronomy, USA.

DURSUN, H., D ZDAR, M.Y., KIRI TIO LU, ., ÖZCAN, . ve HAMURKAR, Y., 2008, �Toprak ve Arazi Snamas Standartlar Teknik Talimat ve lgili Mevzuat�, Tarm ve Köyi leri Bakanl Tarmsal Üretim ve Geli tirme Genel Müdürlü ü Yayn, Ankara, s. 70.

ESK C , B., AKYOL, A.A. and KADIO LU, Y.K., 2009, �The Deteriorations and Conservational Problems of Sokollu Mehmet Pasha Complex in Payas�, XIIth Symposium on Mediterranean Archaeology SOMA 2008, March 5-8, 2008, Magusa, Northern Cyprus Turkish Republic, Archaeopress, p. 21-28.

FE GL, F., 1966, �Spot Test in Organic Analysis�, Elsevier Publication Company, Amsterdam.

FERRERO, D.B., 1969, �Teatri Classici in Asia Minore 2, Citta di Psidia, Licia e Caria�.

FERRERO, D.B., 1970, �Teatri Classici in Asia Minore 2, Citta di Psidia, Licia e Caria�.

FERRERO, D.B., 1988, �Bat Anadolu�nun Eski Ça Tiyatrolar�, Çev. Erendiz Özbayo lu, Ankara.

KERR, P.F., 1977, �Optical Mineralogy�, McGraw-Hill Co. First Ed�n., New York.

MEANS, R.E. ve PARCHER, J.V., 1963, Physical Properties of Soils, Charles E. Merrill Publishing Co., Columbus, Ohio, ABD.

POLLARD, A.M. ve HERON, C., 1996, �Archaeological Chemistry�, The Royal Society of Chemistry, Cambridge.

RAPP, G., 2002, �Archaeomineralogy�, Springer-Verlag, Berlin.

RILEM, 1980, �Research and Testing�, Materials and Construction 13, Chapman and Hall, Paris, p.73.

ULUSAY, R., GÖKÇEOYLU, C. ve B NAL, A., 2005, �Kaya Mekani i Laboratuar Deneyleri�, TMMOB Jeoloji Müh. Odas Yaynlar: 58, Ankara.

YILMAZ, Y., 2009, �Anadolu Antik Tiyatrolar�, YEM Yayn - 152, stanbul.

Tablo 1: Ka Tiyatrosu�na ait örneklerin açklamalar

.................................................................................................................................................................................. 31

Örnekler Açklamalar

AKT-T1 Ta , Tiyatro cavea bat üst ksm moloz dolgudan

AKT-T2 Ta , Tiyatro bat üst ksm cavea 5. ta srasndan

AKT-T3 Ta , Tiyatro d duvar alttan ilk ta srasndan

AKT-T4 Ta , Tiyatro do u üst ksm cavea ilk ta srasndan

AKT-T5 Ta , Tiyatro do u cavea alttan ilk ta srasndan

AKT-T6 Ta , Tiyatro do u ksm alt 4 ve 5. cavea sras alt moloz dolgudan

AKT-T7 Ta , Tiyatro do u ksm ana kayadan

AKT-T8 Ta , Tiyatro do u ksm ana kayadan

AKT-D1 Toprak, Tiyatro bat srt d ta örgü yaknndan

AKT-L1 Siyah Tabaka, Tiyatro bat üst ksm cavea 5. ta srasndan

AKT-L2 Siyah Tabaka, Tiyatro d duvar alttan ilk ta srasndan

Tablo 2: Ka Tiyatrosu�na ait ta örneklerinin temel ziksel test sonuçlar

Örnekler BHA (g/cm3) P (%) H (Mohs) Kayaç Türü

AKT-T1 2,25 10,42 3,0 Meta Kireçta

AKT-T2 2,21 14,55 2,7 Gölsel Kireçta

AKT-T3 2,56 3,86 2,8 Meta Kireçta

AKT-T4 2,26 13,65 2,7 Traverten

AKT-T5 2,15 13,17 2,8 Meta Kireçta

AKT-T6 2,74 0,97 2,9 Meta Kireçta

AKT-T7 2,59 3,92 2,8 Meta Kireçta

AKT-T8 2,65 1,66 2,7 Gölsel Kireçta

Ortalama 2,43 7,78

(*) BHA: Birim hacim a rl P: Toplam Gözeneklilik H: SertlikTablo 3: Ka Tiyatrosu�na ait ta ve toprakörneklerin suda çözünen tuz türleri, miktarlar ve pH

..................................................................................................................................................................................32

de erleri dökümü

Örnekler Nitrit(NO2

-)Nitrat(NO3

-)Fosfat(PO4

3-)Sülfat(SO4

2-)Karbonat(CO3

2-)Klorür(Cl-) pH S (%)

AKT-T1 0,025* 10* 0* 200* 11,2* 30* 7,11 1,00**

AKT-T2 0,025 10 0 200 40,0 30 7,18 0,63

AKT-T3 0,025 10 0 200 11,2 30 7,41 0,94

AKT-T4 0,025 10 0 200 11,2 30 7,44 0,97

AKT-T5 0,025 10 0 200 11,2 30 7,48 0,95

AKT-T6 0,025 10 0 200 11,2 30 7,46 0,80

AKT-T7 0,025 10 0 200 11,2 30 7,50 0,82

AKT-T8 0,025 10 0 200 11,2 30 7,49 0,96

AKT-D1 0,050 10 0,600 200 11,2 3 7,17 1,02

(*) De erler mg/L�dir. (**) S: Toplam tuz miktar de erleri yüzde (%)�dir.Tuz Testlerinin Hassasiyeti; Nitrit (NO2

-): 0,025 mg/L, Nitrat (NO32-): 10 mg/L,

Fosfat (PO43-): 0,200 mg/L, Sülfat (SO4

2-): 50 mg/L, Klor (Cl-): 3 mg/L

Tablo 4: Ka Tiyatrosuna ait ta örneklerin kayaç türleri ve özellikleri

TaÖrnek Gruplar

KayaçTürü Açklamalar

AKT-T4 TravertenScak su çökelimi ile olu mu gözenekli (%5) yapda aragonit, kalsit ve yer yer de kalsedon parçalar bulunuyor.

AKT-T2, AKT-T8 GölselKireçta

Kalsitten olu mu yapda opak mineraller ve amorf silislerin yannda krk ve çatlak bo luklarnda rekristalize kalsitler yer alyor. Yapda denizel fosiller de görülüyor.

AKT-T1, AKT-T3, AKT-T5, AKT-T6,

AKT-T7

MetaKireçta

Rekristalize kalsitlerden olu an yap metamorzmaya u ram sparitik kireçta kaynakldr. Gözenekli (%2) yapda fosiller ile krk/çatlaklarda ikincil rekristalize kalsit birikimi görülmektedir.

Tablo 5: Ka Tiyatrosu�na ait ta ve toprak örneklerin kimyasal bile imi (PED-XRF Analizi)

.................................................................................................................................................................................. 33

Element AKT-D1 AKT-T1 AKT-T2 AKT-T3 AKT-T4 AKT-T5 AKT-T6 AKT-T7 AKT-T8

Na2O 0,070 0,086 0,081 0,083 0,083 0,083 0,088 0,085 0,088

MgO 1,097 0,023 0,022 0,022 0,028 0,025 0,023 0,022 0,022

Al2O3 13,810 0,103 0,233 0,211 4,194 0,368 0,109 0,117 0,144

SiO2 36,210 0,383 0,697 0,695 9,563 1,013 0,368 0,364 0,426

P2O5 0,397 0,010 0,039 0,025 0,077 0,119 0,013 0,038 0,032

SO3 0,312 0,013 0,180 0,027 0,155 0,044 0,022 0,021 0,011

Cl 0,033 0,013 0,020 0,014 0,023 0,017 0,045 0,024 0,015

K2O 1,402 0,007 0,008 0,008 0,256 0,008 0,007 0,007 0,007

CaO 13,69 59,53 59,76 60,09 46,83 59,59 62,15 61,76 61,31

TiO2 0,987 0,004 0,003 0,003 0,330 0,009 0,002 0,002 0,003

V2O5 0,027 0,002 0,002 0,002 0,007 0,002 0,002 0,002 0,002

Cr2O3 0,062 0,002 0,003 0,004 0,012 0,004 0,002 0,002 0,004

MnO 0,126 0,003 0,005 0,003 0,024 0,008 0,003 0,003 0,004

Fe2O3 8,017 0,004 0,074 0,061 2,437 0,148 0,012 0,012 0,031

LOI 24,22 39,23 38,74 38,32 35,65 38,47 37,56 37,57 37,38

Tablo 6: Ka Tiyatrosu�na ait siyah tabaka örne inin kimyasal bile imi (Mikro-XRF Analizli)

Element AKT-L1 AKT-L2 Element AKT-L1 AKT-L2

Ti 0,040 0,040 Zr 0,110 0,050

V 0,035 0,035 Mo 0,809 0,531

Cr 0,030 0,030 Rh 0,002 0,002

Mn 0,025 0,025 Pd 0,020 0,020

Fe 0,042 0,137 Ag 0,020 0,031

Co 0,020 0,020 Cd 0,050 0,050

Ni 0,015 0,015 In 0,030 0,030

Cu 0,010 0,010 Sn 0,050 0,050

Zn 0,010 0,010 Sb 0,050 0,050

Nb 0,020 0,187 Pb 0,020 0,020

..................................................................................................................................................................................34

Resim 1: Ka Tiyatrosu�nun konumu (www.googleearth.com).

Resim 2: Ka Tiyatrosu örneklemeleri.

.................................................................................................................................................................................. 35

Resim 3: Ka Tiyatrosu�na ait ta örneklerin ince kesit mikro foto raar.

Resim 4: Ka Tiyatrosu�nda caveada görülen bozulmalardan; statik etki veya tektonik etki sonucu görülen ta krlmalar.