-:-· . ~

sal 4 bejmar 15-16

Payiz 1998

KOTA N (1944- 1998)

Xwedi

Redaksiyon

Şerten abonetiye

han

Pergala rOpelan

Risme berge peşi

Postgiro

ISSN

Çap

Sal4

Bejmar 15-16 -----­Payiz 1998

Korueleya Niviskaren Kurd li Swede

Laleş Qaso A. Gemas Zinar Soran Cemal Batlin HeseneMete Xelil Duhoki

Salek: 200 SEK Niv sal: 100 SEK Hejmarek: 50 SEK Ji bo welaten din mesrefa posteye le zede dibe.

Riipelek: 1 000 SEK Niv riipel: 500 SEK Çarik riipel: 200 SEK

A. Gemas

46 32 31-1

1400-528X

Apec-Tryck

Berpirsiyariya her nivfse, ya nivfskare!nivfskara we ye.

Navnişan • Adres • Adress: Box 2015, 176 02 Jiirfalla/SWEDEN

Naverok Sa14 • Hejmar 15-16 • Payiz 1998

Bi Maykil Çayed ra hevpeyvtn 3

A.Gemas

Şidra tarixi Q Lozan 14

AhmedFerid

Şerefname Q Şerefxane Bitlist 30

Ebdulla Merdux Pirmaneyiya integrasiyone

Q pewistiya dabeşkirineke nQ 41 Osman Aytar

Şeş keçen ciwan 49 Ji swedt: Serdar Roşan

Casime Celn 90 saliya xwe tije dike 60 Wezlre Eşo

Ji Cıpen krilt: Rohat Alakom Edebiyat Q nivşen we 64

N.Zaxurant Çend helbestvanen nQ 70 Amadekar: Xeltl Duhokt

Ji civata me kurdan 79 Laleş Qaso

Di pevajoya diroke de zimane kurdi 81 Zeki Bozarslan

Toreya civata kurdi 93 Zeynelabidtn Zinar

Gele kurd laweki xwe i heja winda kirl96 Bo Orhan Kotan Ji Komele 100

Di 100 saliya rojnamegeriya kurdi de kovar Q rojnameyen ku li swede derketine 103

Ji Weşanen NQ 109

"Zirnaneki ku zarok

" . . pe nepeyıvın be paşeroj e" (Ev hevpeyvin bi birezMaykil

ayed ra li Biskop-Amöye, kuji bo civina Kurmanci ya

bihara 1998an hatibO Swed, hate kirin.

Maykil Çayet}kurdolog e a semiviskare beşa kurdi ya radyoya Denge Emrika ye.Ew nezi

A.Gernas: Emji ve pirse dest pe kin. Di nav ewqas zimanen dinyaye da, te çima bi taybeti zimane kurdi hilbijart?

M. Çayed :Bi gişti, gava ku ez musiqa u govenden geleri yen delal en gel dibihizim, ku kefa min pe te, arzuyek an daxwazek li nik min peyda dibe ku ez hini zimane wi geli bi b im. W ek minakez gel ek hez ji muziqa Albani dikim. Min dest pe kir piçek binizimane w an bi b im u her wisa ez hez ji muziqa u go venden gelen B alkane dikim, çi Bulgar bin, çi Serb çi Romen bin. Ü bi vi awayi ji ez gihiştime kurda, çunke di destpeke de, gava ku emre min hijdeh- nozdeh sali bu, min gele k h ez ji go venden Tirkiye dikir, le hi n ge min nedizani ku, hem u miroven ku li Tirkiye dijin ne Tirk in. Baş te bira min, ku min danasandineke govendeke dixwend. Govendeke devera Entabe bu.Te da dihate nivisin ku, ev govendeke kemaniya (etnik) Kurdan li Tirkiye ye. Ez şaş bum, ez metelma yi bum .. Min got, "li Tirkiye ji bili tirkan geleki din heye gelo"?

A.Gernas :Di kijan sale da bu?

M. Çayed:Di sala 1 978an da bu. Min qet nedizanibu. Ji w e roje virda çave min ve bu u min li kitebxana zaningeha Kaliforniya li Los Ancelese, ku w e wexte min li w e dere dixwend, min kitebek dit. Kiteba Leskot u Bedirxan, "Gramera Kurdi" (bi fransizi). Min ew kiteb kopi kir. Ü ev yekemin gav buji bo min ku ez xwe bieliminim kurdi.

A.Gernas: Biraye Mayldl, te di axaftina xwe ya şevahenga kongreya federasyone da got, "dema min dest bi binbuna zimane kurdi kir, ez di we

3

bawerfye da bum ku, ew zirnaneki feqfr areben di haleki mirine da ye." Em meraq dikin, gel o sedemen ku dibun bingeh bo best a ramaneke weha çi bun?

M. Çayed: Li Emrika kurden Tirkiye kem in. Li devera San Fransisko, kem zede hemu kurden Tirkiye nas dikim. Di nav w an de kes tune ku, li mal e bi kurdi bipeyive. Hemu bi tirki dipeyivin. Wexte minji wan pirs dikir, çima ew bi kurdi napeyivin, wan digot, well e em piçek bi kurmanci zanin. Her gava ku keseki nu ji dihat, min digot fİrsat ev firsat e ku ez e keseki pey da bikim u bikaribim pe ra bi kurmanci bipeyivim. Yen ku bi sorani dipeyivin gel ek bun, yani ji Iraqe. Ez her li kesekiji Tirkiye digeriyam ku pe ra bipeyi vim. Bes min qet pey da n edikir li San Fransiskoye. Kurdenji Tirkiye, bi gişti gele k k em in. Bo w an, kurdi tişteki kevn e, tişteki zemane we derhas buye. Ew her roj bi tirki dipeyivin.

Ez çend caran çume Tirkiye. Min dit ku li nav kurden rewşenbir, mirov rubirı1ye mijareke gelek eceb da ye. Eger mirov nexwine, eger mirov pale bimine, yani gundi bimine, hinge mirov we zimane xwe bipareze. Eger mirov bixwine we bibe rewşenbir u we dev ji zimane xwe, çanda xwe ya kevn berde.

A.Gemas:Yani, tu bi vi awayi dibeji, yen ku zimane kurdi parastiye, gundi ne?

M. Çayed:Bele, rast e. Gundi, na ve aleten çandini u peyven der b are heywanan da baş dizanin. Le fikren nujen, li nik wan çe nebune. Çunke ewana naxwinin, yani mirov mecbur e ji dutişten gele k eceb ye ki hilbijere. Yan nexwenda birnine u zimane xwe bipareze, yan ji bibe xwenda u dev ji zirnan u çanda xwe berde. Ne li San Fransisko ne jili Tirkiye, di pevajoya heşt salan da, beri ku min dest pe kir her meheke careke biçime Kurdistana San Diego, min wisa zani nemaze li Tirkiye, ku piraniya kurden dinyaye xelke Tirkiye ne, eger kurd bi xwe ve rewşe neguberin we ev zirnan berbi mirine ve biçe. Kurd li Emrika azad in. E w dikarİn ki te ben kurdi bikrin u li ser refen kitebxana xwe deynin. Tirs nine ku, ji ber kiteb u kasete kurdi pollsen tirk ben u wan bavejin hepse. Li Tirkiye ew tirs her heye, bes li Emrika nine. Bes min dit, bo wan kesen ku hatin Emrikaye,daxwaziya wan a yekemin binkirina zimane ingilizi bu. Hinbuna nivisandin u xwendina zirnan e kurdi bo w an ne giring bu. Ji ber hem u van tiştan, min wisa zani ku edi paşeroja vi zimani gelek tari ye.

Di sa ji ber ku ez cihu me, bes ez ne sihyoni me u xwe w isa nadim nasandin, le ji ber ku bo ba ve min cihuti u İs ram gele k giring e, w i ez j i zaroktiye ve şandime xwendingeheke cihuyan. Yani ez baş dizanim, zirnan e ibri, ku zirnaneki miri bu, çawa ha te ve jandin u ez ve pevajoye ji nu va di jim bo kurdi. Yani ez baş dizanim wan çi kir bo vejandina wi zimani. Bo kurdi, herçend ku bej nemiri be, disan tecrubeyeke gele k baş bu bo min, ku ez di gel zimane ibri me zin bum, niha ez di wan fikran da me, çawa em e bikaribin feyde ji wan tiştan bikin bo vejandin u

4

peşvebirina zimane kurdi. Zimane kurdi bikin zirnaneki nfijen. A.Gemas: Nexwe te we mane ku, niha bawerfya te ya destpeke guhuriye.

An go te di destpeke da digot, ev ziman, zimaneki mirf ye. Te bi bezkirina ji çand ufolkloragelerfdestpekiruhinizimanekurdibUyi.Piştiteewqaskurdnaskirin, pewendi ligel wan dani a xeriki ve pirse buyi a gihayi qonaxa iroyin. Di qonaxa iroyin da ditina te ya li ser zimane kurdi çi ye?

M.Çayed: İro, kurden Emrika, ku piraniya wan kurden İraqe ne u rast e ew zimane xwe bi kar tinin, le ew ji edebiyata kurdi ya nfijen gelek dur in. Tişten ku bi piten latini hatine çap kirin naxwinin. E w nizanİn ku, he buna w an ji hey e, w ek Çira, wek Kurmand, wek Nildem u geleken din. Tu elaqet, tu pewendi u tekili di navbera wan u van tiştan da tune. Pewendiyen min en peşin en heribi qewet ligel kurden Tirkiye bu. Kurden Iraqe çar milyon fi niv in le kurde Tirkiye ji pazdeh h eta bi st milyoni ne. Yani bi k emi ve se qat ji kurden Iraq e zedetir in, eger ne çar qat yan pe ne qate w an bin. Veca kurden Iraq e çi dikin b ila bikin, paşeroja vi zimani, bi ditina min, di deste kurden Tirkiye da ye. Niha, gava ku ez tem dheki mina Swede u w e dibinim, ku bi rasti ko m he ne, xelke Tirkiye, ku her roj bizimane kurdi radibin fi rfidinen, gele k gele k kefa min pe te, bes disan ez ji xwe dipirsim, gelo ev xewnek e? .. Gelo ew nuneren tevgereke mezin in yan ew kemani ne, ji ber ku kurden li Elmanya dijin ji kurden S wed gel ek zedetir in. Bi qasi ku ez zanim, kes ji kurden Tirkiye (me best kurden Tirkiye li Elmanyaye ne) beşdan civinen Kurmanci nebfiye. Veca ev tirs li nik min her heye, ku kurd xwe bi xwe we zimane xwe bikujin, we di bin bandora Tirkiye fi tirkan da birninin fi xwedi li zaroken xwe dernakevin.

A.Gemas:Pişti ku tu ferf zimane kurdi buyi, taybetmendiyen etimolojiki yen ku yekser bala te ki şandin çi bUn?

M. Çayed :Li zaningeha Kaliforniya li Berkeley, ku min te da xwend, profesoreki, mamosteyeki min bi nave Martin Schwartz hebfi, ku bi xwe şarezaye diroka zimanen İrani ye, e w bi xwe kurdi nizane le gava ku ez peyveke kurdi peşkeşi wi dikim, e w dikare beje min, ev peyv bi farisiya kevn w isa bu, bi A vestayi wisa bu, bi Sankriti wisa bu u ko kawe ya Indo-Ewrfipi w isa ye. Gele k salan em bi hevra xebitin, çunki min dixwest diroka zimane kurdi baş bizanim, min dixwest ku esas li nik min çe bi be u di ferhenga min da ji, çend ji min bet eez van peyvinen etimolojik vedigirim. W ek minak, peyva "pirsin", bi farisi porsiden, bi Sankriti prcchati, bi elmani fragen, bi italyani prego, bi ingilizi to imprecate hernil eyni kok in.

A.Gemas:Agahiyen me ew in ku, tu se zaravayen kurdi (kurmanci, sorani, zazaki) zani. Beguman ev, derfeteke mezin peyda dike da ku tu derbare zimane kurdiu taybetmendiyen wi da bibipezaneki peşketi. Hinxemexwaz pirhejmariya

5

zara va yen kurdi dikşinin aliyeke negativ u rengeki serbixwe didin wan. Di esle

xwe da, zimane kurdi inkar dikin, le ji bo ku dijberiye texin navbera zara va yan

u bi vi awayi di navbera kurdan da dijminahiyeke çekin, xwe disperin ditinen

w e ha.

Pirsa me ev e, li gor te tekiliyen zimani yen navbera zara va yenkurdiyen ku

tu zani, dimeneke çawa radixe peş çavan u li gor te pirhejmariya zara va yan kare

bibe qelsiyek bo zimane kurdi?

M. Çayed:Ev pirsiyareke gelek baş u di cih da ye. Dikarim be jim ku, min li

ser ve pirse gelek dur u direj fikir kiriye. Bi ditina min, hemuli ser daniştina

helwesta mirovi radiweste. Mirov dikare beje, bele zazaki u gorani kurdi ninin.

Bi ditina min, bi aliyeki zimanzani kurmanci u sorani şaxeki din e, zazaki yan

dimilki yan ji kirdki u hewrami u gorani ji şaxeki din in, le hem u ji ji eyni dare

ne, dara zimane Ari, zimanen İrani ku beşek ji zimanen İndo-Ewrupayi ye u

hem u ji zirnan en Kurdistan e ne, zirnan e kurdan in. Mirov nikare inkar b ike ku,

zimane niviski, zimane miran e Mlritiya Erdalanzimane Hewrami bu, gorani bu

u tesira gorani li ser sorani gel ek mezin e. Yani mirov nikare gorani ji sorani cuda

bike, çunke wek minak li Sine ku dile Erdalan e, gelek peyv ten bi karanin ku

him bi hewrami him ji bi sorani iro ji bi kar tinin. Zimanen Kurdistane yen din

ji hene, wek zimane cihuyen Kurdistane ku Araını ye u zimane mesihiyen

Kurdistan e ku e w ji Arami ye, w ek keldani, asuri, yaqubi. E w zirnan ji zimanen

Sami ne, yani zimanen İndo-Ewrupayi ninin. Veca dive ez ji destpeke zelal

bikim ku, hemu zimanen behskid, zimanen Kurdistan! ne.

Zirnan cuda ye u nasname cuda ye, çunke ev hemu kurden ku bi zazaki u bi

gorani dipeyivin wisa dizanİn ku ew Kurd in. Eger ew bejin, "ez Kurd im", ez

ki me ku bejime wan "na tu ne kurd i"

A.Gernas:Yani tu viya wek pivaneke bingehin destnişan diki?

M. Çayed: Bele, ev pivaneke bingehin e li seransere cihane. Ez dikarim

minakek ji ciheki din ji bidim. Di navbera Bulgarİstane u Sirhistane da li ser

hudud cih hene ku, e ger tu ji zimanzanan bipirsi, ewe bejne te, ev ne bulgad ye

ev sirbi ye. Bes eger tu ji xelke bi xwe bipirsi, ewe bejne te, ez ne Sirb im ez

Bulgar im. Yani e w çawa xwe dibinin? N asandi na w ana şexsi gele k gele k giring

e. Mirov nikare vi tişti inkar bike. Gava mirov bi mebesten siyasi bixwaze du

xelk yan du grup ji hev cuda b ike, ewe tişteki wisa inkar bikin. Niha em ji aliye

zanyari ve tesbit bikin zirnan e kurdi çi ye u çima zimane zazaki ji zirnan e kurdi

cuda ye.

Kurmanci u sorani hene, ne wisa? Niha çend mirov here bakura rojava, wek

minakji Sulemani, eger mirov here berbi bakuru berbi rojava, hecti bed! zirnan

webibe kurmanci Mirov we bigihe Hewler, ku hejta sorani ye le gelek neziktir

6

e bi kurmanci Piştihinge meriv derbasiBehdinan dibe. Behdinan "Kurmancistan" e le Aqreye gelek nezi Hewler e, lewra gelek peyven wisa hene li Aqreye eze bejme te ev ne kurmanci ye, ev sorani ye. Le ew bejin, na ev kurmanci ye ne sorani ye, erne çi bejin? .. Ü hedi hedi mirov berdewam be ı1 bigihe ciheki wek Cizira Botan ı1 pişti hi n ge Di yarbekir ı1 pişti hi n ge Erzincan. Herwisa çe nd mirov here berbi başura rojhilat taybetmendiyen sorani we xurtir bibin. Bi vi şikli, kurmanci hedi hedi dibe sorani ı1 sorani hedi hedi dibe kurmanci

A.Oe.mas:Yani beyi ku meriv ji nişkava tederxe a xeteke taybeti bileşine navbera herdu zaravayen kurdi bi nennayi tene guhartin?

M. Çayed~ek Elmani ı1 Holandi ne, yani sinorek tune. Zara va hene ı1 zara va wek devok devok devok berdewam dike heta ku derbasi zaravayeki din dibe.

A.Oe.mas: Disa hin lekolinvan u niviskaren bi yani diben ku, "Sedeme aktuelbuna pirsa Kurd u Kurdistane, ne ziman u çanda kurdi ya jindar e. Afırandere ve pirse, çalaklyen siyasi a xebaten rexistini ne. Di esle xwe da, pirani ya kurdan bizimane tirki diaxifin a wek kultur ji di navbera wan a tirkan da cudahiyen mezin nemane. Lewma ji, pirsakurda ne pirsa dewlet, serxwebun a hwd e. Çareseri ya ve pirse bi demokrasiye va gir&layi ye ... "

Di nav me kurda da ji, berevajiye ve ditine derte peş, ango em di ben, ye ku pirsakurda li piya hiştiye u bi şeweyek zindi gihandiye serdema iroyin, ziman a çanda kurdi ye. !ca pirsame ji te, gelotu ve pirse çawa şirovediki?

M. Çayed:Pirsiyara min ya peşin bo wan lekolinvanen bi yani ev e, gelo hı1n bi kurdan ra dipeyivin gava ku hı1n tişten wisa dibejin yan digel karbidesten resmi yen hukumeta Tirkiye dikevin tekiliye? Bes ya giring ev e ku, kem caran lekolinvanen biyani ligel kurdan bi xwe dipeyivin. Ne bes bi kurdan ra, bi gişti rojnamevanen biyani di ve bizanibin ku gava mirov belısa pewendiyen navbera kemaniyeke ı1 piraniyeke bike, wek li İsraile Cihı1 pirani ne ı1 Ereb kemani ne; yan li Mexrib Ereb pirani ne ı1 Berber kemani ne, dive mirov ji herdu aliya bipirse. Mirov nikare digel Cihı1yen Israile derheqa Ereben Israile de bipeyive be yi ku di gel Erehan bi xwe bişewire ı1 pişti hinge ni visare k e binivise, çunke w e Cihı1 bibejin "em nizanİn çima Ere b bi hev ra gili ı1 gazinde dikin. Xizmeta wan a eskeri tune, di villa ı1 xaniyen me zin da dijin ı1 e w bace ji nadin. E w çi ma şikayet dikin? Jiyana wan gelek hesan e". Le Ereb çi dibejin? Ereb dibejin, "ji ber ku em nikarin xizmeta eskeri bikin, em ji kare n esasibepar in. Em dikarin yan bi bine mamoste, yan bibine doktor ı1 her hinde". Gava tu li Israile ji zarokeki Cihı1 bipirsi, "gava tu mezin bibi dixwazi bibi çi?'' Ew e beje te, "ez dixwazim bibim balafirvan, ez dixwazim bi birn seroke dewlete" ı1 her tişti. Gava tu ji zarokeki Ere b bipirsi, e w çi dibeje b ila bibeje, ji b ili mamostetiye, nı1jdariye tişteki na ye peş. Veca mirov be çawa vetişte bizanibe eger ew tene yekali bipeyivin. Ji ber

7

ku gele k k em bi yani pute ( danustendin) bi kurdan re kiriye. Ni ha piçek zede bu ye

le ez her şik dibim ku rojnamevana bi karbidesten resmi yen dewlete re belısa ve

mesele kiribe u ev yek tera wan kiribe.

A.Gernas:Yekji wanji Martin Van Bruinessen e ku ve ditine dipareze a dibeje, "bi raya min li Tirkfye piraniya kurdan bi tirkf diaxitin a pirsa kurdan ne

w ek ku Kurd dibejin aktuel e. Ye ku pirsakurda li din ya ye (1 li Tirkfye tinerojeve,

rexisıinen Kurd in, ango siyaset e." Le em Kurd berevajiye ve ditine diparezin

(1 pe bawer in ku Kurdan xwe bizimane xwe, çanda xwe 11 xeysiyeten xwe yen

cuda parastiye. Siyaset ji ve doze ra xizmete dike. Rayate çi ye li ser ve yeke?

M. Çayed:Bi ditina min wi wisa gotiye, ji ber ku daxwaza wi e w e, Kurden

ku li male ji li kolane ji bi tirki dipeyivin dev je herdin u dest pe bikin bi kurdi

bipeyivin, zimane kurdi bi kar binin. Ez bevidar im ku ligel we reaksiyonek

peyda bi be u Martin Van Bruinessen ji di ve mane da gotibe ..

A.Gernas:Di encame da em karin bibejin ku, tişte ku kurd li piya hiştine ne

siyaseta rojane ye le çand, ziman 11 heyiyen kurdi ne? Li gor raya me piranfya

kurdan bi tirkf napeyivin 11 biçanda xwe va giredayi ne. Veca li gor te, ji çand (1

ziman 11 siyasete tesira kfjan girantir e?

M. Çayed:Bi ditina min, dive ku mirov ji kurdan bi xwe pirs bike. Eger

lekolinvanen bi yani h erin li gel w an bi pe yi vin u pişti hi n ge ni visare k e binivis in! ..

Ligel Cilıliyen Kurdistane, ku di sala 1948 - 50 de derketin İsrail e, ev best, ev

he vi (best u heviya kurditi) hey e. Bi qasi ku ez kurda ji n ezik ve nas dikim, çi li

Tirkiye u çi ji li İsrail e, he vi ya çe buna Kurdistane li nik hernuya hey e. Yani

çedibe ku herkes bi awayeki şirove bike u beje ev xewna hane çi ye? Çectibe ku

Kurden İraqe u kurden Tirkiye bi eyni awayi na yen zimen, le disa ji ez dibejim

ev xewna hane kem zede li nik hemu kurdan heye.

A.Gernas:Yanf tu dibeji, ziman (1 çandji te da, ev xewn e ku kurda li piya

dihele?

M. Çayed: Bele ev xewn e.

A.Gernas:Di hebun anebuna milete Kurdda zimane kurdi giring e yan na?

Yani dema zimane me tek çu we doza Kurdistane bimine?

M. Çayed:Eger zirnan ji hole rabe, xetereke gelek mezin heye ku tiştek

nemine kurda bi hev ve gire b ide. Le li eyni wexte pirsiyareke din ji hey e, gel o

ew e hukumeta tirk an komara tirk disan hevwelatiyen başüre rojbilata Tirkiye

tepeser bikin an na? Eger zirnaneki wan tirki be, wedisan wan ji gunden xwe

birevinin an na? Ez bersiva ve pirsiyare nizanim. Eger bi awayeki din bibejim,

eger zimane kurdiji all dewleta tirk ve bete rakirin, we helwesta wan li hemberi

yen ku xwe w ek kurd di din nasandin çi be? W e be te guhartin an w e eyni bimine?

A. Gernas:l3ger ziman ra be ji, h eta hesten neteweyi yen kurditi he bin ev pirsa

8

han namire. Tu çi dibeji?

M. Çayed: Çe dibe. Bila ev pirslyarek be. Bersiveke min tune.

A.Gernas:Tu wek miroveld pirzimanzan u her weha wek kurdolog, paşeroja zimane kurdi çawa dibini? O bi raya te zimane kurdiye standard, raçavkirina zara va yen wi ji te da, li ser ldjan bingehi u bi ki jan pivanan kare çe bi be?

M. Çayed:Bersiva ve pirse gelek sade ye. Li ser we radiweste. Yani eger hfin vi zimanl biparezin, w e birnin e, na e ger hfin Ihmal bikin (bavejin pişt guhen xwe) we ji hole rabe.

A.Gernas:Ji peyva "li ser we radiweste" mebesta te ronakbir u xwendevan in?

M. Çayed:Bi gişti li ser hemfi kurdan. Ev gotina ku ez e niha bejim, bfiye duruşma min. Zirnaneki ku zarok pe nepeyivin be paşeroj e. Yani dive ku zarok bene perwerde kirin fi bizanibin ku zimane wan zimane kurdi ye. Bila zimane wan e zikmaki yan maderi heta ku dest bi di histane dikin, li Tirkiye, li İraqe, li Swede, li Almanyaye fi li ke dere dibe bile hibe, bila kurdl be. Ev li ser we radiweste, ne li ser min.

Nihaji em dest bavejin zimane standard. Ev, bitişteki gele k giring va giredayi ye. Ew ji nasnameya niştimani ye. Dive ku herkes li diji dagirkeran dev ji parastina zirnan e xwe ye lo kal berde. Bo zirnaneki standard, w ek minak, welatek heye ku bi ingilizi dibejin Austria, bi Alınani dibejin "Österreich". Bi kurdiya re ben se peyv hene: Nemsa hey e, A vfistfirya hey e fi Otriş h eye. Em e li Denge Emrika çi bikin? Herkes nikare ligordile xwe careke beje Nemsa, careke beje Otriş fi care k e A vfistfirya bi kar bine. Di ve em peyveke hilbijerin fi dev ji yen din berdi n.

Veca di ve mirov nebeje, "li gunde me em her wisa dibejin. Bapire min, bapire bapire min ji her Otriş digot .. " Ez bawer nakim, ji her ku peyva Otriş peyveke fransiziye fi nu ye. Ji bo zirnaneki standard di ve em dev ji peyven xwe yen lokal berdin, ne ku em e wan peyvan ji hole rakin. Bo zirnaneki standard dive em peyven standard hilbijerin. Hfin ji dizani n ku di kurdi da çend naven "yarasa" ya tirki hene. Şevreving heye, şevşevok heye, perçemok, balçemk, çemçemok heye. Yan ji bo "örümcek" a tirki ... Ev minakek e. Em e ki jan bi kar binin? Em nikarin hemuyan bi kar bin in. Em nikarin bej in, b ila dile vi gundiye ji me nemine lewma ji em e iro "şevreving" bi kar binin, sibehe em e "çemçemok" bi kar binin ... Bi vi awayi nabe. Dive em çawa bikin? Dive ku em le bikolin fi bibinin ka pey va ji hernuya giştitir çi ye. Çawa giştitir? W ek minak, bi sorani çi dibejin! .. Peyven wisa hene ku him li nav soran him li Bahdinan bi kar tinin le li bakfire Kurdistane tişteki din bi kar tinin. Yan li Hekari fi Bahdinan filan peyv heye, yan ji li Hekari fi li Serhede peyvek din jl bi kar te. Di ve ku em, peyva ji hemuyan

9

giştitir, ji hemuyan belavtir bi kar binin, beguman gava mumkun be. Gava ku mumkun be, ev gele k giring e. W ek minak, bo hejmaren yazdeh, dozdeh, sezdeh, çardeh ... li hin mintiqen Kurdistane mesela li Dersime u Ruhaye dibejin dehuyek, dehududo, dehusise, dehuçar ... Ev şewe gelek heremi ye yan ji lokal e. Ev li İraqe, Irane, Suriye u Ermenistane qet naye bi kar anin. Yani "dehuyek u dehududo ... " bi ten e li heremek e diyarkiri te bi kar anin.

Bo lekolinen zimanzani gelek balkeş e. Ez nabejim bila ji hole rabin, bes standardkirina zimen bi vi awayi nabe, ji ber ku bo çapkirin ji, bo radyo u televizyone ji bi k er na ye. Em nikarin bi kar b inin u di ve em bi kar neynin ji. Di ey ni wexte da em ibrete ji standardkirina zirnan e tirkiji werbigrin. Çunke zirnan e Stenbole buye standard u eger herkes bi awayeki bipeyive le didin u dibejin, "tu çi kesi, ev çi zirnan e tu bi kar tini." Yani gava ku bi zaravayen xwe dipeyivin, ew hesten xirab didin mirov. Ev nimuneyeke gelek xirab e. Dive her Kurd bi serfirazi beje, ez xelke Dersime me; ez xelke Botan im. Li male em wisa bipeyivin, bes bo zimane standard em wisa nepeyivin. Bo hemu zimanen dinyaye diglosya heye. Bi ingilizi ji heye. Gelek peyven wisa hene ku kolanki ne, yani li kolanan bi kar tinin bes bo nivisine bi ker nayen. A.Gemas:Baş e, tu dibeji bi kar neynin. Eger em rewşa kurda ya iroyin bi din

ber çav, ew e metod çi be?

M. Çayed:Xwendingeh. We hemu zaroken Kurd li xwendingehan kurdi bixwinin, le beri ku em xwendingehan vekin dive em hemu mamosteyan perwerde bikin da ku hemu eyni fikra perwerdekirine bistinin. Ne ku herkes li gori dile xwe mamostetiye bike. Di ve xwendingeh, radyo, televizyon u çapemeni yekgirti bin. Ez e minakeke bidime w e ku duhi li vir derbas bu ( qesd ji duhi, civina Kurmanci ya li Biskop-Arnö ye). Me dixwest belısa termen qanuni bikin. Min gote hevalan, beri saleke li Kurdistana İraqe kitebek derketiye. Listeya termen resmi ku e w bi kartinin u ji ali hukumete ve hatiye pejirandin, di ve ha ya me ji ve kitebe hebe. Dibe ku em biryaren wan bi kar binin. Eger ew pirtuk nekeve deste me, gelek heyf e ku em ji nu ve bikevin we giruneke (tekerleke). Ev ji ne hewce ye ku her Kurd li gora geliye xwe ye le diji rabe u rı1ne iro. Iro televizyon heye, radyo heye, rojname heye, yani çapemeniyeke gelek berfıreh hey e. Beri ku em bi filan projeye ra bin, di ve ku ha ya me ji hevdu he be. Iro gele k tişt hatine çapkirin. Beri ku mirov dest baveje vi kari, dive mirov le bikole, bibine, seh bike ka tiştek hatiye çap kirin. Çi nivisarek be di kovareke da, çi kitebek be. Belki di televizyona Kurdistana İraqe da bernameyek hatibe belav kirin. Dive mirov le bikole u pişti hinge dest baveje kare xwe.

A.Gemas:Baş e, ew e rola zaravayan çawa be?

M. Çayed: Bersiva min hazİr e. Dive wek şert zaroken Kurd bi herdu

10

zara va yen sereki ben e perwerde kirin. Yani kurden Tirkiye dikarin inkar bikin

ku şaireki me zin i w ek Haci Qadire Ko yi, yan Piremerd yan ji N ali hey e. Dikarin

bejin ku van şairan ne ji mirata kurden Tirkiye ne? Her wisa kurden Sulemani

O Mukriyan ji bej in, Alırnede Xani, Feqiye Teyran, Melaye Ciziri O Cigerxwin

nas nekin O ji bo wan ew be mane bin. Veca bo min, eger hemO zaroken Kurd

ji zaroktiya xwe ve him bi kurmanci him bi sorani bene perwerde kirin, ew e

gelek bi feyde be ku nifşeke ternam O xwedi zanineke berfireh di demeke dur O

direj da derkeve hole. Pişti hinge eger zimanek yekbuyi peyda bube baş e, bes

eger peyda nebube em nikarin bi zori tişteki wisa ferz bikin. Nabe!.

A.Gemas.Te ji bozaravayen sorani a kurmanci ditina xwe peşkeş kir. Gelo

ew e pirsa kunnanci a diınilki çawa be? li ber ku herdu zara va bi hev ra dijin a

di nav hev da ne.

M. Çayed:Ew bi xwe kemanine (qesd dimilkiaxev in). Dive ku Kurd bi

zimane xwe bixwinin çi zaza bin, çi gorani bin O çi ji keldani bin. Eger

kemaniyeke Tir k, Ermeni O yen din ji he bin di Kurdistan e da, b ila e w jibi zirnan e

xwe bixwinin. Ev maf bila her hebe. Digel zimanen Kurdistane bila zimane

İngilizi, Fransizi O zimanen ciran wek Tirki O Farisi O Erebiji hebin.

Bi ditina min di ve em tu c aran di navbera kurmanci O sorani da yekali neminin

O tu caran yekji wan hilbijerin yan ye din bikujin. Xelke Sulemani gelek caran

dibejin, bila herkes bi sorani bipeyive. Bila tişteki wisa qet O qet peyda nebe,

çunki we gave kurden soraniaxev digel Tirkan we rabin O bi hevra zaravaye

kurmanci ji hole rakin. Tişteki weha gelek xeter e.

A.Gemas:Ditineke weha ji heye ku hin kes dibejin, "li Kurdistana Bakilr ji

sedi 80-90en xelke, yani pirani bi zara va ye kunnanci dipeyivin, ji ber ve yeke

ji bilazarava ye kunnanci wek zimane standard bete pejirandin azarava yen din

ji digel zimane standard hebuna xwe bidominin." !ca pirsa me ev e, gel o

argumenta piraniye dikare bi be pivaneke bingehin ji bo ku meriv zaravayeke

hilbijere?

M. Çayed:Bi ditina min, eger em dixwazin di pevajoya hefte salen bori da

hem O ibreten tal O tirş en ku Kurd je derbas bOne ji bir bikin, kerem kin. Bes bo

çi, çima, çi feyde te da heye? W ek minak Hoch deutsch heye, bizimane Erebi

"fusha" heye. Bila herkes zirnaneki niviski ye standard hebe. Bo rewşa

zara va yen Elmani dibe, digel rastiya wan rek dikeve. Bo zimane Erebi lugat el

quran, yani zirnan e qurane bo rewşa zimane Ere bi baş e, le Kurdi ne Ere bi ye ne

ji Elmani ye. Di ve ku em li gora rastiya zimane Kurdi çareyeke peyda bikin, ne

li gora rastiya zimanen din. Çunke ya ku bi kurdi rast be, çedibe ku bi zimanen

din ne rast ·be.

Gele k kes dixwazin tişteki nerast, yani ji realisti yan ji waqe 'biniye gelek dur

ll

e li ser mirovan ferz bikin. Me ditiye ku zimane tirki çawa, heta kijan dereceye ev ye k bi kar ani ye. Bel e, niha herkes "kuzey, güney, doğu ı1 batı" bi kartine ı1 "cenup, şimal, şark ı1 xarp bi kar nayne. Bes gelek peyven wisa hene ku rüneniştine ı1 cihe xwe negirtiye. Di ve ku emrealist bin, waqebin binji destpeke ve ı1 dive em dev ji tişten be paşeroj berdin.

A.Gemas:Yani tu dibeji bila Kurd nekevin tatela ka ew e kunnanci yanji sorani bibe zimane standarda rastiya hemu zaravayan qebul bike?

M. Çayed:Bele, bila rastiya hemı1 zaravay an qebı11 bike ı1 qedr ı1 rümet ji bo hemuyan bigre. Gel ek gelek giring e. Ne ku her kesek rabe ı1 beje zara va ye min ji ye we çetir e. Çunke him kurmanci ı1 him sorani, him gorani ı1 zazaki zimane kurdan e. B ila bej in, bel e kurmanci zimane bav ı1 bapire min e le zimane ku Haci Qadire Ko yi ,ku e w ji sorani ye, e w ji ye me ye. B ila ev hes te hane li nav zaroken kurdda bel av b ibe ı1 bi ve hes te ben e perwerde kirin. Bes ne ku zaravayeki çekiri, yekbüyi be te ferz kirin. Ez dikarİm bej im ku e w e tişteki wisa be en cam bimine.

A.Gemas: Tu niha di xebata bejesaziye ya ku Instituya Kurda Parise li dara xistiye O di rojnameya Kunnanci da peşkeş dike da cih digri O beşdari civina sezdemin bOyi. Gelo bi gişti ev kesen ku di ve xebate da cih digrin, karin bi ilmeke zimani vi karibi reve bi bin O bi bin bersiva daxwaziyan? Pe va giredayi, tu bi xwe ve xebate çawa şirovediki ali benda encameke çawa yi?

M. Çayed:Ev xebat serbilindiyek e bo hem O kurdan. Him li vir him li radyoya me ya Emrika gelek kem name, gelek kem reaksiyon digihete me, bi taybeti ji kurden Tirkiye. Ji "bist milyonen becteng" bejim. Ez nizanim ku bersiva pewistiyen wan dide yan na, ji ber ku ez

nizanim pewistiyen wan çi ne. Ew qet pewistiyen xwe nagihinine me. Bila ha ya me ji kemasiyen wan he be. B ila binivis in, bila faks bişinin, bila telefonime bikin. Yani niha kare me heye. Em dizanİn ku termen huqüqi gelek pedivine, termen matematik pectivine leencamen ku em li vir digihinine em nizanİn çawa, kenge yan ji ji aliye k e ve w e ben e bi cih anin.

A.Gemas: Axir niha dezgeheke wek 1nstituya Kurd li Parise bi vi kari radibe? ..

M. Çayed:Qesda min hukumeteke kurdi ye. Gel o we hukumeteke kurdivan encaman bigire dest ı1 bi cih bine yanji ber ku haya we je çenebüye ew e beje ez qebı11 nakim !.. Yani ez dibejim ev xewna me hemuyan e. Em kar dikin, bes em nizanİn ka Kurd bi gişti de encamen xebate me bigrin dest ı1 bipejirinin yan ev kare me we tene bo me bimine? ..

A.Gemas: Qesdaminzedederheqa bejesaziyeda bO. Wekku tujizani,ji bo bejesaziye etimolog lazim in, zimanzan lazimin a ev pirs pirseke akademiki ye. Lewma meraq dikim gel o ev gr(lba ku çebOye O vi kari dimeşine, ew kesen ku

12

di vi kari da beşdar di bin bersiva pediviyan di din an na?

M. ÇayedKem zede di din. Kemasiyen me hen e, w ek minak, xwezi şarezayeki botanik hebuya, xwezi şarezaye nexweşiyen heywanan hebuya O hwd. Ne şert e ku Kurd be ji. Gava ku em na ve zanyari, nave latini bo filan nexweşiye, filan gihaye bigerein em he vi dar in ku em e na ve rast bibinin. Le e ger botaniknas he be ku bikaribe bej e ev ne rast e, na ve wi ye latini w isa ye, e w xebata me de zOtir cihe xwe bigre. Carearan em piştrast ninin ku me nave latini, nave zanyariya resmi rast pey da kiriye bo filan gihaye yan bo filan nexweşiye. Yani ev e kemasiya me. Bi gişti grup serketi ye u em baş bi hevra kar ji dikin.

A.Gernas:Gelo tu çend zimanan dizani?

M.Çayed :Me careke digel dosteki xwe jimartin, em gihiştine 29 zimanan. Niha ji bO ye 30.

A.Gernas:Ferhenga ku tu li sere kar diki, we kenge temam bibe? ·M. Çayed:Sala 1986 min de st pe kir ku ferhengeke bi xwe çe bikim. Di destpeke

da gava ez hini zimane Kurdi dibOm, kiteben baş tunebun. Bi mebesta ku bo min bi xwe aleteke baş be da ku ez hini kurdi bi birn, min çe kir. Pişti hinge min dit, heta we gave tişteki wisa bi ingilizi tunebO, min got çedibe ku tişteki wisa bete çekirin, ez rojeke ji roj, an karİbirn çap bikim. Nihaev xebat, li ser komputure ji 650 rOpelan derhas bOye u bej xilas nebOye. Her cara ku bi kurdeki ra dipeyivim, peyven nO dibihizim. Dema ku peyven nO dibihizim, di ve ez li ser wana yeko yeko lekoline bikim O pişti hinge texime nav ferhenga xwe. Ji her ku ev bistOpenc sal e ez hini zimanen biyani dibim. Gelek ferheng hebOn ku bo filan ~imani xirab bOn, kemasiyen w an gele k bun. Ev car ez bi zimane kurdi hemO kemasiyen ku min di ferhengen din da ditine, dixwazim w an dagirim, dixwazim w an telafi bikim. Veca di ferhenga min da maneya filan peyve bi Ingilizi didim O çe nd ji min bet hevokeke nimuneyi ji didim. W ek minak peyva "ardO" çi ye dinivisim, yan ji jederkeki çapkiri yan ji ji keseki hevokeke di gri m. Piştre ji diroka w e peyve, yani etimolojiya we peyve datinim. Ü e ger bi zimanen Iraniyen din berembere we hebin, çi sorani be, çi zazaki, çi hewramiu piştihinge farisi, pehlewi, avestayi O e ger karibim pey da bikim sanskritijitexime nav. Yani wek ansiklopediyeke biçOk. Bes kenge webete çapkirin? .. Çapxaneya Zaningeha Y ale li wilayeta Connecticut li Emrika ji mej ve gote min ku ew dixwazin çap bikin. Bes heta niha min peymanek imza nekiriye. Ez dibejim ku pişti min peyman imze kir, ez e muhleta se salan bidime xwe ku ferhenge bo çapkirine arnade bikim. Bes disa ji ev çapa yekem e. Ez nabejim ku ew e hemO peyven kurdi te da cih bigrin.

A.GernasBm bo ve hevpeyvine spasiya te elikin i1 gotin an mesaja te ya dawin digrin.

M. Ça)ed: Ez e eyni mesaje, ku min bo Berbange gotibu, bejim. Bila "bist milyon kurden bedeng" denge xwe bigihinine min. Ez ji spas dikim O serketine dixwazim.

13

Şiiira tarixi ô Lozan AhmetFertd

Miroven kurd hergav gazinen xwe li hev dikin O dibejin xwedegiravi bi awaki gişti şi ura netewi li nik kurdan zeife. Bi raya min ku iro gazinen wisa belawela

ten kirin, ne beesas in O rastiyeke wan heye. Rast e, şiura netewi bi awaki gişti

li nik kurden ve dema em tedene zeif e O bitaybeti li nik siyasetvan O ronakbiren

kurd en bakure Kurdistane ji hernil mirovi kemtir e. Sedema hen esasi a ku ve qenehete bi min re çectike ev e: Piraniya siyasetvan O zanayen kurden bakure Kurdistane mirov in ku li mekteben tirkan xwendine O li bajaren Tirkiye jiyan e. Ev in en ku zede nasiya wan bi kultura tirki çebune O herwiha di bin bandora siyaseta asimilasyone de mane.

Beşik siyaseta asimlasyone encamen xwe en neyini pirtirin tesire li ser miroven w isa dihele. Ji ber ku ev miroven ha di ernreki piçuk de (heftsali) roj bi roj ji jiyana xwe a kurdi dur k etine. Bi taybeti li bajaran di prosesa xwendina ku arınanca we asimilekirina zaroken kurdan, gelek mirov ji kultura kurdi dur dikevin,ji çirok O meteloken kurdimahrum dirninin. Hafiza van mirovanji dev la serpehati, qehremani O bOyeren tarixi en kurdan, bi qehremaniyen tirken selçuki,

osmani O kemalistan ten dagirtin. Ji dev la şiir, metelok O s tran en kurdi, şe ir, s tran O merşen tirki bi wan ten ezber kirin. Encamen proseseke wisa gelek tesiren neyinili ser jiyana kulturi dihele, mirovanji ci vaka xwe xerib dixe, hafize O şi ura

tarixi bi mirovan re zeif dike. Beşik prosesek wisa tesiren xwe en neyini li ser şi ura netewi ji dibe le. Miroven ku di ve prosese de jiyanin, hesabe ku e w çiqasi di bin tesira we de manin ne kin, ew e hew xwe bixapinin, ew e ne tene bOyeren tarixi o kulturi en dema kevin nizanibin, herwiha en dema heri nezik, heta en dema ku e w bi xwe te de jiyanin ji w e bi şeweyeke rasti nizanibin. Herwiha ji

bir bikin, an ji we çewt o berevaji bizanibin.

Encamen si yaseta asimilasyone hafiza tarixi zeif dike Ci tesiren xwe en neyini

li ser tevgera netewi dihele. Be yi ku mirov li ser ve mijare raweste, e w e zehmet

be mirov te bigihe, gelo ji bo çi iro li bakure Kurdistane tevgera netewi gihaye

merhela heri nizm? Gelo ji bo çi gelek ji kadroyen siyasi en bi programen serxwebuna Kurdistan e dest bi xebate kirin, iro dev ji idealen xwe berdane? Hin

ji wan "Bawer dikin" ku ew realist in O li gor wan "Rasti ji bo kurdanew e ku

14

kurd dozamafen xwe en netewi daxin dereca h eri nizim." B eşek din dibejin: "Ev hezar sal e kurd ü tirk wek birabi hev re jiyan e üne mimkin e ji hev biqetin." Hin ji li ser na ve kurdan propaganda ordiya tirkiye dikin ü dibejin "Ten e ordiya tir ki ye dikare pirsa kurdi çareser b ike". B eşek ji kurd ü tirkan en dam e neteweyeke dibinin. Le hin kes ji "Difikirin" ku xwedegiravi eger Tirkiye perçen din en Kurdistane dagir bike ü tekeve yekitiya Ewrupaye, we gave dive hin mafen kurdan b ide w an. Mirov dikare bipirse, gel o ji bo çi n erin en wisa di tevgera kurdi de hakim in? Gelo xwediye van lenerinan, tevgera kurdi gihandine kijan merhele? Ji bo çi "Heviyen" wan hatine guhertin? Gelo rewşa abori, siyasi ü kulturi ji salen beri heyşte çetir büye?

Tişte te zanin, ji destpeka sala 801 ü vir ve, dewlete bi kemani 3000 gunden kurdan şewitandine, bi kuştin, girtİn ü darezorebi milyonan kurd koçder kirine. Ev yeka ha ji büye sebebe ku di nav gele kurd de hejmara miroven cahil ü nexwende zedetir b ibe. Dewlete ekonomiya welet tek biriye ü sermayedaren w e koçi bajaren Tirkiye kirine. Bax, baxçe ü zewi ji bexweditiye beyar büne. Bi kurti, dewlete di ware iktisadi, civaki ü kulturi de struktura civaka kurdi tek biriye ü siyaseta asimilasyone bi her awayi dijwar kiriye ..

Pişti van büyeren neyini, bersiva pirsen li jor, mirov bi gotineke peşiyen me, "Sal bi sal xwezi bi par" dikare bi de. Ji nimüneyen ku min li jor dan dixuye ku pewist e mirov sere xwe li ser sedemen esasi en ku re li rewşeke wisa vedikin, bieşine.

Fikir ü nerineo wisa ne li ser hime rastiya civake ava dibin. Berjewendiyen gele kurd naparezin. Miroven w isa di çarçova statukoya dewlete de hereket di kin ü alternativen "Çareserkirina" pirsa kurdi, di nav alternativen hazir en di gerineka dewlete de henin, dibinin. E w idealen gele kurd, nirxen we en tarixi ü kulturi xistine,ji bir kirine ü en mayiji daneber lingan. Baweriyen wisa xizmeta du tiştan dikin: 1. Şi ür ü tewgera netewi a gele kurd tek dibe. Ev du sed sal e, di dil ü mejiye gel de rih ü idealen serxwebüne ü azadiye de hatiye çandin ü bi sedhezaran kurd bi xwina xwe nirxe we dane. 2. Nerineo wisa hakimlyeta dewleten dagirker ü bindestiya milete kurd mitleq dike. Bi helwesta di nav hez ü alternativen hazir de rawestandin, tarix na ye çekirin. Di derheqe ve mijare de filozofe poloni Eji şatskin dibeje: "Eger mirovan, tene ji hezen hazir digel terefekirawestiyana ü ten e ji alternativen hazir ye k hilbijartana, pişti demeke w e ne xwedi tarix bana." (1)

Ji bo na ku gele kurd karibe şiüra xwe a netewi li ser lingan bihele, berjewendiyen xwe en netewi bipareze ü giredanen xwe en bi n es le beri xwe re nas b ike, pewist e ew ji wek hemü gelen din bere xwe bide tarixa xwe ü büyer ü çalaklyen tarixi ü kulturi di bira xwe de bine. Xebatek wisa mirov dikare di çarçova pewendi ü giredanen şiüra netewi ü şiüra tarixi de binirxine.

15

Biranina bOyer O çalaklyen tar1x1 O kulturi,ji teref zanyaran bi tegeha "Hafiza tar1x1" te bi nav kirin. Herwiha, zanebOna derheqe dema derbasbı1y1, w ek perçeki esas i e şiOra netewi O w ek potansiyeleke manewi a gel te nirxandin. Hafiza tarixi perçeki kultureye O zanebı1na mirovan a dema peşiyen xwe, destan O urf O adeten xwe, 1ht1wa dike. Le hafiza tar1x1 O şiı1ra tar1x1 ne eyni tişt in. Ehemiyeta hafiza tar1x1 ew e ku mirov dikare we di gelek waran de bi kar bine. NimOne: Hisen netewi en ku li ser bingehen biranina tarixi şikil digirin, li nik mirovan dikarin welatperweriye O xurOra netewayetiye geş bike. Le ew ji teref nijadperest O faşistan jl, li diji gelen din kare be bikaranin.

Ji encamen bOyeren neyini en ku civaka kurdi xistine nav agire dewleta Tirkiye di ve hemO miroven kurd xwedi berpirsiyar be. Gel o ji bo çi van bOyeren dijwar ji bo gel nabin potansiyelek manewi a ku nefreteli diji dewlete zede dike O daxwaza serxwebOne xurt dike? Gelo ji boçi, ji devla ribe welatpereriye O xurOra netewi geş bibe ribe tesllmiyete O koletiye li nik zanayen kurdan hakim dibe? Ma ne ev hezar sal e ku tirkan bi zor ı1 talane Kurdistan dagir kirine? Ma ne ew in en ku bi her awayi hewl didin ku kurdan ji hole rakin? Ma ne di ve ku bOyeren ha perçeki kultura gele kurd bin? Ma gel o lazim e ku gele kurd mahkı1m1 jibirkirina van bı1yeran bibe? Di rewşeke wisa de, gelo ehemiyeta aktuelkirina bı1yeren tar1x1 hene? Eger di derheqe bOyereke de lekollneke zanisti ne hatibe kirin O sedemen we en teybeti O gelemperi ne batibin eşkere kirin, aktuelkirina bı1yereke wisa w e xizmete ji berjewendiyen gele kurdrene k e. E ger akruelkirina bı1yereke tar1x1 berjewendiyen gele kurd bipareze, we gave dikare şiOra tar1x1 O netewi a gele kurd geş bike O encamen pozitiv li ser tevgera netewi bihele. Tar!xnasa Sowyeti L.M.Drobijeva di derheqe ve mijare de wisa radigihine: "ŞiOra tar1x1 aktuelkirina hafiza tar1x1 ye. Hafiza tarixi elementek şiı1ra netewi ye ı1 ji teref berjewendiyen netew1-civak1 te aktuelkirin. Aktuelkirina bı1yeren tarixi ı1 kulturibi şerten konkret ve gredayi ne. Beri her tişti rewşa civaki O siyasi dikare van bu yerana aktuel b ike. "(2) Mirov dikare şiOra tar1x1, bi şewa pe w endi O helwesta mirovan a digel bOyeren tarixi O kultur! binirxine.

B üyeren tar1x1 ne tene en geleki ne, mimkine li diji berjewendiyen hin gelan bin, le en binan ji biparezin. Di rewşeke wisa de helwesta mirovan di ve ji hev cida bin. Encamen bOyereke tarixi, ne mimkine ji bo her mileti wek hev be. Di tarixa gele kurd de bOyeren wisa gelek in. Peymana Lozane bı1yereke tar1x1-navnetew1 ye. We balansa heza siyasi O eskeri, a dinyaye guherand. Peymana Lozane ji bo demeke be ji, nakokiyen di nav dewleten bloka Antant O bloka Alman, Awstirya O Tirkiye de rakirin. Bi awak11zafi be jl, 1st1krarek O balansek siyasi di nav dewlet ı1 hezen ve hererne de saz kir. E w ji bo hin dewletan serketin bı1. Le ji bo kurdan windakirinbı1. Mirov dikare Peymana Lozane di se xalen esası de analiz bike: 1. Lozan di pewendi O nakokiyen navnetewi de. 2. Tirkiye

16

O Lozan. 3. Pirsa kurdi O Lozan. Her xalek bi sere xwe mijara lekolineke ye. Ez e hewl bidim li ser pirsa kurdi O tesiren encamen ku peymana Lozane ku li ser tevgera netewi kirine, rawestim.

1. Lozan di pewendiyen Navnetewi de

Wek te zanin şere Cihane eyekedi nav du bloken mezin de derket (Bloka Antant- Ingiliz, Ferensa, İtalya O ROsya O bloka Almanya, Tirkiye O A vistirya). Di prosesa şer de şoreşa Oktobre (ı 9 ı 7) balansa siyasi a dinyaye guhert. Herçiqas dewleten Antant terefe serketi bOn, le mecbur bOn ku di peymanen bi bloka di şer de şikestibO, rewşa siyasi a nuh ango hebOna Sowyet ROsyaye di hesep xistana.

Şoreşa Oktobre, serketina bolşewikan li heremen Kafkasya O Navçe Asyaye, serketina kemalistan li Tirkiye O nakokiyen dewleten Antante bi xwe, bOn faktaren esas i en ku prosesa parvekirinaerden dewleta Tirkiye gihandin peymana Lozane. Di prosesa peymane de se pirsen esasi hatin minaqeşe kirin. Pirsa parvekirina erden dewleta osmani, pirsa rejima tengaven Tirkiye (Çanakale O Stanbol) O pirsa kapitilasyon O deynen dewleta Tirkiye.

Di sesi ya yekem a Lozane de herdu pirsen ewil hatin mineqeşe kirin. Tirkiye bi şerte parastina tixOben siyasi en niha, digel peşniyara dewleten Antan rawestiya. Di pirsa Tengavan de berjewendiyen ingiliz O frensiyan digihan hev. İngilizan hesaben li diji Sowyet ROsyaye O mihtemel şerek ku di nav wan de derkeve, dikir. Di rewşeke wisa de we dixwest tengaven Tirkiye ji gemiyen herbe re vekiri bin. Frensa bi teybeti dixwest nifOza xwe a li ser nefta Romanya ye bipareze O gava pewist be bi gemiyen herbe karibe kontrolareyen transporta nefta Romanyaye bipareze.

Pirsa rejima tengavan li ser du peşniyaren li diji hev hate mineqeşe kirin. ingilizi O frensi pirsa ku gemiyen herbe bi serbest! karibin di tengavan re derhas bibin xistin minaqeşe. Le Sowyet ROsya ne dixwest gemiyen herbe di tengavan re derhas bibin. We digot, dive tengav ji derveyi gemiyen herbe, ji hemO gemiyen ticari re vekiri bin. Konferanseli gor peşniyariya İngilistane O Frensay e biryar sitend. Bi kurti, encamen ve peymanedi ~ekili O nakokiyen navnetewi de berjewendiyen İngilistane o Frensaye, le bi taybeti ji en dewleta ingilizan parastin O herwiha nifuza ingilizan di ware siyasi O abori de li herema Rojhilata Navin xurt kir.

2. Tirkiye O rola kemalistan di peymane Lozane de

W ek te zanin dewleta osmani ji destpeka sedsala XIX de gihabO qonaxa ku tek b içe. Rewşa w e di tarixe de bi na ve "Pirsa Rojhilat" te zanin. PirsaRojhilat (pirsa qedera heremen Balkan O Rojhilata Navin) bO bO sedema nakokiyen navnetewi.

17

W e teqriben sed sali berdewam kir. Bi teybeti nakokiyen İngilistane O ROsyaye ji bo nifOza li heremen Balkan O Rojbilata Navin temene dewleta osmani sed sali direjtir kir. Di destpeka şera Cihane a yeke de, li gor biryaren peymana Saykes­Picot (ı9ı6) dewlete Antant li ser parvekirina dewleta osmanili hev kirin.

Tirkiji wek dewleteke di şer de şikesti, mecbur bO ku li gor şerten dewleten Antant peyman ek imze bikira. E w peymana Sewre bO ku di 10. 08. ı 920an de di nav hikOmeten Antant O Tirkiye de hat imze kirin. Şerten we çend bajaren Anadoliye ne te de, tername heremen dewleta osmani dixist bin nifOza dewleten Antant Di ve deme de hikumeta osmanidi tekiliyen navnetewi O en bindOn de geleki zeifbO. Lebele rewşa kemalistan her ku diçO xurt di bO O beri peyman e (23. 04. ı 920), li Enqere medisa xwe damezirandin.

Şerten peymana Sewre geleki elastik hatibun hazİr kirin. Ew ji bo bazarek di dema peş de hatibun hazir kirin. Bitaybeti xalen di derheqe pirsa kurdi de bi bin egeran ve hatibun giredan. Şerten peymana Sewre ne tene li gor rewşa Tirkiye a siyasi hatibun hazir kirin. Ew wek perçek stratejiya tekoşina li diji Sowyet Rusya ye O li gor muhtemel guhertin O bOyeren li we bi bin, hatibun hazir kirin.

Di ve deme de, dewlete Antant O Ernenka ji bo tekbirina hikme sowyete li diji Sowyet ROsyaye tek oş in dikirin. İngilizan he wl di dan ku nifOza xwe di heremen Navça Asyaye O Kafkasyayede xurt bikin O w an ji Rusya ye biqetine. Herwiha dewleten Antant ji hewl didan ku mixalefeta ROsyaye xurt bikin.

Xalek beri giring a peymana Sewre, planen damezirandina Ermenistana Mezin bO. Li gor ve peymane erden ermeniyan O heremek mezin a bakure Kurdistane ji diket hindOre tixOben Ermenistana Mezin. Ew plan bakure Kurdistane perçe dikir O şerten ku kurd karibin ye k bin O dewleteke serbixwe ava bikin ji ho leradikir O herwiha desthilatiya ingilizan li başfire Kurdistane xurtir dikir. Plan e Ermenistana Mezin gelen kurd O ermeni ani hemberi hev. Gele kurd ne dixwest di bin hakimiyeta ermeniyan de biji. Zilm O zora ji teref ermeniyan de (di dema herba Cihane de) li kurdan hatibO kirin, ne batibil ji bir kirin. Ew bebaweriya di nav kurd O ermeniyan de O xistina bin heremen bakure Kurdistan e hindure tixuben Ermenistana Mezin bO faktoreke esasi ku kurd di we deme de neziki kemalistan bibin.

Eger ku Ermenistana Mezin ava bubaya, ew e ingilizan di ser we re karlbana nifuza xwe li herema Kafkasyaye xurt bikirana O midaxeleyi hindure ROsyaye bikirana. Le plan e ingilizan O mitefiken w an neçO seri. Mixelefeta rusan ji teref bolşewikan hat şikandin, herwiha li Gurcistane, Ermenistane O Azerbeycane hikim ket deste bolşewikan. Sowyet Rusya di ı92ıe de bi dewleten ciran Tirkiye, İran O Afganistane re peymanen dostaniye imze kirin.

Di destpeke de ingilizan di pirsa deshilatiya dewleta Tirkiye de, li diji

18

kemalistan piştgiriya siltane osmaniyan dikirin. Lebele siltan ji,ji her şerten w an re digote ere. Le Mza ku xurt di bu kemalist b un. E w bi soza ku otonomiye bi din kurdan, h ezen w an en heremi li dor xwe civandin. Kemalistan pişti ku rewşa xwe a siyasi O eskeri li Kurdistane saxlem kirin, karibun Mza yOnaniyan bişkinin. Serketina bolşewikan li tevaya heremen Rusya O Kafk:asyaye, hemO bOyer u guhertinen siyasi en li Tirkiye, bOn sedemen guhertina balansa Mza siyasi a herema Rojbilata Navin.

Kemalistan di ı92ıe de pişti avakirina hikOmete, biryaren peymana Sewre rawestandin. Frensi O itali ji bona nifOza Sowyete di hererne de zede nebe u kemalist nekevin bin tesira we - frebOna nifuza Rusya ye berjewendiyen Frensa O İtalya li Tirkiye u herema B alkane dixist tehluke- xwe neziki w an kirin O sozen rawestandina peymana Sewre dan wan.

Guhertinen si yas i en li jor, herwiha plan en ingilizan en pe yınana Sewre ji tek birin. E w ji mecbur man ku si yaseta xwe li diji Tirkiye, li gora rewşa siyasi a nuh biguherinin. Reviyen xwe ji siltan birin O bi kemalistan re pewendiyen xwe danin. İngilizan pewendiyen xwe biTirkiye re, him ji bo ku re li frehbOna nifuza Rusya bigirin O him ji bo pirsa kurdi tek bi bin xurt dikirin. Bere herdu terefan, tevgera kurdi ji bo berjewendiyen xwe li diji h ev bi kar dianin. Le rewşa nuh re dida herdu dewletan ku Kurdistanedi nav xwe de parve bikin O tevgera netewi tek bibin.

Ji bona tekbirina peymana Sewre u haziriyen konferanseke nuh Tirkiye u dewleten Antant dest bi pewendiyen diplomatik en nuh kirin. Rewşa siyasi a hererne hedi hedi her bi zelal bOne diçO.Nakokiyen Tirkiye u dewleten Antant kem dibOn u interesen wan en dabeş ew mecbur dikirin ku dest bi pewendiyen diplomatik bikin. Li ser vi esasi Tirkiye, İngilistan, Frensa O İtalya dest bi guft O go yan kirin. Di dema konferansa Londone de (ı 92 ı) şerten peymana Sewre sivik kirin. Li Mudanya ye (3- ı ı. ı O. ı922) herçar dewletan, li ser pirsen esas i en mijara konferansa Lozan e li h ev kirin. Pirsa ye k e tek birina qeraren peymana Sewre bun, ango redkirina mafe kurdan bO. A duyem ji guhertina rejima tengavan bu. Kemalistann ji nakokiyen siyasi en navnetewi u bi taybeti ji ji nakokiyen dewleten Antant O Sowyet Rusyaye fedeke baş ditin.

KonferansaLozanedi 20. ı ı. ı922an de dest bi sesi ya yekem kir. Di ve sesiye de tirk O ingilizi serketi ji konferense derketin. Tirkan gelek erden nuh bidest xistin O tixuben siyasi en niha hatin qebOl kirin. Di konferansede biryaren Sewre ne hatin mineqeşe kirin. TirkrazibOn ku MOsile bidin ingilizan O herwiharejima tengavan li gor peşniyara ingilizan hate guhertin. Sesiya duyem di 09. 04. ı923an de dest pe kir. Di ve dewre de ji pirsen kapitilasyon O deyne dewleta osmani hatin minqeşe kirin O di we de ji Tirk bi serketi derketin. Peymana Lozan e di 24. 07. ı923an de hate imze kirin.

19

3. Pirsa kurdi u biryaren peymana Lozane

Pirsa kurdi ji destpeka herba Cihan e a ye k e heta peymana Lozan e subjektek pewendiyen navnatewi bu. Dewleten Antant u bloka li diji wan di pewendi u peyman en xwe de, hertim hes aM n jeo-stratejik u iktisadirola Kurdistine dikirin. Ji prosesa de ma her be h eta Lo az ne guhertinen ku di h eza si yas i -esk eri de çebune, tesiren xwe direk li ser rewşa gele kurd kirine. Di rojeva guft u goyen dewleten Antant en li ser parvekirina dewleta osman!, Kurdistane ciheki ki giring girtiye. Li gor çavkaniyen tarixi, ye k ji xalen esas! a ku di nav dewleten Antant de bu sedema minaqeşen cidi, pirsa qedera Kurdistane bu. Li gor qeraren peymana Soykes-Piko (19ı 6) a ku di nav dewleten Antant de hat imze kirin, Kurdistan e w e di bin nifuza Rusyaye de bimaya.

Di ve deme de micadela tevgera netewi a gele kurd, ji du hel an ve dimeşiya. Li heleke tevgera netewi a ronakbiren kurd bu. Piraniya van mirovan di mekteben tirki de xwendibun, li metropole dijiyan O karbidesten dewlete b un. Ev buyera ha di tarixa gele kurd de destpeka prosesek nuh bu. Ji ber ku ew cile ye k em e, a ku bi metoden rexİstini a "Modern" micadele kiriye O ji gele kurd re di hindure tixuben dewleta osman! de otonomi xwestiye. Li bela din seroken hezen heremen Kurdistane serokanya micadela gele kurd - bi şere çekdari u metoden traditsioni- dikirin. Li gorçavkaniyen tarixi, h eta sala ı 9 ı San micadela herdu helan ji hev cida bOn. Ronakbiren kurd en li metropolen Tirkiye, karen rexistini, komeleyati O çapemaniye dikirin. Bi awaki gişti kare ku dikirin ji peşketina kultur u şi ura netewi re xizmet dikir. Leencamen kare n w an bi awaki berfireh di nav gele kurd de belav ne bO. Herwiha di micadela siyasi de dewlet ne di dan hemberi xwe. Le re bere n hezen heremi herçiqas bi metoden ronakbiren li metropolan micadele ne kiribinji, le li Kurdistane bOn. Bi gel re di bin zilm O zora dewlete de bOn. Ne tene derde gel dizanibOn, herwiha xwedi hez u otorite ji bOn. Ew xwedi tecruben civatmeşandin O idarekirine bOn. Ev xisusiyeten ha di b On faktoren ku gele kurd baweriya xwe bi w an di ani O e w ji xwe re reber qebül dikiri n.

W ek te zanin, di tarixa gele kurd de serbildana Betlise buyereke teybeti ye. Le di derheqe we de kem agahdari heye. Li gor ragihandinen generale ROsi Şaxovskoy, serbildana B etiise ne serhildaneke heremi bOye. Di sala ı 914an de reberen kurdan en heremi o bi taybeti ji bedirxaniyan, haziriya serhildaneke li tevaya Kurdistane dikirin. Le ew di prosesa haziriye de bewext hatin girtin. Dewleta Tirkiye ji bo peşi li serbildane bigire, eriş ani ser Betlise O hin seroken serbildane girtin O kuştin. Li gor agahdariyen Şaxovskoy ermeniyan (rexistina Taşnak) haziriya ve serbildane ix bari hikumeta tirk kirine. Sedemen we ji wisa radigihine: Taşnakan plan e dam e zirandina "Ermenistana Mezin" dikirin. Li gor plane wan gelek heremen bakure Kurdistane ji diketin hindure tixOMn ve

20

dewlete. W an hayije h ebu ku kurd haziri ya serbildane k e ji bo tevaya Kurdistane dikin. Le taşnakan serketina kurdan ne dixwestin, serketina kurdan li diji plane xwe diditin u ji bo we kurd ix bari dewlete dikirin.

Reberen kurdan en heremi zu bi zu teslim ne dibun u zilm u zora dewlete ji bir ne dikirin. Gava di sala 1915an de ordiya rusanket bakure Kurdistane, gelek alayen hamidiye tev li mal en x w e- ji bo ku li diji ordiya tirkan şer b iki n- derbas! terefe rusan dibun. Li gor ku Şaxovskoy radigihine, ermeniyen ku di ordiya rusan de esk er b un, kurd teslim ne digirtin. Zilm li w an dikirin, destdiavetinjinen wan u ew dikuştin. Ev siyaseta ordiya rusan bu sederne ku kurd ji wan dur bikevin. Şaxovskoy dinivisine ku herçiqas Kor Hiseyin paşa dixwest ku bi rus an re li dij tirkan şer bike, le ji ber zilma ermeniyan derbasi terefe Rusan ne bu. Lebele li diji Rusan j! şer ne kir, be teref ma.

Rusya pişti ku di sala ı 9ı6an de peymana Seykes-Picot imze kir, bi allkariya Kamil Bedixan bege ji bona serhildaneke li tevaya Kurdistane hewl da ku pewend!yan bi reberen kurdan en heremi re dayne. Rusan dizan!bun ku girani u q!metareberen heremi di nav gel de h eye u ji bo w e, hesabe xwe li ser w an dikirin. Lebele kurdan bi şerte ku ermeni di nav ordiya rusan de n eb in, peşniyariya w an qebul kirin. Le haziriya serbildane nevd ma. Şoreşa Oktobre bu sederne ku eskeren rus an bi ş un de vekişin. Herwiha şu n de ve kişandina rı1san ji Kurdistane bu sedema tekçuna haziriya serhildane.

Pirsa kurdi, ji s ala ı 9 ı 8an h eta navçe sala ı 9201 xisusiyetek navnatew! distine. Di ve prosese de siyaset u pewend!yen navnetewi gihabun merhelek nuh. Guhertina balansa heza siyasi li Rojbilata Navin, şerten ji bona ku gele kurd karibe qedera xwe bi deste xwe tayin bike, hazir kiribı1. Le gele kurd ji bona karibe firseten wisa bi kar bine, di ware siyasi u rexist1n1 de, tu haziri ne kiribu.

Rexİstina netew! "Kurt Teall Cemiyet! " (KTC) li dor xwe ronakbrren kurd kom kiribun u peşkeşiya tevgera netewi dikir. Lebele li Kurdistane di nav gele kurd de xebateke we a berbiçav tunebu. Pewendiyen we bi seroken hezen heremi re gele k zeifbun. Pişta xwe ne dabu heza gele kurd. Hesaben xwe en siyasi, tene li ser nakokiyen di nav dewleta Tirkiye u dewleten Antant de dikir. Serokat!ya KTC hewl dida ku bi allkariya dewleten Antant u bi taybeti j! bi allkariya ingillzan pirsa kurd! çareser bike. Le tixuben çalakiyen wan tu neticen poz!tiv ne di dan, ji ber ku e w ten e di çarçova pewendiyen diplomatik de b un. İngillzan ji bona ku gele kurd mihtemel reaksiyoneke n!şan nede, hewl didan serokat!ya KTC manipule b ike. W an he vi yen KTC en ku ji bo çareser kirina pirsa kurdi, ten e bi sozen dewleten Antant, siltane osmani u qeraren peymana Sewre ve gire di dan. Di derheqe ve mijare de wezire derve e İngiliz Balfur di 3 ı .07. ı 9201 de, di talimatnama xwe a ji nunere xwe e li S tenbol re radigihand: "Di ve ku ji kurdan re tawsiya me ev be: Li cihe xwe runen, tahr!q nebin u li benda biryaren

21

konferansa aşitiye rawestin." (3)

Dewleta İngili'z siyaseta xwe a di derheqe kurdan de li ser bingehe

berjewendiyen abori, siyasi u jeostratejik ava dikir. Di prosesa guft u goyen di

nav dewleten Antant u en bi Tirkiye re, ingili'zan hesabe avakirina mandata li

Iraqe dikirin. Pirsa li hevragirtina mandate u avakirina form u idara we, perçek

ji tevaya si yaseta ingilizan adi derheqe kurdan de bu. Bi ve mijare ve giredayi,

di derheqe pewendiyen bi kurdan re karbideste ingilizi Ki s ton di 28. 1 O. ı 9 ı 9an

de li Parise wisa radigihand: "Herçiqas em naxwazin ji kurdan bawer bikin ji, le

bikaranina wan ji bona berjewendiyen me ne." Karbideste ingilizi Mr. Clerk

Cerr ji, di tebaxaı9ı9an de digot: "Rewşa kurdan u ermeniyan min qet eleqeder

nake. Dive ku bingehe siyaseta me a di derheqe kurdan de, ji bona li

Mezopotomyaye damezirandina "Tamponek" tatminkar be. TixObeki wisa di ve

ne li deşte, pewist e li çiyayen Kurdistane be." (4) Ji van nirxandinen ingili'zan,

mirov dikare bibeje ku siyaseta di derheqe tixuben navbera Tirkiye O Iraqe de,

perçek ji siyaseta ingilizan adi derheqe kurdan de bu.

Di prosesa guft u goyen peymana Sewre de diyare ku ingili'zan di derheqe

çareserkirina pirsa kurdi de ne xwediyen biryareke eşkere bOne. Le xwediye

helwesteke bOne. Bingehe helwesta wanserili kurdan gerandinbu. Di derheqe

mijara pirsa kurdi u jeostratejik ehemiyeta Kurdistane de, serokwezi're İngili'z

Lloyd George,, di ı9.04.ı920an de wisa radigihine. "Zehmet e mirov karibe

derheqe Kurdistane biryareke b ide. W elat di bin guhe Ermenistan e de ye u ji ber

ku qedera we, asuri u keldaniyan ji gire dide, bala dewleten Ewrupi geleki

dikşine. Herwiha Kurdistana Başur perçekiji manda, a kumimkine di bin idara

Biritanya Mezin keve. Em fikirin ku qetandina Kurdistane ji Tirkiye, ew e baş

be. U zahmet e mirov karibe texmin bike, encamen daxwazen kurdan O

lihevragirtina wan di dewletek otonom de, we balansek çewa derxe hole". (5)

Encamen ve siyasete bu sedemen di konferansa li San-Remo ye (ı9-26. 04.

ı 920) de Kurdistan di navbera tirk, ingili'zi u frensiyan de be parve kirin.

Diplomate sowyeti Rozenberg sedemen pewendiyen kemal is tan di gel kurdan

u rewşa wan a we deme wisa diani zimen. Tirk wisa zeif u beçare bunin, ji

mecburiyeti he b Ona kurdan qebul dikin u sozen otonomiye di din w an. M. Kemal

u tereftaren wi dizanibun ku kurd ne li ser hev in. Ji aliki de welate kurdanji nuh

ve hatibu parve kirin u e w li ser erde xwe beçare mabun. Ji aliye din de serokatiya

KTC ji bo mafe kurdan piştgiriya dewleten Antant dikir. Kemalistan dizanibun

di ware siyasi u rexistini de li Kurdistane valahiyek heye. W an ev rewşa kurdan

a neyiniji bona xwe firsetek dihesibandin. Herwiha hewl didan ku ew e karibin

seroken kurdan en heremi manipule bikin u heza wan bi ali xwe de bikişinin.

Di derheqe ve mijare de Rozenberg koneti u derewen kemali'stan wisa

dinirxine. "Herçiqas mihtemel e hikumeta kemalistan soza otonomiye dabe

22

seroken kurdan, le wan ne dixwest we di bira xwe debinin. Gava me ji mebOsen tirkan re digot, pewist e kurd otooorniye bistinin, ew bi nefret li dij derdiketin O digotin otonomiya kurdan we bi xwere serxwebOn O cidabOne bine." Rozenberg dewam dik e O dibeje, "Eger hikOmeta Tirkiye ji bo otooorniye soz dabe kurdan, e w ji bo na dema zeif ketibOn, ku kurd li diji w e ran e bin O şere we ne kin, bO. Li ew gava berxwe bibine ew e li diji kurdan dest bi qetliamen eskeri bike." (6) Di w e deme de li Kurdistan e gele k alayen Hemidi ye hebOna xwe berdewam dikirin. Li gor agahdariyen rOsan, li bakure Kurdistan e çil hezar miroven kurd xwedi çek b On.

Kemalistan bi siyasetek kone, seroken heremi xapandin O bi wan dan bawerkirin ku eger bi hev re li diji dewleten Antant rawestin O bi serkevin, ew e tirk O kurd bi hev re bin O xwediye mafen wekhev bin. M.Kemal gava ji aliki de soza otooorniye dida O piştgiri O dostaya kurdan dixwest, le ji aliye din ji konetiya xwe berdewam dikir O li diji kurdanji qomandare xwe e cep ha el-Cizire Newzat Paşa re talimat re dikir. M. Kemal di talimatnama xwe de radighand: "Ji bo ku h On karibin kurdan bi xwe ve giredin, di ve h On w an ji ingiliz O frensiyan dOr bixin O bi tene bihelin O herwiha kurdan O ingiliz O frensiyan binin heranberi hev." (7) Di derheqe ve mijare de peyva sefire Sowyete e Enqere Aralov ( 1922) gelek balkeşe. Aralov di hevpeyvinek xwe bi M.Kemal re dibeje: "Kemal pirsa kurdi, pirseke zahmet O tekelhev didit. M.Kemal digot ve gave seroken kurdan belav bOne. Hin ber bi iraniyan, hin ber bi ingilizan ve diçin O hinji ber bi me de ten".(8)

HikOmeta Enqere pişti piştgiriya kurdan garanti kir, di 07.07 .1920an de hem O pe yınane n dewleta osmani imze kiribOn red kir. "Ittifaqa" kemalistan bi kurdan re O pe w endiyen bi Sowyet Rusya ye re rewşa w ana siyasi O eskeri li Kurdistane O Anadoliye xurt kir. Encamen rewşa nuh tesiren xwe li ser pewendiyen Tirkiye O dewleten Antant ji kir. General e ingilizi Ravlison ( 1920) rewşa tirkana nuh di ber çavan re derhas kir. Ravlison bi şerte ku nifOza Sowyete li hererne fireh ne be, soza ku li Tirkiye piştgiriya idarek xurt (kemalistan) bikin, da. Ji ber eyni sedeman frensi O itali ji xwe neziki kemalistan kirin. Serketina kemalistan li diji yOnaniyan rewşa wan asiyasidi pewendiyen hindOr O en bi der ve re xurtir kir. HemO bOyeren nuh, bOn sedemen ku tirk karİbin peymana Sewre red bikin O di konferansa Lozane de bi serketi derkevin.

Le di yar e, re bere n kurdan (en serokatiya KTC O en heremi), iktisadi-stratejik O jeostratejik ehemiyeta Kurdistane a ji bona dewleten Antant O Tirkiye O herwiha planen wan en di derheqe Kurdistane de te ne gihabOn. Pişti girani O otorita siltane osmani şikest O kemalist desthilatiya xwe xurt kirin, serokatiya KTC mecbur bO helwestek nuh bistine. Seroke KTC Seyid Ebdulqadir O gelek endamen din li nik kemalistan helwest girtin. Hin endamen KTC daxwaza

23

serxwebune derxistin peş. Le dewlete ew mecbur kirin ku ji Tirkiye derkevin.

Grubek kurd en li Kurdistane di bin serokatiya Xalit bege Cibri de piştgiriya

kemalistan red kirin, le li diji w an ji şer ne kirin. Helwesta ve grube payin bu. Di

ve deme de te ne li herema Dersim e- Koçgiri ( 1 920) kurd ji bona mafen xwe en

netewi seri hildan. Le e w ji ji piştgiriya tevgera kurdi mahrUm ma u di heremeke

piçuk de hate şikandin. Kurden başüre Kurdistane, li gor min, di ve rewşa nuh

de helwesteke rast sitendin. Kurdan li ve hereme,ji bona ku berjewendiyen xwe

en netewi biparezin, di bin serokatiya Şex Mahmut Berzenci de li diji ingilizan

seri hildan.

Bi awaki gişti kurd di navbera salen 1920- 1922an de ji bo mafen xwe en

netewi bidestxin tu çalaklyen berbiçav ne kirin. Li bendi rehma tirkan u ingilizan

man. Lebele herdu teref ji ji bo na berjewendiyen xwe e w li diji h ev bi kar dianin.

Bi raya min, bedengiya kurden Bakur u hevkariya wan bi kemalistan re, re le

vekir, ku kurden başur, konetiyen kemalistan nebinin u ji sozen kemalistan en

derewin bawer bin u neziki wan bibin. Ve helwesta neyini a kurden bakur,

herwiha tesir li ser raya gişti a dinyaye ji kir u pe re qenehetek çe kir ku li Tirkiye

mitleq hakimlyeta kemalistan hey e, w an bi kurdare problema xwe çareser kirine

u istikrarek siyasi saz kirine. Bi kurti, büyer u guhertinen li herema Rojbilata

Navin ji bo tirkan encamen pozitiv anin u bun sedemen nezikbüyina Tirkiye u

dewleten Antant. Hin mirov beyi ku rastiye bibinin, dibejin ku kurdan piştgiriya

ingilizan kiriba, ew e mafen xwe en netewi bidestxistana. Le rasti ew bu ku

guhertinen dibün, ehemiyeta pirsa kurdi kem dikir. Berjewendiyen dewleten

hikim li kurdan dikirin, di niqta heri giring a tekbirina tevgera kurdi de

gihaştibün h ev. Daxwaza li ve hererne balansek nuh a heza siyasi, şerrawestandin

u bedengi, ji derveyi kurdan, berjewendiyen hemu h ezen li ve hererne diparast.

Ji bo daxwazek wisa dijiyane keve konferansa Lozane hat arnade kirin u w e niqte

dani taliya prosesa kevn u prosesek nuh destpekir.

Encamen peymane zerara heri mezin gihand milete kurd. Ew li başur u li

bakure welet bu hedefa zilm u erişen tirk u ingilizan. İngiliz li diji hikumeta

baş ur rawestiyan u du bendi xistin nav Ş.M.Berzenci u havaibenden wi. Tirkiye

heşkere li diji gele kurd rawestiya, mebfisen w an ji meclise av etin, bi dare zore

hewl da gel beçek bike. Hemu imkan u deriyen desthilatiya siyasi u iktisadi li

gele kurd ha te girtin. Tir k, ingilizi u faris bi pewendiyen diplomatik u bi metoden

eskeri, li ser tevaya erdeKurdistaneli diji tevgara netewi rawestiyan u he wl dan

ku bi her awayi we ji hole rakin.

Gel o rewşa Tirkiye u a navnetewi re di da ku kurd pirsa xwe çareser bikin? Bi

raya min tevgera kurdi karibu tesir li ser helwesta raya gişti u bi taybeti a gele

kurd bikira. Beri her tişt pewist bu ku yekitiya netewi saz bubaya ango tevgera

ronakbiren kurd KTC xwe gihandiba hezen kurden heremi Le we ji dev la we,

24

piştgiriya kemallstan kir. Di dema pewendiyen dewleta Tirkiye bi dewleten Antant re xerab bün ü ew bi yOnaniyan re dişerde bu, di va bu kurdan ji li diji Tirkiye dest bi şer kiribana. Ez w isa difikirim. Le w an piştgiriya w e kirin, an ji bedeng man. Kurden bakur tene bi soza kemalistan baweri anin ü li se vi esasi bi wan re li hev kirin. E w bi hin imtiyazen şexsi ü bi rüniştina li meclise ter bün. Di va bu tirk mecburi peymanen resmi kiribana, pewendiyen xwe bi dewleten li dijiTirkiye danibana ü tedbiren ku mafe xwe bi des te xwe hiparezin sitendibana. Le w an e w ne kirin ü li bendi rehma tirkan rawestiyan. Di va bu kurdan Mza xwe a siyasi ü a leşkeri parastİbana ü hebüna xwe wek hezeke eskeri serbixwe, bi tirkan ü dewleten li hererne xwedi nifüz dabana his kirin. Gava pewist ba, li diji w an rawestiya ü ji w an re astengi derxistiba. Le w an e w ne kir. Kurd di w e deme de ji h ev belav b ünü bedeng man. Gele k caran ji tirkan be tir li pişt tirkan rab ün. Helbet ev faktoren neyini bün sedemen ku pirsa kurdi ji dev la bibe subjektek pewendiyen navnetewi, bu objekta bazara nakokiyen di nav dewleten Antant ü Tirkiye de. Ji bo we ji roja ku wan dewletan li hev kirin, pe re ji pirsa kurdi ji bir kirin ü bi hev re li diji tevgera kurdi rawestiyan. Tene kurden başür bi berxwedana xwe bala ingiliz ü tirkan bi ali xwe de kişandin. Her tim he buna xwe bi wan dan his kirin ü ji ber we ji hin mafen xwe bi dest xistin.

Gelo sedemen tevgera kurdi helwestek wisa neyini a li diji berjewendiyen milete kurd sitend, çibü?

Bersiva pirsek wisa mimkin e bi ronikirina niqta heri giring, karaktere serokatiya tevgera kurdi a bistsalen destpeka sedsala XX:an ve giredayi be. Di sedala 18001 de, bi rexistin ü metoden traditsiyoni, tevgera kurd ji bona serxwebüna Kurdistane micadele dikir. Reberen herekete, ronakbir ü seroken hezen heremi bün ü bi kultur ü xwendina kurdi gihiştibün. Di jiyana civaki a kurdi de mezin bübün ü xwedi şexsiyetek kurdi bün. Le piraniya ronakbir ü re bere n ji destpeka sedsala XXan h eta peymana Lozane, herçiqas bi huwiyeta kurdi dihatin naskirin, le li mektebe tirki xwendibün ü karbidesten dezgehen dewlete b ün. Serok en heremi ji bo na ku li Kurdistan e b ün ji ronakbiren kurden metropol e ferq dikirin, le geleki wanjili mekteben tirki xwendibün ü qomandare ala ye Hemidiye bün anjikarbidesten dewlete en heremen Kurdistane bün. Li nik ve xisüsiyete herwiha statu ü karen van mirovan ji teref dewlete hatibü tayin kirin. Ew di ware iktisadi ü siyasi de bi dewlete ve giredayibün ü pewendiyen wan en bi karbidesten tirkann rexurt bün. W an hesabe xwe li ser Mza gele xwe ne dikiri n, h evi dikirin ku de w le ten Antant an ji Tir k e w e mafen gele kurd bidine. Daxwaza hemüyan, otonomiyek ku di hindure tixüben de w le ta Tir ki ye de bu. V e xisüsiyeta w ana da beş faktoreke esas i bu ku nehişt tevgera kurdil firseten tarixi bikarbine ü qedera xwe bi deste xwe tayin bike. Herwiha ve xisüsiyete ne hişt ku ew te bighen dewleten dagirker wan ji bo berjewendiyen xwe bi kar tinin.

25

Tenegiha bOn ku di pewendiyen navnetewi de tişte beri giring, berjewendiyen netewi an ji en dewleti ne. Birati, dostayian ji sozdayin tişten izafi O miweqet in. Dost O dijmin tene li ser esase berjewendiyan ten tayin kirin.

Pe yınana Lozan e Kurdistan ji nu de perçe kir O he jimara dewleten dagirker ji duduyan derxist çaran. Karaktera pirsa kurdi a nakokiyen fakterek navnetewi bO tek bir O ne hişt bigihe merhela ku ew hibe subjektek pewendiyen navnetewl. Dewleten dagirker e w wek objektek ji bo na nakokiyen xwe çareser bikin bi kar anin. Parvekirina Kurdistane di nav wan dewletan de li nik berjewendiyen iktisadi O siyasi, karaktereki nO sitend. Ew ji bo herçar dewletan bO bufor (tampon) zonek parasıine li diji hev. Ve jeo-stratrjik rola nO a Kurdistane bO encame sazbOna balansek siyasi di nav wan dewletan de. Lebele, iktisadi, siyasi O jeo-stratejik ro la Kurdistane ji bona herçar dewleten dagirker ehemiyeta xwe dipereze. E w ji bo na berjewendiyen xwe en iktisadi, siyasi O jeo-stratejik O bi taybeti ji bo na ve balanse hiparezin li diji tevgera kurdi, di her w ari de bi h ev re kar dikin.

Ecamen prosesa peymana Lozanedi gel tesiren neyini, herwiha tesiren pozitiv ji li tevgera netewi kir. Pişti diyar bO ku Kurdistane ew e be parvekirin O pirsa kurdi di rojeva peymane de tuneye, bi derengi be ji, reberen kurdan te gihiştin ku dive ew bi xwe pirsa xwe çareser bikin. Di derheqe ve mijare de mebOse Erzirome - mihtemele Hiseyin Ewni beg be - dibije ku di civina girti a meclise de gava İsmet paşa biryara peymana Lozane a ku MOsil ji ingilizan re dihişt xwend, mebOsen kurd li dij biryare derketin O gotin, di ve kurd ji iro pe ve qedera xwe bi deste xwe tayin bikin. Her wiha mebOse Betlise Yusuf Ziya pişti ve bOyere di hevpeyvineke (27. 02. 1923) bi diplomate Sowyeti Şaxovskoy re helwesta xwe wisa diani zimen:"Heta nuha em difikirin ku kurdOtirk ew e pirsa kurdi bi h ev re di şe re li diji de w le ten emperyalist çareser bikin. Le nuha, ji gava ku hikOmeta Tirkiye razi bO MOsile bide ingilizan, hemO heviyen me tek çOn." Herwiha Yus if Ziya, bazara tir k O ingilizan li ser parvekirina Kurdistane ji di ani zimen O digot : "İngilizan peşniyariyek ji tirkan anin, bi şerte ku eger tirk li Kurdistane otonemiye ilan bikin, ew e ji ji MOsil derkevin. Le tirk ji bo otonemiye nedin kurdan, MOsil dan ingilizan." (9) (Mihtemele Yusif Ziya u hevalen wi nizanibOn, tirk ji gava ku ingilizan başfire Kurdistane zeft kirin, eskeren xwe ji hererne derxistin O ajotin bela herema Kafkasyaye. Siltan O kemalistan ji destpeke de tu hesaben xwe li ser MOsile ne dikirin. W an ji heta dema peymana Lozane ew ji xwe re wek wasitek bazare bi dewleten Antant re bi kar anin. ). Ve bO yere, bi derengi be ji, baweriya ku kurdOtirk karin w ek h ev O bi h ev re bijin, li nik re bere kurdan tek bir u baweriya ku di ve kurd qedera xwe bi des te xwe çareser bikin, xurt kir. Ev baweriya ha herwiha li nik kurden başfir O rojavaye Kurdistane ji bO helwesteke hakim. Di we deme de yekitiya netewi

26

ji bo kurden hem u perçan bu bu pirsa beri giring. Herwiha ji bo damezerandina Kurdistaneke serbixwe, hemü seroken kurdan (Xalit beg Cibri, Simko, Şex Malımfide Berzenci ü en dine), hewl didan bi hev re kar bikin ü piştgiriya hev dikiri n.

Peymana Lozanere le vekir ku bezen tevgera kurdi - rexistina hezen heremi Komita Erzirome ü a ronakbiren metropole Komita Stenbole -di rexistineke de bigiben hev. Di meha gulane 1923an de herdu komite bi nave "Kurdistana Serbixwe Komita Merkezi" rexİstinen xwe gihandin h ev. Ji bo na damezirandina Kurdistaneke serbixwe, pewendi bi kurden perçen din re danin ü ji bo alikariya navnetewi dest bi pewendiyen diplomatik kirin. W e yekitiya bezen kurd himen serhildanen Şex Seit ü Agiriye danin.

Di dema me de aktuelkirina pe yınana Lozan e, pewiste di çarçewek wisa de be nirxandin heta ku gele kurd zanibe ve büyera tarixi, ji bo tevgera netewi bu sedemen kijan encamen neyini u pozitiv.

Ji bona ronikirina peymana Lozane ü encamen we, dive lekolinen zanisti ü berfireh ben kirin. Daxwaza min bi ve nivise ew e tene li ser ehemiyeta neticen pe yınana Lozane en ji bo na hafize ü şi ura tarixi rawestim. Ji ber ku ji bona şi ura tarixi geş bibe u bibe perçeki şiüra netewi, dive mirov xwediye hafizek xurt a tarixi be. Ji bo we ji di ve mirov büyeren di tarixa gele xwe de rast bizanibe. Le mixabin di dema me de gelek zana ü reberen kurd, wek ixtiyaren xwe en nexwendi ji tarixa gele xwe nizanin. Ji ber ku miroven ixtiyar gelek huyeren tarixi bi dev ki be ji, jipeşiyen xwe guhdari kirine. Le gele k zana üre bere n siyasi bi awaki gişti tarix ü bi taybeti tarixa geli kurd bi awaki çewt ü berevaji ji çavkaniyen tarixa islame ü dewleten dagirker fer dibin. Çend kiteben tarixi en dirokvanen kurdan bi xwe nivisine - "Tarixa Merwisaya," "Şerefname" ü en dine - bi awaki cidi ne hatiye xwendin. Herwiha derheqe şexsiyeten kurd en tarixi -Selahaddin! Eyubi, şerefxan Betlisi, Idrisi Betlisi, Alırnede Xani, Mele Malımfide Beyazidi ü en dine - ji xebaten zanisti ne hatine kirin ü herwiha di derheqe wan de xwedi agahdariyen çewt in.

Hemü büyeren tarixi en gele kurd bi sere derziye be ji, dive ji nuh de le be gerandin. Agahdariyen dewleten dagirker di ve bi şik ü bi rexne ben nirxandin. Di çarçova kareki wisa de mirov dikare hafize ü şi ura tarixi bighine rastiya we ü we li ser lingen we bide rawestandin.

Di 75 saliya peymana Lozane de, li bakure Kurdistane tevgera kurdi ü şiüra netewi daketiye merhela beri nizm. Li nik gelek mirov ü rexİstinen kurd, baweriya ku karibin bi beza tevgera gele kurd xelasbe ne maye. Eva dema beri Lozanetine bira mirov. Le di we deme de, ji teref tirkan ve hebuna geke kurd dihat qebül kirin, mimesile kurdan di m eelisa Enqere de runiştibün ü kemalistan

27

soz u heviyen Kurdistaneke otonom dabun seroken kurdan. Gava kemalistan hebOna gele kurdinkar kirin Omafen w an ji dest w an derxistin, tevgera kurdi dest bi haziriyen serbildane n ji bo Kurdistaneke serbixwe kirin. Le di yar e, tarix ji bo kurdan bi Mlen xwe en neyini tekerur dike.

Di dema me de, dewlet ne ten e he b Ona kurdan inkar dik e, herwiha ji bo na ku wan ji ho le rake hermetodibi kar tine. Le mixabin li diji ve siyasete reaksiyona tevgera gele kurd bi awaki din xwe ni şan di de. Daxwaza serxwebOne anji qedera xwe bi des te xwe tayinkirin hatiye ji bir kirin. Di yar e dewlet çiqasi si yaseta xwe li diji gele kurd dişdine, helwesta li diji we,ji dev la dijwartir bibe, mixabin sistir dibe O ve helwesta bOyera "Ji çel guri daket xuş xuşe" tine bira mirov. Ji ber ku xurtbina tendensen wek, dive huwiyeta kurdibe nas kirin; ev hezar sal e gelen tirk u kurd "Bi hev re dijin" O nabe ji hev cida bin; pirsa kurdi pirsa dewlete a hindOri ye; pirsa kurdi ji peşketina dewlete re asteng e; pirsa kurdi te ne ji teref h ezen derve - bi alikariya Emerika O dewleten Y ekitiya Ewrupi - kare çareser b ibe O hwd. encamen tirse O be hevitiye ne. Bir O baweriyen w isa di bin sedemen ku mirov bOyeren xwe en tarixi nerast binirxine. Le dive mirov ji birnekin ku tarix mireka dema derbas bOyiye O ders ji bo dema peş e. Lebele kurd di tariye de li "Mireka" xwe dinerin. Ji bo we ji dema xwe yi derbas bO yi di ronahiye de, di tariye de dibinin O di ve taribOne de hewl didin pirsa xwe nas bikin O alternativen çareser kirine biafirinin.

N im Ona h eri berbiçav ,ji teref hi n "Zana" O siyasetmedaren kurdan nirxandina 75 saliya peymana Lozane O encamen we ne. W ek te zanin, heta Lozane kurd li Tirkiye ji teref raya kurdi O tirki de w ek milete ki dihate qebOl kirin. Li gor "Soza" kemalistan, mafe kurdan e netewi ji ew e wek e mileteki bihata qebOl kirin. Di derheqe ve mijare de di destpeka peymane de axaftinen mebuse kurd e medisa Tirkiye Hisen Ewni gelek balkeş e. Hisen Ewni di axaftina xwe adi meclise de dibeje ku "Ev welat, welate kurdan u tirkan e. Ji ve kursiye ten e du mil et xwediye heqe axaftinenin; milete kurd O tir k."( 1 O) Lebele peymana Lozan e pirsa kurdi bi temami red kir O ji bo na parastina mafen kurdan tu biryar ne girt. Hin mirov he wl didin Xala peymane a 39an aktuel bikin. Ev xal herçiqas bi awaki gişti hatibe nivisandinji, le e w ji bo na parastina mafen grüben etnik en nemisilman- ermeni, yahudi O rOm- hatibO hazir kirin. Her çi hikmet e, van mirovan bere milete kurd dadixin sewiya grObek etnik-minoritet O li ser wi esasi propagandaye dikin, xwedegiravi kurd ji di ve karibin li gor xala 39an a peymane mafen xwe bi kar binin.

Ji bona ku mirov di derheqe bOyera Lozane de xwedi helwestek rast be, dive rewş O helwesta kurdana dema Lozanebi awaki zanisti O objektiv be nirxandin.

Ehemiyeta aktuelkirina Lozan e dibe ji bo propaganda ye he be. Le bel e bi şerte ku we Kurdistan perçe kiriye O hemO mafen milete kurd tek birine. Ji bo ders

28

sitendine: Blryaren ve peymane, bi gelekurdda fem kirin ku di ve ew pirsa xwe

bi des te xwe çareser bike ı1 ji bo we helweste bistine. Herwiha we tegihand ku

bi tirkan re w ek h ev (w ek du biran) O bi h ev re jiyan ne mimkun e, ji ber ku tirk

bi xwe he b Ona kurdan inkar kirine ı1 heta niha dikin O hem O mafen w an ji dest

wan derxistine. Ew siyaseta tirkan bu sederne ku reberen kurdan (bi nirxe ku

jiyana xwe li ser kirin) dest bi tekoşina ji bona Kurdistaneke ser bi xwe bikin.

Hevidar im, bi derengi be ji tegihiştin, helwest O tekoşina reberen kurdan e

dema pişti Lozane ji dlen nO re mirek be.

J8renot:

(1) Ejf Şatskfn, "Utopya i Tradftsif, 1990. s. 133.

(2) Traditsfv sovremennom obşestve, 1990. s. 226-228.

(3)Abdilrrahman Aslan, Samsun 'dan Lozan 'a Mustafa Kemal ve Kürtler.

(4)Zekf Sarihan, kurtuluş savaşy günlügü c.2. s. 228. Abdilrrahman Aslan, Samsun' dan Lozan 'a Mustafa Kemal ve Kürtler.

(5) Zeki Sarihan, s. 236.

(6)Rozenberg, Avp. f. 0132. op. 6,por.N. 288, 1. 49.

(7)Abdilrrahman Aslan, Samsun 'dan Lozan 'a Mustafa Kemal ve Kürtler.

(8) Aralov S.J. Vospomineniya sovyetskogo diplamata (1922-1923), M. 1960. s. 107-108.

(9) A vf R.F. F. O 132, Op. 6, Por. N. 288, Pap.N.133, 1. 111-112.

(1 O) Bedir-khan K.A. La Question kurde. Paris, 1959. M.A.Hasretyan. Kurdi Turtsif ... 1990. I. 47.

29

Şerefname ô Şerefxane Bitlisi Ebdulla Merdux

W ergera ji sorani: Sidqi Hirori Diroka kurdan, careka din ji sedsala şazde, ü bi taybeti pişti şere Çaldirane

( 1514 )e hat ve hildan. Di destpeka sedsala şazde de guhertinen nu bi ser hevrikati ü şeredi navbera herdu imperatüriyan de; İrana Sefewi ü Tirkiya Osmani, li ser dagirkirina Kurdistane hatin ü di navbera wan herdu imperatüriyen navbiri de rewş giha gonaxeka nütir. Xuya ye ku mir ü mezinen eşiren kurdan, li hemher wan guhertinkariyan nikaribün be ali ü rünişti biminin.

Dewleta Sefewi mina piraniya dewleten sedsalen navin yen İrane, pekbatibil ji çe nd xelk u el u eşiren cor bi cor ku bi heza şir ü riman hatibun rexistin. Şahen sefewi baş dizani ku ragirtin ü parastina yekitiya welate Iraneye berfireh ü wan koroelen xelke yen ku te de dijiyan ü gelen cuda u xwedi rewşa xwe ya aburi ya taybet, ne kareki sivik ü hesan e. Her ji bo ve çende ü bo rexİstina welati ü wan gelen cor bi cor hatin u dine dewlete ye şi'i bi ser wan de zal kir. Di wi serüberi de Kurdistan, ku gele w e sinni bu ük eti bu di navbera herdu dewleten diji ye k de, bu pirsa h eri giring ya herdu welatan; Iran ü Osmaniyan de. Liberçavgirtina. siyaseteka taybet di ware kurdan de di destpeka programen wan de bu ü pirsa Kurdistane bu pirsgireka siyasi ya aloz u kur ya Irane ü Osmaniyan ü hevene hevrikatiya wan. E w dewlet baş li ser peçebun ü merxasiya kurdan di meydana şeride agahdarb un ü giringiya cihe Kurdistaneye stratejik ku keftibu ser reyen bazirganiye li cem wan aşkerabü. Hindi ji wan bihata wan hewla dagirkirina Kurdistane dida u dema ku wan pe çenedibu, wan bala mezinen kurdan bi awayen cor bi cor ber bi aliyen xwe ve dikişand. Şah Ismaili, binyatvane dewleta sefewi, duktirina xwe ya siyasi li İraneli ser

bingeha girkirina giş sinniyan ku wi ew bi aligiren dewleta osmani dinasin, danibü. Si yaseta rahelan u kuştina sinniyan ku kurd ji vedigirtin ü dabeşkirina welat u mirgehen kurdi di navbera serdare n tir ka yen gizilbaş de ü kiryaren çepel li hemher kurdan ü ji navbirina sistema karübar ü desthilate ya malbaten Kurdistane yen kevin ji aliyeki din ve bun egera sereki ü beri giring ya nerazibüna mezinen kurdan li hemher fermandaren sefewi.

Dewleta Osmani, ku agahdariya we li ser erişa şah Isınam ber bi welate we ve he bu ü pişgiriya Iran e ji bo 'elewiyen şi' e yen Anadole didit, kefte he wl ü bizave ji bo peydakirina çareseriyeke. Di we rewşa nazik de desten dewleta osmanibi

30

delıman en kurdan ve b un. Bi na ve hevbeşiya dini u şer! li diji rafizi yan, si yaseta dostitiye ligel kurdan bi dest xwe ve girt. Dewleta Osman! bi w ecditin e ji niffiza

desthilata hekim Idrise Bitlis!, piştgiri u feydeditin ji bez u peçe b un u şervaniya kurdan ji xwe re misoger kir. Her di eyni wexti de çil hezar 'elewiyen şi' e, ku

piraniya wan kurd bun, bi tawana aligiriya İrane kuştin. Şerefxane Bitlis! dinvise ku betir ji bist kesanji mezinen kurdan bireya mela

Idrise Bitlis! nameyek bo sultane osman! nivisi u wan te de aligiriya xwe bo wi diyar kir (1). Niviskare "Kitabi Diyarbekriye", Ebu Bekre Tehrani dinivise ku çil u şeş kesjimfren kurdan bi peyayen xwe yen çekdar ve di şere Çaldirane de beşdarbun (2). Diroknivisan bejmara şervanen kurdan di wi şer! de ji sih u penc hezar kesan betir nivisiye (3). Beşdariya kurdan di wi şer! de giringiyeka weha hebu ku Şerefxan bibeje ku sultan ji bo daxwazen mezinen kurdan arnade bu u ji bo dagirkirina welate Ecemistane, ber bi Ermen u Azerbecane çu u li deşta Çaldirane bi Ismaile sefewi re şer kir (4). Xuya ye ku dijwarbuna kin u hevrikatiye di hem u waren siyasi u aburi de u ji w an pirsa kurd ji sedemen sereki yen serbildana şere Çaldirane bun.

Siyaseta dewleta şah Isınam ya xwar u viç u azardana we bo kurdan ku runiştivanen sereki yen devera şer! bunu keftibune di navbera du aliyen şer! de, sedema bingehin ya şikestina Irane bu di şere Çaldiran de. Pişti we şikestine niffiz u desthilata siyasi u kultur! yaIrane di nav kurdan de dest bi nizimbune kir. Şerefxan dinivise ku desthilata qizilbaşan pişti karesata Çaldirane li welate Kurditane kem bu (5). Be bihabuna niffiza İrane li Kurdistane weha kur bu ku heta iro ji berdewamiya we heye. Li we serdeme bo xwendin u nivisine, ji bill behsen oli ku bi zimane erebi bun, zimane farisi dihat bikaranin. Pişti şikestina Çaldirane mezinaen kurdan nava xwe u dewleta osman! xweş kir u jy bin desthilata İrane derkeftin u li sertasere axa Kurdistane mirgehine serb}xwe pekanin. Miren kurdan mina şahen İrane ı1 sultanen osman! ji xwe re diwanxane u baregehen ciwan durİst kirin u wan dest bi handana helbestvan u niviskar ı1 zana u hunermendan kir. Sercema van egeran wekir ku bitaybeti şairen kurd dev ji zirnan e farisi berbidin ı1 bi zirnan e kurdiberhemen xwe binivis in u bi bin şairen resmi yen w an diwanxane u baregehan. Tenahi u xurtbuna abı1riye b un egera ku kultur ı1 zanist ji xurt bibin.

Di serdema şah Tehmasibi, cihgire şah Isınam de, siyaset dijwar u tuj ya dewleta İrane li hemher kurdan, bi mebesta bi karanina wan li diji osmaniyan, kemtir lehat. Le e w guhertinkari weha n ebu ku bikaribe dewleta osman! tuş! keşe ı1 derdeseriye bike, çinki li İrane bej dijitiya siyasi di navbera serdaren leşkeri yen tirken qizilbaş yenreşmalvan u diwaniyen kişwed de, li serçawa birevebirina welati, nehatibu çareserkirin. Li gelek deveren Kurdistane dijitiligel hikumeta

sefewi her weki cran berdewam bu. Li sala 1529e Zulfeqar Beg mire kurden

31

kelhor li diji hikumeta şahe Irane serhilda ü Bexda dorpeç kir ü paşi dagir kir ü hemi axa Iraqe xiste bin desten xwe u sere xwe li ber sultan Silemane Yekemin neçemand (6). Digel ve çende, di siyaseta kurdistan} ya dewleta sefewi de, giredayi kurdan, hinek guhertinkari bi ber çav dikevin. Weki minak; şah Tehmasibi li sala 1553e deveren Ebher u Zencan u Sultaniye dan Xelil Xaniyi, mire kurden Siyamensure, bi merceki ku mire navbiri se hezar kes an ji çekdare n xwe bide digelleşkere şahi (7). Her bi vi terzi ji di navbera şahi u mire kurden Erdelan de, Zoraw bege yekcar baş bG (8).

Le li Kurdistana Bakur, dewleta Osmani ku gehiştibu armancen xwe di zedekirina erd u milke xwe de u pişti şere Çaldirane Iranbinizim ulawaz nas dikir, edi çaven we bi hinde ranedibun ku kurdan serbixwe bi bine. Evca careka din si yaseta x w e ya kurdistan} li ber çavan der b as kir. B ilenerinade w le ta os m ani edi ew giringiya ku kurdancaran hebu nemabü. W an, berüvaji peymannameya (1514), dest kir bi dijiti u işkencedana kurdan (9).

Li gor we siyasete yek ji wan mirgehen ku diviyabuya bihata hilweşandin, mirgeha Bitlise bu, bonakuji mirgehendinre hibe dersek. Li sala 1597eew 760 sal b un ku mirgehaBitlise di desten malhata Şerefxane Bitlis i de bu. Hikimdariya Bitlise dem bo dem, serbixwe u nivserbixwe, di desten ve binemale de bu. Hezdari u giringiya we mirgehe wisa bü, ku şah İsmail be se ü du li sala 1502e serbixwebuna we bi resmi binase. U pişti şere Çaldirane hikimdaren Bitlise aliye osmaniyan girt. Dewleta Bitlise ya navçeyi, di ware siyaseta navxwe ü derve de, si yaseta xwe ya serbixwe hebü. Leşkereke bist hezar kesili ber desten we dewlete bu, di wexte pewist de dikribu heta çil hezar kesan ji bide serhev. Şerefxan li ser giringi u nifüza mirgeha Bitlise dibeje ku her demeka Irane bixwesta Kurdistane dagir bike diviyabuya li heralıiye dijitiya hikimdariya Bitlise u eşireta Rojekiyan bikira u h eta ku e w eşiret milkeç n edi bu çi eşireta din sere xwe nediçemand (10). Eşireta Rojekiyan, di direjahiya diroke de, herdem ji bo serxwebun u azadiya xwe xebat kiriye. Bi gotina Şerefxani di nav kurdan de te gotin ku bi bejmara berendi diwaren kelha Bitlise de ne, eşireta Rojekiyan serhildaye (ll). Şerefxan behse minakeke balkeş li ser emekdariya bitlisiyan u bezkirina w an ji mirgeha xwe u herweha we hes ta ku w an li hemher osmaniyan hebu dide:

"Li sala 1533e, bi paldana binek kesan, Şemsedin beg, babe niviskare Şerefnameye u hikimdare Bitlise ye we serdeme, te hang kirin bo baregehe sultan Silemane yekemin. Birahim paşaye serwezir bere xwe dide Şemsedin bege u dibejeye sultani welate Bitlise ji te divet u li şuna wi, welate Melatiye u M er' eş te di de te. Şemsedin di bersive de di bejeye ser u malumilke me h emi yen sultani ne. Ji ela Baykiyan Mehmud Emadan ku ji axayen Rojekiyan bu li we dere bu. Wi bi zimane kurdi got Şemsedin begi pişti ku mirat bo wi ma ü icaxa

32

Rojekiyanji dest me çu,jiyana me bo çi ye. E ger tu emir b iki ev ez Brahim paşa yi didim ber xenceran, ev iro neziki 150 kesan ji eşireta Roejkiyan li ve dere ne u em hemi de di Oxir Ocaqe de bihen kuştİn u em de ji bo biranine, naveki di rupelen diroke de bihelin (12)".

Dewleta Osmani mirgeha Bitlise ji desten Şemsedin begi derxist. Ew ji neçarbO bere xwe da bo cem şah Tehmasibi, li İrane. Pişti we, gelek el O eşiren kurdan li diji sultani rabun ser xwe. Şahe Irane bixerhatina Şemsedin begi kir O naznave xani ji peşkeşi wi kir O ew kir hikimdare Sera O Miraxe. Şemsedin Xani li İrane, keça yeki ji mezinen qizilbaşan, ku hikimdare

Xurasane bu, mehir kirO. Li sala 1534e, li devera KerehrOdi ya ser bi Qume, wi kurek bO u na ve wi kir Şeref. Hej Şeref xurt bu dema ku day ka wi miri O babe ew ji bo perwerdekirine deynayi ber desten qaziyen KerehrOdiye. Akademik V aldemir Vilyaminov Zirnov ye ku Şerefname bo c ara yekemin çap kiri dinivise ku wan qaziyan şagirden xwe bi riha zanist O rezgirtine bo zanin u zaniste perwerdedikirin (13). Şerefher ji zaroktiye hini xwendin O nivisine bO O li gor adeten we serdeme diviyabOya ew bi şehzade u kuren necibzadeyan re di baregehe şahi ve bihata xwedi kirin. Her li w e dere baş hini zanisten w e serdeme mina qanun O şeriete bu. Şerefxan di serhatiya xwe de dibeje ku şah Tehmasibi ew hertim pal didan ku xwe hini hunere resimkirine bikin O digot wan ku carubara dest bidin hunere resimkirine, ev huner tama mirovi dixemiline (14).

Dema ku Şemsedinxan pir O perişan bO, li ser daxwaza wi O mezinen eşira Rojekiyan, şah Tehmasibi kure wi Şerefxan deyna cihe wi u kire hikimdare Şirwan O Mehmud A wa O cihine din. Pişti se salan hat ve bo barege he şahi u digel şahi çO Hemedane. Li we dere Şerefxan dikeve dile Mehemed bege, hakime Hemedane, ku yek buji mezinen qizilbaşan O ew keça xwe li wi mehir dike. Şerefxan se salan li we dere dimine.

Li sala 1559e şehzadeye osmani, sultan Bayezid, ji ber gelek sedeman ji dewleta osmani dilgiran dibe O diçe Irane. Şerefxan ji wan kesan bu yen ku beşdarbOb On di gotubejan dedigel wi şehzadeyi. Di dema gotObejan de casuse n şahi dibejine şahi ku Şerefxan hertim aliye dewleta osmani digire. Ji ber hinde şah li Şrefxani bi şik dikeve u wi dur dixe bo devera Gilane u her di eyni wexti de e w dibe berpirse vemirandina serbildana X an Ehmed Xane B iye Piş li Gilane. Şerefxan we serbildane dişkene O dibe hikimdare we devere. Bi vi awayi bo dema pazde salan hikme çe nd deveran li İrane di desten wi de bu O heyarneki ji li baregehe şahe İrane kar kir.

Pişti mirina şah Tehmasibi, li ser cihgire şahi, hevrikati O dijiti kefte nav mezinen qizilbaşan. Her weki Hesene ROmlO dibeje ku lerzik hate seyd O qazi u mela ji ber paşeroja jiyana wan O ew ji xelke u Xude O serhildanan tirsiyan. Şrefxani ku demeke zutir hest bi metirsiye kiribO O nişana nerazibOne ji peve

33

diyarbObO, hertim di hizra helana İranede bO. Şerefxan di serdema şah İsmaile Du yemin de, cihgire şah Tehmasibi, bOb O Emir el-umera' el-ekrad, her demeka ku kar O xizmeteka mir O mezinen Kurdistan O Luristan O Goran O elen din li koçka şahi hebOya, diviyabOya wan li peşiye Şerefxan bidita. Pile O payeya Şerefxani, bO egera kerbjevebOn O dijiti ya mezinen gizilbaş an li hemberi wi O ji bona ku wi be biha bikin, wan gelek buxtan O gotin bi dO Şerefxani xistin. Şahi bawer ji wan gotinan kir O bi nave bi dest girtina hikumeta Nexcewan, ew hate şandin bo wedere O ji karObaren baregehe şahi hate dOrxistin (1577). Şerefxani ev bi deliveyeki zani ku ji aliye Xude ve bo wi hatiye O her w e, re ya vegera wi bo welati xweş kir. Pişti saleke O çe nd me han di gel çwarsed kes an ji hevalen xwe, xwe gihande Bitlise (1578). Kenkeneyen dewleta osman! bi xerhatineka baş li wi kir O hikimdariya ji bab O kalan ve je re ma yi ji wi re w eki xelat hat ve peşkeş kirin. Şerefxani li sala 1 594e dev ji hikumete berda O kure xwe Şemsedin beg deyna

cihe xwe O jiye xwe ye mayiji bo ni visandina Şrefnameye terxan kir. W e ha xuya dibe kulisala 1586e Şrefxani dest bi ni visandina berge Şrefnameye ye yekemin kiribe. X wediye Şrefnameye pişti ni visandina berhema xwe gele k nejiyaye. S ala koçkirina Şrefxani ne zelal e, le dibe ku wi di navbera salen 1598e O 1599e ji dinyaye koç kiribe.

Di dümahi ya sedsala şazdeye de gelek pirtOken diroki bi zimane farisi hatine nivisandin. Piraniya wan kiteban ji aliye diroknivisen baregehe şahi ve hatin nivisandin O em dikarin bibejin ku hemiyan aliye kar O kiryaren şahen sefewi girtiye, ew diroknivis bi xwe çavderen karesatan bOn O hemi terzen belge O ferman O senedeyen dewlete li her desten wan bOn. Şerefname yek ji wan herhernan e yen ku di sedsala şazdeye de hatiye nivisandin. Ev herhem serOkaniyeka pir giring e bo diroka kurd O Kurdistan O İran O Osman! O welaten dewrOberan di sedsalen pazde O şazdeye de. Şerefname bi zimane farisi hatiye nivisandin O di du bergan de ye. Berge yekemin pişti destpeke ji çwar beşan O paşkoyeke pek te O sercema belısa vi bergi li ser diroka mirgeh O el O eşiren kurdan e. Berge du ye, ku bi na ve xatime naskiriye, behse diroka sultanen osman! O şah en İran O türanan dik e. Li cihe x w e ye em b inin b ira w e ku di beşe seye, parça nehe, taye duye, geha duye de ku pehatiye ji dwazde parçeyan, parçeya hefte behse rniren zerza O parça heşte behse miren estOni O parçeya nehe behse mezinen das ni dik in, di Şerefnameye de n enivisandi man e. Mamoste Q. Kurdoyef di destpeka çapa wergera kurdi ya berge yeke ya Şerefnameye de, ku ji aliye MelaMehmOd Bayezidi ve hatibO çekirin, dinivise ku M ebernedEmin Bozarslan! e w beşe n nenivisandi ditine O di wergera kurdi ya navbiri de di cihe xwe de hatine deynan! (15). Ev gotine ne rast e, xuya ye ku hema Şerefxani ew beş nenivisandine, evca yan metiryale wi karidi desten wi de nebO yan ji hema ji

34

binyati de ji bira wi çubu. Çinki di destnivisen Şerefnameye de ew beş berçav nakevin.

Ji ber ku Şerefxani ew berheme xwe li welate osmaniyan tirnam kir, aliye tirkan digire, le xuya ye e w kar ne bi dile wi ye u rengeke neçarbune pe ve di yar e. H eta, em dikarin bibejin ku wi e w kar ne li gor hest u heza xwe kiriye. Di ware dewleta sefewi de, heta hedeke mezin, be aligiri behse karesatan dike, her ev ya ku di Şerefnameya Şrefxane Bitlisi de ye, ku aligiriya lenerina resmi ya dewleta sefewi yan ola şi' eyan nake, vi berhemi ji herhemen din cuda dike u gigringiyeka mezin dideye. ·

Gelek cara pirsyarek te kirin, ew ji gelo Şefexani bo çi armanceke Şerefname nivisiye. Niviskar bi xwe di vi wari de dibeje ku niviskaren diroka kevin u nu, di çi serdemeke de behse mezinen Kurdistane u çawatiya rewşa wan nekirbu u di wi w ari de çi kiteb nenivisandibun ev ca ket hizra min ku pirtukeke li ser serhati u kar u kiryaren wan binivisim. Ew tişten ku min di diroken 'eceman de ditine u ji xelke di nav salde çuyi bihist u tecrube kirine u bi rasti zanine, min ew ni visandine u na ve Şerefnameye lekiriye, bona ku nav u denge binemalen mezin yen Kurdistane nehen veşartin u winda kirin (16).

Me got ku Şerefname li welate osmaniyan hat nivisandin, le xuya ye ku hizir u meteryale vi kari li Irane bi dest keftiye u her li we dere ji, wi biraninen xwe nivisandine. Eger ew nikaribuya vebigeryaya welate xwe, de wi ew li Irane tirnam bikira. Le çarenivisa niviskari u berheme wi, ew bu ku vebigerin welate osmani. Arınanca Şerefnameye ji di ne li ber çav girtina hez u xwesta niviskari u hezkirina wi ji welate wi de, e w bu ku pirsgirek u giringiya kurdu Kurdistane, li berçaven şahe lrane, şah Tehmasibi yan sultane osmani zelaltir bike. Me got ku di we serdeme de guhertun bi ser si yaseta şahlde li hemher kurdan hatin. Her çend e h eta niha ji çi belgeyek li ser hinde di desten me de nin e u ni viskar ji qala hinde nake, le weha xuya dibe ku Şerefxan bi handana şah Tehmasibi keftibe hizra ni visandina Şerefnarney e. Çinki,ji bill ne şehrezahiya karbidesten dewleta sefewi di w are kurd u Kurdistan e de, di we serdeme de 'adet bu ku şah u şehzade dest bidin ni visina pirtukan. Minak li ser hinde şah Tehmasib bi xwe xwediye pirtukeke bu bi nave "Tezkiret el-Tehmasib" u biraye wi Sam mirza niviskare pirtukeke bu bi nave "Tuhfee Sami".

Ji aliyeke din ve xwediye Şerefnameye di baregehe şah e Iran e de, bi bireveberen dewleta lrane re tekel bubu u bi başi şehrezaye siyaseta lrane li hemher kurdan bubu. Şehreza bubu li ser siyaseta dewleta lrane u nemaze li ser wan tirken reşmalvan yen gizilbaş di w are ji navbirina kurdan u mirgehen w an de. Şerefxan, herweha, li ser siyaseta dewleta osmani, di ware kurdan de agahdarbu, ew ji li deliveyeke digeran bo ku kurdan ji nav bibin. lrane u osmaniyan bi nave hergiriye ji olaislameya paqij u cilıade li diji kafiran şer dikir, le arınanca wan

35

ya rastin dagirkirina Kurdistane bu, di her şereke ku w an dikir can fi mal e kurdan bu ku te de ji nav diçfi. Di w an serfiber fi rewşen nazik de her çe nd eşiren kurdan, bo parastina can fi male xwe, xwe dabfin aliye yeke ji van dewletan, evca kuşeri de st pe dikiryan bi dawi dihat, w an dewletan,ji bo tolvekirine, li vi aliye fi li aliye din eri ş di birin ser kurdan fi qir dikirin. Di çavkaniyen ve serdeme de gele k belge hene ku di yar dikin ka çawa mal fi hale kurdan bi desten leşkere İrani fi osmani hatin kavil kirin. Şah Tehmasib di "Tezkiret el-Tehmasib" de dibeje em diçfin ravemasiye, dinivareye de em rasthevi bist kesen pir bfin, me pirsyar ji wan kir hfin ki ne fi de ber bi ki ve biçin, wan got em xelke Xinose ne, cihe me hatiye weran kirin fi eger em li we dere birnana de em ji birçe bimrana, niha ji hfin dibinin em ber bi Diyarbekre di çin. Ni viskar dibeje ji bo hale w an giriya min hat fi kerben min ji w an kesen e w kar kiri vebfin. Kese ku e w kar kiri Elqas mirza, biraye şahi bfi (1 7). Hesen Rfimlfi ji dibeje ku welate Erzincanedi bin simen dewaren leşkere şahi ve bi yekcari weran bfi. Agir berda bajare wan fi talan kir fi ji nav bir (18). Ev kuştin fi werankari hertim dubare dibfi ve fi ve bi awayeke ciddi hebfina kurdan xistibfi ber metirsiye. Xwediye Şerefnameye hest bi we metirsiye kiribfi fi wi bi nivisandina, da ku serhatiyen malbaten mezin yen Kurdistane nehen veşartin fi ji bir kirin, hest fi xwesten xwe fi arınanca

nivisandina Şerefnameye bi zirnan xistine. Di hemi ruperen Şerefnameye de niviskar bezariya xwe ji pirt fi belavbfina mezinen kurdan di yardikefi xeme ji hinde dixwe ku kurdan di nav xwe de yekiti ninefi e w, sedema neserkeftina w an, di ve cudabfin fi pirt fi belavbfina wan de dibine fi herdu dewleten Iran fi Osmani bi dijminen kurdan li qelem dide.

Pişti Şerefnameye be dengiyeka bil' eceb di diroknivisina kurdi de pey da dibe, ev di demeke de ku ro la el fi eşiren kurdan li devere di her wareki de her giring bfi. Zanyari li ser kurd fi Kurdistanedi destpeka sedsala hevdeye fi heta dawiya sedsala hejdeye de, di herhemen diroknivisen ereb fi faris fi tirk fi fi li vir fi li wir, di pirtfiken diroka İran fi Osmani fi gerok fi diplomaten derve de, digel karesaten wan welatan ten berçav kirin. Di dfimahiya sedsala hejdeye de, bo cara yeke, adeta nivisandina diroka devere ku zehrikrineka tima bu bo Şerefnameye, li Kurdistana Erdelane ser hilda. Di we serdeme de herdu emperatfiriyen Iran fi Osmani sist fi lawaz bfibfin fi mir fi mezinen el fi eşiren kurdan yen xwedi desthilat dest dabOn xebata azadixwaz. Li Kurdistana Erdelan Xesrew Xane Gewre (1754-1 791) neku bes şi ya hemi dijmin fi nehezen xwe yen devere ji nav hibe fi bi ser wan de serbikeve le hemi, ew kesen ku hewil didan paşatiya Irane bixin nav desten xwe de, ji nav birin O e w tek -ki te kes bu ku kari paşatiya İran e bixe nav desten xwe de. Sine di we deme de navenda hikumeta Xesrew xani bfi fi e w her ji kevin de bingeha kultur fi zaniste bO li hemi Kurdistane. W aliyen Erdelane yen ku baregehen hikimdariya İranefi Osmaniyan ditibfin hewil didan

36

w eki w an ji xwe re baregeh Cı koçk Cı kelheyan saz bikin. W an şair Cı zana Cı niviskar Cı hunermend Cı wergervan li cem xwe dihiştin Cı ew ji bo karen nu pal didan. Hinek ji waliyan bi xwe şair Cı niviskar ji bun Cı her ji ber hinde ji KurdistanaErdelan bu bu navenda desthilata siyası Cı abud Cı kultur! li Kurdistana Başur. Ji aliyeke din ve pirani ya runiştivanen we devere dev ji jiyana keçed Cı eşiriye berdabCı Cı e w demeka direj bu ku e w binecih bCıbCın. Akincibun Cı Cı tenahi Cı rewşa abud ya baş, bu egera h inde ku zanist Cı kultur ji li w e devere peş b ike ve.

· Ji medreseya Darulihsan ya Sineye, şair Cı ni viskar Cı melayen mezin derkeftin Cı ji gelek cihen dur, feqe dihatine Sineye Cı li ber desten zanyae vi bajad, bini zanistan dibun. Her ji ber hinde digotine Sineye "Dar el-'llm" (19).

Her li vi bajad xwendingeha diroknivisiya devere pek hat Cı bo cara yeke di diroka Kurdistane de diroknivisen Erdelan, berdewami da we xwendingehe ya ku Şrefxan binyatvane we bu, Cı digel niv1sandina wan bo çend timamkirinen Şerefnameye, wan bi xwe gelek pirtuken serbixwe yen dirok Cı cografyaye, ku hemibi zimane farisi ne, nivisandin.

Diroka ye k emin ya ku w eki Şerefnameye hat! niv1sandin "Zubet el-tewadx" e. Ev herhem diroka gişti ye Cı Mehemed Şerifi, gaziye Erdelane (li sala 1747e hatibu dinyaye) bi zimane farisi nivisiye. Ev herhem ji duwazde beşan pekbati ye. Deh beş je li ser diroka pexemberan Cı islam Cı dewleten gelen musilman in bo heta serdema niviskari. Beşe yazdeye bi nave li ser kurden Goran Cı binyate waliyen Erdelan e, ji sala 1215e heta ısoıa zayini. Beşe duwazdeye diroka Qaçara ye. Ev herhem bej nebatiye çapkirin (20). !Zubet el-tewadx" paşi bu model Cı hevene nivisen diroknivisen kurd yen devera Erdelan. Bo nimune Xesrew kure Mehemed kure Menuçed berheme xwe ye bi na ve "Lu b be tewadx" (2 ı) ku li s ala ı 833e nivisiye, w ek! "Zubet el-tewarix" darişt. Malı ŞerefXanime ji pirtCıka xwe ya bi nave "Tarix el-ekrad" ku bi "Tadx Erdelan" (22) bi nav Cı deng e wisa niv1sandiye.

Ew timamkirinen ku bo Şerefnameye hatine nivisandin, bi gişti, timkeren beşeki yan pareçeka Şerefnameye ne, ku li ser mirgeheke yan eşireke ne. Diroknivise ku timamkirineka d urist, yani hemibeşen berge ye k e ye Şrefnameye nivisandin, mela Mehmude Bayezidi ye. Ev herhem bi nave "Tewadxe cedide Kurdistane" (23) bi zarave kurdiya bakur li sala ı857e bi handana kurdnase rus Eliksander J aba yi ku li w e serdeme kunsule Rusya bu, li Erzerume, nivisi. Deqa ve pirtuke pekhatiye ji destpekeke Cı yazde beşan ku li cihe daxe ye windabune Cı h eta niha nebatine d1tin. Destpek J aba yi kiribu Fransi Cı deqa ne wergerandi li ber destan e. Mela Mehmudi, herweha, berge yekemin ye Şerefnameye kiriye kurdiya bakur (ev werger ne ya hem! beşen Şerefnameye ye Cı ne tirnam e) Cı bi nave "Tewarixe qed1me Kurdistane" belavbuye (24).

Y eka din ji van timamkirinan ku bo beşe diroka Donbeliyan hatiye nivisandin,

37

berheme şair ı1 diroknivise bi nav ı1 deng e baregehe hikimdaren Qaçaran,

Ebulrezaq begi kure Necefquli Xane Donboliye ye (ı 762- ı827), ku naznave wi

ye şiiri Meftun bı1. Ev herhem bi nave "Tarixe Denabile" (25) navdar e ı1 li

serdema Fetih 'eli şahe Qaçaran, bi zimane farsi hat nivisandin ı1 bej nebatiye

çapkirin. Dirokni visen Erdelan e du timamkirinen Şrefnameye afirnadine ı1 e w ji bo beşe

diroka Erdelan e ne. Y ek ji w an ji aliye Me hem ed İbrahim! kure mela Huseyne

Erdelanı ve hatiye nivisandin ı1 be h se bı1yeran, ji wi cihe ku Şerefxan gihaştiye

(1596)e heta sala ı8ıOe dike. Vi berhemi nave xwe ye taybeti nine, le di

ketelogan de bi nave "Tarixe Erdelan" hatiye binavkirin (26). Beri niha bi

çendeke bi terzeke yekcar neşehreza hat çapkirin (27). Ya duye ji aliye Ismaili, kure mela Huseyne Erdelanı ve (li sala ı 776e hatibı1

dinyaye), dibe ku biraye Ibrahime navbiri be, hatiye nivisandin. Ev berhemji bi

na ve "Tarixe Erde lan" navdar e. Niviskari diroka xwe ji destpeka damezrandina

mırgeha Erdelan, yani ji sedsala dwazdeya zayini dest pe kiriye heta dawiya

sedsala şazdeye, ku her ji Şerefnameye ni visandiye ı1 timamkirina wan bı1yeran

heta serdema Xesrew Xane Duyemin, anku Xesrew Xane Nakam ı829e, wi bi

xwe nivisandiye. Ev pirtı1kji bizimane farisi ye O heta niha nebatiye çap kirin.

Li sala ı 868e li bajare Sineye namilkeye k bi na ve "Şerih halat emir Suleyman

beg O selatine B ane O hukurnrani anha" ( Serbati ya Silernan bege O sanen -miren­

Baneye O hukme w an) ji aliye dirokniviseke nenaskiri ve hatiye nivisandin. Her

çend e ni viskar çi behse Şerefnameye nake, le xuya ye ku ew ne ye be agah bO

ji beşe diroka hakimen Baneye di Şerefnameye de (28). Li Kurdistana Mukri, ku navenda w e bajare Sablax e (Mehabad), du kesan dom

da behse diroka Mukiryane di Şerefnameye de. Ye yeke Mirza MehmOd Baneyi

ye kulisala ı842e bi ernre Budaq Sultani kare xwe bizimane farisi nivisandi

(29). herhem e du ye ku pir kurt ı1 kemnaverok e, bi des te Mirza Isınam kure mela

Eli Şewezı1ri, li sala ı842e, bo Ebdulla Xane Mukri, bizimane farisi, bi nave

"Şerh u hali Ebdullah X an Mukri" (Srerhatiya Ebdulla Xane Mukri) hat nivisandin

(30). Ev herhem nebatine çap kirin, le wergeren wan yen kurdili ber destan in.

Li Kurdistana Bakı1r ji domandineka Şerefnameye li ser mirgehen kurdi yen

we dere, bi zirnan e tirki hey e, le mixabin ku heta niha nivisevane ve lekoline çav

pe nekeftiye (3 ı). Deqa Şerefnameye, berge yeke, bo cara yekemin li sala ı860e, bi hewl ı1

tekoşina Vlademer Vilyaminov Zirnovi li San Petersburge hat çap kirin, berge

duye ji, her ji aliye wi ve, li sala ı862e derkeft (32). Li sala ı 930e, li Qahireye, çapeka din ya berge yeke ji aliye şex Fereculla Zeki

ı1 Mehemed Eli Ewniyi ve belavbü (33). Li sala ı964e Mehemed Ebasi çapa

Qahireye ser ji nı1 ve bi Ofsete li Tehrane derxist (34).

38

Şerefname hatiye wergerandin bo gelek zimanan, weki fransi, elmani, erebi, tirki u kurdi. Li dawiya vi behsi pewist e ku em bibejin, ku ji her si yaseta diji gele kurd ku ji aliye hikumeten İran e ve tet bireve birin, Şerefname ku bi zirnan e farisi ye, li Irane nekeftiye her lekolinan u nehatiye çapkirin. E w herdu çapen ku li her destan in, li derveyi Irane hatine çapkirin, u ji her ku di w an çapxaneyan depiten (p, ç,j, g) n eb un, li şuna w an ev pit (b, c, z, k) hatin bikaranin u ve, deqa w an çapan di rojgara me de kembiha kirin. X u ya ye ku gele k destnivisen din yen Şerefnameye hatine ditin, ku di dema çapkirinen bere de çi agahdan li ser nebü, u ji her hinde ji pewist e ku çapeka zanisti u nu ya Şerefnameye bete gihandin bo her desten hogir u zanayan.

Stokholm 25.05.1998

Perawez (T8bini) : 1. Şerefxan ibin Şerusedin Bedlisi, Cilde evel ez kitabe Şerefname, ke bi

ihtimame eqelu 'ibad Vladiber mule,.,qeb Vilyaminof Zirnof,A der mehrusee Pitirburx der Uar El-Tiba' Ekadimiyee lmpiraturiye senee 1860 'Ise w i mutabiqe senee 1276 Hicri metbu' gerdid. Sefhe 416.

2. Ebu Bekre tehrani, Kitabe Diyarbekriye, cuz' e duwem, Ankara, 1964, s. 89. 3. M. I. Şemsi, Şerefxan Bedllsini "Şerefname" esere kurd xelkinin tarixi

men be 'i kimi, Bakı 1972, s. 62 (bi zirnan e ezezri). 4. Şerefname, cilde evel, s. 416. 5. Her ew çavkani, r. 266.

A 6. N. W. Pigoloskaya, I. Pitru__şefiski, ..... tarixe İran, trecume Kerim Kişawerz, Intişarate Peyam, çap Penceme, Telıran 1363, s. 482.

7. Her ew çavkani, r. 479. 8. Tarixe Xesru bin Mehemed beni Erdelan, çape 'eksi ez ru~ nisxee xeti

tercume bi rusi, muqedime, te'liqat ve fihresthaye ezA. A. vasıliva, Mosko ı984, s. ı4a.

9. Mehemed Emin Zeki, Xulaseyeki tarixi kurdu Kurdistan, cildi yekem, Bexdad ı93ı, r. ı66.

10. Şerefname, cilde evel, s. 360. ı ı. Her e w çavkani. ı 2. Her e w çavkani, r. 441. 13. Her ew çavkani, destpeka Vladimer Vilyanov Zirnov bi zimane fransi, r.

5. ı 4. Her e w çavkani, r. 450. ı5. Mela Mehmud Bayezidi, Tewarixe qedime Kurdistan, ji ~apkirina Q. K.

Kurduyef u J. S. Musailyan, Mosko ı 986, destpeka Kurduyer u Musailyani bi zimane rusi, r. ı4.

ı6. Şerefname, cilde evel, r. 7-8.

39

17. Şah Tahmasibe Evel, Tezkiret El-Tahmasib, Kelkite 1912, s. 58. 18. Hesen big Rı1mlu, Ehsen el-tewarix, cilde duvem, kelkite 1932, s. 334. 19. Mirza Şulqillahe Sininded "Fexr el-kitab'\ Tuhfee Nasİriye, teshibe H.

Tebibi, Tehran, Intişarate Emire Kebir 1366, s. 14. 20. E. G. Browne, A descriptive cataloque of oriental MSS belonging to the

Iate E. G. Browne, Combridge 1932, p. 103. 21. Na ve durİst ye ve pirtüke "Lu b el-tewarix"e ku bi hiseba ebcedi 1249a koçi

s ala ni visandina w e ye, na ve ni viskare w e ji "Xesru bin Mehemed bin Menuçehre Erdelan"e, li sala 1977e ji aliye binemala Erdelan ve li Tehrane hat çapkirin. Çapeka we ya din ji bi hızava xatı1 Vasilyeva keft ber destan. Pirtük dirokeka gişti ye ı1 di herdu çapan de bi tene beşe diroka Erdelane ber bi çav bu.

22. Malı Şeref Xanim "Mestı1re", Tarixe Erdelan, teshibe Nasir Azadpı1r, Sinindec 19L!-6.

23. Ni viskare vibehsinivisekaxatı1 Vasilyevaye kiriye kurdibi na ve "Mejı1yeki winbı1y Kurdistan" ku destpeka pirtı1ka winbOyi ya mela MehmOde Bayezidi ye ku A. Jabayi kirİbO fransi.nv nıvis de di van nezikan de bihet çap kirin.

24. Li peraweza bejmar 15 binere. 25. A. D. Papazian, Novie istochniki QO istori kourdsko~o neroda, in. Strani

i nerodi blizhnego i srednego vostoka, vol. VII, (bi zirnan e rusi) Kourdovedenie. Erevan, 197S,pp. 209-224.

26. W. H. Morley, A. descriptive cataloque of the histarical menuseripts in the arabic and persianlanguage, preserved in the library of the royal Asiatic Society ofGrate Britain an Irfand, London, 1864, p. 147.

27. Mehemed IbrahimErdelani, Tarixe Erde lan, teshih Nesrin Birna we En w er Sultani, Siwid 1997.

28. Ni viskare vi behsi hemi timamkirinen Şerefnameye ji çapere amadekirine. 29. Ev herdu timamkirin H u sen Hi zni Mu kiryani kirine kurdi O di namilkeyeke

de bi nave Lapereyek le direki.. .. çapkirine. 30. Karnal Fuad, Kurdische handschriften, Wiesbaden, ı970. 3 1. Kopiyeka ve timamkirine li cem Martin von Brownseni ye. 32. Li peraweza bejmar yek binere. Berge duyemin ye Şerefnameye, deqa

farisi, li sala 1862e hat çap kirin. 33. El-emir Şerefxan El-Bedlisi, Şerefname, bise'i Ferecillah Zeki El-Kurdi,

Qahire ı 93 ı. 34. Emir Şerefxan Bedlisi, Şerefnaıpe tarixe mufesele Kurdistan, mugedirne

ve te'liqate Mehemed Ebas, Tehran, lntişarate 'Ilmi ı343.

40

Pirmaneyiya integrasiyone ô pewistiya dabeşkirineke nô

Osman Aytar

penaberi ı1 hin pirsen bi we ve giredayi iro ji pirsen heri mezin en dinyaye ten hesibandin u li gor we ji munaqeşe li ser wan dibe, nerin ı1 peşniyar ten

ifadekirin. Pirsa integrasiyon& ye k ji w an e ı1 w eki term ji integrasiyon ye k ji e w terman e ku dilekolinen li ser pirs ı1 pirsgireken penaberiye de xwediyen cihen giring in. Taybeti ji pişti ku buyeran bi gelek aliyan nişan dan ku politikayen asimilasiyonist an segregasiyonist re li ber gelek problemen civaki vedikin, politikayen ku bi gotina integrasiyone ten binavkirin aktüeltir b un. Edi li welaten ku le gruben penaber henin, her roj di radyo ı1 televizyonan de, di çapemeniye de gotina integrasiyone buye yek ji termen heri mode.

Kurden ku li dervayi Kurdistan e ı1 welaten kolonyalist dijin ji, w ekiminakli welaten Awrupaye, rasterast an ji bi awayeki din marüze politika ı1 e ncamen ku di ware munaqeşeyen li ser integrasiyone de xwediyen cihen giring in dibin. Ji ber ve yeke ji integrasiyon weki fenomenek, di jiyana kurdan de ji xwediye maneyeke aktüel e ı1 tekiliyen kurdan ı1 miroven xwecih ji nezva elaqeder dike.

Mirov dikare bipirse, gelo ma terma integrasiyone bi sere xwe beyi ku be spesifikekirin xwediye çimanan e? Kar, tekili ı1 his xwediyen kijan girani ne li ser integrasiyone? Integrasiyon li kudere ji asimilasiyon ı1 segregasiyone cuda dibe yanji ew her se termji aliyemane çuqas di nav hevdu de ne? Integrasiyon terme k e ku bi tene penaberan an ji penaber ı1 miroven xwecih bi h ev re elaqeder dike? Beşik pirs ı1 pirsgireken derbare terma integrasiyone pir in.

Di ve nivisa xwe de peşi ez de bi kurtayi belısa nerinen hin lekolineran en li ser terma integrasiyone ı1 hi n man e ı1 dimensiyonen bi w e ve giredayi bikim. Du re ji ez de li ser pewistiya spesifikekifina terma integrasiyone ı1 pewistiyen ve spesifikekirine peşniyar, bir ı1 baweriyen xwe bi hin xeten gişti binim ziman.

Çend nerinen li ser integrasiyone Li ser mane ı1 dimensiyonen' integrasiyone nerinen cuda cuda hene. Carnan

wusa dibe ku integrasiyon di şuna asimilasiyone de te bikaranin ı1 carnan ji

.41

berpirsiyaren dewletan ji bo ku politikayen xwe yen segregasiyonist veşerin, pevya integrasiyone bikar tinin. Ev tevlihevi tene ne di ware politikayen aktOel de heye, herweha di nav lekelineran de ji li ser terma integrasiyone n erine n gele k jihevcuda hene.

Li vir ez dixwazim belısa se nerinen ku di ware pirs O pirsgireken penaberiye de ji aliye dabeşkirina terma integrasiyone balkeş in bikim. Y ek ji van nerinan a sosyologe ameriki Milton M. Gordon e ku di salen 60'i de li Amerika ye li ser asimilasiyone, integrasiyone O jiyana grub i ya hindikayiyarllekolineke berfireh çekiri ye. Xebata Gordon, taybetijiji aliye teori O pevajoyen asimilasiyone weki xebateke klasik te qebOlkirin. Di gel ek munaqeşeyen li ser penaberi O tekiliyen wan en bi civata ku ew te de dijin de tesira ew dabeşkirina asimilasiyone ya Gordon heye.

Li gori Gordon pevajoyen asimilasiyone heft in O bi taybetmendiyenjerin ten karakterizekirin. 5

Asfmflasiyona kulturf:Guherandina kulturen grOben penaber O hakimkirina kultura civata xelke cih.

Asfmflasiyona straktılrf: Di sewiyeya miroven xwecih de di rexistin O dezgehan de beşdar bOyin.

Asfmilasiyona mal bati: Zewaca interetniJ<6 di sewiyeyeke berfireh de.

Asfmflasiyona kesayetf: Xwe ji civata serdest hiskirin.

Asfmflasiyona helweste: JiholerabOna peşhukuman.

Asfmflasiyona rablin u runiştin~: JiholerabOna diskriminasiyon~.

Asfmflasiyona sivil: JiholerabOna dijberiya derbare hejayi O desthilatdariye.

Nerinaduyem aAnders Lange ye ku li Swede li Universiteya Stockholme kar dik e. Lange ku li ser penaber O penaberiye xwediye bi dehan xebatan e belısa ne di cihe xwe de bikaranina terma integrasiyone dike, bal dikşin,e ser lekolineke kanadeyi10 ku di şuna integrasiyone de pivanen w eki derece ya inkorporasiyone 1

O di bijartina organizasiyonan de ro la tercihen etniki bikartine O dibeje ku, di ve ev terma integrasiyone di lekollnen penaberiye de neye bikaranin. Li gori Lange terma integrasiyone, taybetmendiyeke sistemi ye O nikare di pirsenetniki de be bikaranin, ji ber ku kategoriyen etniki ne sistem in. Lange di şuna terma integrasiyone de ifadekirinen pir bi detay O kompleks peşniyar dike! 2

Nerina seyem a Jose Alberto Diaz e ku li Swede li Universiteya Uppsalaye di ware sosyolojiye de teza xwe ya doktoraye13 li ser integrasiyone ni visandiye O dO re ji xebata xwe ya li serintegrasiyone de w am kiriye. Di az belısa pirdimensiyoni o pirmaneyiya terma integrasiyone dike o ji ber ve yeke ji ve terme dabeşi du

42

perspektifen kompleks dike; perspektifen vertikal O horfzontal14• Li gon Di az,

perspektifa vertikal di nav xwe de dabeşi se dimensiyonan dibe~5

e.

Dimensiyona makro: FokOs li ser tekiliyen civaki O dezgehi ye.

Dimensiyona mezo: Fo kOs li ser strOktOr, aksiyonen navxweyi O heb0narl16>

Dimensiyona mikro: FokOs li ser potansiyel, hebOn O hewldanan e.

Diaz, perspektifa honzontal ji dabeşi heft dimensiyonen integrasiyone dike:

lntegrasiyona ekonomik: Beşdariya kar, taybeti ji bi riya piyaseya kar O

kars azi.

!ntegrasiyona civaki: Beşdariya tekiliyen civaki bi miroven xwecih re.

!ntegrasiyona politik: Beşdariya pevajoya bikaranina hemO mafen politik.

!ntegrasiyona komunikatif: Beşdariya pevajoya bikaranina infarınasiyon O

imkanen zimen.

lntegrasiyona mal bati: Bi ri ya zewac O bi hevdu re ma yine tekiliyen akrebayi

bi miroven xwecih re.

lntegrasiyona ciwari: CiwarbOna tekilhev, yan e li ey ni hereman bi hev re

mayina penaber O miroven xwecih.

!ntegrasiyona şexsi: Kefxweşiya şexsi ya jiyane ya li welate penaberiye.

Dabeşkirineke nO pewist e Pirdimensiyoni O pirmaneyiya integrasiyone, ji van nennen ku min li jor bi

kurtayi belısa w an kir ji di yar dibe. Herweha ev tevliheviya ku ji ve pirdimensiyoni

O pirmaneyiye te ji li ber çavan e. Da beşkirinen ku di her se nennen cu da de hen e

nişan didin ku tişten ku ba Oordon pevajoyen asimilasiyone ne, di lekolina

kanadeyi de ku Lan ge belısa wedike di bin ri yen inkorporasiyone, yan ji ba Di az

dibin dimensiyonen integrasiyone. Weki minak asimilasiyona strOktOn ya

Oordon, ba Diaz dibe integrasiyona strOktOn O civaki. Asimilasiyona sivil a

Oordon, ba Diaz integrasiyona politik e. Herweha asimilasiyonen malbati O

kesayeti yen Oordon ba Diaz dibin integrasiyonen malbati O şexsi.

İnkorporasiyona ku dilekolina kanadeyi de hey e ku Lan ge ji bo nenna xwe w eki

piştgir nişan di de, bi gele k aliyen xwe ve nezi asimilasiyona strOktOn ya Oordon

e.

Li gele k welaten penaberiye, w ekiminakdi s alen 60 'i de li Kanada, İngiltere

O Awustralyaye17 O dO re ji li Danimarkay&8 di maneya asimilasyone de

bikaranina terma integrasiyone O ev dinavhevduketina termen li ser asimilasi yon

O integrasiyone, li gor bir O baweriya min pewistiya dabeşkirineke nO di terma

43

Figur 1. Dabeşkirina integrasiyone di sewiyeya gişti de

integrasiyone de tine hole. Ji ber ku terma integrasiyone ya nespesifik bi sere xwe çerçewe u naveroka we nişan nade, bi gotineke dinji ber ku ki ye bi kudere re integre bibe ne belli ye, di ve bere her tişti muxataben integrasiyone belli bin. Y ane gel o ten e gruben penaber de integreye civata ku e w te de ne bin, yan ji penaber u miroven xwecih tev de integreye civata nu ya ku ji penaber u miroven xwecih pek te bin?

Li gor baweriya min, ev aliye pirsa integrasiyone giring e u ji destpeke heta dawiye tesireke mezin li ser politikayen integrasiyone u li ser munaqeşeyen teorik en derbare integrasiyone dik e. Herweha dese na muxataban, yan e penaber te ne yan ji penaber u miroven xwecih bi h ev re, li ser naverok u çerçeweyen e w dimensiyonen ku Gordon, Diaz u lekolina kanadeyi behs dikin ji xwediye giringiyeke mezin e.

Ji ber ve ye k e ji, ev aliye pirse, sebeba bingehin a dabeşkirineke nu ya derbare integrasiyone ye. Ev dabeşkirin ji, weki ku di figur 1 'e de te nişandan, di sewiyeya gişti de yekalibun u piralibuna integrasiyone ye, yane integrasiyona yekaliu integrasiyonapiraliye. Ger di waren politik, civaki, kulturi, ekonomik u hwd en civate de tene penaber muxatab u martize politikayen integrasiyone bin, e w integrasiyon integrasiyoneke yekaliye. Y ekaliti ji dikare du variyanten yekemin bi xwe re bine; integrasiyona asimilasiyonist an ji segregasiyonist. Çunki di herdu variyantan de ji, her çend ber bi aliyen cuda cuda bin ji, fokus tene li ser penaberan e. Wexta arınane di hemu waran de tene penaberan integrasiyone civata xelke cih kirin be, ew babeta integrasiyone xwediye karaktera asimilasiyonist e. Herweha ger armanc, penaberan tenedi hin waren

44

civate de, weki minak di piyaseya kar O ware perwerdekariye de, integreye civate kirin be O di w aren din de penaberan ji beşdariye bepar hiştin be, gotinen resmi çi dibin bilabibin ew integrasiyon xwediye karaktereke segregasiyonist e. İntegrasiyona pirali ku him grOben penaber him ji miroven xwecih himbez dike O ji xwe re civatanOya ku ji penaber O miroven xwecih pek te bingeh digre, ji ber çerçeweya muxataban xwediye karaktere k e pirkulturi ye, yan e integrasiyona pirkulturiye.

Le ev dabeşkirin, dive ne weki dabeşkirineke mekanik be qebOlkirin. Çunki çawadi pevajoya yekalitiye de pirkulturi weki variyanteke du yemin di sewiyeyeke de hey e, herwusadi pevajoya piralitiye de jirewşen asimilasi yon O segregasiyone de weki variyanten duyemin hebin. Pirkulturiya ku dikare bibe encama integrasiyona pirali, ew pirkulturi ye ku taybetmendiyen weki ihtirama hevdu girtin, piştgiri o hevkari hejajiyen h eri giring in. Ji ber ve ye k e ji jihevcudakirina variyanten yekernin O du yemin giring e ji bo dabeşkirineke nO di integrasiyone de.

HebOnen gişti O integrasiyon E w dabeşkirin, di esle xwe de di ware gişn de destpekeke ji bo spesifikekirina

integrasiyone ku heta nuhabi bikaranina xwe ya nespesifikji politikayen gelek jihevcuda re bO ye O hin ji dibe nav O wasite. Beguman her çend dabeşkirineke weha pewist be ji, ew ne garantiya çareserkirina pirs O pirsgireken penaberiye ye. W eki minak ji bo integrasiyona pirkulturi, pirsa wext faktoreke giring e. Çunki ger pewistiyen integrasiyona pirkulturiye ben bicihanin, strOktOren sedsalan (w eki minak strOktura desthilatdariye) ji te de di hem O w aren jiyane de pewistiyen guherandin O nuhkirine de derkevin peş. E w ji ne ten e pirsa xwestine ye, herweha pirsa wexte ye ji. Le tercih, xwestin O gav avetin ji faktoren heri giring in ji bo pevajoya çareserkirina pirsen ku wext dixwazin ji. Ji aliye muxataban spesifikekidna integrasiyone O li gor ve jijihevcudakirina variyanten integrasiyone yek ji van faktoran e.

Ev dabeşkirin O variyanten bi we ve giredayi fokuse nnin li ser tekiliyen navbera hebUnen giştiyen penaberan O integrasiyone ji.Çunki di waren cuda cuda de beşdari jiyana civaki bOyinhebUnen taybetiyen penaberan ji nezva elaqeder dike. Bikaranina van hebOnen tayben ji bi girani bi politika O gaven derbare penaberi ve elaqeder e. Giringiya dabeşkirin O variyanten integrasiyone li vir gelek diyar e.

Weki ku di figOr 2'ye de te nişandan bikaranina hebOnen taybeti yen penaberan -yen ku penaberan çi li welate xwe çi ji li welate penaberiye bidest xistine- ger di beşdariya waren civaki yen tayben de xwediyen fonksiyonen

45

FigO.r 2. Tekiliyen navbera hebO.n O. integrasiyone

HebO.nen gişti

Hebfinen taybeti yen

penaberan

i

"Feedback '19

Beşdariya waren

civaki yen taybeti

İntegrasiyona reel

ı

İntegrasiyona hiskiri

xwe yen bingehin bin, we wexte dikarin tevi imkanen beşdariya waren civaki yen taybeti hebunen gişti pek bi nin. Dese na hebunen gişti i1 sewiyeya bikaranina wan li ser form i1 naveroka tekiliyen penaber i1 civata miroven xwecih xwediye giraniyeke mezin e. İntegrasiyana reel, yane integrasiyona buyi yek ji mekanizmayen tekiliyen weha ye ku ew ji li ser integrasiyona hiskiri tesireke mezin dike. İntegrasiyona li welate miroven xwecih ku ji integrasiyona reel i1 hiskiripek te bi rotayeke din li paş vedigere i1 tesir li ser hebunen gişti dike.

Ev mekanizma her berdewam dik e, le lezbun i1 encamen ve sirkulasiyone bi girani giredaye desena variyanten yekemin i1 duyemin en integrasiyone i1 dimensiyonen we ne. Em bibejin penaberek xwediye xwendin i1 meslekeke bilind e i1 di şerten normal de bi van hebunen taybeti dikare di civate de hibe xwediye pozisyoneneke balkeş. Le wexta di pratike de integrasiyona yekali ya bi karaktera segregasiyonist girani ye de be, ew penaber li welate penaberiye de nikaribe ji van hebunen xwe yen taybeti sudeke herbiç av werbigre. Herweha ger

· ew hebunen taybeti dipratike de ne xwediyen rolen balkeş bin, we wexte dikare wusa biqewime ku di navbera kesen xwedi i1 ne xwediyen hebfinen w e ha ferqeke berbiçav nemine. Di rewşeke weha de de ne zede xerib be ku ye ku ne xwediye hebunen taybeti yen li jor belıskiri ye, di pevajoya beşdariya tekiliyen bi civata xelke cih re de hibe xwediye zedetir imkanan. Çunki daxwaz i1 heviyen we/wi,

46

ne weki yen ku xwediyen hebfinen taybeti yen weha ne u ji her ve yeke ji di navbera we/wi u strfiktfira desthilatdariye de ihtimala dijberiyeke vekiri ya berbiçav gelek kem e, yan ji ne weki yen din e. Di rewşen weha de naskirina resmi ya nasnameya neteweyi ya grfiben penaber u li gori we hin gav avetin, re li her segregasiyona navbera grfiben penaber u civata miroven xwecih nagre, le weki minak ev naskirin u gav dikarin tekiliyen navxweyi yen grfiben penaber xurtir bikin ku ew ji ji bo penaberan di çareserkirina hin pirsen penaberiye de dikarin bibin xwediye rolen pozitif.20

Wexta integrasiyona yekali ya bi karaktera asimilasiyonist di girani ye de be, w eki prenslb di hem u w aran de imkane n beşdariya jiyana civaki bfiyin hey e, le ya nasnameya neteweyi ya penaberan naye naskirin, yan ji weki resmi be "naskirin" ji di pratike de maneyeke we ya berbiçav tuneye u arınanca asimllasiyone di giraniye de ye. Ji ber karaktera asimllasiyone ya ku taybetmendiyen civata miroven xwecih li ser penaberan ferz dike u dixwaze taybetmendiyen kulturi u civaki yen penaberan ji hole rake, ev pevajo ji di esle xwe de ne beproblem e u talfikeya segregasiyone ji ne biçfik e.

Integrasiyona pirali ku pirkulturiya civata nu dixe navenda politika u tercihan, li gel gele k zehmetiyen xwe ji, li hemher asimilasyon u segregasiyone alternatifa heribitesir e. Ev alternatif, ji aliye mafen mirovi yen navneteweyi ji riyeke heri maqfil e, çunki ji bo berjewendiyen civata miroven xwecih grfiben penaber nade aliye ki u jiholerakirina neheqiyen ku ji cudabfina nasnameyen neteweyi te w eki armanceke datine peşiya xwe. Li vir him nasnameyen neteweyi ten naskirin u pewistiyen w e ten bicihanin, him ji imkane n beşdariya w aren civaki yen taybeti hene. Muxataben politikayan ne tene penaber in, herweha miroven xwecih ji beşek ji pevajoya guherandin u peşdebirine ne. Beyi ku nasnameya xwe bidin aliyeki, beşdarbfina penaberan a waren cuda cuda yen civate u li gori hebfinen xwe yen taybeti di pevajoyen guherandin u peşdebirina civate de cihgirtina wan ji bo neslen nu ji bingeheke baş e.

Jerenot ı Integrasi_xon babeta teza min a ware sosyolojiye xe (li Universiteya Stockholme) u ev ni vis ji ı:>erçeyek ji hin n erin en ku di w e teze de bi herfire hi ten munaqeşekirin e. Tez bixwe li ser anketeke ku ji şeş grfiben Benaber li Swede (latinamerikani, poloni, pers, kurd, tirk u asfiri7suryani) 1 26 kesan himbez dik e ava b üye u lı wir di pratika bersi vdana ı:>enaberan ader b are pirsen bj integrasiyoı:ı~ elaqeder de pirsa integrasiyone ji aliye teorik u ampirik(weqi) te munaqeşekırın. Ji her ku ji bo min femkirindayina naveroke giring e, wexta di ferhengen lehçeyen kurdi de (yen ku min dikaribfi bidestxısta) termen ku maneyen hin termen bi yani- ku di lekollnen li ser penaberiye de ji ten bikaranin - didin tunebune, yan ji h eb in ji ji ali ye x wendevanan dıkari n çewt ben femkirin, min

47

weki prensip termen ku di gelek zimanan de berna berna weki xwe mane bikaranin. 2 Segregasiyon(ingilizi: segregation) termeke ku dilekolinen li serpenaberiye de di maneya cudabuniye ôe K.u encame hin politikayan e te bikaranin. 3 Dimensiyon (ingilizi: dimension) ye k ji e w terman e ku di gele k zimanan de bi hin guhertinen herfan te bikaranin. Dı kurmanci de kelimeyen weklbejnayi O ali carnan di şuna dimensiyone de hatine bikaranin, le min di ve pevajoye de xwest ku terma dimensiyone bikar binim. 4 Terma hindikayiyan ji bo grüben neteweyi ku di civata ku e w te de dijin de di hindikayi de ne te bikaranin. 5 Gordon, Milton M. (1964), Assimilation in American Life, New York: Oxford University Press, rOpel 70-71. 6 Zewaca interetnikji bo zewaca mirovenji neteweyen cuda hatiye bikaranin 7 Terma helwesre di maneya ew terma ku di ingilizi de attitude hatiye bikaranin. 8 Rabun OrOni§tindi ş Ona terma ku di ingilizi debehaviore de hatiye bikaranin ku maneya we di tirki de davranış e O di swedi de beteendeye. 9 Diskriminasiyon (ingilizi: discrimination) di maneya cudabOni xistine de te bikaranin. 10 Breton, Raymond & Wsevolod W. Isajiw & Warren E, Kalbach & Jeffrey G. Reitz (1990), Ethnic Identity and Eq_uality: Varieties of Experienceina Canadian City, Toronto: University of Toronto Press. 11 inkarporasi yon (ingil izi: incorporation) li vir di ve maneye de te bikaranin: Weki miroven xwecıh beşdariya jiyana rojane büyin O bOyina perçeyek bingehin a civate. 12 Lange, Anders (1991), Flyktingskap, boende och agens, Stockholm: CEIFO (Centrum för invandringsforsknıng), rüpel 226-228. Langeli serterma asimilasiyone jixwediye nerineke wekiyali serintegrasiyone ye. 13 Diaz, Jose Alberto (1993), Choosing Integration, Uppsala: Uppsala universitet. 14 Vertikal (ingilizi: vertical):berjor, berjer;hoıizontal (ingilizi: horizontal): berayi, berwar, asoyi. 15 Diaz, Jose Alberto (1996), "Invandrarnas integration", diSOU 1996/55 Viigar in i Sverigede, rüpel 75. 16 Termahebune di ve nivise de di maneya terma ku di ingilizi deresourcee, di swedi de resurse O di tirki de kaynak e hatiye bikaranın. 17 Castles, Stephen, "How nation-states respond to immigration and ethnic diversity", di New Community 21(3), July 1995, Oxford de, r0pel298. 18 Schierup, Carl-Ulrik, "Integration och invandrarpolitiska ideologier", di Sociologisk forskning2/1 987, Göteborg: Sveriges sociologförbund de, rO pel 8-9. 19 Termafeedbacktermeke ingilizi ye O ji bo eevajoya ku pişti hin şuberandin o ı:ıeşdeçünan bi rotayeke din li eaş vedıgere u li ser rewşa destpeke tesir dik e te bikaranin. Maneya feedbacke di sweôi de aterkopplıng e. 20 Tesiren tekiliyen xurt en navxweyi yen grüben penaber en li ser ı:ıevajoyen integrasiyone mijara munaqeşeyeke din in O ji bo ve yeke ez li vir li ser wan ranawestım.

48

Şeş keçen ciwan

Ii swedt: Serdar Roşan

Dive tu zanibi, ey Mire misilmanan, careke nasina min bi miroveki dewlemend re çe bu. Bi xwe ji Y emene le terka welate xwe kiribu u li Bexdaye, li bajare me bi cih bu bu da ku jiyaneke bextewar u rehet biji. Na ve wi Eli El-Yemeni bu. Pişti kumidetekeli Bexdaye ma, tore u edeten me nas kirin u bi daxwaza dile wi b un ji, h emi mal u milke xwe ye ku dikari bi xwe re bine ji Yemen e da anin; di nav w an de, harema wi, ya ku ji şeş ceriyen s pe hi u ci w an, mina şeş heyven çardehşevi pek dihat ji, hebu.

Ji wan ceriyan jina yekemin spi, ya duyemin esmer, seyemin qelew, ya çaremin zirav, ya pe ncemin kej u yaşeşemin reşik bu. Her şeş ji di sinore beri dawi ye bedewbune de b un. Binasina edebiyatere ribe w an dagirti, di hunera reqse u lexistina aleten muzike de serwext u serketi bun.

Na ve keçika spiHeyveron, yaesmer Peti, yaqelew Heyvbano, ya bejinzirav Hori, ya kej Tavbano u ya reşik Roniya Çavan bu.

Rojeke Eli El-Yemeni ku li Bexdaye, li wi bajare kef u zewqe di nav xweşi u bextewariye de dijiya, gazi ceriyen xwe kir da ku werin eywana mezin ya ciM qedirbilindan u bi wi re vexwin, sohbete bikin u stranan bejin. Hemibi kefxweşi u bi lezubez hatin cem wi u ketin nav listiken kefe, çi yen rihi çi yen din.

Gava ku şahi u kefxweşiya wan gihaşte peleyeke bilind, Eli El-Yemeni qedehek hilda, tije şerab kir u bere xwe da Heyverone u got:

- Ey ceriya spi, dosta spehi, ey Heyveron, ka em awaza te ya ku mirovi sermest dike u kela dilan radike bibihizin.

Heyverone, ceriya spi, udek h il da, akorda w e saz kir u tiliyen xwe li sertelen w egerandin u wele leda kupiyen hemiyan be hemde wan bilin d bunu k eviren erde ji pe re rabun dilane. Ü we dest bi straneke kir ku bi muzike re hemadi eyni deme de dihate çekirin:

Ev doste min, -çi ji min dilr çi nezfk be- ji bo her deme şikle xwe di çaven min de neqişandiye; ii na ve xwe di organen min yen sadiq de kolaye.

li bo na ve wi binim ser zimen ez dibim dileki sade, ji bo wi bibinim dibim çaveki zelal.

49

Hakime jiyana min ku hertim ji min re dibeje, got ku: - Ma tu, çu cari nikari evina xwe ya bi peti ji bir biki? Le min weha bersiv da: -Ey hakime dilhişk, bi ri ya xwe de here, min bi tene bihele. Ma tu fam naki

ku tu çawa xwe dixapini, gava tutişte neditiji min dixwazi? Gava Yem eni ev beyt bihistin pele n kefxweşiye xwe li wi peçan, pişti ku

tina leven xwe şikand, piyale direji Heyverone kir; we bine qedehe rakir. Wi qedeh cara duwemin tije kir bere xwe da ya esmer u got:

- Ey Peti, ey alikare rih, ka ez bi denge te çend beytan bibihizim, bei ku tu min bişewitini.

Peti ud hilda, akordeke nuh saz kir, dest pe kir ku keviren erde bi dilan re radibun reqse, pe re ji stran digot:

Ez bi vi rilye biha u dilrevin sond dixwim: Ez e heta mirine ji te u tene ji te bez bildm u çu cari bebextiye bi evina te re nakim.

Ey rilye narani ku spehiban di bin çarşefa xwe de dipareze, tu xweşikb(Jn bixweyi.

Bi evina xwe te h emi dil esir girtine; tu bi xwe hostayekimirane yi ku ji des te Avakar derketiyi

Gava Yemeni ev beyt bihistin k e la dile wi rab u, ji bextewari u kefxweşiye tina leven xwe şikand u qedeh direji Peti kir, we ji di bine qedehe de bang da. Piştre wi qedeh cardin dagirt, bere xwe da ceriya qelew u got:

- Heyvbano, ey xwediya organen giran le xwina sivik, ka çe nd beyten xweş beje ku mina xwina te zelal bin?

Keçika qelew ud hilda, akord saz kir, biledane re rih hejandin, keviren heri hişk yen erde lerizandin, pişti kelikeke dest bi strane kir:

Heke min karibiya kefxweşiya te qezenc bikira; ey agire dilxwestina min, min de bi hesani ji bo xatire kenina te, temame dunyaye u rika wan bida ber peyenxwe.

H ek e tu bi heybet u ezameta xwe ber bi ribe min bilkişi ya, de temame miren dunyaye bi careke ve ji ber çavan winda biba bei ku ez pe bihesiyama.

Heke tu bi evinamin ya mitewazi razi buya, ew de ji bo min bextewari ba ku karibim temame jiyana xwe li ber peyen te biborinim; ey peykere xweşikbUne ku hemi micewher li cem te bi cih bUne.

Gava Yemeni ev beyten Qelewe bihistin, dile wi bi evine tije bu u wi tibuna leven xwe şikand u qedeh direji Heyvbanoye kir, we di bine qedehe de bang da. Wi careke din piyale dagirt, bere xwe da keçika zirav u got:

- Ey keçika bej in zirav, ey Horiya Buhuşte! Niha dor hatiye ser te, ku tu bi straneke xweş kela dile me raki!

Ceriya zirav mina dayikek ku xwe bi ser derguşa xwe de xwar dike, wele

50

fid hilda fi beyten jerin gotin: Ez bepfvan evindare te me u tu jfwisa besfnor befhmal. Ka beje, kfjan qanun

hesten weha dijhev dipejirine? Gel o hakimeki payebilind a adil ku mirov ji bo meseleyen evine seri le de

heye? Ew dikare qafdeyen listike piçekf wekhev deyne a bi vf awayf evfna min ya ji petfbi de dostemin a beqeydiya wf ya qeşayf jf bi de min.

Gava Yemeni beyten keçika bej in zirav fi xweşik bihistin, dile wi bi kefxweşi hat dagirtin; pişti ku tina leven xwe şikand piyale direji Horiya Buhuşte kir, w e ji li bine piyale bang da. Wi qedeh cardin dagirt, bere xwe da ceriya kej fi got:

-Ey Tavbano, tu, ya bi cismen kej fi kehribar, tudikari, me bi beyten terevin dilxweş biki?

Keçika kej sere xwe bi ser fide ve xwar kir; bi çaven xumari, akord saz kir, çend caran le xist ku pe re hemi mexlfiq hatin coşe, pişti gehiştina peleya berz we weha got:

Gava ez doste xwe dibfnim, Ew li min dinere a bere awiren xwe yen mina şilr Dide dile min. Ez ji dile xwe ye birindar a lawaz re dibe jim: Çima tu cari birinen te rehet na bin? Çima tu xwe naparezf? Le dile min bersfv nade, Hertim seri ji ve tehrfke re datfne; Ye ku dibe sebebe xweavetina ber peyen wf. Gava malxweye keje ev beyt bihistin, kela dile wi rabfi; pişti ku tina leven

xwe şikand wi qedeh direji Tavbanoye kir, webine qedehe ani. Wi qedeh cardin dagirt, bere xwe da ceriya reşik fi got:

- Ey Roniya Çavan, tu ya ku ji derve reş ji hundir spi yi, _tu, ya cane we di renge şin e de ye; fi bişirina we kefxweşi fi bextiyariye li nav mal e belav dik e, ka ji me re çend beyt yen mina tirejen roje beje.

We gave Roniya Çavan rahişt fide fi bi şeweyeke guherbar bist megamen cida le dan. Piştre li meqame peşin vegeriya ku gelek caran, we xwe bi xwe ji, ew meqam digot, meqameki dijwar:

Çaven min, bila rondik mina çemanji we biberikin bi ser dile min de, Ku bi agire evine hatiye sotin. Ev agire ku min dişewitfne, ev hemi kul u eş, ku min betaqet dikin; Sedem ew e, e w doste zalim, ye ku elihele ez birnirim a kefa raqfban li min

tfne. Hekfmen min qebeheteke di min de dibfnin a cesarete dielin min

51

Da ku ez ji hinariken wi yen gulvedayi bi dılr bim. Le ez çi bi dile ku esire gul a kulilkan e bikim? Bi bine, çawa qedeha şerabe te gerandin ... O denge saz çawa rihe me ji bo kefe vedijine a organen me bi xwestine ... Ez ji rihe wi hez dikim! Axx, hinariken min li ber agiren şehwete çilmisine! Le çi heyf! Gulen

bihuşte, hinariken wi vane li vir in. Maneya we çi ye ku ezji wi hez dikim? Herhalji avakirine hez kirin ne

guneh a sucek beefu ye. Gava malxweye keçika ciwan ev beyt bihistin dile wi bi evine tije bu, pişti

ku leven xwe şil kirin, qedeh direji Roniya Çavan kir, we qedeh bi ser xwe dakir.

Piştre her şeş keçik bi hev re rabı1n, erde di navbera herdu piyen wi ramı1san u li ber wi geriyan ku ji wan re eşkere bike ka kijan keçike serili wi gej kir ı1 ji ki jan beyt ı1 awazan mest bu. Eli Yemen! teredut dikir. Wi mideteke direj li wan meze kir; awiren xwe li ser xweşi u huneren wan yek bi yek gerandin; gihaşt we qeneete ku form ı1 renge wan hemiyan Mjaye pesne ye. Li dawiye biryara xwe da, ku bipeyive. Got:

- Hezar şikir ji Xweda ye bexişkare rindi u xweşikbı1ne re; ku şeş jinen li h ev, beqisı1r ı1 horiyane dane min. Baş e, guh le bin! Ez li vir eşkere dibejim ku li ber çaven min h ün h emi Mja ne ı1 ez nikarim u wijdane min qebfil nake ku ez yeke ji we di ser ya din re bigirim. De ka werin, hemi pekve min ramusin!

Bi ve gotina Y erne ni re, bi hev re xwe av etin hemeza Y erne ni ı1 bi hezar cureye ramusan le barandin, wi ji bersiva maçen wan bi direjahiya saeteke dan.

Piştre li ser daxwaza wi, e w mina niv xeleqeyeke li peş wi rı1niştin. Wi got: -Min nexwestez yeke ji we li peş yen din bigirim u neheqiye bikim. Le tişte

ku min nekir hı1n dikarİn bikin. H ün hemi şarezayen Qurane u edebiyate ne. W e weqainameyen kevin u tarixa me misilmanan xwendiye. Ü li dawiye hı1n hemi xweşgo ı1 xwedimerifeta rab un ı1 runiştine ne. Ji lewre ez dixwazim, her yekji we di ve pesne ku xwe layiq dibine bide; u bale bikişine ser cewaziyen xwe u di eyni wexte de kemasi ı1 nebaşiyen reqiba xwe bibeje. Misabeqe di ve di navbera du raqiban ku form u ren ge w an ci da ye, ango di navbera spi ı1 reş; zirav u qelew; kej u esmere de; dive pek be. Di ve qayişkişandine de hun dikarİn bi te ne gotinen xweş, hevoken xweş lihev ,jegirtinen alim ı1 xwendeyan, ji şairan ı1 ji ruknen Qurane istifade bikin.

W an k eç iken ci w an bersiv da, ku bihistin ji bo w an ferman e; ı1 ji bo şereki sihrl tavil arnade bı1n.

52

Ceriya yekemin ku rabü ser xwe Heyveron bü; işaret da Roniya Çavan da ku ew li peş we rüne. Keçika spi dest pe kir:

-Ey keçika reşik! Di kiteben zaneyan de te gotin ku spiye weha digot: Ez sterka roni me! Ez hlvek im ku di asoyede dibiriqe. Renge min roni ü xweş vekiriye! Eniya min zivane dibiriqe. Ü xweşikiya min ilham daye şair ku dibeje:

Gewr, bi hinariken nerm ı1 xweşik, ew mina mircanek qewf parastiye. Ew dişibe herfa elf[, herfa mim deve we pek tfne, Birı1yen we du nı1nen berevajf ne, A wiren we mina tfren ku ji kevane brı1yen we yen dijwar derketine. Le heke tu dixwazf hinarik ı1 xweşiyen we nasbikf, ez dibe jim: Hinariken we wek pelen gulan ı1 kulflken binaran in. Bejna we mina ta ye rfhane zirav, ligulistane bi kefxweşf diheje, Mirov dil dike ku temame bexçeye ji we şaxe deyne. Le ey keçika reş! Ez didominim. Renge min renge roje ye. Herweha renge kulilka porteqalan e; ü dişibe

sterka sibehe ya renge ınİrcana spi. Herhal tu dizani, X wedeye h ed berz, di Kiteba xwe ya bi şeref de ji Musa

re (selelahüteala!), Musa ye ku deste w1 bi cuzarn bü, dibeje: Deste xwe texe bedka xwe, paşe derxe tu de bibini ku ew sp1 büye, ango pak ü delal.

Herweha li Kitebe derheqe baweriya me de nivisiye: Yen ku rüye w an spi ye, ew de di nav yen bijarte de bin, yen ku Xwede ew bijartine.

Ji lewre renge min sertaca rengan e, spehitiya min mikemelbuna min e, mikemelbuna min xweşikiya min e.

Cil ü micewheren spehi hertim li renge min ten; ü xweşikbüna min zedetir nişan didin; ü rih ü dilan esir digirin.

Ma tu nizan1, berfa ku ji asiman date hertim spi ye? Ma tu nizani, misilmanan kefiya spi li peş yen din bijartine? Ne he w ce ye ez le zede bikim! Pes ne xwe bidim,ji lewrerast1mina birüsken

ku li çavan dikevin, hertim xwe eşkere dike. Ü herweha dema ve ye k e ye ku be te di yar kirin; ren ge min di ser ye te re ye,

keçika reşik; reng hibir, tu, ya ku dişibi qijikeke. Ka gotinen şair bifikire gava ew spi ü reş dide ber hev: Ma tu nizani nirxe mircaneke di spftiya we de ye, O çewalekf komir bi dirhemeki te kirfn? Ma tu nizanf, rı1yekf spf nfşana xweşf ı1 şahide bihuşte ye, Le rı1ye reş mina zift ı1 qetrane ye, ku agire dojehe gur dike? Guh bide min, baş bibihize ku dirokniv1sen rastgo behs dikin; ango rojeke

gava Nuh pexember di xew re çü, herdu kuren wi Sam ü Ham li cem w1 bün.

53

Gava bay ek rabıl ı1 kirase wi ji ser wi bir, organ en laşe wi di yar bıln. Pe re ji pirqini bi Ham ket; Nuh, have insanan ye duwemin bi sitre xwe geleki xurt bu; Ham nexwest have xwe binuxumine. Le Sam bi rılyeke qedirbilind berbi have xwe çü, dawa wi avet ser, aleten wi nixumandin. Pe re ji Nuh ji xewe şi yar bu ı1 dit ku vay e Ham dik e ne, ji lewre wi, Ham lanet kir, le Sam bi rılyeke cidi dixuya, ji her we yeke wi ji Sam re dua kir. Her di eyni lehzeye de ruye Ham reş bu , ye din ji spi ma. Her ji we lehzeye nesle hemi pexemberan, peşevanan, zaneyan u miran ji Sam dak et; u Ham ye ku ji nerinen have xwe direvi ya bu have eş ira reşikan, ku je reşik, sudani daketi n. Ü keçika reşik, tu baş dizani ku hemi zane u bi gişti h emi insan ve rastiye qebül dikin; ne mimkin e ku miroveki zane ji nav reşikan ı1 ji welate wan der be.

Gava ceriya sp i ev peyv gotin, Yemeni je re weha got: -Tu tera xwe axifi! Niha dora yareşik e! W e gave Roniya Çavan bei ku stuye xwe xwar bike, li peş ya spi sekinibu,

awiren xwe dan Heyverone u got: Ma tu nizani, ey spiya cahil, li Qurane, cihe ku te gotin; Xwede,ye heri

bilind, bi şe va tari u roja ro ni so nd xwar? Le gava X wede,ye heri berz, son d xwar ewil na ve şeve paşe na ve roje zikir kir. De wisa nekira heke Wi şev li peş roje negirta.

Ü berdewam! Ma reşbuna rih u por ne işareta ciwani u xweşiye u ya spi ji işareta kal b un ı1 dawiya xweşiya dunyaye ye? He k e renge reş ne xwediye c ibe qedirbilindiye ba, Xwede çawa ew dikir bibilka çavan u na va dil. şair çiqasi rast dibeje:

Gava ji caneki reng abanoz pir hez dikim; sebeb ev e ku ew ciwan e u herweha dileki genn a çavinen reş en peti dinimine.

Le herçi renge spi ye; tirs u dehşet bi xwe ye. Heke ez yek caran ji neçari spika hekan yan goşte spiçolki bixwim ji, şikir zede naqewime.

Ü şaireki din ji weha gotiye: Heke ji ber evine u coşa dil bo keçikareşik ku cane we dibiriqe, egerez din

bibim, eceb neminin hevalino! Çi mixabin, hekim dibejin, hemi cOreyen dinitiye ji ber fıkren reş in. Y eki din ji weha dibeje: Ez tehamule jinen spi nakim, ji lewre mirov dikare bifıkire, Ku cane wan bi arvane kurmi hatiye seyandin. Ew yara ku ez je hez dikim qizek di renge şe ve de Ya ku ruye we mina heyve ye. Reng u ri1 hev temam dikin, Eger şev ne tariba de roniya heyve ji tuneba. Ü herweha! Ma ne bi şev e ew hemi hevudu ditin u nezikahiyen ku pek ten?

54

Ü evindar s pasdare şe va tari ne, ku llstiken wan hembez dike u wan ji çaven ne baş, bey om u bi meraq dipareze; re li peşiya gotinen vala digire. Ne he w ce ye ku mirov beje e w çiqas ji roje ziver ingava w an eşkere dike u redide kurte­p is tan. Ev cidabun bi tena sere xwe bes e, keçika spl.

Le bibihize ka şair çi dibeje: Ez nikarim ji ye hantal u giran ye ku ji bez nepixiye hez bikim, le ji xorte

reş e xulam, ciwan u zirav hez dikim. Çi ji ber rewşa tebii çi ji gava pewist buye, ez bi xwe li hespeki ciwan u bi

rim siwar bilme u min re daye ku yen din li filan siwar bin. Ü yeke din gotiye: Doste min bi şev hat seredana min u em li keleka hev heya sibehe bi

kefxweşi razan. Sibehe em di hembeza hev de girtin. Ezji Xwede re dua dikim bila hemirojen min bike şev ku dos te min tu cari

neçar nemine ku terka min bike. Keçika spi, egerez axaftina xwe bi başbunu pesnen renge reş bidominim,

ew de bibe dijbere gotina peşiyan: Gotinen zelal u kin ji yen direj u vala bi qiymettir in. Le ez mecbur im bejim; de u bave te li ber yen min qermiçoki xuya di bin. Tu mina nexweşiya cuzame spi yi, gen! u made mirov ji te li hev dikeve. Ü wexta tu xwe bi berfe re miqayese dik! tu ji bir dik!, li dojehe ne tene agir, herweha li cihinan serma u qeşa di bin se be be eşe n nediti ku yen li dojehe, ji petiye agiri betir, dieşinin? Ü gava tu min dişibini hibire, ma ji bir dik! ku kiteba X wed e bi hi b ira re ş hatiye ni vis in; u miske ku mir w ek xelate di din h ev reş e? Ya baş ev e ku tu guh bidi beyten şair:

Heke misk ne reş baya de nebaya misk u kils biçilk nedihate dıun, Herçiqas spi ye ji. Qiymeteke mezinji bo bibilken reş heye Le pir biçilk ji bo spiye çavan. Gava Roniya Çavan ev peyv gotin; Yemeni weha got: - Beşik, tu keçikareşik u tu ceriya sp i h un herdu ji xweş axifin. Le niha dora

diduyen din e. Ya spi u reş rab un ser xwe çun cihe xwe yen rı1niştine. Nuha ji ya qelew u

ya zirav hatin ciM w an. Li w e dere rı1 bi rı1 sekinin; ya qelew, Heyvbano, xwe ji bo axaftine arnade kir.

Le beri ku dest bi axaftine b ike, w e hedi hedi cil en xwe danin hema beje tazi ma, bi wi awayi laşe xwe ye qelew nişan dida; na va w e ya lefek -lefeki, navika kur u kemaxen we yen dagirti u mezin xweş li peş çavan bun. Bi tene binkiraseki tenik le ma bu; ku forma we ya girover bi her awayi di kires re xuya dibu. Pişti van haziriyan, bere xwe da Horiya Buhuşte u je re got:

- Şikir ji Xwede re ku ez wisa qelew çekirime, bi itina ez xuluqandime, çi

55

ji nezik çi ji dur, behnen xweş ji min diffirin; caneki nerm u teze da ye min; u herweha ji masfilkeyen bi bez ez mehrum nehiştime ku gava pewist be bi kulmeke ez karibim li dijmine xwe bixim u di erde re rast bikim.

Le hele niha guh bide, keçika zirav, zaneyan weha gotiye: Bextiyariya jiyane u şehwet bi se tiştan ve giredayi ye; goşt xwarin, li goşt

siwarbun u xistina goşt nava goşt. Ki dikare bei ku ji şehwete biricife li min, li bedena min ya dagirti meze

bike? Xwede bi xwe, di Kitebe de, pesne qelewbune dide; dibeje gava mi, berx an conagayeki bete qurbankirin di ve yen bi bez u qelew bin.

Canemin mina bexçeyeki terfeki ye; hinar pesiren min, hejir hinariken min u zebeş kemaxen min in.

Ma ew tişte firinde çi bu ku nesle İsraelli çole beri pir beri kiribu, gava ew ji Misir bi derketin, wan koç kir. Ma ne qitik bu, ya qelew u bi dohn?

Ma tu car hatiye ditin ku kesek çuye cem goştfiroş u je çerm u hesti xwestiye? Ma goştfiroş parçeyen beri bi bez u dohn nadin mişteriyen xwe yen beri baş?

Ü herweha bibihize, keçika zirav, ka şair ji bo keçi ka qelew yeke w ek min çi dibeje: Meşa we bibine, çawa ji herdu aliyan ve wek meşken şerabe dilivin; giran

a bi şehweta xwe merkuj in. Bi bine, gava e w rodine uradibe li şuna kemaxen xwe, şopek, biraninek kilr

dihele. Bi bine, gava e w direqise a bi alikariya kemaxen xwe rihe me ji me difırine

a dile me diaveje ber peyen xwe. Le tu dişibi çi, keçika zirav, heke ne serçeyeke reben be? Ma çipen te ji

qijikeke cidatir in? Ma kemaxen te naşibin darikan? Ü ma laşe te naşibe rewteki? Bi rasti ji belısa te dibe, keçika zirav, qijika spi, gava şair van beytan dibeje:

Xwede minji hembezkirina keçika zirav bipareze; laşe we ye hişk, bi zivir a tij.

Di her cismeki we de qiloçe conagayeki heye ku li bestiyen min di de ku ez ji ber eşa wan bi caneki tevizi şiyar dibim.

Pişti ku Yemeni ev gotinen ceriya Qelew bihistin, ji w e re w e ha got: -Bes e, tu tera xwe peyivi! Nuha dora keçika zirav, Horiya Buhuşte ye! Keçika bejinzirav u direj bi awiren tuj li ya Qelew meze kir u bi bişirin je

re got: - şikir ji Xwede re ku Wi ev bejina mina şaxeki darabi ye zirav u tewanbar,

mina selvi badar u mina sosinek xweşlihev daye min. Gava radibim ez sivik im, rudinim spehi u kubar im, bi heneken xwe ez

56

seriyan gej dikim. Ez behnxweş O rih şerin im, riheki min ibesit O pak heye, ez ji hemi tevgeren ne ku bar O hişk nefret dikim.

Keçika qelew, min çu cari nebihistiye ku dosteki, weha pesneyara xwe bide: Ew qelew e mina tileki O bi goşte mina çiyayeki berz.

Le berevaji hertim min bihistiye, gava dosteki yara xwe tarif dike wisa dibeje: Bej na w e zirav, sivik O letif e. Meşa w e w ele sivike ku pey en w e berna beje çu şope li pey xwe li erde nahelin. Bi pariyeki nan ter dibe O bi çend dilopan tina we dişike. Llstik O mistdanen we bi isOl O hembezkirina we bi şehwet O xwestine dagirtiye. Ji beytike be tir nazik e, O ji şi van xapinkarbetir jindar e. Mina bezeraneki tewanbar e. Bişirina we bi xwestine tije ye O nezaket taybetmendiyek w e ye. Gava ez w e berbi xwe dikişinim çu dijwariye nabinim; O gava bi ser min ve, xwe xwar dike O bi xweşi O xwestineke spehi li ser çoken min rOdine, tevgera we wele xweş O sivik e, mirov dibeje qey perikek dadikeve.

Keçika qelew, ma tu nizani, ji bo min, ji bo zira ve, h emi dilen çe dişewitin? Ye ku eş O derdan di dil an de dixuliqine O yen h eri maqOlan ji din dik e, ez im.

Li dawiye, ye ku mewa tiriye ye, ez im; ku xwe li dare dipeçe, karexezala zirav ya bi çaven xweşik, nerm O dilbiri ez im; O ji min re belesebe negotine Horiya Buhuşte.

Herçi tu yi, keçika qelew, ez çe nd gotinan derheqe te de ji be jim: Tu, ey bare giran; qedene, tu mina qazeke dimeşi; O mina fileke dixwl. Di

nav nivinan de ter nabi, dema behnvedane tu dixwernediti yi. Ka beje, ma mirove ku bi alete xwe bigije qula te -ku di pişt newal O çi yan

de ye- heye? Heke yek peyda bi be O bikeve na va te ji, de bi hilatin O dalıatina wi zike te

de cardin vekişe. Herhal tu dizani ku tu ji her ali yi ve qelew i; O tu hew ji tişteki redibi ew

ji ev e ku te bikin qeli O bifiroşin. Niha ribe te jimina laşe te ye. Heneken te wele giran in ku mirov wexti pe

bifetise. Listiken te yen nav nivinan wele qebe ne ku dikarİn bibin sebebe kuştina mirovi. Kenina te wisa hişk O nexweş e ku guhen mirovi ker dikin.

Gava doste te di hembeza te de keseran dikişine tu nikari nefese bigiri; O gava ew te hembez dike tu ji ber xweydane şil O mezeloqi yi.

Gava turadikevi xirxira te ye. Gava tu şi yari mina mangeyeke fişfişa te ye. Gava tu behna xwe di di tu nikari ji cihe xwe rab i, tu bi xwe li s tO ye xwe di bi bar. Jiyan ji bo te e w e ku tu w ek çelekeke kayina xwe bini O mina heştireke belınan vedi.

Gava tu dirnizi tu kirase xwe şil diki, heke xwestina şehwete bi te bigre tu ji delikan xirabtir i; tu heri dereke tu te de ase dibi.

57

Ji pe ş ve mina fileke, ji keleke mina heştireke ı1 ji paş ve mina meşkeke yi. Sedised şair belısa te dike: Ew mina meşkeke de w giran e, kemaxen wedişibin du giran u gava dimeşe

mina zelzeleye erd diheje. Gava ji hela çepe behemdi bayeki ji berdi çe, hela raste ji ji ek o ye bepar

n amin e. Gava Horiya Buhuşte ev tişt gotin, El-Yemeni ji we re weha got: Bi rasti,

ey Horiya B uhuşte, xweşbejehiya te nayete inkar kirin. Ü zirnan e te, Heyvbano, pir xweş bO. Le niha dem e ku h On h erin c ibe n xwe yen bere, b ila Keje O Es m er werin bipeyivin.

Bi vi awayi Tavbana O Peti rabOn, li hemher hev rO bi rO sekinin. Peşin ya kej ji reqiba xwe re got:

- Ez im, ya k e j ku li Qurane bi fire hi belısa w e dibe. Ya ku X wed e de st ni şan dike ez im, gava dibeje: Renge zer e ku çavan kefxweş dike. Di nav tername rengan de ya beri spehi ez im.

Renge min mirane ye, spehibOna min digehije sinore dawiye ı1 cazibeya min di peleka beri bilind de ye. Ye ku nirxe dide zer, ı1 şatafate dide roj O sterkan renge min e.

E w e ku xweşikbOne dide sev ı1 hejiran ı1 safrane bi mane dike. E w e ye ku rengetonen keviren bi qimet dinimine; ı1 çebOna zadi nişan dide.

Gava erd ji her pelen weşiyayi mina xaliyeke rengin dixuye ı1 tirejen roje di nav pel an re diçurusin, ji bo w e spehibOna rengzeriya xwe payiz s pasdare mm e.

Le tu keça esmer. .. Gava ren ge te li derek e be nirxe tiştan k em dik e. Çu tişt ji wi besittir O ziştir nine. Bere xwe bide gameşan, keran, guran O segan. Ew hemi qehwei ne.

Ji min re nimOneyek bi tene nişan bide ku mirov bikare bi çaveki dostane ı1 xweş le meze b ike. Ne gul ne ji micewher çucar ne bı1ne qehwei. Le eşkere ye ku sifir di renge te de ye.

Tu ne reş 1 ne ji spi. Ji lewre mirov nikare gotinen pesindane yen ji bo w an rengan ji bo te ji bi kar bine.

Pişti ve axaftina Keje, Yemen! w e ha got: -Re bide bila nihaji Pet! bipeyive! Keça Esmer bi bişirineke xweş O nerm cotegerdeniyen xwe yen ji ınİrcan

O spehl di yar kirin; ji bill ren ge w e ye hingivin, c ane w e bi formen sempatik, bejineke efsanewi, tişten dilbijokl O poreki reş ku bi keziyen giran daketibı1 ser kemaxen w e yen şahane; e w behneke ji bo xweşikbı1na w etesireli derı1dor bike rawestiya; paşe dest bi axaftine kir, bere xwe da reqiba xwe Keje: -Şi kir ji X wede re, ez ne mina qedeneyeke, ne jimina skeleteki çenekirime;

58

ne sp i mina kil se, ne mina safran e, ne ji re ş mina komire; bere va ji di ren ge min de hemi huneren mirane u rengen hen spehi O formen hen xweşik civiyane, hatine ser hev.

Hemi şair bi hemi zimanan u di hemidernan de, bi hev re ketine reqabete da ku pesne min bidin; ye ku li hemi wextan hemi miroven zane dibijerin ez ım.

Ne ku ji bo ez pes ne xwe bi di m, ne he w ce ye, ez ji w e h evi dikim guh bi din tene şiireke ku ji bo min hatiye gotin. şaireki weha gotiye:

Yen esmer ji mej ve di nav renge xwe de neheniyeke letif a şerfn vedişerin. Ma tu dikari texınin bL/d ku de çaven te nema li yen din meze bikin.

Ew, remildaren hunennend, dekbazi ya hunere dizanin; meleke Harut di ve geleki tiştan ji wan fer bi be.

Y eki din gotiye: Ez ji esmera ku aqil ji sere min bi be hez dikim; Renge we min diexe bin sihre, bejina we mina rima şervaneki ye. Gava ez şanareşya mina hevrfşime nenn kurindiyedi de gerdena we, mist

didiın a radimusim, diricifim. Bi renge cane xwe ve, behna xweş ku je difOre dişibe embere. O gava şev si ya şala reş bi ser xwe de dikişfne, we gave, Ew, keça esmer, te cem min. O li ba min dimfne heya ku sfdan renge

xewnen me digirin. -Le tu, keça zer, tu, ya çilmisi, mina ren ge pele milxiye ku mirov liRab-El

Luke b ide ser hev, hişk u tije talaş in. Ren ge te u dizikan w ek h ev e, yen ku w an bi kar ji tinin, kesen serOpefiroş

in.

RO ye te mina sifire zer e, dişibe fekiyen dara ziqume, ew dara ku li dojehe qehfe sere şeytanan wek fekiyan pe ve ne.

Ü şair ji bo te gotiye: Qedere keçikek ku renge cane we zer e kiriye para min; renge we wisa fehş

e ku sere min pe di eşe, bi ditina we re dil a çaven min behuz(Jr di bin. Eger rihe min hfn biryar nedabe ku dev je berde; Ez de qerar bidim a wele li bin guhen xwe bidim ku diranen min bikevin. Pişti ku Yemeni ev gotin bihistin, geleki kefxweş bu; pirqini pe ket O wisa

keniya ku li ser pişte ket, paşe ji wan ceriyan re ji got, herin cihe xwe; ji bo nişan bide da ku hemi ceriyan, ew geleki kefxweş kiriye, wi diyarİyen giranbiha ji cil O micewheran u bi qasi hev dan wan.

Tebini: Ev çirok ji berhevoka Hezar u Şev ek e hatiye wergerandin.

59

Casime Celil 90 saliya xwe tije dike Ji tipen krili: Rohat Alaimm

Wezire Eşo Casime Celil

(li ber 80 sali ya Casime Celil di sala 1988an de li Erfvane pirtukeke bi na ve Bijare hatiye weşandin. Di ve pirtuke de çend berhemen nivfskarcfh girtine. Wusanjf nivfseke Wezfre Eşo ya direj li ser jiyina Casime Celfl di ve pİrtilke de hatiye weşandin. Piştf weşandina pirilke deh sal derbas bane. Bi minasebeta 90saliya Casime Celil me çend beşen ve nivfse bi kurtkiri guharte tfpen latinf u li vir peşkeşi xwendevanen kovara Çiraye kir. Ii mala Casime celil wek ocax u navenedeke çanda kurdi çend neferen mayinjf derketine ku di ware folklor, dirok {i edebiyata kurdi roleke mezin listine, wek Celile Celil, Ordixane Celfl, Cemila Celfl u Zina Celfl).

Casime Celile Ose di sala 1 908an de li gunde kurdan ye Qizilqule, li nehiya Digore ( qeza Qerse) ji di ya xwe bu ye. Qizilqule gundeki ji 16 gunden e la kurden ve nehiye bu: Şirinkoy, Emençayir, Şatiroroxli, Qozilce, Qereqele,Eyle, Duzgeçit, Engugu, Digor, Baceli, Susiz, Taşnik, Hesencano, Soxitli, Siçan.

Ev gunden kurdan yen Ezdi ji doru heran qetiyayi u dorgirti nin bun. Di nav gunden ınİsilman u ermeniyan de bun, ew gund ji bi rez di na va wan de bun. Gunden kurdan yenmezin li vir gele k bun. Bazarcix, Tirmaşen, B alem, Sorxuli, Alece u en mayin. Gunden ermeniyan yen nezik cinar even han bun: Mevreg, Zibni, Zixçi, Akrak, Digora Ermeni yan. Him kurden misilman, him kurden ezdi, him ji ermeni gişk bi hevra bi aşiti, bi cinartike qenc u bi xerxwazi dijiyan, didebirin.

Ela kurden ezdi bi deba kal u bavan jiyan derhas dikirin, ew deb ji ya patriarxaliye (hukimbav) bu ku bi sal u zernan an nehatibu guhastine. Bele, qeyde u qanunen civate, pewendiyen civaki, te qey beji, her sur-serma me ha çile qerimi bun, hatibun parastine. Runiştvanen Qizilqule mina her panzdeh gunden mayin bi cih bibun, yane ne

60

koçer O n!v-koçer bOn. Li vir heqe em bejin wek! gotina "koçer" dhe te O nete bi milete me ve dikin. Hatiye !spatkirine, wek! pirani ya civatameya bingeh!n bi c1hb0y1, cotkar bOye, di gund O bajaran de maye. Tene hinek qeblle hebune ku n!v-koçer bune. Mala bave Casim dewlet! nin buye, ne j! belengaz. Bave w! Cellle Ose xwed! hesp buye, siyare hespe ner-ereb. Wusan bu: yek! du kulekj! ber dere w! hebOne, ji xwe re bi rast! hesp dikir!n, wek! di şahiya de ji heval­hogire şunda nemine, ew j! bikeve ciride. Casim delaliye male buye, tek-tene. Ew hezkiriye dayika xemxure dilşewat, Cewara Cewo buye. Casim wusan ji delaliye du xOşkan bOye: Xece u Zelxe. Hemu meten wi, Şere u Geveze, çawa di bej in xwe qurbana wi kirine. Di heft u heyşt sali ya xwe de edi pişkoriye mal e bO ye, fiq di dest de bi heval O hogiran re çuye ber berxan. Payiz u zivistanan ji di sa li rex w an binpiya odan u orta gov e ndan de runiştiye. Dersdar O ş iretkare wi yen peşin e w m eren mezin bOne, en ku di odan de çarmerk! ser sekuya runiştine, derd u kulen xwe u en!niv!sa milet retine O derbare rewşa dine de gili kirine. Le, heyf ve jiyana aşitiye direj nekişand. S ala xezebe, zordesti u zilme di s ala 1918an de hat u bi h ezaran m alen kurdan O ermeni yan re mala bave Cas im ji bar kir, w eki ji qire, ji şure Rome xelas bibe.

Hesiren kurdan O ermeniyan hatin ber deveAva Reş (Axuryane), w eki derbasi vi beri, aliye deşta Şirake O Ararate bin. Şev nive şeve bu heydade, got: "Rom hat!". Hesir nivina ser çeven xwe, nane riya xwe hişt O li ave ket, da nav çeme bihare ye gur u gele k di ro de çun. Geveza met qiza xwe vi beri dihele O kure bire ye tek-tene. Casim derbasi vi beri dike. Heta li qize dizvire, heta li vir de xwe dixurdile, h eta w e de - qiz j! bi pele n Ava Reş re di çe.

Casime Celil peşiye dikeve sew!xana Alexsandrapole (Leninakan), paşe ya Celaloxliye (Stepanavan). Di sewixane de e w hini xwendin u ni visare dibe. Paşe qeder wi tine Erivane. Ew bere-bere qewim O pizmamen xwe dibine, meta wi Şerele dibe xweyi. E w li Erivan e beminet diji, çimki qeziya erişa ordiya Tirkiye bihuribu, ew li Serdarave hatibO hincirandine O li Ermenistane sazumana Sovyete hatibu pekan!ne. Ew hini peşe elektrik-mekanike dibe O gelek wext di elektrostansiya Erivane ya peşin de kar dike. Hema li vira ji wi zilam! di na va cergen Komsomole qebUl dikin u ev yeka ha mina tişteki per O baskan dide wi. Ew di bajer de ewqas berbiçav dikeve, wek! di sala 1927an de Kommerkeziya Partiya Ermenistane ya Kominist ewi dişine BakOye, xwendegeha leşkeriye. Pişti demeke ewi dguhisti xwendegeha bajare Tifliseya leşkeri dikin. Di sala 1931 an de Casime Celil, zilame gihişti, qalbuyi, perwerde leşkeri hildayi, hizreta milet, qewim u pizmama dil de dibistane xelas dike u vedigere Erivane. Hema we sale j! li paytexte Ermen!stane xwendinxana kurdi ya Pişkafkasiye ya pedagogiye vedibe u Casime Celil wek seroke we ye peşin kivş dikin. Ew digiheje miraz u arınanca xwe, mecale dest tlne ku bi keri cimaeta xwe u

61

peşketina w e ya medeniyete be. Ü ji bo ve yeke w e deme li Errivane merc, mecal O imkane n mayin ji saz bibOn. Elifba kurdili ser bingehen latini bati bO çekirine. Dest bi çapkirina pirtOken dersan bibO bo dibistanen kurdan. Di sala 1930yi de rojnama Riya Teze ronahi didit. Li Erivane bere-bere ronakbir O xwendiyen kurdan yen peşin hev digirtin O Cas i me Celil ji gibişte w e k ome O di na va w e de dest bi karkirina xwe ya afirandariye, medeniyete O mirovatiye kir. We hene O çend salen pey we re edi çawa niviskar O dersdar, karkeren medeniyete Ereb Şamilov, Heciye Cindi, Emine Evdal, Cerdoye Genco navdar bOn, tevi kijanan Casime Celil kevire rikinen edebiyat O medeniyeta kurden Sovyete yen peşin dani. Di ve xwendinxane de tevger Omerifeta wi ya organizekirine tam di yar bO. Di xwendinxaneke wusan de serkarikirin hes an nin bO. Gele k xwendevanji aliye

salan de ji wi me zintir b On, heryek ji ci-wareki Ermenistane, Gurcistane O Azerbeycane hatibO.

Tevger O merifeta Casime Celil ya karkirina medeniyete diha tam di yar bO, dema e w kivş kirin çawa serwere para edebiyeta kurdan ya weşankariya Ermenistane ya dewlete O pera ji redaktore berpirsiyar ye pirtOken kurdi. Ew

Beşek ji herhemen mala C.Celil sala 1932an bO. Di salen 1930yi de Casime Celil afirandinen ji zirnan en mayin w erdigerine kurdi O dide çapkirine wek çend afirandinen A. POşkin, Hovh. TOmanyan, Xinko-Aper, Arkadi­Gaydar. Ew wusanji çend xebaten K. Marks O V.l. Lenin tevi R. Dirampyan O Nuri Hizani werdigerine kurdi.

Sala 1937an hat ya ku çawa dibejin mina kere bide pener, wusan navbiri da peştaçOyina edebiyat O medeniyeta kurdan li Y ekitiya Sovyete, xazima li Ermenistane. Rojnama Ri ya Teze girtin, xwendinxane girtin, dibistanen kurdan yen dersdayine bizimane kurdi dane hilanine O pera ji çapkirina pirtOk en ders an. Ji sala 1938an şOnda hetani niveka salen 1950yi bawer bike tu pirtOken helbestvan O niviskaren kurdan nehatin çapkirine. Diha rast na va deve-devi 20 salan de ten e 5 pirtOk en kurdi ro n ahi ditin. S ala 193 7 an çe nd kedkaren edebiyat O medeniyeta me girtin: Ere b Şamilov, H ec iye C indi, Cerdoye Genco, Alırnede Mirazi, le w u san ji bolşevike kevin Şe mo TemOrov. Le saleke ş Onda, xen ji Ere b Şamilov, en din berdan. Ü na va ve derece de keda Cas im e Celil ji hey e, e ku di dadgehe de xurt pişta heval O hogiren xwe yen qeleme sekini O elam kir: 'Eger e w dijminen cimaete ne, waha ne, çawa hevale wan, ez jf mirovekf waha me::.

Meydana medeniyeta kurda xali bO. Casime Celil ji xebata hezkiri-çapkirina

62

pirtfiken kurdi hate birine, diha rast, çapkirin hate sekinandin u e w derbasi ser xebateke mayin bu. Peşiye ewi biryar da ku xwendina xwe tam b ike. S ala ı 938an e w di Fakulteta Instutiya Pedagogiye ya ser na ve X. Abovyan de te qebfil kirin. Bi serfirazi ve zaningehe xelas dike u piştra dibe direk to re dibistanaorte yaevare ( dibistanaNar­Dosda li Erivane) ...

Di s ala ı 948an de berevoka Birandinen Niviskaren Kunnanc yen Sovyeteya çaran hate weşandin ya ku

Dlmenek ji xebata Cemila Celil a berhevkariya folklora kurd1

Casime Celil arnade kiribfi. Di sala ı 949an de bi wergera Casime Celil pirtfika Aleksandir Pfişkin ha te weşandin. Di sala ı 954an berevokaNiviskaren Kunnanc yen Sovyete disa bi hazİrkirina Cas im e Celil der çfi.

Di etapa peştaçfiyina edebiyat u medeniyeta kurdi ya teze de, ku ji niveke sal en ı 950yi dest pe dike, Cas im e Celil xwendevanen kurd bi çe nd pirtüke n xwe yen helbest u poeman dana şakirine. Pişti navbiriya direj re, kijan hena zordari, pepesiya hebandina nevse de qewimi, disa dest bi çapkirina pirtfiken kurdi bu, pera ji Casime Celil. Ü di ve etape de pirtfiken helbestvan pey h ev li Erivane ten weşandin: Roje min (ı960), Kilama Çiya (1970), Oda Kurda (1975), Kurden bengi(l980), Kofiya diya min (1984), Şier u poem (di salnama Biharda, sala 1987). Casime Celil wusanji gelek poem nivisine, wek Meme u Zine, Meme u Eyşe, Zembilfiroş, Leyle u Mecnfin, Dim-Dim, Sindimevat, Ker u Kulik, Hikiyeta Deli Ahmed u Deli Hemze, Seva Hace, Şex Mirza, Kilama Hozbek.

Gelek kes ten weki pirtfikxane u arjiva mala Casime Celil ya dewlemend u arjiva w an bibinin. E w pirtfikxana u arjiv bi bingebe kurdnasiye ewqas dewlemed e ku, weki her navendeke kurdnasiye bi eş kere dikare bi fıkira qenciye dexesiye je bike. Ev herhem paye pirin bi deste Casime Celil hatine berevkirine; ji pirttikan bigire ha te sfiretan. Serok e ve pirfikxane u arjive ji disa Cas im e Celile.

A bi vi tehri, tomerikirina gotinen xwe em dikarİn bejin weki keda Casime Celil di nava peştabirina hemfi derecen edebiyat u medeniyeta kurdan de, kurdnasiye de hey e. Ji afirandariye, hel bestvaniye bigire h eta çapkirina pirtüke n kurdi, dengnivisar u herfnivisara folklore, hazİrkirina pirtfiken ders an, karkirina nava dereca xwendina cimaete de, ji karkirina civaki bigire heta derecen medeniyeta netewi yen mayin. Nave kedkare medeniyete yen waha nayenji bir kirin, diminin.

63

Edebiyat ô nivşen we

N.Zaxurani

Mirov dikare bi hesani bibeje ku, diroka edebiyate mina diroka mirovantiye geleki kevnad bi şax il per e. Edebiyat, serçaviyen xwe ji diroka mirovantiye ya rengin digire.Beguman, bi guhertin il geşbilna jiyana mirovantiye ya bi reng civaklre, edebiyat ji, di serpehatina dem il dewranan de ber bi guhertin il geşbilne ve diçe. Ji xwe, gava ku mirov di serpehatina dem il dewranan de li diroka edebiyate dikole, mirov bi çave sere xwe dibine ku, vegotina edebi di na va xwe de te dabeş kirin. Mirov bi allkariya ve dabeşkirine nivş 1 cureyen edebi yen ku xwediyen vegotinen ji hev cuda ne, ji hev vediqetine.

He ji serdema Y ewnanistana Kevnar ve, li ser nivşen edebiyate ji all ye filozofen we çaxe yen mina Platon il Adstoteles ve, di ni visandinen xwe yen bi reng felsefi il estetik! de hatibil rawestandin. Di vi w ari de, berhema h ed berbiçav berhema Adstoteles ya bi nave"Poetika'ye. Adstoteles, di ve berhema xwe de belısa sise awaye vegotine, an ji, peşkeşkirina bi reng huned dike. Ango, bi peyva wl, _li ser sise şeweye ku, mirov bi alikariya wan diyarde(fenomen) il serpehatiyen bi reng civaki il xwezayi "taqlld" dike, mijul dibe.Ka em bi hev re, di vi wari de guh bidin Aristoteles be çi dibeje: "Di nav nivşe hunera eyni 1 yek zimani de, obj'eyek dikare bi awayenji hev cuda be taqlid kirin. Him li ser nave xwe, him jili gore cih il zernan bi xwe xistina şikle şexsiyeten din, dikare bi awayen ji hev cuda be taqlid kirin." Beguman, rro roj bi saya ve tasawilra Aristoteles ya di derbare nivşe edebi de, ku bi awayeki kurtdirezen jodn de hate peşkeş kirin, bingehe sise nivşe edebi yen ku li gor normen naverok il forma herhemen huned ten hunanadin, hatiye danin.

Ji xwe, mina ku te zanin, ev herse nivşen - epik, dramatik il llrik - edebi ji destpeka jiyana civaki ya mirovantiye il vir de hecti bi hedi peyde bün il ji allye celebeki gihaşt eel e ben din. Li ser peydebilna nivşen edebi Aleksander Veselovski lekollneke giranbiha ya bi na ve" li god awira dirokı hunera zimen" li dar xistiye. Aleksander Veselovski di prosesa hunandina ve lekollna xwe de hewl dide ku, edebiyata serdema me ya ku di na va xwe de li gor nivşan dabeş dibe, raxine ber çavan. Ji Ve yeke wirdetİr, Wl hewl dida ku, bi saya Ve lekollna XWe be çawa jiyana edebi li ser bingehe kevneşopiya jiyana civaki ya kevnar li gor hinek pivanen edebi nivş bi nivş ji hev vediqete, ji bo aligiren tevgera edebi destnişan

64

bike. Li gore wi, lawik O stranen merasirnan yen ku ji aliye koroyan ve li meydan en danse an ji, bi gotina me kurdan di nav dilan O gov e ndan de dihatin gotin, di bingebe xwe de ifadeya qerin O ha w aren şin e an ji yen şahiyen bi reng tevehi b On. Beguman, di n av prosesa diroki de ev qerin O ha w ar hedi bi hedi ji çarçova bicihkirina merasirnan derketin, vegotinen bi reng liriki pey de b On. Heçi serbirren sereki yen koroyan bOn, bOne serçavi ji bo vegotina awayen epiki bi x w e. Pişt re ji, ev vegotin ji çarçove vegotina bi reng koro yi derketin, h edi bi h edi ber bi çarçoveyeke s tran en merantiye O destanan ve çOn. Ji aliye din ve ji, stranen ku e ndamen koro ye li h ev vedigarandin O digotin, bOne bingeh ji bo vegotina bi reng dramatik!.

İro roj , bi saya lekolinen bi reng zanisti yen ku ji aliye miroven edebiyatzan ve te ne li dar xistin, n erin O ramanen Aleksander V eselovski yen di derbare kar O bare edebi de serast dike. Minak, ji aliye zanistiya edebi ve hatiye is bat kirin, ku lawik an ji melodiyen bi reng drami li dorbera merasirneo ku bi mebesta 1 amanca şine anji şahiyan dihatin li dar xistin, peyde bOne. Ji ber ku, yen ku tevli kar O bare merasirneo şahiye an ji şine dibOn, di dema dans an ji dilane de bi awayeki melodik s tran li hev vedigerandin. Bi sa ya ve lihevvegerandine ji, hedi bi hedi stran O lawjen bi reng drami peyde bOn.

Beguman, mirov weha bi hesani nikare ve yeke ji bo lawik O leylanen bi reng epiki O liriki bibeje. Ji ber ku, binek awayen vegotina bi reng dengbeji li ser mitolojiyen ku, di şikle çirokan de dihatin gotin, ji aliye dengbejan ve di nav civat O şevberken mirovantiye de dihatin peşkeş kirin. Ji xwe, mina ku te zanin, ev mitoloji O çirok ne bi awayeki melodiki le bele, bi awaye çirokan di nav civatan de ji aliye miroven çirokbej ve bi awayeki destankiji civate re dihatin gotin. Heçi melodiyen bi reng liriki bOn, berna bibeje di w are hem O jiyane de şax O peren xwe berda b On. Bi rasti ji, gava ku ha ya mirovi di prosesa bi reng diroki de ji civata Kurdistane he be, mirov ri nd dizane ku, çirokbej O dengbejan be çawa bi vegotinen xwe yen rengin şevberken direj yen me kurdan xweş O geş dikirin. Bi qasi ku te zanin, di van şevberken ku bi pirranili eywanen mir O giregiran de dihatin pek anin, çiroken Mala Zale, destane mina Meme Alan, dramen bi reng evini yen mina Siyabend O Xece, şeren merantiye yen mina Heme Goze O Eliye Bete ji aliye dengbejan ve ji civate re dihatin gotin. Ji aliye din ve ji, em dizanİn ku, melodiyen bi reng liriki di evaren inan de, di BelOteya Faqiyan de bi coş O qerin feqiyan ref bi ref li h ev divegerandin. Bi s aya ve belOta feqiyan li bajar O gunden Kurdistane şahiyen xwezayi yen bi reng geleri dihatin li dar xistin. An ji, gava ku keçen Kurdistaneli dorbera dester digahan hev, safar, simd, hOrik O serike genim li dester dikirin O lawik, leylan O melodiyen evine yen cur bi c ur li hev divegerandin, qerin Onalin dikete na va gunden Kurdistane. Bi peyveke din, wi çaxi pelen coşe mina pelen Firat O Dicleye şax O peren xwe tavetin ser bajar

65

u gunden Kurdistane. Di na va van pelen coşe de keç, law, buk , bav u kalan bi

careke re li wan guhdari dikirin. Herweha, dema ku paleye n ceh, genim, nlsk u nalıkan 1 no kan refbi ref di na va

zevlyen çandl de paleyi dikirin u li gel ve paleyiya xwe s tran uleylanen bi reng

folklorik yen kurdl li hev divegerandin, qerin u hawar bi nawal u deşten

Kurdistane diket. An ji, gava ku mirov bene blra xwe : Di kelika ku zava u buk

bi desten hevdu digirtin u xwe berdidan nava dilane u zeriyan li dora wan

melodlyen bi reng folklorik li hev divegerandin, pelen şahiye mina xunava

bihare bi ser rezen govende de difuriyan. Ji xwe,mina ku baş te zanin, şahiyen

ku bi munasebeta Newroze di destpeka bihara rengin de li seransere Kurdistane

ji aliye hem u refen gele kurd ve dihatin plroz kirin, bihara Kurdistane be tir xweş

u rengintir dikim. De bela ve yeke be ku şah! u seyranen Cejna Newroze bune

mijar ji bo çarinen şairen me yen mina Melaye Cizlri, Ehmede Xanl u yen din.

Beguman, wan jl bi alikariya çarinen xwe plrozkirina Newroza me kurdan betir

bi wate kirin. Veca, mina ku bi hesani ji mirovi te xwlya kirin, mecal ji bo geşbun u balbuna

edebiyata me ya lroyln 1 nu jen hey e ku, di w are hem u jiyane de bipişki ve.Lewra,

ray en folklora me xwe berdidin nav kurahlya diroke. Bi sa ya ve yeke, edeblyata

me ya lroyln dikare peşkeve. Le beguman,ji bo pekanina ve peşketine hewldanen

bi gelek all pewist in, ku ji aliye ronakbiren me kurdan ve bene li dar xistin, da

ku edebiyata me bikaribe li ser bingeM folklora me ya netewi şax u per bide.

Herweha, rnirov dikare bibeje ku, bi giştl huner u bi taybet jl edebiyat serçaviya

xwe ji cerg u dile jiyana civakl ya ku di çarçoveyeke neteweyi de te pe, digire.

Bi peyveke din, be çiqasl jiyana civakl rengin e, ewqasi jl, vegotinen bi reng

edebi jl bi gelek all ne. Beguman, di vi w ari de li vir an jlli wir hewldanen- herçiqas li gor hewldanen

ku ji aliye rewşenblren netewen din ve ten li dar xistin, qals bin jl - piroi:l

giranbiha ji aliye rewşenblren me kurdan ve ten pek anin.Mirov edi dikare bi

denge ki bilind bibeje ku, edebiyata me hedl bi hedl kirase x w e ye bere ye bi reng

kevneşopi diqetine, li gor plvanen hevçaxl bi şax u per dibe. Ji ber gava ku mirov

li herhemen edebi 1 huneri yen ku ji aliye ni viskar u hunermenden me ve tene

herhem kirin, dinere, hema bibeje mirov liqayl hemu cure herhemen bi reng

edebi te. Beguman, di serpehatina dem u dewranan de bi geşbuna edebiyate re nivşen

edebi him bi wate(mane) him jl mina mefhum herdem ber bi guhertine ve çune.

Li ser ve yeke, miroven mina Schiller, Goethe u Hegel di dawiya sedla 18an u

di destpeka sedsal 1 9an de hewldanen bi re k u pek li dar xistine. Di pey wan re,

edebiyatzanen mina Belinski di vi wari de kar u baren bi rı1met li ser reça wan

domandine. Biqasi ku, ji kar u bare B elinski ye edebi te tegihiştin, nivşen edebi

66

yen mina epik, llrik t1 dramatik li gor naveroka xwe ji hev ten veqatandin. Ji bill ve yeke, Belinski ev nivşen edebi li ser bingebe obje t1 subjeya zanistiya huneri ji hev cuda dikirin. Li gore Belinski, herhemen epiki xwediye tekiliyen bi reng organiki ne, bi objeya zanistiye re. Ji ber ku, herhemen epiki him ji aliye hunera bizimen ve, himjiji aliye xwendevan t1 ni viskare we veobjektiv in. Hunermend di prosesa vegotina herberna de, xwe bi carekere di de all t1 mirov dibe qey bu yer ji wi xweser tene pe, le bel e ji aliye wi ve ten vegotin. Li peşberi ve ye k e, li gore Belinski heçillrik e, subjektiv e. Ji ber ku, li ser şairibi xwe diraweste. Heçi nerina Belinski ya li ser dramatik! bu, bi kurti ev e: Wi li dramatike mina hevbeşdariyeke ku, ji objektiviya epik t1 subjektiviya llrik dihat rapeçan, dinirxand.

Bi rasti ji, gava ku mirov di vi w ari de ji serdema Be linski ta roja me li encamen lekollnen ku li ser edebiyate hatine li dar xistin, dimeyzine, mirov bi hesani tedighe ku, nerinen Belinski yen ku li ser nivşen edebi hatine pek anin, mirov dikare iro rojji,ji bo kar u bareedebiweke bingehji xwere bigre. Li gel ve yeke ji, bi ya min tasawt1ra B elinski ya ku, ji bo nivşe dramatike dibeje, ma gel o mirov nikare ji bo epik t1llrike ji bibeje? Heger ku mirov nexwaze ku, mina Bellnski bi yek all di vi wari de birame, mirov dikare bi hesani bibeje. Lebele ji ber ku, ne bi tene nivşa edebiyate ya dramatike xwedi aliye objektivi t1 subjektivi ye, herweha vegotinen epik t1llrik ji, ji allki ve unsure objektivi t1 ji aliye din ve ji unsure subjektivi di nav hunandina xwe de bi cih t1 war dikin. Bela ve yeke ji, her herberna edebi ne bi tene rastiya bi reng civaki di xwe de bi cih t1 war dike, herweha raman t1 tasawt1ren niviskari yen di derbare rastiya jiyana civaki de ji radixe ber çaven xwendevanan. Ji ber ku, gava xwendevan berhemeke bi reng huneri dixwine, bi tene bini mijara herberna huneri nabe, herweha be raman t1 xeyalen niviskari yen di derbare ve mijare de çi ne ji, fer dibe.

Biqasi ku te zanin, herhemen edebi di nava xwe de tene dabeş kirin, Mirov dikare ve dabeşkirine di çarçova se grub anji nivşan de li hev bicivine. Ew ji ev in: Ya yeke, epik e, ya duduwan, dramatik e, ya siseyan ji, lirik e. Herçiqas ev nivşen edebi di gelek waran de taybetmendiyen wan ye hevpişk hebin ji, di bingebe xwe de, her yek ji wan, xwedi pivan t1 sixleten xwe yen xweser in.

Ji ber ve yeke ji, gava mirov herhemen epiki t1liriki dixwine, mirov bi çaven sere xwe dibine ku, bi gelek aliyen xwe ji herhemen llriki cuda ne. Minak, herhemen epiki t1 dramatik! bi tuwanen (imakanen) xwe yen zanistiya bi reng hindari ji herhemen llriki dewlementir in. Di prosesa hunandina herhemen epiki t1 drasmatiki de bu yer di nav çarçova cih t1 zamani de ten vegotin. Beguman, kes t1 peywendiyen wan yen bi hev re li gel tasawt1r t1 çalaklyen wan tene peşkeş kirin.

Herçiqas, di prosesa hunandina herhemen epiki t1 dramatiki de şirovekirina

67

niviskari ya di derbare vegotina jiyana civaki O karekteren w e de he be ji, mirov gava ku wan dixwine, mirov dibe qey bOyeren ku, di serpehatina hunandina berhemen huneri de hatine li dar xistin, ji irade O daxwaza niviskari derin. Bi peyveke din, berhemen edebi yen epiki O dramatik! xapandineke objektif bi mirovi re peyde dikin. Li gel van hevpişken berhemen edebi yen epiki O dramatik! yen w ek h ev, beguman cudabOnen w an ji yen di w are us lO bi de hene. Tevina berhemen epiki bi saya vegotina bO yer O çalakiyen di jiyana mirovi de ten pek anin. Heçi hunandina berhemen dramatik! ye, ji vegotine wirdetir, hewldan 1 kiryari unsura heri sereki ye. Ji ber ve yeke ji, di rapeçana metnen berhemen edebi yen dramatik! de ifade O peyven ku di serpehatina hunandina berheme de di şuna çalaki O hewldanen wan de tene gotin, te pe. Bela ve yeke ji, mirov dikare bi hesani bibeje ku, usluba berhemen dramatik! li ser bingeM şanGgeri'ye hatiye peyde kirin.

He ger ku mirov bi xwaze belısa berhemen edebi yen liriki b ike, bi kurti mirov dikare di derbare w an de w e ha bibeje: Li Y ewnanistana Kevnar berhemen edebi yen liriki na ve xwe ji instrumenteke ku law ca O leynan pe re dihatin gotin, girtine. Herhemen edebi yen lirikiji berhemen edebi yen epiki O dramatik! bi objeya xwe ya zanistiye ten veqatandin. Bela ve yeke ji, herhemen edebi yen liriki hema bibeje li ser bOyer O tekiliyen di nav mirovan de bi awayeki detay O bi gelek ali dirawestin. Di des te peşi de, nerin O hesasiyeten wanji xwe redikin mijar. Ji ber ve yeke ji, di vegotina edebi ya bi reng liriki de unsura subjektiv xwedi ciheki giring e. Ev yaka ha ji, bive neve li ba xwendevanan sergejiyeke bi reng subjektivi peyde dike.

Li ba hevbeşkirina edebiyate ya nivşi, berhemen edebi bi aliyen xwe yen qafiye/ nazm O bexşane ji ji hev ten veqatandin. Herçiqas, carinan berhemen edebi yen liriki mina berhemen bi qafıye O berhemen epiki ji mina berhemen bexşane bene pejirandin ji, le di rastiya xwe de hercar mirov weha bi hesani nikare w an destnişan b ike. Ji ber ku, di her cure berhemen edebi de berhemen ku, bi awaye çarinan an ji bi qafiye hatine nivisandin hen e. Beguman, li ba ve ye k e eseren ku be qafiye ango, yen ku bi awaye bexşane hatine nivisandin, mirov li wan rast te. Di demen bere de, pirani'ya destanan bi awayeki bi qafiye dihatin vegotin. Minak, destana Meme Alan ya Ehmede Xani ku di na va me kurdan de bi nave "Mem O Zin" te nas kirin. Herweha, di çaxen pişti we de ji, roman O çiroken ku, bi qafiye hatine nivisandin, li vir an ji li wir mirov liqayi wan te. Minak, "Yevgeni One gina" Puşkin O "Don Juana" Byron. Ji aliye din ve ji, gava ku mirov li ser ve yeke bi rek o pek diraweste, mirov dibine ku, berhemen edebi yen dramatik! carinan bi qafiye, carearan ji bi awaye bexşane hatine nivisandin. Minak, gelek piyes an ji leyiztiken W. Shkespeare bi vi awayi hatine herhem kirin. Heta bi berhemen edebi yen liriki ku bi pirranı bi awayeki bi qafiye tene

68

herhem kirin, carearan bi awaye bexşane ten herhem kirin. Minak, gelek ceribandinen ivan Turgenyev bi sernivisa"şiiren Bexşane" hatine herhem kirin.

Ji aliye din ve ji, di ve mirov bibeje ku, binek pirsgiregen din hen e, ku li dorbera sistemeke terman 1 bejeyan ten rapeçan u ji bo hindariya nivş 1 cureyen edebi geleki giring in. Minak, carearan belısa "w es fe epiki" te kirin, me best ji ve yeke e w e : Ye ku te wateya e pik, an go, ye ku he buna ep iki li gel sixleten w e yen edebi di nav hunandina xwe de bi cih Q w ar dik e. Carinan ji, belısa "wesfe dramatiki" te kirin, beguman arnane ji ve yeke ew e: Ye ku hebuna bi reng dramatik! di nav rapeçana xwe de bi cih u war dike.Herweha li vi ali an li wi ali belısa "wesfe liriki" te kirin, arnane ji ve yeke ji ew e: Ye ku hebuna edebi ya bi reng lirjki di nav hunandina xwe de bi cih u war dike, ji xwe re dike mijar. Bi alikariya van mefhuman, mirove edebiyatzan hewl dide ku, li ser binek wesfen edebi yen ku ji nivşen edebi cuda ne, raweste.

Bela ve yeke ji, gava ku mirov belısa wesfen epiki dike, di ve ku di deste peşi de kese ku ji nerineke diyar jiyana civaki ya rengin li gel hemu nakoki u aliyen w e yen ji h ev cuda bi detay -h ur u kur- li gor raman u tasawuren xwe dinirxine, pewist e, ku mirov te bigihe. Bi tene, bi saya nerineke weha mirov dikare bi hesani herhemen Homeros u yen Ehmede Xanimina ep iken bi reng cihani destnişan b ike. Ji ber ku, naveroka herhemen w an yen edebitegihiştineke bi reng globalidi xwe de bi cih u war dike.

H eç i w es fe dramatik! ye, mirov dikare w e ha bi vi awayi bi xwendevanan bi de danasandin: Atmosfereke civaki ya ku ji ber nakokiyenji hev cuda minaberoşa safare dikele, bi mirov di de xuya kirin. Ji ber ve kelandine ji, pel en aloziye hem u war u qaden jiyana netewi ya bi reng civaki radipeçe. Ji ber ve rapeçana alozi tevlihev buyer u serpehatiyen civaki yen cur bi cur mina kumiken Newala Bunisra ten pe. Ango, xeml u xeza jiyana civakiji ber aloziyen netewi ber bi çirmisandine ve di çe. Ji ber ve yeke ji, herkese ku di na va jiyana w e civake de diji, bi awayeki ji awayan ev alozi u tevliheviya jiyana civaki bandore li ser dik e.

Veca, he ger ku mirov li pe ş beri ve yeke, wesfe liriki b ix w aze bin b ibe, bi kurti mirov dikare w e ha bibeje: Him h eyecana ku ji aliye ni viskarl ve di serpehatina hunandina berhema xwe de vedibeje, him ji heyecana ku, bi wesita karekteren edebi u bi alikariya hewldanen xwe yen rojane vedibeje, bi rek u pek radixe ber çaven xwendevanan, bi xwe ye. Lmzma ku bi vi awayi rastiya civaki radixe ber çaven guhdar u xwendevanan, berna bibeje di hemu cureyen edebi de mirov dikare le rast be.

15 108 1 1998 Stockholm

69

Çend helbestvanen nu

Amadekar: Xeltl Duhok:t

Di van salen dawiye de, çendin helbestvanen xort, jir u lehati, yen hatine qada

edebyata kurdi u rupelen rojname u kovaren kurdi, li Kurdistana baş ur, bi peyven

xwe yen zerin nexşandine. Helbesten wanji aliye form u naveroke ve serketine

u her zu ciM xwe di dile mirovi de dikin. Hindeka pirtukxana kurdi bi diwanen

xwe xemlandine. Ez çend helbesten w an ji tipen erebi dikime yen latini u peşkeşi

xwendevanen Mja dikim.

(1) Helbestvan: BİLİND MİHEMED

STİRANEKA HA VİBÜYİ

Alıinen te

di kuratiya dile min de

deng vedidin.

Xew ji çaven min ya sil e.

Siruşte kiraseke nu li laşe min kir.

Ji kel dergehpevadan u

di kujike oda tari ve,

li ser kuntika helam.

Beomectiye ...

Toka xwe havete stuye min u hilawistim.

Alıinen te çiya disimin.

Biyabana di birrin u di guhen min de,

deng vedidin.

Hemi awizen laşe min

70

ji kar dikevin.

Heku dibinim

tu ya dibiye buk u li ser texte qirale şeve

diheye razan.

Tiliyen dax day!.

Çaven girectayi.

Hez dikin te ji binkefşe Dewa

birrevinin u keçiniya te biparezin.

Le pengav di serlejin.

Alıinen te, heku di ber benda stiranen min da dihen.

Kovanen min diken.

Xweşiyen min bijale dikin!

Giveşuka didin cane min.

Bizaven min

li ber hezeka ne di yar dihelweşin.

Di kuratiya derone xwe de

li kujiken tari digerim u le dinivim.

1998.11.19

(2) Helbestvan: Dr. ARIF HİTO

JIVANDARi

Xemgin im .. .

Tu ye xweşi .. .

Xewna bi te ve dibinim,

De kengi hey?

1989

71

HOZAN

Bi hizara ster

nebin qurban.

Roja zerin na heletin.

Ger ji hinavan,

kovan nezan.

Qeyda hozana şoreşger ...

naşketin.

1988

AGIRDAN

Her ji roja ...

Vinosa evine

ji dile min il te zay.

Min di gel xweşiye jivan e.

Her ji roja ...

Soza mane, di gel karwane

jine me day.

Çaven min bo

şeve reşka xilweten te

agirdan e.

1990

JIYAN

Jiyan ... Jiyan

Ki ve diheri, li dif te dibezim?

Tu li ke digeri?

Xemdar il xoşevi ez im.

De ki ve çi?

72

Di desten min de,

cihan hol e O te digezim.

1988

(3) Helbestvan: LOQMAN ASİHİ

SEPISYAR

.ı.

Ho civata

bi agire vine kelayi.

Agire çi ji van gerimtir e!

Ye dojehe.

Yan agire du leven

Pekve nOsyayi?

. 2.

Bejemin key

Didanen şey

Di nav pelen ewe pirça te şirine.

Li xwepeşandana evine.

Bes şiyane, ben O biçin.

Ü serxweş nebin

Ku her dave diramusin

Je vedixun, sed peken mey?

. 3.

Ew çi kes e keç peristin?

Paşi rO O lev,

pekve gestin.

Di xeyala keçeke de,

73

çav mayne hişyar u ne nivistin.

Şiyay nebit hozanvanek,

ji koma kul u derden xwe

diwan ji rondika neristin?!

(4) Helbestvan: BEY AR BAVİ

LEHI Wa disa denge van borisa.

Ye dibetin, subehi.

Ev ruhare de bite lehi.

Jor de hetin beren binsirta qesra te axay

De bilind ke.

Tora masigira veday de peçit u serhindke.

Ü e w bişkurina ji jivane xwe vemay

Ser ji nu de qesta wan du leven te yen sor u şengering ke!

1989

HERŞEV

Heker tu nivisti u heta spede çi Dew nehatin te ji xew rakin

Pisyar kin:

Xude te ki ye?

Nave te ye seqoli çi ye?

Bizane: Yan tu ji De w i

Yan ji bexte te ye sipi ye!

74

1988

(5) Helbestvan: MIHEMED JÜRİ

JI HELAMETE STERAN DAKEVE

Aşopa romaneke entikeyi.

X w e di herbej na hişkeberan de dialand.

Werisek zivir li elinden zelal

ji hevrikya sube,

heviyen di qurneti re hatin bendkirin.

Şifşen pilayi, sergopkirimt daren serkOrha

li benderiya sitafka

ya ji min, ya ji te.

Yan ji, ji agire xewnan.

Pel care sor dibun,

carearan ji kesk bi xwe ve digirt.

Ferhenga xewnen kujek,

malxulyane digel hizren betal dikir,

Pexşeka yekser dide.

Ji helarneta steran dakeve!

Reportajen berperen reşkovara ... !

Du çaven hilweryayi, li benda çi ne?

Di keliyan re, behna qequda serdikeve.

"Ya sittar u beJoma be.!

guhbel bi se zeran de ene sizakirin."

De Daye:

Heyranoka beje.

Ma Emo çi le hatiye?

Bo careke basi misk O embera nakl?

Pel di dijwar in!

75

Xişexişa Ezgeyi,

guhen min ber bi aloziya birin.

Geryen te, perasiyen piti kirine şivik.

Esrnan xodik e, xor saleke hatiye paş.

Ji nu ve cemik o kevjal o şer, kiç O k e van O neheng ...

(6) Helbestvan: DIRBAS MISTEFA

ÇEND WENEYEKEN KÜVIYEN PARÇEKIRI

.ı.

Papora te,

di derya singe min de

buye kund O

pel we pela diramusin .

. 2.

Di rikeha singe min de,

tev Kin le dilisin.

Ü bi baye siban ve

dileyizin .

. 3.

Singe te, solin e. Ü destvedanen min di sineleyi ne.

Ditirsim di nav desten min de,

bibuhijin .

. 4.

Desten min yen zivir

76

li ser laşe te ye xav, şoreş e.

Ü pirça te ya qereçi,

yariya bi tiliyen min dike .

. 5.

Ji bejna te ya yaxibüyi re

xwina dirijit.

Birakuji mirate ye ü kevra disimit.

Jingeh ya xiş ü teng dibe .

. 6.

Ewren ten,

di stewir ü küvi ne.

Kuli herhemdar e.

Ga ...

di kuleke re diçe.

1998

(7) Helbestvan: EBDULEZİZ XEY AT

GIRTlYE ÇA V ANIM EZ

Çaven te zindana min in,

Exsir im keftime te de.

MijOlanken herdu çava,

bOn asteng, keftine di re de.

Heta kengi deminim girtiye çava?

Kengi de tu dere hikey,

we evinadi dile xwe de

da ku bigehine omeda?

Carcar dibeji:

77

Derya evina min kur e.

Pel ı1 şilqaven we zur in.

Ter zivro in.

Hişyar be de te dairin.

T'ıren çaven min dijwar in.

Hişyar be de te eşinin.

Agire vina min germ e.

Hişyar be de cerg ı1 dila li te sojinin.

Le ez çi bikim!

Neşem terka çaven reş ı1 belek bikim.

Baş dizanim,

çi derya be zivrok ninin.

" Çi agir be dOkel ninin."

Le hevi ı1 omed min hene,

felek çerxa xwe li me bidit

herdu dilen me pek binin.

1990.2.10

78

Ji civata me kurdan

Laleş Qaso

Di es le xwe de eva ku ez e ji w e re ra ve bikim, şewirdaren axan, beg u begleran

je re çirok ne digotin, lebele ji bo ku ez lingen xwe ne kim soleke teng, ez e mijare

wek "Kultur u edebiyate" bigirim u binivisinim. Temoye kurd bi nexweşiyeke illellahi dikeve. Yani wek hebane dinepixe u li

erde vedizile. Lawe Temo Rizgo, have xwe li ser bergile dişidine, reya Fafe

digire u rast bere xwe dide mala Hekime Luqman. Hekim omeri bu u di keleha

Fafe de rudinişt. Pişti ku Hekim xerhatine di w an de di de, ji Temo re doşekeke

hiri u li ser doşeke ji çep u rast şeş zemberişan datine u Temo li ser vediziline.

Hekim beyi ku nexweşe xwe venerxine, di nexweşiya wi de digihe u hemadi cih

de dest bi axaftine dike: "Temo, tu miroveki pir mezin i!" Temo bi ve gotine diçirise, li her xwe dikeve u zike wi hineki dadipiçe. Hekim

gotine ji gotine pedixine: "Di tername kurdan de miroveki wek Temo jir u zane tuneye!" Zike Temo hineki din dadipiçe. Hekim şiqaman li ruye xwe dide u dibeje:

"Temo Temo, ma tu e vi hali bu haho! Yeki wek te hemu aqil, gerek mezine

welet ba! Mire Botan li himberi te çi ye!.." Temo dadipiçe u dadipiçe. Hekim pişti ku Temo bi qasi peximbereki mezin

dike, desten xwe li ser hev datine u je re dire sicude. Werma zike Temo ji li

himberi ve hereketa Hekim, bi careke ve difise u sipisaxlem radibe ser xwe. Icar Gemşoye ku bi nexweşiya Temo ketibu, bi haweyeki din dibe. Bi kurti,

Ferhoye lawe Gemşo, have xwe radike meqame Hekime Luqman. Hekim çuye

neçire, lebele lawe wi li male ye. Law mina ku bav kiribu bi Gemşo re dike ı1

dibeje: "Gemşo, tu miroveki pir mezin i!" Gemşo hineki din dinepixe. Lawe Hekim bi gotinen yekweqi dajo ser:

"Gemşo, ma tu e vi hali bu haho! Gerek tu mezine dinyaye ba, wey li min

pepuko!" Gemşo dinepixe u dinepixe. Law e Hekim pişti ku Gemşo bi qasi X wede

mezin dik e, desten xwe li ser hev datine u je re dire sicude. Werma zike Gemşo

79

ji li himberi ve herekete bi qasi meşken koçeran dinepixe O. ji nişke ve ji diteqe. Mafir, Hekim te male, rewşe dibine O. lawe xwe mehkeme dike: "Te çi kir ku ev mirov teqiya?" "Y abo, tişte ku te bi Temo re kiribO., min ji bi Gemşo re kir." "Tu hekimeki nezan i!" "Ez çawa nezan im yaho! Min sed O bist O neh salan ilm e hekimtiye xwendiye.

Ü ev penci sal e ji ku venerxana min heye. Tam penci O neh hezar mirov di nav lepen min de mirine ... "

"K uro te se sed sali ji xwendibe, tu nezan i. İcar gava ku pe nci O. ne h hezar kes di nav lepen te de miribin, tu zir ehmeq i lawe min. Li min guhdar bike:

Di dinyaye de du tişten ku w e mirov nikaribe qebOl b ike he ne. Y ek, mirove ku seroketi ye li xelke dikin nikarin ehmeq bi bin. Siyaset O ehmeqi dijminen h ev in. Le çi fede lawe min, axe me ye Fafe Pelqo ji ehmeq e. Bi şev O roj pesne xwe di de; bOy e n Ok ere Çelqoye mire mihelmiyan O bi heverkiyan re, om eri, bOblani, m ersini O h eta car cara bi urOsan re ji şer dike. Di Fafe de xort neman. Dijminan keleha me xirixopan kirin; rez O werzen me şewitandin ...

Dudu, hekim nikare nezan be. Ji ber ku he b On O nebOna mirove nexweş di de st wi de ye. Tu nezan i lawe min. Temo miroveki ku li ber xwe diket O ji xwe fedi dikir. Gemşo ji miroveki ku ji ber xwe fedi ne dikir. Ma ez hin ji bibejim?"

"Yabo min mereq kir, gelo we rewşa Pelqo çawa bibe?" Hekim hers dibe: "Lawe min bi rasti ji tu zir ehmeq i, miroven wek te hekim çima kiri bi ve

mirina wi nizanibin! Pelqo saxekiji minyan e. Ew ji zO de miriye." O şiqameke bi lawe xwe vedike. DO re ji digiri. Çima Hekim digiri gelo? Ez e we yeka ha nebejim, ji ber ku we mijara me ji renge"Kultur O edebiyate" dür bikeve ...

80

Di pevajoya diroke de zimane kurdi

Zeki Bozarslan

Gele kurd di pevajoya diroka jiyana xwe ya dur u direj de, ji ber gelek sedemen netewi u navnetewi, mercen ku bikaribe welate xwe ji bin deste dagirker u metinkaran rizgar bike, ji bo ewletiya xwe u welate xwe, ji bo parastina ziman, edebiyat u çanda xwe, li ser axa xwe, ji xwe re dewletek damezirine, pek nani. Mir, beg, axa u serokeşiren kurdan, fersenden ku di bin deme n diroke de bi desten xwe xistin, le w an ji pir baş bi kar nanin. Dewleten ku di bin demen diroke de damezirandin, ew ji ji ber tunebuna arteşeke wana xurt, berjewendiyen şexsi, komplo u dijminatiyen li dij hev, emirdirej ne b un.

Gele kurd, xeyn ji desthilatiya ınirekiyen xwe, demek e dur u direj e, jiyana xwe ya civaki, be dewlet, di bin zilm u tehdayeke pir giran de dimeşine. Zimane kurdi mecala ku bikaribe li Kurdistane hibe zirnaneki fermi; gele kurd di dibistanan de pe perwerde hibe, kovar, rojname, u pirtük pe derkevin; radyo u televizyon pe weşan bikin. Kar u bare dezgeben dewlete bi wi bimeşin. Zimanzan li ser wi xebat u lekolin bikin. Elfabe u rezimana wi arnade bikin; wi peş ve bibin, besantir u dewlemendtir bikin, bi dest nexist.

Ji ber tunebuna dewlete, zimane kurdi peşveçuna xwe ya xwezayi ku bi peşveçuna civakive giredayi ye, nebir seri. Wi, di ve meşa xwe ya dur u dirj de, jiyana xwe di civate de; be dibistan, be elfabe u be reziman, wek zimane axaftene, di bin hoyen pir giran de meşand u xwe gihand heta dema iro.

Herçiqas zimane kurdili Kurdistane ne zimane fermi bu ye ji, le disa zimane kurdi; zirnaneki de w lemend, xwedi qayide, xewdi bingebe ki qewi, xwdi dirokeke kevin u xwedi çandeke dewlemend e. Zimane kurdi ji dema kevin O ve de, di civata kurd de, zimane pewendiyen civaki bOye. Gele kurd di jiyana xwe ya civaki de, hertim bi kurdi axifiye, derd, kul, his, fikir O ramane n xwe bi wi aniye ziman.

Gele kurd, wek civateke bici u warkiri, di pevajoyajiyana xwe ya civaki de, bi peşveçOna civate O zirnan re, folklor O edebiyateke dev ki ya dewlemend ji pek aniye. Ji edebiyata kurdi ya dev ki pir bindik tişt hatine nivisandin O gihane des te nivşen sedsala 20an. Ji sedsala 1 O an h eta dawiya sedsala 1 9an, di na va: mir, beg, şex, zanyar (alim) u meleyen kurd de, çe nd kes an ten e, bi kurdi helbest, destan, xezel, beyt, qeside, kurteçirok O tişten wiha nivisine. Hin şair, edebiyatzan O

81

dirokzanen kurden dinji, beren xwe bi farisi, erebi u osmani nivisine. Herwiha ji van zimanan re xizmet kirine u edebiyata w an dewlemend kirine. W ek minak, mire Bedlise, şeref Xan Beg, çar sed sal bere ( 1597) pirtuka xwe ya diroke abi

na ve "Şerefnam~ Diroka Kurd' ne bi kurdi, bi farisi nivisiye. Şair u edebiyatzanen kurd, eseren ku ji sedsala 1 O an heta dawiya sedsala 1 9an

nivisine, eseren ku, heta niha kurdan bi deste xwe xistine, li welat u li dervaye welat çap kirine, bejmara wan ji 5, 6 pirtukan derbas nebuye. Miren ku li Kurdistan e dewlet damezidandibun; bi sedsalan desthilatiya heremen Kurdistan e di desten wan de bu u xwediye imkanen mezin bun. Li ber deste wan: zanyar, kati b, qadi, şair, dengbej u çirokbej hebun. Van miren kurd, roje k ji roje n X wede ji bo ziman, edebiyat u diroka wxe tiştek nekirin u nedan kirin ji. W isa xuyaye, mir u be gen me, xeyn ji neçir u şahiya xwe tu tişteki din nefikirine! ..

Beşik, edebiyata kurdi ya niviski evqas bindik nebuye. Ji yen ku heta niha kurdan bi des te xwe xistine, li welat u li dervaye welat çap kirine, ji vana betir buye. Dibe ku helbest, destan, qeside, beyt u nivisen din ji ber tunebuna imakanen çape, nehatibin çapkirin. Destnivis di desten xwdiyen xwe de mabin. An ji çar, pe n c nusxe des tn i vi sen ku hebune, e w ji baş ne batibin parastin; w e nda bunin; an ji, ji ali dijmin de batibin şewitandin u tunekirin.

Nivisen ku di dema kevin u di dema peşin de, bi mixnivise hatine nivisin, di dema istilayen imperetoriya: Asur, Paris, Bizans, Ereb, Selçuq, Moxil u Osmani de hatine şewitandin, şikandin u talankirin. Herwiha,ji edebiyata kurdi ya kevin a berya dema ereban, tu tişt ji deste dewleten dagirker xilas nebuye.

Ziman, edebiyat u çanda kurdi, derbeyen beri giran di dema Komara Tirkiye de xwarin. Ziman, edebiyat, çand u diroka kurdi, yen ku ji ber tir, rem u şure dewleten dagirker xilas bubun, ve care ji ketibun bin singuyen dewleta tirk a nijadparez.

Di pey damezirandina Komara Tirkiye de; dewleta tirk hebuna gele kurd nepejirand. Ziman, edebiyat, çand u diroka wi qedexe kir. Serhildanen wi yen ji bo serxwebun u azadiye, bi awaki beinsaf pelçiqand u perwerde ji Kurdistane rakir. Tername tirejen ronahiye ji ser gele kurd qut kir u wi ber bi zilm u taritiya dema navin ve bir! Dibe ku, mir, beg, zanyar, mele u ronakbiren kurd; pirtuk, kovar, rojname u destnivisen kurdi ku di desten wan de hebune wan bi xwe şewitandibin; an ji di bin axe de rİzandibin ?

Edebiyata kurdi ya devki,ji dema peşin heta 30-40 sal bere ji di civata kurd de, pir zindi bu. He ji di gund u qezayen Kurdistane de zindi ye. Di hemu bajar u gunden Kurdistane de, şahi u şevberken mir, beg, axa, bajari u gundiyan, bi çirok, destan, helbest, tiştanok, pekenin u bi sitranen kurdi dihatin xemilandin. Çirokbejan, guhdaren xwe ji dinya wan hildidan, dibirin dinyake din. W an di

çiyayen ase de, di gaz u gedugan de, di qaden şer de, di çol u beriyan de, di deryayen beseri u be bini de, di din ya cin u periy an de, digerandin dure w an disa

82

daniyan di ode de li hembere xwe didan rüniştandin. Edebiyata kurdi ya devki di nava civate de pir xurt bu. Li her bajar, qeza ü

gunden Kurdistan e bav; dayik, dapir ü bapir ji bozarükü torinen (neviyen) xwe, dengbej ü çirokbej ji di qesir ü qonaxen mir, beg ü axayan de, di civaten bajari ü gundiyan de, ji bo guhdaren xwe pirtüken edebiyate bün.

Folklor ü edebiyata kurdi ya devki, zimane kurdi dewlemend kirine. Zirnan ji, wan bi peş xistiye ü kemilandiye. Zirnan ü çand; di diroka civatan de, him di bin mercen azad de, him ji di bin mercen berbendkiri de, herdem jiyana xwe bi hev re meşandine. Him erin, him ji neyin li hev tesir kirine. Di bin ho yen azad de, hev peş de birine ü hevüdu kemilandine. An ji di bin ho yen berbendkiri de, herdu jipara çüne, xizan b üne ü ji ho le rab üne. Minaken ku m etinkaran bi dare zore, zirnan ü çanda gel ek gelan ji ho le rakirine ü disa bi dare zore yen xwe bi wan dane hinkirin, li dinyaye gelek in!

Çawa ku meriv nikaribe be zirnaneki standart ü peşketi, edebiyateke xurt ü dewlemnd bifikire, herwiha meriv nikare be edebiyateke xurt ü dewlemend, zirnaneki standart ü peşketi ji bifikire. Herçiqas, her netewe, li gora xwe, xwediye çand ü edebiyateke binji, le disa her netewe bi qasa peşveçüna xwe ya civaki, edebiyat ü çanda xwe pek tine. Meriv nikare ziman, edebiyat ü çanda netewen peşketi, bi ziman, edebibyat ü çanda netewen parama yi re, qiyas b ike. Peşveçün ü dewlmendbüna ziman, edebiyat ü çandanetewan, bi diroka serxwebün, azadi ü bi peşveçüna wan a civakive giredayi ye.

Ji ber terora devieta tirk, li Kurdistan e tu kes li ziman, edebiyat ü çanda kurdi nebüye xwedi. Ji bo peşveçün ü dewlemendbüna wan hewl nedaye. Herçiqas zirnan ü çanda kurdi dewlemed bin, le disaji demeke direj e, di bin zixta dijmin de bexwedi mane. Şair ü niviskaren kurd, xeyn ji çend kesan, zimane kurdi wek zimane nivise bi kar nanine. Zirnan ü edebiyata kurdi ya ni vis ki bi peş nexistine. Di xebaten xwe yen edebi de, hertim, giraniya xwe dane ser zimane tirki, erebi ü farisi. Ji van zimanan re xizmet kirine; edebiyata wan xurt ü dewlemendtir kirine. Gelek şair, edebiyatzan, lekoliner ü dirokzanen kurden navdar, bi beren xwe yen heja edebiyata van gelan birümet kirine.

Ji ber tunebüna dewleta kurdan, peşi li şer, talan ü tehribaten dijmin nehatin girtin. Him erişen dagirkeran ji bo da girkirina Kurdistane, him ji,ji bo parvekirina Kurdistane, şere dagirkeran li dij hev, nehişt gele kurd di hela civaki de bi peş bikeve. Herwiha peşi li peşveçüna civatakurda tabii hat girtin. Ji ber ve yeke sinet ü aleten berheme bi peş neketin. Berhem ü bazirgani qels man. Pewendiyen abori di navbeyna hereman de peş ne ket. Benden feodali xurt man. Ji bo peşketin ü dewlemendbüna zirnan ü çanda kurdi dezgeh ava nebün. Perwerde ü civata kurd ji h ev re xerib man. Di jiyana civaki de, zaravayen kurdi m ec ala pewendiyen civaki neditin; di pevajoya diroke de ji hev dür ketin,ji hev re bün xerib. Kurden ku bi zaravayen cüda axifin bi zehmeti ji hev fem kirin. Bi vi awayi, di devoken

83

hereman de ji qayiden cuda derketin hole. Mir, axa u serokeşire kurdan 250-300 sal di pey istilayen ereban de;

desthilatiya Kurdistane xistin deste xwe. Li rojhilat u rojavaye Kurdistane dewleten cuda damezirandin, dewleta Lor u Merwaniyan. Dewleten kurdan demeke direj bi xelifeyen Bexdaye u bi dewleta Bizanse re di nava aşitiye de jiyan. Di w e deme de, li Kurdistane berhem, bazirgani u sinet peş de çun. Ziman, edebiyat, çand u folklora kurdi dewlemendtir bun. Mir bi cariyen xwe re di kef u şahiye de bu. Şair, dengbej u çirokbej bi hel best, s tran u çiroken nu re, gel ji bi berhem u bazirganiye re mijlll dibun.

Ji sedsala llan heta sedsala 19an di bin desthilatiya mirekiyen kurd de, perwerdetiya medrese li bajar, qeza u gunden Kurdistane peş de çu. Hejmara zanyar, mele u feqiyan li Kurdistane zecte bu. Bi sedan feqi di medreseyan de; li ber deste zanyar u meleyen kurd perwerde dibun. Bi peşveçuna perwerdetiya medreseyan re; di edebiyata kurdi de demeke nu dest pe kir. Di medreseyan de bi xwendina pirtuken din; huquq, felsefe, diroka islame, diroka gelmperi, edbiyata farisi u erebi re; di nava zanyar, mele u feqiyen kurd de; kesen şair u edebiyatzan derketin hole. Van kesan li Kurdistane peşengiya edebiyata kurdi ya niviski kirin. Bi vi awayi edebiyata kurdi ya niviski anin pe.

Dema meriv li edebiyata kurdi ya kilasik u lekolinen li ser we dinere, meriv dibine, ku edebiyata kurdi ya niviski di sedsala 11an de, di dema Eli Heriri de dest pe kiriye. Beşik, edebiyata kurdi ya niviski di demen berya Eli Heriri de ji hebuye. Le, tu tişt ji ber des te ereben dagirker xilas nebuye. Herçiqas edebiyata kurdi ya niviski di sedsala 11an de, dest pe kiribe ji, meriv dibine ku ji destpeka sedsala 13an heta nive sedsala 19an, di dema Melaye Ciziri, Feqiye Teyran, Melaye Bate, Ehmede Xani u Siyahpuş de, bi peş ketiye, dewlemend buye u gihaye qonaxa xwe ya h eri bilin d. Şair u edebiyatzanen kurden h eri heja di van dernan de derketine.

Edebiyata kurdi ya niviski di sedsala 20an de ji, di medreseyan de hebu. Le ne wek demen navbeyna sedsalen 14 u 19an ewqas xurt bu. Mirekiyen kurdan h eta sala 1860-701 ji li Kurdistan e bihez bun. Desthilatiya heremen Kurdistan e di deste wan de bu. Di qesir u qonaxen wan de zanyar, şair, dengbej, çirokbej, di medreseyen wan de ji bi sedan feqi u mele hebun. Kurdiya beri xweş di civata wan de dihatin axaftin. Şairan di civaten wan de helbest dixwendin. Dengbejen navdar di qesiren wan de distiriyan. Çirokbejan çiroken xwe yen heri xweş di civaten wan de digotin. Di dema mirekiyen kurd de; ziman, edebiyat, çand u folklora kurdi azad bun; ji ber ve yeke ji bi peş ketin, dewlmendtir bun.

Pişti sala 18001 dewletaosmani eriş birser Kurdistane. Ji sala I 8001heta sala 1913an di navbeyna dewleta osmani u gele kurd de, demdemi (peryodik) şer hebu. Dewleta osmani ya dagirker, dixwest desthilatiya xwe li Kurdistane xurt bike. Mirekiyen kurdan bipelçiqine; Kurdistane bike perçeyek ji axa dewleta

84

xwe. Gele kurd ji di bin serokatiya mir ı1 serokeşiren xwe de, ji bo parastina welate xwe li dij arteşa osmaniya dagirker şer kir.

Dewleta Osman!, bi arteşen xwe yen hen Mz erişe Kureclistane dikir. Heremen Kurdistane tev ne di şer de b ün. Eşiren kurdan li dij erişen arteşadijmin alikan ya h ev nedikirin. Ji ber ve yeke ji kurd di van şeren parastina serxwebı1na welate wxe de, bi ser neketin; tek çı1n. Arteşa Osman! di erişen xwe de, kurdan qir dikir. Heremen ku di şer de bı1n xera dikir, dişewitand ı1 welateki wirankiri li pey xwe dihişt. Beguman, di welateki werankiri de, ne abori, ne berhem, ne aleten berheme, ne bazirgani, ne çand, ne edbiyat ı1 ne ji zirnan bi pe ş dikeve!

Ji sala ı 8701 ı1 ve de, li Stenbole ji karkeren kurd re, re ya kar ı1 ji xwendekaren kurd re ji reya xwendine vebı1. Çend sal paşe, Siltan Evdilhemide 2an (ı876-ı 908) li Stenbole, ji zarfike eşiran re dibistan ve kir. Na ve di b is tane "Dibistana Eşiran" bı1. Mir, beg, axa ı1 serokeşire kurdan, zarfiken xwe dişandin Stenbole, xwendine.

Ji sala 18701 heta sala 1914an li Stenbole girseyeke kurd çebı1bı1. Di na va ve girse de karmend, xwendekar, ronakbir ı1 zanyar hebı1n. Siltanen Osman!, nedihiştin ronakbiren kurd, li ser ziman, edebiyat, çand ı1 diroka xwe bixebitin. Rojname, kovar ı1 pirtük bi kurdi derxinin. Ziman, çand ı1 edebiyata xwe ya niviski xurt bikin. Ji ber ve yeke, ronakbire kurd, Miqdad Midhet Bedirxan, rojnameya xwe ya kurdi ya bi na ve 'Kurdistaıi' (ı 898-1902) li dervay e welat, li Misire derxistiye.( 1)

Di pey Meşrı1tiyeta 2an (1908) de ronakb1r, xwendekar ı1 welatparezen kurd, li Stenbole xebaten siyası ı1 çandi kirine. Ji bo dewlemndbı1na ziman, edebiyat u çanda kurd1 çapxane dan1ne; dibistan vekirine, rojnameyeke kurd1, bi nave "Kurdistan" (1908-09) ı1 se, çar kovaren kurd1-tirk1 derxistine. Ev cara peşin e, ku ji dervaye medreseyan, ronakb1ren kurd li Stenbole ji bo peşketina ziman, edebiyat ı1 çan da kurd1 ya niv1sk1 he wl dane. Le xebata ronakb1ren kurdan en siyasi ı1 çan di emirdirej nebı1ye. Hukumeta ittihad ı1 Terakki, komelen kurdan girt1ye; weşana kovaren wan qedexe kiriye u bere ronakb1ren kurd daye en1ya ı1ris.(2)

Dişere cihaneye yekem (1914-18) de, dewleta osman! şer wenda kir. Gele kurd M ji di bin n1re we de bı1. Gelen din di şer de, bi allkar1ya dewleta 1ngliz ı1 fransiz xwe ji bin n1re we rizgar kirin. Pişt1 Peymana Mondrose (30/10-1918) ingllstan, Fransa u 1talyaye dest dan1n ser dewleta osmanl. We be çek kirin. Piran1ya arteşa we ya Anadollya Rojava bela kirin.

Pişt1 Pe yınana Mondrose; welatparez, ronakb1r, xwendekar ı1 re bere n kurd j1, ji bo bidestxistina mafe xwe ye netew1, li Stenbole dest bi xebata siyasi, çand1 u diplomasi kirin. Li Stenbole ı1 li hin bajaren Kurdistane komele damezirandin. Kovareke bi kurd1-tirki, bi na ve ''Jin'' (ı 918-19) derxistine. Edeb1yata kurd1 ya kilas1k; ji nı1 ve çap kirine. Ji ber ku pirsa ziman, çand u edeb1yata kurdi, bi

85

çareserkirina pirsa kurd ve giredayi ye; reber, ronakbir O welatparezen kurd ji

giraniya xwe dane ser xebaten siyasi.(3) Çawa ku, şair O edebiyatzanen kurd en kevin, helbest O destanen xwe, bi

bejeyen bi yani xemilandine; herwiha reber O ronakbiren kurd ji rupelen ko var

O rojnameyen xwe bi nivisen tirki xemilandine. Ji s ala 19001, heta damezirandina

Komara Tirkiye, ronakbiren kurd, di xebaten x~e yen çandi de, edebiyateke

niviski ya ber bi çav pek nanine. Tername xebaten wan bi deranina çend hejmar ko var O rojnameyen kurdi-tirki, bi sinor mane. Ji xwe, di demeke wiha kin de O

di bin zixteke pir giran de, mucize çenedibO. Ji roja damezirandina Komara Tirkiye O ve de, gele kurd ket bin zixteke pir

giran. Ziman, çan d O folklora wi paş de çOn. Diroka w i hat ji birkirin. B i hezaran, bi de h hezaran kurd, zirnan e dayika xwe ji bir kirin; hatin helandin. Bi pirsa kurd re, bi ziman, edebiyat, çand O diroka wi re mijOl bOn; bO wek lixwekirina kirase hesin! Ji roja damezirandina Komara Tirkiye O heta sala 19901 pirtOken ku bi

kurdili Tirkiye hatine çapkirin, hejmara w an ji deh, yazdeh heban derhas nabe. Gele kurd di bin van hoyen pir giran de ji, di ber xwe de day e. Zirnan O çanda xwe parastiye.

Pişti tekçOna serhildana şex Se id Efendi, reber O ronakbren kurd, en ku ji ber sungO: O sepiken dewleta tirk xilas bOn, reviyan dervaye welat. Piraniya wan li SOriye civiyan. Hin reber O ronakbiren kurd, berya damezirandina Komara Tirkiye, ji ber zilma Mustafa Kemal reviyabOn dervaye welat. Kesen ku berya damezrandina Komara Tirkiye reviyabOn dervaye welat, çend kes ji wan ev in : Malhata Celadet Ali Bedir-Xan, Memduh Selim, Hemze Bege Muksi ...

ZIM~ EDEBiYATAKURDiLIDERVAY8WELAT.

Ronakbiren ku reviyabOn dervaye welat, hejmara wan ji hejmara tiliyen du destan derhas nedibO. Welatparezen kurd, li dervaye welat ji vala nesekinin.

Rexistin danin, xebaten siyasi, çandi O diplomatik kirin. Li Suriye, li dij dewleta tirk çalakiyen siyasi, li hesabe dewleta fransiz ji nedihat; le bi destura wan,

pirtOk, ko var O rojnameyen kurdi derxistin ji bo w an ne mesel e bO. Ronakbiren kurd, bi xebaten xwe yen siyasi re xebaten, çandi O edebi ji kirin. Ji bo zirnan O edebiyata kurdi ya niviski kovar O rojname derxistin.

Ronakbiren kurd,ji bo hişyarbOna kurdan,ji bo peşvebirina zirnan O edebiyata

kurdi ya ni vis ki, di 15e gulana sala 1932an de, kovareke kurdi, ya çandi, bi na ve "Hawaf' li Şame derdixistin. Xwedi O berpirsyare kovare, Mir Celadet Ali

Bedir-Xan e. Hawar, kovareke 15 roji bOye. Hawar, demdemi, 57 hejmar

derketiye. Di pey hejmara 26an de, 5 sal O 8 meh derneketiye. Di pey navbireke

direj de, hejmara 27an di 15/4-1941e de, disa derketiye. Hejmara Haware ya

dawin, di 15/8-1943an de derdikeve. Di pey hejmara 57an de, Hawar edi

86

derneketiye. Bawer im, kuşere cihan e ye du yem nebı1ya, dibe ku kovara Ha w are ji pişti hejmara 26an edi der neketa.

Di diroka zirnan ı1 edebiyata kurdi de cara peşin e, ku ronakbiren kurd, li dervaye welat, bi awayeki hevdem li ser zirnan ı1 edebiyata kurdi ya niviski xebitine. Qedri Cemil Paşa, di biraninen xwe de, dibeje "Xelil Xeyali ı1 Ziya Gökalp, bi hev re, di sala ı 9001 de, li ser gramera kurdi dixebitin. Gramer ı1 ferhengek arnade dikin. Ziya Gökalp w e deme ji ber ditinen xwe, ji di histane te av etin. Dema Ziya Gökalp vedigere Amede, reziman ı1 ferhenge jibi xwe re dibe. Pişti ku Ziya Gökalp dev ji kurditiya xwe berdi de, derbase sefe tirken nijadparez dibe, ferheng u rezimane nade Xelil Xeyali. W an li ba xwe dihele an ji diqetine, daveje. Di pey ve bı1yere de, Xelil Xeyali wan ji nı1 ve arnade dike." Ji ber ku, ji xwebaten Xelil Xeyali ı1 Ziya Gökalp tu tişt nehatine çapkirin, meriv dikare beje, xebatin Mir Celadet u biraye wi Karnİran Beg, li ser elfabe ı1 gramera zaravaye kurmanci yen peşin in.(4)

De ma em dibejin xebaten Celadet ı1 K amir an Beg li ser elfabe ı1 gramera kurdi ye peşin in, em xebaten zimanzan, rojhilatnas ı1 geroken biyani ku hatine li Kurdistane geriyane; kurdi hin bune; li ser zirnan ı1 edebiyata kurdi lekolin kirine; elfabe, gramer ı1 ferhenga kurdi arnade kirine, em wan kesan nahesibinin. Li vir, qesta me xebaten ronakbiren kurd ku li ser ziman, edebiyat ı1 çanda kurdi xebitine; elfabe, gramer ı1 ferhenga wi arnade kirine, ew in.

Gelek zimanzanen biyani, wek alman, itali, fransiz, ingiliz ... ,ji nive sedsala ı 9an heta nive sedsala 20an ji li ser zimane kurdi xebitine; gramer ı1 ferhenga wi arnade kirine ı1li welaten Ewrı1paye çap kirine. Le mixabin ha ya ronakbiren kurd en sedsala 20anji van xebatan çenebı1ye ı1 ji van heran jifede neditine. Ev gramer ı1 ferhengen ku biyaniyan arnade kirine, direfen pirtı1kxaneyen welaten Ewrfipaye de mane. Tu feda wan negihiştiye zimane kurdi.

Celadet Beg, bi derxistina Ha w are re, xizmeteke mezinji zirnan ı1 çanda kurdi re kir. Ji bo peşveçı1n ı1 dewlemedbuna wan hewl da. Wi, li gora irnkanen xwe ı1 di mercen wan rojan de, elfabe ı1 gramera wi arnade kir. Bawer im arınanca Celadet Beg ev bu:

ı- Qayiden zara va ye kurmanci yen gel em per binivise. 2- Zaravaye kurmnci ji zimane axaftine xilas bike, wi bike zimane nivise,

zimane çandi. 3- Y ekitiya zirnan e axaftine ı1 zimane nivise pek bine, zirnan e kurdi li ser

bingehe qayiden niviski bide rı1niştandin. 4- Zimane kurdi ı1 qayiden wi li dij zimanen biyani bipareze ı1 herwiha di

zaravaye kurmanci de, peşi li tevliheviye bigire. Ji bo zimane kurdi ye nivise; elfabe, reziman ı1 ferheng diviyabı1. Ji ber ku

zimane kurdi ne elfabe, ne reziman u ne ji ferhenga wi hebı1, berya istilayen erehan elfaba kurdana serbixwe hebuye. Şair, ni viskar u edebiyatzanen kurden

87

kevin helbest univisen xwe bi elfabeya erebi u farisi, bi tipen erebi, nivisine. Ji ber ve yeke ji, Celadet Beg peşi elfabeya zimane kurdi ya bi tipen latini arnade kiriye. Ji ber ku elfaba latini he betir nezike fonetika kurdi ye. Herdu zirnan ji zimanen hind u ewrüpayi ne. Zimane erebi, zimane Sami ye; komen wan, qayiden wanen gramatik ü bejmara dengderen wan cüda ne. Di we deme de dewleta tirk ji li Tirkiye u li Kurdistana Bakur elfaba tirki bi tipen latini bikar di ani n.

Qayiden zirnan e axaftine nivisandin, be elfabe na be. M eri v bi alikariya elfabe dikare qayiden zimane xwe ye axaftine binivise, gramer u ferhenga wi arnade bike. Zimane xwe li ser qayiden niviski bide rüniştandin. Bi vi awayi meriv dikare di zimane xwe de, derbase peşiya xerabüna qayiden zirnan u talanbüna dewlemendiya bejeye n wibibe. Dewleten dagiker bi talankirina dewlemendiyen gele kurd yen ser ü bin erde re, zirnan e wi ji talan kirine. Bi bejeyen kurdi xezina bejeyen zimane xwe dewlemend kirine. Bi alikariya elfabe meriv dikare zirnan u edebiyateke niviski ya dewlemend pek bine.

Neteweyen xwdi dewlet, ji bo xebaten li ser ziman, çand u ferhenga xwe, dezgeh ava kirine, zaningeh u enstitu vekirine. Bi sedan zimanzan u pisporen w an hen e. Li ser ziman, çand u ferhenga xwe, xebat u lekolin dikin. Zirnan e xwe dewlementir, hesantir u xweştir dikin. e kurdan ne dewlata wan heye u ne ji zimane wan azad e, ku bikaribin dezgehen zirnan u enstituyan vekin, zimanzan li ser wan xebat u lekolin bikin. Ji ber ve yeke ji, xebaten li ser zimane kurdi, li dervay e welat, ketiye ser mil e ronakbiren kurd. Herkes bi imkane n xwe yen şexsi hine xwendin u nivisandina kurdi dibe. Li ser wi xebat u lekolin dike. Elfabe u rezimana wi arnade dike. Loma "seroken" kurdan, li dervaye welat, him "serok in" him ji "zimanzan" in!...

Pirsa zirnan u çanda kurdi, bi pirsa çareserkirina mafe kurdan i netewi ve giredayi ye. Pirsa mafe kurdan en netewi, pirseke siyasi ye. Çareserkirina we dikare direj bajo. Ji ber ve yeke ji, ronakbir ü siyasetzanen kurd, en ku reviyane dervaye welat, li dervay e welat li ser zirnan u çanda kurdi dixebitin. Ronakbiren kurd, mecala xebata li ser ziman, edebiyat u çanda kurdi, tene li dervaye welat di b inin.

Celadet u Karnİran Beg, ji bo zirnan u edebiyata kurdi ya niviski pewistiya elfabe, gramer u ferhenge dibün. Zimane ni vis e be elfabe u reziman na be. He mü zimanen çandi xwedi elfabe, gramer u ferheng in. Mitaniyan, sumeriyan, hittitiyan, ınİsriyan u fenikeyiyan, ji bo zimane nivise 4, 5 hezar sal bere elfabe çekirine. Biiyer ü edebiyata xwe ya wan rojan bi xera nivise gihandine demen peşeroje. Diroka kevin, hindik be ji, bi xera wenenivis (hiyeroglif) u mixnivisan gihiştiye ronahiye. Zimanen di bin zixte de, zimanen be elfabe, be gramer ü be ferheng, zimanen kuçe ne. Hertim, xetera xerabün, qelsbün ü ınİrine li peşiya wan heye. Ji ber ve yeke, Celadet u Karnİran Beg, giraniya xwe dan ser zirnan

88

O edebiyata kurdi ya niviski. Elfabe O gramera wi arnade kirin.

Celadet Beg, elfabe O gramera xwe di kovara Ha w are de weşandiye. Elfabeya

wi bi na ve "Elfaba Kurdi" di hejmaren Ha w are yen peşin de derketiye. Gramera

wi ji bi nave "Bingehen Gramera Kurdmanci" 22 beş, di Haware de hatiye

weşandin. Beşa yekem di ISe nisana sala 1941an de, di hejmara 27an de dest pe

kiriye. Beşa dawin ji di sala 1943an de, di hejmara 54an de xilas bO ye. Celadet Beg O ronakbiren li dora wi, bi reya kovara Hawar, Roja NO O

Ronahiye, ji ziman, edebiyat O folklora kurdi ya niviski re xizmeten giranbaha

kirine. Le mixabin, ji her tunebOna xwendewanan, tunebOna imkanen abori, li h ev ne kirina peşevanen kurd O helwesta dewleta ingiliz O fransiz li himbere pirsa kurd, nehiştine van weşanen kurdi emirdirej bi bin. Bi vi awayi zirnan O edebiyata

kurdi ya niviski dewlemend bibin. Li Tirkiye derxistina weşanen kurdi, kirin O firotina wan qedexe bO; Hawar

O kovaren kurdiyen din nediketin Kurdistana Bakur. Di şere cihane ye yekem de, O di pey serhildanen kurdan de, dewleta tirk, Kurdistane weran kiribO. Gele

kurd pir feqir bO, sedi 95en wi xwendin O nivisandin nizanibO. Çend hejmaren Ha w are ku derbase ser xete bibOna, e w ji bi dizi, diketin des te çend zanyar, me le O ronakbiran. Di we deme de, dewleta tirk ne axa, ne mir, ne beg O ne jironakbir li Kurdistan e hiştibO! .. Ji her ve ye k e ji, xwedevanen Ha w are li KurdistanaBakur tunebOn. Di be ku, Ha w are çend xwendevan li herema Behdinan O çend ji di na va

kurden SOriye O Lubnane de peyde kiribe. Sinoren ku dijmin li ser axa Kurdistan e kişandibOn, nedihiştin denge ha w ara

ronakbiren kurd li dervaye welat, bigihe gele kurd. Ji her van sedeman, Celadet Beg weşana Ha w are da sekinandin. Ha w ar di pey hejmara 57 an de, edi demek et. Ji bo derxistina w eş anan, kupere tunebe, xwendevan tunebin O bi ser de ji meriv di bin zixta dijmin de be; we çawa weşan derkevin? Bi demeketina kovara

Haware re, li dervaye welat di zirnan O edebiyata kurdi ya niviski de ji,

sekinandin çebO. Le hindik be ji, Celadet O Karnİran Beg di kovara Haware de bingeM zimane kurdiye nivise danibOn; elfabe O gramera wi arnade kiribOn O li ser ferhenga wi ji dixebitiyan.

Di gele k hejmaren Ha w are de, Celadet Beg pelek ji,ji ferhenge re veqetandiye; hin beje O termen zirnan en ku wan çekirine, mena wan nivisine. Herwiha

Celadet Beg se bingehe zimane nivise, elfabe, gramer O ferheng, di kovara Haware de daniye. Ji xwe zimane nivise be van her seyan nabe. Bi demeketina Haware re ziman, çand O edebiyata kurdi ya niviski li dervaye welat, rehen xwe

yen jiyane wenda kirin. Zirnan O edebiyateke qedexe, wek zirnan O edebiyata kurdi; hewcedariya w an he bi gelek kovaren w ek kovara Ha w are O bi ronakbiren

kurd ku li dora we civiyabOn, hebO. Zirnan O edebiyata kurdi ya niviski tam di

dema ku, edi dikaribOn li dervay e welat rab in ser pey an; weşana kovara Ha w are

ji her tunebOna imkanen abori hat rawestandin. Ev, ji bo zirnan O edebiyata

89

kurdiya niviski, li dervaye welat mirin bO!.. Bi demeketina kovara Haware re; edi Hawar ji bo nivşen peşeroje, di bO rOpelek ji diroka gele kurd!..

Bi demeketina Haware re, denge ronakbiren kurdan ji, li dervaye welat hat birin. Pişti demeke, kovara Haware, Celadet Bedir-Xan, Karnİran Bedir-Xan O ronakbiren din, hedi hedi hatin ji birkirin. Ha w ar di des te çe nd ronakbiren kurd O direfen çe nd pirtOkxaneyan de ma. Ha ya gele kurd ji xebaten ronakbiren kurd O ji van kovaren kurdi ku li dervaye welat derketin, çenebO. Ji xwe arınanca dijmin ji ev e, ku ziman, çan d O diroka meriv bi meriv b ide ji birkirin. Kesen ku zimane dayika xwe nizanibin, di pirsa mafen xwe yen netewi de sist in. Kesen ku diroka xwe nizanibin, nikarin peşiya xwe ji bibinin.

Hemreş Reşo 33 sal di pey çapa Haware de, di sala 1976an de li Beriina Rojava 34 hejmaren w e yen dawin, 24-57 ,ji nO ve çap kir. Di pey çapa nO de ha ya xwendekar, ronakbir O welatparezen kurd en li EwrOpaye, ji ziman, edebiyat, çand O xebaten Celadet O Kamiran Bedir-Xan çebOn. Herwiha, kovara Haware, ziman, edebiyat O çanda kurdi yaniviskiji nO ve hatin vejandin. Dibe ku di ve deme de, çe nd ronakbir ji KurdistanaBak ur bi minasebeta gere, batibin EwrOpaye O bi vi awayi haya wan ji kovara Haware O ji xebaten Celadet O Karnİran Beg çebObe. Ji dervaye viya, haya welatparez O ronakbiren Kudistana BakOr ji kovara Ha w are O ji xebaten Celadet O Karnİran Beg tunebOn.

Ji s ala 19601 h eta 19801li Kurdistana Bak ur, de ma bilindbOna hesten netewi bO. Di van dernan de, li gelek heremen dinyaye O him jili Kurdestana BaşOr, şeren netewi O çinayeti dest pe kiribOn. Di nexşeya dinyaye de gelek guhartin çebObOn, bOyeren li dinyaye O şere gele kurd ji bo serxwebOn O azdiya wi, tesiren mezin li Kurdistan Bakur dikirin.

Ji sala 1955-19701 li Kurdistana Bakur bejmara xwendekar, ronakbir O welatparezen kurd zede di bO. X w e ndekar O ronakbiren kurd li Enqere, li Stenbole O li hin bajaren Kurdistane, gele k rojnameyen siyasi O çan di derdixistin. Rojnamen ku xwendekar O ronakbiren kurd derdixistin, zimane wan bi tirki bO. Le hin çirok, helbest O nivisen kurdi ji weşandine. Di ve deme de, muxalefeta gele kurd hedi hedi bilind di bO, bejmara ronakbiren kurd zede di bO. Le di ziman, edebiyat O çanda kurdi ya ni vis ki de, tu peşketin çenebO. Zirnan e kurdi di sa w ek bere, di nava gel de jiyana xwe wek zimane axaftine didomand.

Ronakbir O welatparezen kurd, pişti destpeka şere gele kurd i netewi, li Kurdistana BaşOr, ji bo avakirina tevgereke siyasi, li Kurdistana BakOr, hewl di din. Di sala 1965an de, partiyekesiyasi ya bi dizi dadimezirinin. Le ronakbiren kurd ji bo peşketin O dewlemendbOna ziman, edebiyat O çan da kurdi ya niviski hewl nadin; weşaneke kurdi, demaxin.

Ji roja ku Komara Tirkiye hatiye damezirandin O heta dawiya sala 19701li Tirkiye şeş pirtOken kurdi çap bOne:

1- MOsa Anter: "Qimil" (1962), "BirinaReş" (1965), "Ferhengakurdi-tirki"

90

(1967). 2- Kemal Badilli: "Gramera kurdi "( bi izeheta tir ki ı 965).

3- M. Emin Bozarslan: "Elfabeya Kurdi (ı968).

4- Ehmede Xani: "Mem O Zin" (A ku M. Emin Bozarslan, we ji tipen erebi

wergerand tipen latini O ji nO de, him bi kurdi him bi tirki çapkir 1968).

Di dema Komara Tirkiye de, ziman, edebiyat O çanda kurdi di bin zixta dewleta

tirk de, paş de çOn. Rejima 12e adare ya navbeyn, 1971-73, ji delva ku muxalefeta gele kurd a

netewi O demokratik bipelçiqine, he ji we bi heztir kir. Di salen navbeyn 1974-

801 de, ronakbiren kurd, çe nd partiyen dizi yen din ji damezirandin. Disa ko var

derxistin, komele danin ı1 xebaten girseyi kirin. Ev dem ji bo parti ı1 komiken

siyasi, dema avakirina ideolojiye ı1 zelalbılna siyasi bı1. U ronakbiren kurd di

ve deme de ji bo zirnan ı1 edebiyata kurdi tiştek nekirin; ji del va zimane xwe ye

zikmaki de, tirkiya xwe peş de birin; xwe hine niviskariye kirin.

Di ve deme de, li Tirkiye arenayeke siyasi ve bO, kurdan ji di ve arenaya siyasi

de, ciye xwe girtin. Li Tirkiye O li Kurdistane, zimane xebaten siyasi ı1 weşanen

kurdan bi tir ki bO. Hin ko var ı1 roj name, naven w an bi kurdi bıln, le ni vi sen w an,

xeyn ji çend silogan ı1 nivisen sembolik, tev bi tirki bıln. Ha ya serok ı1 reberen

partiyen kurdan, ji zirnan ı1 çanda kurdi tunebOn. Zirnan O çanda kurdi di bin

bom be barana dewleta tir ka nijadparez de bOn. Çerxa asimlasyone li Kurdistane

pir bi lez diger! ya. Tu hewldanen rexİstinen kurdan, yen berbiçav ,ji bo parastina

zirnan ı1 çanda kurdi, li dij asimlasyone çenebı1!

"Ma çi dibe? irlandi ılisqoçi bi inglizi qise nakin?! Ma cezayiriyan, erebiji

bir nekiribıln?! Gelek welaten Afriqaye, bi inglizi ı1 fransiz! qise nakin?!

Berezllya bi portekizi ı1 tername Emriqa Latin bi ispani qise nakin ?!"Ku ew ji

bi tirki biaxifin, we enerjiya tave xilas bibe (?)

Çawa be, karkeren tirkan we bi alikariya gele kurd li Tirkiye şoreş çebikira!?

Di pey şoreşe de, we gele kurd ji "azad" bibılya (!)Bi azadbılna gele kurd re,

we zimane wiji azad bi bOya! ... W e deme kurd dikaribıln bi hesani li kuçe bi hev

re kurdi biaxifin! B i vi awayi ji pirsa zirnan ı1 çan da kurdi dihatin çareserkirin!?

Ji sala 1970i heta sala1980i li Tirkiye çar pirtılken kurdi derketine:

1- Karnİran Ali Bedir-Xan:"Gramera Kurdi" (bi izeheta tirk177).

2- Ereb şemo: "Şivane Kurd" (destan 77). 3- M. Emin Bozarslan: "Meyro" (kurteçirok 79).

4- Rojen Barnas: "Li Bandeva Spede" (helbest 80).

W elatparez ı1 ronakbiren kurd ji di sala 1979- ı 9801 de, se hejmar kovareke

kurdi ya çandi, bi nave "Tirej" derxistin. Bi qasa ku ez dizanim ji dervay e van pirtılkan, li Tirkiye, tu weşan ı1 pirtOk en

kurdi derneketine. Li Tirkiye derxistina kovar, rojname ı1 pirtılken kurdi, ne

hesan bıln. Dewleta tirk li dij xebaten kurdan yen siyasi ı1 çandi di şer de bı1.

91

Weşanen kurdi dihatin qedexekirin, dihatin berhevkirin. Xwedi, berpirsiyar O niviskaren wan dihatin cezakirin. Pollsen tirk, firotoxen wan digirtin bin çav, li wan zilm O tehde dikirin! Beguman, di bin van hoyen pir giran de, ziman, edebiyat O çanda kurdi nikaribOn bi peşkevin!

PeşveçOn O dewlemendbOna ziman, çan d O edebiyate, di bin mercen azad de, bi derketina weşanan gengaz (mimkOn) dibe. Be weşan, zirnan O edebiyat peş de narİn; para de derin.

Le, rexistenen kurdan dikaribOn di na va xwe de, biryar bigirtana, civin, niqaş O suhbeten x w e bi kurdi bikirana. Kesen ku kurdi nizani b On, an ji hi n dik zanibOn, hine kurdi bibOna. Ev ji ne gengaz bO; ji ber ku piraniya serok O reberen rexİstinen kurdan, kurdi nizanibOn. en ku zanibOn ji fedi dikirin, di civate de kurdi biaxifin. Bi vi awayi zimane wan i zikmaki qels bO. Bi gotina wan, edi nikaribOn di suhbeteke de, bi zirnan e dayika xwe, xwe "ifade" bikin. Van kesan zirnan di nava insanan de tene wek alavekilihevkirin O lihevhatine diditin. Ji dervay e vi ya, zimanji bo w an tişteki din ne bO. Çawa be, alaveki w ane wisa he bO. DikaribOn di civate de, pir baş derde xwe pe binin ziman! Ew ji zimane dijmin bO! Ev tişteki pir eceb bO, le ji wan re tişteki xwezayi bO!

Ev pevajoya siyasi O çandi, di 12e ilone sala 19801 de, li Tirkiye O li Kurdistane bi darbeya leşkeri ya faşist hat seknandin. Darbeya 12e ilone bi tername heza xwe, li muxalefeta kurdan a netewi O li çepen tirkan xist. Di işkencexaneyen dewleta tirk de, qirin O nalinen kurdan, diwar O serbanen beton qul dikirin ber bi ezman ve bilind dibOn; ji we ji pel bi pel li ser "Dinya Azad" O wlaten sosyalist de bela dibOn. Ne kesi dixwest qirin O nalinen kurdan bibihize O ne ji teşten ku dewleta tirk tine sere wan, bibine. Herkes, biTirkiye re, li pey imzakirina pe yınane n xwe yen siyasi O abori b On. Ji dervay e kara w an, tişteki din ji wan re giring nebO.

Di pey darbe de, di sa ziman, edebiyat, çand O folklora kurdi hatin qedexekirin. Li bajaren m ez in, gel di sa ji tirsa dewlete, li derva, li s Ok e bi hev re tirki axifin. PirtOk, kovar O rojname disa hatin berevkirin, hatin şewitandin. Bi hezaran şoreşger, welatparez, ronakbir O xwendekaren kurd hatin girtin, işkencekirin, kuştİn O cezakirin! Kesen ku neketin deste cOnta leşkeri ji, disa xwe li sinoran xistin, re vi yan dervay e welat! Ve care kurd ne bi te ne b On. Çepe n tirka ji, ji ber zilma dewleta xwe ya faşist direviyan.

Piramya kurden ku reviyabOn dervaye welat, li SOriye civiyan. Kurd demek li SOriye man. Pişti demeke; hin rexİstinen kurd çOn EwrOpaye O hin rexistinji li wir man.

92

Toreya civata kurdi

Zeynelabidtn Zinar

Her neteweyek çewa ku xwediye tareye ka xwe ya taybeti ye, herweha Neteweye

Kurd ji xwediye toreyeka xwe ya taybeti ye. İcar ew tareya nijadi, te di ve bila

li gori binekan «paşveruti» be, yan li gori binekan «rewa» be u li gori binekan

ji te di ve bila «peşveruti» u «demokrati» be, geleki pedivi u pewist e ku mirov

we tareya xwe ya nijadi texe libate u heger mirov li kijan devera din ya ye be ji,

di ve ku li go ra w e tareye bilipike. E ger ne w isan be, mana ku ez Kurd im, ev Tir k

e, ew Paris e, ewe dinElmaniye u ewe ditirke ji Swedi ye narnine.

Em Kurden ku niha li van welaten bi yani dijin, de ma ku em ji welate x w e hatine,

me gele k tişten xwe yen nijadi ji bi xwe re anine van deran. Ü me ji, mina gelek

piten (grub) bi yani, li van welatan lenger bera erde dane; ji bazirgantiye bi gir

heta xwendin u siyasete, em tekili na va pir tiştan bune. Me, wek Kurd çewa ku

di van 15-20 salen bihuri de pirtişt wenda kirine u gelek kesen xwe «guraxwari»

kirine, me ji aliyeki ve pir tişt qezenc ji kirine. Qezencine wisan ku niha gel ek

ci w ane n me he ne ku iro dizanin u peşketina xwe ya teknika modern de, dijminen

Kurdistane av li desten wan nakin. İcar niha di ve dema gengeşe de çi kese ku

xwe Kurd dİlıesibine u ku xwe berpirsyare ve Doza Pirozji dibine, bare beri giran

li ser pişte ye u pewist e jik u e w pir hay ji Tareya Civata Kurdibimine, w e tareye

di jiyana xwe de ji texe peveçune. Pirsa ku ango Tareya Civata Kurdi çi ye u ew pewisti çi ne ku em bikin?

Beguman bersivdana ji bo van herdu pirsan, bi cotkirina mexereke ango qadeke

pir mezin ji na ye reşbelekiya rüpelan. Le bele em e geleki kurt u bi hawayeki

wisan zelal hewl bidin ku binin bira xwendevanen Çiraye ku çaxe ki ve nivise

bixwine, pere pere de ferhenga mejiye xwe vekiri bibine u we rupelen jiyana li

welet li ber xwe vekiri bibine u bi binabiya çaven xwe ji de bixwine.

Beri ku ez dest pe bikim, divem ku ve yeke ji binim bira xwendevanen heja ku

her zirnaneki li dinyaye, her toreyeke cuda ya li dinyaye, nexşeki gulistana

mirovatiya getiye ye ku li jiyana xwe herfiber u besekan didomine. Bi zirnaneki

din ku ez bibejim, yani iro heger miroven li dinyaye ku tevek zerik buna,

çenedibu. Lewra we dengeya dinyaye leq bibuna u lihevbanina mirovatiye ji

demediket hale. Eger miroven li dinyaye ku tevek reşik buna, disa çenedibu.

E ger miroven li din ya ye ku tevek sorik buna ji u w eki din xwedigunen pirtexlit

93

buna, disane çenedibO. Ji aliye xwezaye ve ji ku ne weke niha buna, yani heger rewşa bej O behre ne weke vegave buna, disane jiyan çenedibO. Ha nexwe madem ku re w ş ev e O em tev ji bi ve rastiye dizanin, nexwe e gerhintişten toreya me ku li gori nihek neteweyan paşverüti O demderi bin ji, di s ane pecti vi ye ku em Kurd xwedi le derbikevin O di pevajoya jiyana xwe de bidine jiyandin. Bi ve yeke, em Kurd ha wisan ji din ya ye re didine peyitandin O ji her kes i re di yar ji dikin ku be guman e em ji neteweyeki serbixwe ne, xwediye toreyeka xwe ya taybeti ne O her tişten me yen toreyi ji Nijada Kurdi ne. Le hema welate me ku iro bindest O metingeh ma ye, jixwe her kes rind dizane ku e w gelşek e siyasi ya dinyaye ye. Şirovekirina Toreya Civata Kurdi li ve dere, ne kareki hesan e. Lewra çaxe ku em dibejin «CivataKurdi», e w civat gele k te xliten xwe yen cihereng hene. Weke Civata O li, Civata Siyasi, Civa ta Axati, civata ji bo beş O bacan, ya ji bo şewberk O kemüşan O gw n ... Le çewa ku me li jore ji gotiye, bi kurdi em e ji pratika jiyana xwe ya biçavditi çend xalan li jere weha binivisin: - Kurd di civat O caxiye xwe de, bi kurdi dipeyivin. Li vire tene axaftina bi kurdi ter nake. Dema mirov bi kurdi bipeyive, dive ku mirov hay ji kulturakurdi b imin e, hay ji toreya kurdi, rezimana kurdi, bikaranina peyviken kurdi, sazkirina hevoken kurdi O rastaxaftina bi kurdi bimine. -Di civatan de, Kurd siyanetarispiyen xwe digirin O rezani ya xwe bo w an peşkeş dikin. Herweha pe li senca rewşenbir O zanayen xwe nakin. Hiskirina xwe ji ciwane nühati re nişandidin O alikariya wan dikin; bevze wan xweş dikin O bingeheke rind bo demepeşe ji wan re radixinin. Rastiya ve gotine, di koçberi ya Kurden Baş ür de hate ditin ku çi zilame gava ji wir ve dihat, zarfike k li qoqlika wi he bO, çi kaleki yan pireka ku nikaribO bi reve biçüna, e w li serçardareke direj kiribün O çend zilam e w danibüne ser mil en xwe. -Çi kese dixwaze ku di civateke de bipeyive, beri ku e w bipeyive, pişti xwestina destüre bineki disewire O hej bejeyen ferhenga dile xwe dixe rezkirine. Ü hiç, bi tu rengi ji, ew gotina paşi li sere peşi naxe. Lewra gotineke Peşiyan weha dibeje: «Mirov e ger ye h ev be, mirov ji hev na be.» , «Eger mirov hevüdu bikuje ji, we mirov laşe hevüdu veşere.» İcar dema ku merov li van herdu Gorinen Peşiyan difikire, te de gelektişten ku he b Ona me di din e parastin xuya di bin. Şrüveya w an ji edi b ila xwendevan li ba xwe şekirrez bikin. - Civata Kurdi hertim weke xwendegeheke dilqa xwe day e leyztandin. Ji diroka Kurdan bigir, serpehati, gotina çirok O mesel okan, tar O beş, alikari O tevdirgirtina li peşberi dijminan hertim di xwe de wergirtiye O wek ragihandineke netewi xeber O siqümat belav kirine. Çi kese ku çi tişteki rind zanibüye yan tişteki çakji devereke bihiztibe, e w hatiye O li civate gotiye da her kes pe bizani be O li w e gore tegihiştina xwe berepeş b ibe.

94

Lewra gotinek li na va Kurdan heye, weha dibejin: "Timati di her tişte de dibe, le dizaninede nabe. Kese ku di zanina xwe de çikı1zti b ike, e w ji kirase miravan derketi ye." - Dema Kurd li civateke rexneyen baş, yan rexneyen nebaş li hevfidu dikin, ew rasterası ne bi peyviken şor, yen wisane tehl ı1 tirş, le bi peyviken pir xweşik ı1 bi libelib meseloken kurdi dibejin. Egerpesne yekibi qenciti bidin, bi gumaniyeke hindikjiku ew kes qenim bi ser xwe ve neçe ı1linge xwe ji berika bave xwe direjtir neke, bi gotina gotinen xweş tu care wi nayinin coşe. Le li pişt wi, hertim çaki ı1 genciyen wi tene gotin. Eger pesne yeki bi xirabi bidin, bi gumaniyeke ku disane ew kes li ber xwe nekeve, ango neeşe ı1 bevzşkesti nebe, yan kone beumidi ı1 naçartiye ew mina Ko ne P"ıre nehingeve, bi gotinen xirab tu care wi naxin beheviye; kesen zana, yen rispi ı1 rewşenbir pe re dikevin tekiliye ı1 ji bo ajotina li ser riyeke rast pe re di bin alikar. Ew kese terebı1yi çendi ku pir ji nava xwe razi ye, bi xwe her bawer e ı1 kes i na yine guzeka xwe ji, le bi reveçı1neke wisan pe re dilipikin ku e w hay ji xwe namine. Li ser ve yeka hane, bi bezaran meseloken kurdi hene. Civatzanen Kurd hertim wan meselokan dibejin ı1 pe radeya tina germiya civate, yan ya wan kesen terebu yi dadixinin jere ku je xisarek mezin çenebe. Le gotina li vire devera mixabini ı1 xebinete ye ku hin birader li civaten kurdi radibin pe ı1 meseloken bi yani dibejin, pe hevı1du rexneyen ereni yan en neyeni dikin. Ev yeka wanji, sedsala 18-19'an tine bira mirov ku di wan heyaman de ne sin or hebfin ı1 ne ji paseport. Le iro rewş ne wisan e ı1 tişten wisa ji me re ne rewa ne. -Di civata kurdi de niheqi ı1 kemxistini çenabin. Ye ku bi deve xwe dişibi te, yan çorsiyeke dike, bi tı1ji le nayete hilohilokirin ı1 je re ya rast bi delali te gotin. - Kese ku pikoltiya xirabiya civate dike, ew tawane xwe ji aliye civata kurdi ve dibine. E w tawan, le ne weke ye desthelatiyeke xirab, ere weke ku li Kurdistane ta niha ji Kurden gundi dikin tete kirin. Dema yeki gundi pikoltiya xirabiya gund dike, gundi tawane ku didine ev e: Çend rojan an heftiyeke dewaren wi ji garane vediqetinin. Peze wi jikeri cihe dikin ı1 wi naxin na va tar, beş ı1 zibareyen gund. Ic ar ev ta w ane bi vi hawayi gava li kijane gundi tete kirin, ew gundi weke ku hatibe kuştin li ber xwe dikeve ı1 careke din we nebaşiye nake. Di vi wari de pir tişten ku mirov bibeje, hene ı1 nayene jimartin. Le ji ber ku rupelen kovare çavreniya xameya pir kesan dikin, em e li vir dawi bidin ve babete. Di xweşiye de biminin.

95

Gele kurd laweki xwe i heja winda kir!

Helbestevan, niviskar il rojnamevan OrhanKotandi 9e tirmeha 1998an de saet li dor 1 6:20an, roje k e xembar a havine, bi ten e, le meran e li odeyeke tenha ya nexweşxaneya Karolinska (Stockholm-Swed) bi dilpiçilkiya ku hernil jina wi ya xebate xemilandibil, ji nav me bar kir. Orhan Kotane ku temene xwe giş peşkeşi tekoşina gele kurd kiribil, heta rojen xwe yen dawi ji ji perspektiva xwe ya ideolojik, ji piştrastiya baweriya bi tekoşine daneket Her cara ku li dij nexweşiya bebext seri hildida, digot "Di ideolojiye de tekoşina gerilayi nabe. Mirov nikare lexe il bireve. Dive eniyeke xurt a şer hebe. Ve ji bir nekin!" E w heta roja dawi ji xwediye jiyaneke bi rilmet bil. Le ji bo wi "Bi tene xwedi rilmetbiln tere ne dikir." "Diviyabil tekoşin bi kakile rumete bihata neqişandin." Heta ku çaven wi ketin xeweke giran ji, ev felsefeya wi bil. Tev li jan il eşen 15 salen dawi ji, Orhan Kotan tu caran xwe ji xebat il tekoşine neda paş, li ber xwe da, tekoşa. Rojek ji ro jan nexweşiya xwe (tev li du emeliyaten gurçikguhertine, du emeliyaten vekiri yen dil ji) ne kir mahne, yan ji bi hin argumenten din, deste xwe ji xebate venekişand. Ji ber her reza ku, her peyva ku dinivisi, ji bo wi hernan kat awaye jiyaneke behile il bederew bO ... "Bila nefrit bi xwin O kema xwe gurçiken min veroje, ne xem e, madem bi qerina loriken iro O sibe çav li dinyaye vedikin, eger li Stokholme ji be, bihar dibişkuve."

Rojen ku ev rez dirijiyan ser kaxeta Orhan Kotan li diji mirine ketibO keftelefta jiyane; ne guh dida tirse O ne ji westiyane cih ji xwe re li ba wi didit. Orhan Kotan di sala 1944an de wek zarokeki duyem ye malbateke memur O feqir, le li ser mohra"Komunist-Kurtçi" heyi, hat dinyaye. Pişti xwendina peşi O navin ya li Kurdistane, wi li Enqere li fakulteya "Zima-Dirok" dest bi xwendina universiteye kir. Bi aktivi beşdari tevgera ciwan a "68an" bil il ji ber ve yeka ha mecbur ma ku dev ji xwendina xwe berde. Ji xwe dile wi ye mezin ji bo Kurdistanediavet O di dawiya dawi de vegeriya Kurdistane illi Melezgire bi cih bO. Gava destana diroka Kurdistane li ser erde Kurdistane nivisand hin 24 sali bil. Belkiji vegera wi ya li Kurdistane di jiyana wi ya rengin O pirxebat de

96

gonaxeke bingehin e. Di destpeke de tev li tevgera Dr. Şivan bO O heta sekreteri ya hererne xebata xwe domand. Pişti mirina Dr. Ş ivan, bO ye k ji giregire partiye. Pişti sala 74 e çaxe DDKO ye di nav grOba"Ocak Komunu"(Komuna çileye paşin) ya ku li girtigeha Seyrantepe ya li Diyarbekire seri hildabO, cihe xwe girt O bi hevalen xwe re li Kurdistana jori yekem navenda zanist O kulture"Weşanxaneya Komal" dani O kare we bi re ve bir. Ew gahremane benav ye ronahiditina bi dehan belgeyen diroki bO. Gava 76 e kovara Rizgari wek birOskeke li ezmane Kurdistane veda, e w ye k ji endame korniteya nivisaran bO. Tev li ku Orhan Kotan xwina dile kovare ji bO, wi wek dilpiçOkiya xwe ya her car nave xwe bi kar ne ani. Pişti ingilaba eskeri ya di s ala 19801 de, sal en pirxem O surgome dest pe kirin. Her çe nd surgom ji bo wi"Xemen bi bezaran salen li ezmane rengxweli O tenhatiya li kolanen biyani"bO ji, kerba tekoşine bi dehan car hat sOyin. Pişti gonaxa Denge Komal, organizekirina Organa Navendi ya Partiya Komunist ya Kurdistane"Y ekiti" da ser mil en xwe, çaxe"Kurdistan Press" destpeka gonaxeke nO ya çapemeniya modern ya kurdi derket, cara peşi Orhan li jera nivisan nave xwe dani. Di sala 1991e de biryara ku bi sere xwe parastina perspektiven xwe yen ideolojik bike da, dest ji pewendiyen rexİstini ve kişand O w ek ronakbireki kurd dak et meydana tekoşine. E w ji ji ber ku, li gor wi, sinoren rexİstini gonaxa xwenOkirina ideolojik dixist kiraseki teng. Pişti emeliyata duyem ya gurçike, doktoren wi peşniyara behnvedaneke sedi sed dabOne. Le felsefeya wi zelal bO. "Sitiranen min birnoyeke egid in li lOtkeyen çiyayen min, va ye bereketa ji gesiren diwarbilind, ji koşken imparatoren terrutbe, ji camen ronahi durdan e, dadikeve ser desten min, ma kengi situye min ji xeleka sedare ditirse geli hogiran heyyy hey, hOn in binevşen mor O bişkuvi yen heviyen min." Pişti salen surgome Orhan Kotan vegeriya Stenbole O weşana rojnameya Realite Press organize kir. Di ve deme de ji disa ji perspektiven xwe danediket Di nivisen behejmar O programen TV. de her tim hin betir demokrasi dixwest O ji bo wi pirsgirek ne tenha pirsgireka kurdi, le pirsgireka Kurdistane bO. Bi tene gotinen Orhane ku bi se kiteben helbestan, behejmar gotar O lekolin O legerinan li pey xwe gencineyeke dewlemend hiştiye, dikare wi bide nasin. "Ev demeke ku ez wek nefereki tekoşina netewi O civaki ya li welate xwe, ji bo bi cihanina erken xwe di keftelefte de me. Li ser vi bingehi her kirinek, her helwestek, her fikira ku ketiye ser kaxete ji bo min wek perçeyen destaneke mezin in. Ji mej ve ye li fabrikeyan, li zeviyan, li xwendegahan, li gunden çiye o· li ser sinoran, bi sedan militanan O digel texen din yen civaki mil bi mil em destaneke mezin dinivisin O dijin. Bi ve maneye bi pivanen nas

97

nivisandina helbeste pir sipehi ye! Le jiyana wek helbesteke militan sİpebitir e. Destana ve merxasi ı1 fedekariya mezin ya bi jana pirxwin hatiye bistirin, te jiyin. W e be nivisandin ji."

Biladilete rehet be Orhan Kotan ... Bicihantna perçeyen destana ku te nivtsandiye, sonda me ye. 9 ttrmeh 1998 Stockholm

98

• KOTA N

(1944- 1998)

Li ber deve xwekuştina mawzeran Xalit Bege cibri, Seyid Rizadi intixara mawzeran de şikeften Ders1me sitiraneke heyveron1 ne, m1re miran nema dikare biqire, ew bedeng e, serdar il fermandar duril ne il Mili Cephe bi pexwasiyeke pozbilind hinek1 Marks, hineki Hider begen kurdan ku hatine xeniqandin di goren xwe de ren gulebaran kirin il Mustefa Kemalek di elifbeya burjilwazi de

Di van çiyan de n1r li situye sitiranen me yen hinekiri hatin xistin bi nave biratiya gelan di van çiyan de ziken jinen ducan hatin qelişandin di van çiyan de istiklala tam hat fetisandin le lule hin sar ne bubiln rizgarxwazen mill dimeşiyan peliseren bi xwin yen zarokan dikirin il dimeşiyan rizgarxwazen mill ji bo qediamen mili!

Orhan Kotan

SERSAXİ

Bo malhata birez Orhan Kotan, Birez Orhan Kotan ji bo doza gele Kurd gelek xizmeten heja kirine il di

ve reye da gelek eş il renc ditine. Birez Orhan Kotan heta ku çil heqiya xwe ji, endame Komela Niviskaren Kurd li Swed bu il dile wi bi doza gele Kurd ra bu.

Em ji ber wefata şair ni viskar il welatpareze birez Oran Ko tan xemgin in il xwe wek hevpare eşa malhata wi dibinin. Bila sere malhata wi il gele Kurd sax be.

Komela Niviskaren Kurd li Swed 23.07.1998

99

Ji Komele

1- Konferansek li ser mafe mirovi

Komela Niviskaren Kurd li S wed di 19.08.1998an da konferansek arnade kir. Gotarvane ve konferanse M. Selahattin Esmer (ii Komita Revebiri ya Navendi ya Komela Mafe Mirovi li Tirkiye) bO. Birez Esmer hatibO vexwendin da ku bo Swediyan li ser bin pe kirina mafe mirovi O azadiya çapemeni konferansek b ide. Me ji ji ve derfete peşdesti girt O bo kurden Swecte civinek li dara xist.

Birez Es m er li ser mafe mirovi O azadi ya çaperne ni ya li Tirkiye O Kurdistane bi berfirehi sekini O guhdaran agahdar kir. Ji ber ku statistik an bilançoya jer, weneyek baş ji rojeva civine peşkeş dike, em zecte direj nakin O blançoye bo xwendevanen xwe ji tirki werdigerinin kurdi.

Bilançoya Binp8kirina Mafen Mirovi ya 1994 - 1997

MaR .liyane

Kuştiyen bi deste qatilen "nenas" ............ .

Kuştinen bectadi, encama eşkence

O mirinen binçav ................................... .

Kesen ku di şer da hatine kuştin ............... .

Erişen ser sivilan .................................. .

Kesen eşkencediti O iddiayen eşkenceye ..... .

Girtiyen ku ketine binçav ........................ .

Girtin

Iddiayen windabOyiyan ............................ .

Gund O mezriken valakiri -soti .................. .

Deveren bombekiri O derbxwari .............. .

578 kuşti - 182 birindar

724

14267

958 kuşti - 1267 birindar

3124

76688

6654

808

1834

611

Jtyana Kar (kesen ji kar hatine avetin)... 727818

100

Azadiya Kaman, Çapemeni O rexisıini

Rexİstinen girseyi, saziyen siyasi ü

weşanen ku hatine girtİn ü mor kirin... .. . . . . .. 508

Rexİstinen girseyi, saziyen siyasi ü

weşanen ku ketine ber eriş ü avetinser......... 639

Weşanen ku hatine berhevkirin ü

qedexekirin ........................................... 1227

Cezaye girtin ü pereyi yen ku ten xwestin..... 5543 sal, 9 meh - 19 milyar 371 milyon LT.

Cezaye girtin ü pereyi yen ku hatine birrin ...... 1139 sal3 meh- 147 milyar 873 milyon LT.

Tawanbaren ramani yen ku ketine girtigehan .. 466

Tawanbaren ramani yen di girtigehan da ........ 133

2- Mesaj

Bo Berpirsiyar O karmenden MED-TVe K ome la Niviskaren Kurd li S wed, televizyona MED-TV e wek dezgeheke bingehin a çapemeniya kurdi dipejirine, jiyandin ü peşketina we dixwaze. Reşkirina ekrana MED~TVe rOreşi ü korsaniyeke hovane ye, binpekirina mafe çapemeni, azadi'ya pezanin O agehigirtine ye. Li dinyaye cara yekem e ku rüreşiyeke weha te kirin. Ü beguman kesi ku xwe bike bin bare ve rOreşiye ji, ji bill dewleta Tirk kes nine. Barbariya ve dewlete ji bere va naskiri ye. E w e bi reşkirina ekrana MED-TV e ü korsaniya ser peykan cardin bikeve tarixe o we gemari bike. Dewleta Tirk ketiye pesirtengiye. Li hundir serape dirize, li derva hemü deri le hatine girtin ü rOmeta we bOye penc pere. Di bin her keviri da pirsa kurdi derte peşiya we O çareseriye dixwaze. Ew bi rojeven şoven!, bi kriza suni ya li hemher SOriye O dewleten din nikare bigihije ciheki. Ev siyaset arava sere w e ye, lewma ji: - Dive dewletaTirk hişe xwe bide sere xwe O bersiva agirbeste bide! - Riya aşitiye veke ü pirsa kurdi bi awayeki siyasi çareser bike! - Xwe ji çeteyan paqij bike O riya demokrasiye veke! - Deste xwe ye qileri ji ser MED-TV O dezgehen kurdi bikşine!

Komela Niviskaren Kurd Li Swed 18.10.1998

101

3- Mesaj

Bo R@vebir@n Festtvala Şi@ra Kurdt

Şi er him di edebiyata kurdi ya ni vis ki da him ji di parastina hebuna gele Kurdda du rolen sereke daye ser mile xwe u ruye me sipi kiriye. Di pevajoya sedsalan da, ji Baba Tahir Hemedani heta bi Cigerxwin barek ku di tu civate da naye ditin daye ser milen xwe. Me hesire çaven xwe bi we paqij kiriye u bi we hesten me pel dane, herikine ser dijmine gele Kurd; me bi we Mem u Zin, Zembilfıroş u Siyabend u Xece tam kiriye, derketine ser texte dildaran u evina wan a kurdi; bi we em şa bune u me gerandiye govend u deliloyan; disa bi we em feri zimane kurdi u dewlemendiya wi bune. Ango em deyndare şiera kurdi u afıranderen wan in. Bi organizekirina festivala şiera kurdi, hun him deyne xwe didin him ji kareki pir heja bi cih tinin. Ji herkesi betir ji, ev kar ji we te xwestin lewra Cigerxwin ji nav we derketiye, Osman Sebri u Nami ji nav we derçuye; Seydaye Tirej, Gundi u Seydaye Keleş ji nav we derketiye; Mir Celadete nemir li ba we afirandiye Haware u gramera zimane maderi. Li ba we aj dane gelek bejayiyen kurdi. Em we piroz dikin u bi daxwazen xurtkirin u damandina ve tradisyone silaven germ en birati ji we ra dişinin.

Komela Ni'riskar@n Kurd Li Sw@d 12.10.1998

4- Seminer U ser şi@ra kurdi

Di 27e hezirane de li ABF'a Stockholmeli ser helbesta kurdi serninerek hat da yine. Weke seminerdar Ahmed Huseyni di şi ira kurdi de li ser erk u h eza peyve hur bu u ditinen balkeş bi lev kir. Giraniya seminera xwe li ser zare kurmanci berhev kir u da zanine ku: Di zirnaneki de dive raman, peyv u hesten meriv bi hev re di harmoniyeke de bin. Raman, peyv u best di ve ji dereke, ji kaniyeke derkevin. Di berhemeke edebi de di ve ev herse fenomenen ha li gel hev biguncin ku meriv bibeje herhem herberna wi zimani ye. Ji lewre ev herse fenomen zirnaneki karakterize dike. Ev ji di roja iro de di kurmanci de tera xwe peyda nabe. Raman bi tirki, best bi erebi u tene peyv bi kurdi be, bilindiya hunera berheme ji ew e tene li gor we peyva xwe be. Seminerdare duyemin Xebat Arif ji peşiye li ser şiera Başfire Kurdistane agahdariyek berfere da u dure bi pirs u bersiven beşdaren kernhejmar seminer germtir bu. Xebat Arif da zanin ku şiera kurdili wir li gor pelen siyasi u sosyal pel dane. Ev rewşa siyasi u sosyal beguman bandorek li kalita şiire ji kiriye.

102

Di 100 Saliya Rojnamegeriya Kurdi de Rojname u Kovaren ku li Swede Derketine

Mahm1ld Lewendi

Li Swede di navbera salen 1956-1998an de 123 kovar, rojname u bulten derketine. Pirani ya w an ji teref parti u rexistin u koroeleyen kurdan ve hatine derxistin. Ji van 123 kovara u rojnarney an: 71 bi Kurdi 2ı bi Kurdi-Tir ki 3 bi Kurdi-Swedi 3 bi Kurdi-Erebi 13 bi Swedi 7 bi Tirki ı bi erebi ı bi alınani 3 bi ingilizi ne.

AŞTİ (PEACE-FRED), Stockholm, kovar, ı983, Kurdi ALA, Spanga, kovar, ı986, (Berey Yekgirtuy Dimukrati Kurdistan, Kurdi) ALA, Swed, Organİ Parti Serbexoyi Kurdistan, no: 5, ı993, sal: 7, Kurdi ALAY SÜRİ KURDA YETI, Kovar, Irak, ı98ı (Çapi 2. Stockholm, kurdi) ALAY YEKGIRTIN, Uppsala, ı976, (Organa Komita Merkezi ya Partiya Komunista Iraq e) kurdi ARARAT, Eskilstuna, kovar, Kurdi-Swedi, ı994 ARMANC, Stockholm, rojname, ı979 (destpek kurdi-tirki, piştre Kurdi) ASO, Uppsala, kovar, 1976, Kurdi AV AŞIN, Stockholm, 1996, kovar, Kurdi AVESTA, Sweden, no:1, 1990-91, Bi Swedi AYLIK BÜLTEN, Stockholm,ı971, Tirki A YRE, Stockholm, 1985 BAHOZ, kovar (?)1956 BAHOZ, Swed, kovar, 1970 BELA VOK, Uppsala,no:7, 1979, Kurmanci BERBANG, Stockholm, 1982, Kurdi, Kovara Federasyona Komelen Kurdistan

103

Li Swed BERBANGE KURDISTAN, Uppsala, kovar, 1984, Tirki BERGEH, Stockholm, kovar, no;l, 1989, Tirki-Kurdi BERHEM, Stockholm, 1/1988, Kurdi-Tirki BERXWEDAN, Stockholm, 1983, Kovara Federasyona Demokrat ya Komelen Kurd li Swede. Kurdi BIRNEBÜN, Almanya!Swed, Kovar, 1997, Tirki-K~rdi BULTENA KOM KAR SWED, Stockholm, 1990, Kurdi BULTENA KOMELA PIZIŞKEN KURDISTAN LI SWED, Stk.l988, Kurdi ÇARÇIRNÇIWARÇIRA, Stockholm, kovar, 1/1986, Kurdi ÇlRA, Stockholm, Komela Niviskaran, 1995, kovar, Kurdi ÇIRRO, Nynashamn, kovar, 1992, Kurdi DEMOKRAT, Stockholm, kovar, 1988, Tirki-Kurdi DENG, Stockholm, 111985, KSSE, Kurdi DENGE ŞAGIRTAN, Stockholm, 199ı, Kurdi DENGE WELAT, Stockholm, ı989, Stockholm, Organa TSK, Tirki-Kurdi DENGI YEKETI, Stockholm, ı978, "Rojnamey YNK-Liqi Ewropa" DIDAR, Stockholm, kovar, ı992, YCK Swed, Kurdi DİMANE, Vesteras, kovar, ı991, Kurdi DUGIR, Stockholm, kovar, ı995, Kurdi ERKI NWE, Uppsala, ı988, YNK, Kurdi GIZING Swed, kovar, 1/ı993, Kurdi HELEBCE, Molndal, kovar,l/ı988, Kurdi-Erebi HELİN,Stockholm, Kovara Zarokan, ı982, Kurdi HELWEST, Stockholm, Kovar, ı995, Kurdi HEVGIRTIN/EL-ITTIHAD, Stockholm, 1/ı989 Kurdi-Erebi HEVAL, Stockholm, kovara zarokan, ı995 (? b.t.), Kurdi HEVİ, Stockholm, ı98ı, Kovara Zarokan, Kurdi HEVİY A ME, Stockholm, kovara zarokan, ı 997, Kurdi HO MIL, Linköping, ı 990, Kurdi INFORMATION OM KURDISTAN, Stockholm, ı980, Swedi INSIYATIF, Stockholm, kovar,ı996, Kurdi-Tirki İSOT, Stockholm, Kovar, ll ı985, Kurdi, Mizahi JINA NÜ, W an/Stockholm, kovar, ı979, Tirki JİNDAN, Stockholm, kovar,l/ı996, Kurdi KOÇER, Stockholm, 1/1988, kovara zarokan, Kurdi KOMAR, Stockholm, 1/ı990, Kurdi KOMKAR INFO, Stockholm, KONSEY A KURD, Stockholm, kovar, ı995, Kurdi KONTRAKT, Uppsala, kovar, ı998, Kurdi KORMIŞKAN, Stockholm, kovar, ı995, Kurdi (Dimilkl)

104

KULİLK, Stockholm, kovara zarokan, 1980, Kurdi

KURDERNAS V .ANNER I SVERIGE, Stockholm, kovar,2/1989, Swedi

KURDISK INFORMATION, Malmö, 111989, Swedi

KURDISTAN BULLETINEN, Stockholm, 1981, Swedi

KURDISTAN BULLETINEN, Stockholm, kovar, 111988, Swedi

KURDISTAN INFO, S wed, nr.8/1988, Swedi, Komkar

KURD LI SPANGNKURDER I SPANGA, Stockholm, kovar,l/1990

KURDISTAN PRESS, Stockholm, rojname, 1986, Kurd1-Tirk1

KURDISTAN RAPPORT, Stockholm, kovar, 1/1992, Swedl'

KURDISTAN, Stockholm, kovar, 111991, Swedi KURDISTANS SOL/ROJA KURDISTAN, Stk.1995, Heyva Sora Kurdistane

LEDAYIKBÜN, Uppsala, 111987, Kurdl' MAMOSTAY KURD, Stockholm, 1985, Kurdl' MİRKUT, Stockholm, kovar, 111985, mizahi, Kurdi' MUZİK Ü HUNER, Stockholm, kovar, 1980, Kurdl' NEWROZ, Angered, no: 111986, Kurdl' NEWROZ, Komela Norsborg, Stockholm, kovar, no:2/1986, Tirki-Kurdi'

NEW PESH MERGA, Stockholm, no: 17, 1982, ingili'zi' NEW TIME, Stockholm,l/1987 (Serdemi Nwe), Ingilizi NIŞTIMAN, Stockholm, kovar, 1983, Tirki'-Kurdi

NÜDEM, Stockholm, kovar, 111992, Kurdi' NÜSER Stockholm, 1991(?) (Kovara Yekiti Nuserani Kurdistan), Kurdi' NYHETSBREV, Stockholm, nr.111990, Swedl'

PALE, Uppsala, kovar, no:2, 1978, kurdl' PEŞENG BO ŞOREŞ, Kurdistan, Stockholm (Kurdi'-Tirki') PEŞREW, Swed, 2/1984, (organi K.X.K.E) Kurdl'

PEŞREW, Uppsala, 1983, Kurdl' PEY AM, Jönköping, no:5-6/1997, Kurdi' PİY A, Stockholm, kovar, 111988, Tirki-Kurdi (Dimilki') QERİN, Stockholm, kovar, 1981, Tirki-Kurdi RABÜN, Stockholm, kovar, 111991, Kurdl' RABÜN, Uppsala, 1975, Organa BAHOZ RASTİ, Stockholm, kovar, 1998, Kurdi' RAYET EL İTTIHAD, Uppsala, 1984, Erebl' REHEND, Stockholm, kovar, no:2/1997, Kurdi

RENASİ, Stockholm, bulten, 1984, Kurdi, xwedi:Kurdiska Projekt RIY A AZADI, Stockholm, 1982, (Organa PSK-T)

RIZGARIYA KURDISTAN, Stockholm, kovar, 1979 ROJA NÜ, Stockholm, kovar, 1978, Tirk1-Kurd1 (piştre Kurdl)

ROJBAŞ, Lulea, no:2/1997, ko var, kurd1-tirk1

ROJEV, Uppsala, kovar, 1991, Kurdl'- Tirki

105

ROJNAMA BIY ANİY AN, Norköping, hejmara taybeti, 1985, Kurdi ROJNAME, Stockholm/İstanbul, 1991 RÜNAKBİRİ, Stockholm, 111992, Kurdi (Sorani) SERDEMİ NWE (Serdema Nii),Stockholm, 111986, Kurdi SERHILDAN, Swed, kovar, 1/1992, PAK, Kurdi SLAGBORREN, Stockholm, 2/1984, Swedi (xwedi: Kurdiska Projekt­SOSYALİZM YAN BERBERİ (SocialisınandBaıbarism),Eskilstuna,kovar, 1985 STERKA SOR/RÖDA STJARNAN, Stockholm, 1977, Kurdi-Swedi STIMME KURDISTAN, Uppsala, kovar, 1980, Almanİ SVENSK KURDISK JOURNAL, Stockholm, kovar, 1985, Swedi ŞANO, Stockholm, kovar, 2/1987, Kurdi ŞANO Ü SİNEMA, Stockholm, kovar, 1995, Kurdi TEKOŞİNA SOSY ALİST, Stockholm, kovar, 1/1989, Tirki TEVGER, Stockholm, 111989, Tirki-Kurdi THE S PARK, Stockholm, 1977, YNK, Ingilizi TİREJ, !zmir/Stockholm, kovar, 1979, Kurdi(Kurmanci-Dimilki) VATE, Stockholm, kovar, 111997, Kurdi (Dimilki) W AN, Stockholm, kovar, 111992, Kurdi, (Yekitiya Niviskaren Kurd) XEBAT HBO SERXWEBÜNA KURDISTAN, Kurdistan/Swed, Kovar, 1990/ 1991 (PDK-T) XEBERNAME, Linköping, 1/1989, Kurdi XERMANE, Stockholm, kovar, 1991, Kurdi XwENDIKARİ KURD, Stockholm, kovar, 111982, Kurdi (SOKSE) YAYlN DÜNYASI/CİHANA WEŞANAN, Stockholm,1997, Tirki-Kurdi YEKBÜN İNFO, Stockholm, 1993, Kurdi YEKİTİIYEKETİ, Swed, 3/1981, Erebi-Kurdi, Xwedi: Komela Xwendavanen Iraqi YEKİTİYA SOSYALİST, Suriye/Swed, 1984, no:23: 1990, Tirki ZENGIL, Stockholm, 1985, Kurdi, mizahi

106

Sersaxt

W ek ku Sebri Botaniye birez bixwe dibeje, ew ji sala 1944an virda dest avetiye penivise u

ew u helbest bune yek parçe di şere azadi'ya Kurdistane da. Penci u çar sal bi xewna

Kurdistaneke serbixwe u Kurden azad di ber xwe daye. Dizindanan da di her xwe da ye; li çiyayen qedimas en Kurdistanedi desteki wi dapenivis di ye din da çek peşmergeti kiriye;

mecbur ma ye derketiye dervayi welat u li penaberiye jiyaye le dile wi hertim bo welate wi

avetiye, bi wi: rahuye u bi w i runiştiye. Ape Sebriye helbestvan, rojnamevan ı1 ronakbir h eta

ku çı1 ser heqiya xwe ji KURD bu u xewn u xeyala wi KURDİST AN bu.

B ila sere gele Kurd u malhata wi sax be.

Komela Nivtskaren Swed Li Swed 29.10.1998

Sebri Botani

1927- 1998.10.25

107

Hey he

Gote ji kengi ve? Got ji hinge ve Ez e pe ve Her bi re ve Çume u diçim Gej u pir dibim Heware keko RabeÇeko Min xo winda kir Heşa reşa hezar gunda Li ser xo kir, Ya xo ji bi sere Hezar gunda kir Dil bi kul ı1 jan im Be nav ı1 nişan im Tişteke ji xo nizanim Şikesti me Mişxeti me Setembar im Gunehkarim Fihetkar im Ji welatji Şermezar im Be penas im Xo nenas im Çax u dem im Neji Adem im Ji axa Kurdistan im Dijmine faşistan im Ek bejit eke Ne hek ji mirişke Ne mirişk ji heke Ez meymı1n im Keke Şileymun im

108

Darwin dit ı1 got u Ni visand Ew gotina beri xo betal kir ı1 Şewitand

Hey heeeeee Hezar hey he Min xwe dit u Re winda kir, Tarixek nı1 min peyda kir Re windame Li Ewrı1pa me Li Bexda me Keşkola xem ı1 derda me Xem kirim, pe difirim Diçim Amed u W ane Mehabad ı1 Batmane Dikim çirok Dikim dirok ı1 .......... .

Venagerim

Tem u diçim li te d' geri m A w are birn li te d' geri m Direvim ji li te d' gerim Dikevimjili te d'gerim Ku nivistim xewna min 1.. Eri ş dikim li te d' gerim Navegerim heta d'gehim Li te d' geri m, li te d' gerim

'f---- --,--~------------l

~ N~m:i:o- l6]r;Qlini;n l<.v.fdı f. ' .... ı

,t KURÖtttANA J& I ittWirt { l r • r 1 ! j 1 .~·-·.. ı ı-·-··--·-_,_~·,,: .... ~..:. ... .,.-.. __, ___________ --- --- .....

Ji weşanen nô

''HoybO.n örgütü ve Ağrı ayaklanması" Rohat Alakom

Rohat Alakom bi ve kiteba xwe ya ku bi tirki nivisiye, di derheqe rexİstina HoybOne O serbildana Agiri de bi belge, agahdariyeke berfireh dide xwendevanan. Niviskar li ser sereketiya HoybOne, kadroyen we, nakokiyen ku di nava rexisıine de peti dabOn O serbildana Agiri, sekiniye. Ev kiteba ku ji teref weşanxana A vesta ve hatiye çap kirin, 184 rO pel in. 25 rO pel je belge O 24 rOpel ji weneyen birevebiren HoybOne ne.

"Helbestvane tepeser O. bejaran Letif Helmet"

Ev berhemji ali Xelil Duhoki hatiye amadekirin. Weşanxaneya Enstituya Kurdi ya li Bruksele ev pirtOk çap kiriye. PirtOk ji 122 rO pel an O du beş an pek te. Beşe k je şirovekirin e, ya duduyan şi er O ferhengoka wan e.

"Kurdistana lroyin" (Problemen tevgera netew1)

Ev pirtOkji ali Navenda Lekolinen Kurdi hatiye arnade kirin.Di ve pirtüke da gotaren zanyaren ROs O Kurd cih digrin. Zanyaren wek M.S.Lazarev, Şekro X. Mihoyi, M.A.Hasretyan, O .İ. Jigalina O A.H.Bagirov di gotaren xwe da, bi çaveki ilmi problemen tevgera netewi yaKurda nOdemi analiz dikin. Gotar ji rOsi hatine wergerandin. Ev berhema heja 152 rO pel e O ji ali Weşanen Roja NO hatiye çap kirin.

109

.OZANVANET KURD

110

"Li welate qirokan'!. Cemall

Ev çirok beş bi beş di rojnama Ronahi O piştre ji di H eviye da hatine weşandin. Bi temami 35 beş in O niha ji w ek pirtik hatine çap kirin. Ç'ırok him bo mezinan him ji bo zarokan e. Him meriv dikenine him ji di de fikrandin. Ni viskar, qirokan dike man e le di esle xwe da li ser merivan dibeje O li nebaşiyen wan bi şeweyeke pekenine rexne dike. Berhem bi wenexeten karikatoriste navdar Ender Özkahraman hatine xemilandin O Mjaye xwendine ye. Ew, ı 76 rOpel e O ji ali Weşanen Roja NO hatiye çap kirin.

''Hozanvan@t Kurd" Sadiq Behaedin Arnedi

Ev berhem, lekolineke heja ye O li ser jiyana ı 9 helbestvanen Kurd rawestiyaye O nimOne ji helbesten wan peşkeş kiriye. Jiyan O berhemdariya helbestvanen Kurd bi rezeke kronolojik! hatine bi cih kirin. PirtOk ji 468 rOpelan pek te, ji ali W eşanxaneya Çanda Kurdi - Pencinar hatiye çap kirin O wergera we ya ji tipen Erebiji ali Zeynelabidin Zinar va hatiye kirin.

"S@k@tan"- Me lle Ev dilhadiye Comani

Ev pirtOka helbeste ya kitejimardi ı 384e (ı 963-64 zayini) koçe da bi tipen erebihatiye nivisandin. Zeynelabidin Zinar ew ji tipen erebi wergerandiye O di gel orijinala w e day e çapkirine. PirtOk 232 rOpel e O ji ali Weşanxaneya Çanda Kurdi-Pencinar hatiye çap kirin.

''Dtwana Osman Sebrt"

Ev berhem, ji deve Osman Sebıi, İsmet Şerif

Wanll ı1 A.Ball jiyana ronakbire mezin ı1

berhemdariya wi dide nasin. Digel ve danasine

temamiya pirtı1ke ji helbesten Osman S ehri pek te

ı1 wekkujinave pirtı1kejixuyaye, berhemdiwana

Osman Sebri ye.Pirtı1k 216 rı1pel e ı1 ji ali

Weşanxaneya Apece va hatiye çap kirin.

lll

12-13 december 1998

PEŞENGEHA KITEBEN KURD1 (Ustallning av kurdiska böcker)

Di peşengeha !sal de seminer, xwendina helbest, çirok u munaqeşeyen cihe hene. Herweha ji bo sedsali ya Rojnamegeriya

kurdi weşanxaneyen kurdan li hev kirine ku !sal kiteben xwe ji % 30 1 heta 70 yi bi erzani bifroşin.

Seminer:

12 December: Li ser kovara Haware Firat Ceweıi 12 December: Li ser Şerefnameye Abdollah Mardux

13 December: Li ser modemite, etnisite u neteweyeti Ebbas Well

Dem/Datum:

Şemi/Lördag 11.00 - 18.00 Yekşem/ Söndag 10.00- 18.00

Cihl Plats:

ABF-Huset, Sveavagen i Stockholm

Arnadekarl Arrengörer: Apec, Helwest, Deng, Jfna Nu, Kitab-i Erzan, Kawa, Medya, Nudem, Vate,

Jfndan, Bfrnebun, Rewşen, Peyam, Pencfnar, Dugir, Raban, Rehend, Gizing

112

ji telefon u faksen jerin h un dikarin agahdari werbigrin:

Tel: 08-26 23 75, 761 81 18 Faks: 08-25 38 57, 761 24 90

APEC-TRYCK Offset & Digital Print Center

KoPIYA ü ÇAPA RENGIN C

Navnişana serlidane!Besiiksadress Sp:l.ngavagen 345, Flysta Navnişana poste/Postadress Box 3318, 163 03 Spanga Telefon +46 8-761 81 18 Telefax +46 8-761 24 90

Sere sibe deyne, pişti nivro werbigire! Liimna in pa fdrmiddagen och hiimta pa eftermiddagen!

S:l hiir kommer Du til! Apec-Tryck. Kare n yckirinC/Öppetrider Vereye bigire il were Apcce Duşem-Pencşem/m:ln- tors

İnlfrc Firav1nllunch

E-mai l: apec@swipnet.se

08.00 - 17.00 08.00 - 15.00 12.00- 13.00