Πλουμιστές Γοργόνες και άλλα Ξόμπλια στην Κρητική Κεντητική του 16ου-19ου αιώνα

Πλουμιστές Γοργόνες ΚείμενοΣοφία Τσουρινάκη Υφάντρια - Τεχνολόγος Αρχαιολογικών Υφασμάτων

40_kentimata_SOS AElig AElig 26-02-07 0139 MM ldquo AElig2

και άλλα ξόμπλια ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗ ΤΟΥ 16ου-19ου αι


4

Ηκεντητική ένας από τους σημαντικό-τερους κλάδους της ελληνικής χειροτε-χνίας χαρακτηρίζεται από την αφομοι-ωτική και αναπλαστική ικανότητα τηςπαράδοσης δηλαδή τον θεμελιακό

παράγοντα της συλλογικής μνήμης Κέντημακεντίδι πλουμί πλουμίδι ξόμπλι1 είναι η διακόσμη-ση που προστίθεται με τη βελόνα πάνω σε ένατελειωμένο ύφασμα ή δέρμα Αυτός ο προστιθέ-μενος διάκοσμος μπορεί να αποτελείται από λευ-κές ή χρωματιστές κλωστές και ποικιλία επιβαλ-λόμενων βελονιών

Το έργο της μελέτης της κεντητικής τέχνης είναιδυσχερές Τα διασωθέντα ακέραια ή αποτμήμα-τα κεντητών υφασμάτων είναι σπάνια σε αντί-θεση με τα υφαντά2 Επιπλέον τα ανασκαφικάευρήματα παρουσιάζουν μεγάλα χρονικά και τοπι-κά χάσματα Δείγματα της κεντητικής τέχνηςέχουν βρεθεί στην Αίγυπτο την Ελλάδα (σπήλαιοτου Πιτσά3 Κεραμεικός4 Κορωπί5) την Κρι-

μαία6 την Παλμύρα τα Δούρα - Ευρωπού τοNoin ndash Ula και το Lou ndash Lan Η μελέτη των ανα-σκαφικών ευρημάτων και η λεπτομερής έρευνατων κεντημάτων της Κοπτικής και Ισλαμικής συλ-λογής του Μουσείου Μπενάκη βεβαιώνουν ότιστην αρχαιότητα ήταν σε χρήση ποικιλία βελο-νιών οι οποίες επιβιώνουν στη μεταβυζαντινήκεντητική της Κρήτης7

Τα δεδομένα υποδεικνύουν ότι οι απαρχές τηςκεντητικής τέχνης επιχωριάζουν στη Συρία8Έχουν συχνά διατυπωθεί εικασίες ότι το κέντη-μα είχε χρησιμοποιηθεί στη διακόσμηση των μινω-

ΗΘΡΥΜΜΑΤΙΣΜΕΝΗ

ΣΥΝΟΧΗΤΗΣ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗΣ

ΤΕΧΝΗΣ

1Ο όρος πλουμία είναι βυζαντινός Οόρος ξόμπλι προέρχεται από το λατι-νικό exemplum Τις τελευταίεςδεκαετίες στην Κρήτη ονομάζονταιπλουμιά και ξόμπλια τα υφαντά κο-σμήματα2 Εξαίρεση αποτελούν τα υφάσμα-τα που βρέθηκαν στις αρχαιολογι-κές ανασκαφές της Βολιβίας και τουΠερού Η αναλογία των κεντητώνυφασμάτων είναι σχεδόν ίση με τωνυφαντών Βλ Harcourt 19343 Από τα παλαιότερα δείγματα ανα-σκαφικών ευρημάτων είναι τα σπα-ράγματα κεντήματος που έφερεστο φως ο καθηγητής Ορλάνδοςστην σπηλιά Πιτσά κοντά στο Ξυλό-καστρο του 6ου πΧ αι Τα μικρο-σκοπικά τεμάχια προέρχονται απόένδυμα και εικονίζουν ζώο ή πουλίμε την τεχνική της αλυσίδας κεντη-

μένης σε δύο σειρές Οι βελονιέςστρέφονται προς όλες τις κατευ-θύνσεις υποδηλώνοντας το πτέρω-μα του πουλιού ή τα μέλη του ζώουΤο χρώμα έχει αλλοιωθεί λόγωπαλαιότητας αλλά και της υγρασίαςτης σπηλιάς Bλ Hundt 19604 Τα έξι μεταξωτά υφάσματα χρο-νολογημένα τον 5ου αι πΧ βρέ-θηκαν σε ένα τάφο του Κεραμεικούπου πιστεύεται ότι ανήκε στην οικο-γένεια του Αλκιβιάδη Είναι απλής ισομερούς δομής καιέχουν υφανθεί με εισαγόμενο μετα-ξωτό νήμα χρώματος άσπρου καιπορφυρού Το ένα ύφασμα φέρειπαρυφή υφασμένη με καρτέλεςενώ κάποιο άλλο υποδεικνύει πώςήταν κεντημένοΤο κέντημα έχει καταστραφεί αλλάσώζονται μικρά πορφυρά τετράγω-

να Βλ Hundt 1960 και Barber19915 Το αξιόλογο σπάραγμα κεντήμα-τος που ανακαλύφθηκε σε ένα κρα-τήρα στο Κορωπί είναι από λινάριΖ συστροφής κεντημένο με μεταλ-λικές κλωστές Η διακόσμησηπαρουσιάζει μία δικτυωτή κα-τασκευή ρόμβων που περικλείουνμικρά λιο ντάρια σε στάση επίθε-σης Τα ελάχιστα δείγματα της κλω-στής δηλώνουν ότι ήταν καμωμένααπό χρυσό και ασημένιο έλασματυλιγμένα γύρω από μία λεπτότατηίνα Bλ Hundt 19696Οι Σκύθο-Ελληνικοί τάφοι της χερ-σονήσου Tὰἣὰὃ στη Μαύρη Θάλασ-σα έδωσαν πολλά αξιόλογα υφά-σματα που παρουσιάζουν πλούσιαποι κιλία κατασκευής Τα ευρήμα-τα που βρίσκονται σήμερα στο


5ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2007

ικών και μυκηναϊκών ενδυμάτων αλλά δεν υπάρ-χουν αποδείξεις9 Στις πινακίδες της Κνωσού καιτης Πύλου δεν αναφέρονται κεντήστρες αν καιαναγνωρίζονται άλλες ειδικότητες εργατριών σχε-τικές με την κατασκευή υφάσματος πχ κλώ-στριες και υφάντριες Οι λιγοστές πληροφορίεςτων αρχαίων συγγραφέων σχετικά με τη διακό-σμηση των υφασμάτων είναι ασαφείς και η βιβλιο-γραφική ένδεια δυσχεραίνει το έργο Η διακό-σμηση του υφάσματος απαντάται γενικά ωςποίκιλμα ποικιλία ήποικιλμός και οι βελονιές ονομά-ζονται ράμματαραφιδεύσεις ήραφιδεύματα Σύμφω-να δε με τον Πολυδεύκη τρήσεις Δεν είναι όμωςξεκάθαρο εάν ο διάκοσμος των υφασμάτων ήτανυφαντός ἐνυφασμένος ήδιϋφασμένος ή είχε κεντηθείεκ των υστέρων με τη βελόνα πάνω στο τελειω-μένο ύφασμα10 Οι ίδιοι όροι απαντώνται και γιατους δύο τρόπους διακόσμησης Πιθανόν η ασά-φεια να έχει προέλθει από το γεγονός ότι σε ορι-σμένες τεχνικές υφαντής διακόσμησης οι λεπτο-

μέρειες κάποιου σχεδίου προστίθενται με τη βοή-θεια της βελόναςβελόνης11

Γνωρίζουμε ότι η Εργάνη Αθηνά είναι προστά-τιδα όλων των χειροτεχνιών αλλά κυρίως αναφέ-ρεται σαν αριστοτέχνης του ἱστοῦ δηλ του κάθε-του αργαλειού Ο Όμηρος ονομάζει ποικίλον τονπέπλον της Αθηνάς laquoὃν ῥ᾽ αὐτὴ ποιήσατο καὶ κάμε χερ-σίνraquo12 Κατrsquo επέκταση εδώ ο ποικίλος χιτώνας σημαί-νει διάκοσμος Με ποικίλματα ήταν διακοσμημέ-νος και ο πέπλος τον οποίον έκανε η Ελένη καιπρόσφερε κατά τα αρχαία έθιμα στον Τηλέμαχο13Αλλά είναι γνωστό από την Ιλιάδα ότι η Ελένηlaquoἐνύφαινεν ἐπί τῆς δίπλακοςraquo τους άθλους των Ελλή-νων και των Αχαιών14 Οι όροι πάσσειν ή ἐμπάσσειν(σκορπίζω πασπαλίζω ραίνω) που απαντώνταιστον Όμηρο πρέπει να συσχετιστούν μόνο με τηνυφαντή διακόσμηση καθώς ο ποιητής αναφέρειγια την Ανδρομάχη15

laquoἀλλ᾽ ἣγ᾽ ἱστὸν ὓφαινεν μυχ0ῶ δόμου ὑψηλοῖοδίπλακα πορφυρέηνἐν δὲ θρόνα ποικίλ᾽ ἔπασσεraquo

Lenin-grand προέρχονται κυρίωςαπό το ταφικό σύνολο laquoοι ΕπτάΑδελφοίraquo κοντά στο KertchΠαντικάπαιο Το Παντικάπαιουπήρξε αποικία των Μιλησίων καισπουδαιότατο κέντρο του ελληνικούπολιτισμού στην Κριμαία Στοντάφο Pavlo-skij αποτμήματακεντητού πορφυρού υφάσματος του4ου αι πΧ τύλιγαν ένα γυναικείοσκελετό μέσα σε ένα ξύλινο φέρε-τρο Στο ένα απότμημα εικονίζονταιανθέμια κεντημένα με άσπρεςμαύρες και πράσινες κλωστές ενώσε ένα άλλο η μορφή ενός ιππέα καιτου αλόγου του πάνω από μία σπει-ροειδή ταινία Για τη λεπτομερήπαρουσίαση των υφασμάτων βλGertsiger 1973 7 Οι σχέσεις και οι επαφές μεταξύΚρήτης και Αιγύπτου βεβαιώνονται

ήδη από το 2600 πΧ Οι αμοιβαίεςεπιδράσεις στην υφαντουργία τωνδύο πολιτισμών έγιναν ιδιαίτερααισθητές στη βασιλεία της Hat-sepsut (1504-1482 πΧ) όταν Μι-νωίτες πρεσβευτές επισκέφθηκαντη χώρα προσφέροντας υφάσματασαν δώρα Βλ Tsourinaki 20078 Βλέπε υποσ 39 Η μόνη σχετική λέξη είναι ο όροςa-ke-ti-ri-ja ίσως ἀσκήτρια πουσημαίνει την εργαζόμενη στο τέλοςτου υφαντού Βλ Killen 1979Σαπουνά-Σακελλαράκη 1971 καιΖώρα 195610 Πολλές τεχνικές κεντητής δια-κόσμησης φαίνεται ότι έχουν προ-έλθει από τεχνικές υφαντής διακό-σμησης Πχ η πισωβελονιά πιθανόνκατάγεται από την υφαντή τεχνικήπεριτύλιξης των στημονιών (soumak)

Τα παλαιότερα σωζόμενα δείγματατης υφαντής τεχνικής προέρχονταιαπό τα ανασκαφικά ευρήματα τουJCatal Huumlyuumlk της Ανατολίας χρο-νολογημένα γύρω στο 6000 π ΧΒλ Barber 199111 Για βελόνες που έχουν βρεθεί σεαρχαιολογικές ανασκαφές βλPfisterBellinger 194512 ᾽Iλιάδα Ε στ 73413 ᾽Oδύσσεια Ο στ 104 Στην Κρήτηεπικρατεί ακόμη η συνήθεια ναπροσφέρουν στους επίσημουςξένους ως δώρα εκλεκτά υφαντά καικεντήματα14 laquoἡ δὲ μέγαν ἱστὸν ὓφαινεν δίπλακαπορφυρέην πολέας δ᾽ ἐνέπασσεν ὰέθ-λουςΤρώων θ᾽ ἱπποδάμων καὶ Aχαιῶνχαλκοχιτώνωνraquo Όμηρος ᾽Iλιάδα Γ στ 12515 Όμηρος ᾽Iλιάδα Χ στ 440


6

Δηλώνοντας τον υφαντό διάκοσμο ο Ευριπίδηςχρησιμοποιεί τον όρο ποικίλλω στην Εκάβη16 καιστην Ιφιγένεια εν Ταύροις17 Ο Πλάτων στην Πολι-τεία διακρίνει τις δύο διαφορετικές τεχνικές laquoπλή-ρης μὲν ὑφαντικὴ καὶ ποικιλίαraquo18 αλλά στον Εὐθύ-φρονα αναφερόμενος στον περίφημο υφαντόπέπλο των Παναθηναίων λέει ότι ήταν laquoμεστὸς ποι-κιλμάτωνraquo Ο Πολυδεύκης ονομάζει την ποικιλτικήνείδος υφαντικό19 και μας δίνει πληροφορίες γιαένα άντρα επαγγελματία με το όνομα Αἰσχίνης

Ο όρος διανθίζειν που χρησιμοποιεί ο Πλούταρ-χος δηλώνει τον διάκοσμο του υφάσματος αλλάείναι αμφίβολο αν πρόκειται περί υφαντού ήκεντητού20 Στις αρχαίες επιγραφές έχουμε ανα-φορές και για κατάστικτους χιτῶνες21 Στίγμα σημαί-νει το κέντημα με οξύ εργαλείο (βελόνα) και στι-κτός κεντημένος Τα κατάστικτα λοιπόν ενδύματαείχαν κοσμήματα σε ολόκληρη την επιφάνεια πουπιθανόν να ήταν κεντητά δεν αποκλείεται όμωςνα ήταν και υφαντά

Εκτός από τους αμφίβολους όρους διατηρή-θηκαν και άλλοι που δηλώνουν αναμφισβήτητατο εκ των υστέρων κέντημα με τη βελόνα ΣτηνΟδύσσεια η περικεφαλαία του Πάρι περιγράφε-ται σαν laquoπολύκεστος ἱμάςraquo και η ζώνη της Αφροδί-της σαν laquoκεστὸς ποικίλος ἱμάςraquo22 Ο Ησύχιος χρησι-μοποιεί τον όρο laquoβελονοποικίλτηςraquo και τον εξηγεί laquoὁτ0ῆ ραφίδι ὓφη ποιῶν καὶ ζωγραφῶνraquo Στην Παλαιά Δια-

θήκη γίνεται πάντοτε διάκριση ανάμεσα στα υφα-ντά και στα κεντητά ιερά υφάσματα23 ενώ τοαπόσπασμα του Σιλεντιάριου αναφέρεται παρα-στατικά στο κέντημα24 (εικ 1693)

Στα κρητικά μεταμεσαιωνικά κείμενα για τηδιακόσμηση του υφάσματος έχουν χρησιμοποιη-θεί οι όροι κεντῶ25και γαζώνω26 Ο Χαρίδημος τοαρχοντόπουλο της Κρήτης λέει στον laquo᾽Eρωτόκρι-τοraquo

laquoΠερνῶντας μιά ταχτερινή θωρῶ μιάν πλουμισμένη μιάν ἀγγελοζουγγράφιστη ροδοπεριχυμένη σέ παραθύρι ἐκάθουντο μέ γνώση καί μέ τάξη πανίν ἐκράτει κ᾽ ἤκαμε γάζωμα μέ μετάξιraquo Ο όρος γαζώνω απαντάται και σε μαντινάδες

laquoστὸ παραθύρι κάθεσαι τὴν βράκα σου γαζώνεις καὶ μέσαστὰ γαζώματα τὸν νοῦ μου πρεμαζώνειςraquo Παρόμοιαlaquoτὸ ποδαστραγαλάκι σου κι᾽ ἡ βράκα ἡ γαζωτή σου ἐκεῖνανὰ μὲ κάμανε σκλάβο καὶ δουλευτή σουraquo Τις τελευταί-ες δεκαετίες ο όρος γαζώνω έχει χρησιμοποιηθείεξίσου για την κεντητή τεχνική της πισωβελονιάςγαζάκι ή πισωκέντι όσο και για την υφαντή τεχνικήτης γαζωτής περιτύλιξης των στημονιών που γίνεταιστον αργαλειό (πχ γαζωτές πατανίες) Άλλωστε καιοι δύο προσομοιάζουν στη μορφή

laquoΧαρώ τό Θηόν του πού rsquo βρενε τήν ἔρμη τή βελόνα καί παίζει στά χεράκια σουγλυκειά μου μελιδόνα raquo

16 laquoἤ Παλλάδος ἐν πόλει τῆς καλλιδίφρου θεᾶς ναίουσ᾽ ἐν κροκέ0ωπέπλω ζεύξομαι ἆρα πώλους ἐνδαιδαλέοισι ποικίλλουσ᾽ ἀνθοκρόκοισι πήναιςraquo Ευριπίδης Εκάβη στ 222-22417 laquoοὐδ᾽ ἱστοῖς ἐν καλλιφθόγγοιςΚερκίδι Παλλάδος Ατθῖδος εἰκὼκαὶ Τιτάνων ποικίλλουσ᾽ raquo Ευριπίδης᾽Ιφιγένεια ἐν Ταύροις στ 466-47118 laquoκαὶ ὑπό τῶν ἀγαθῶν γραφέων τά τεἄλλα ἱερὰ ἡμῖν καταπεποίκιλται καὶ δὴ τοῖςΜεγάλοις Παναθηναίαοις ὁ πέπλοςμεστὸς τῶν τοιούτων ποικιλμάτων ἀνάγε-ται εἰς τὴν Ακρόπολινraquo Πλάτων Εὐθύ-φρων 6ὴ19laquoποικιλτὴν δὲ Αἰσχίνης Τιμάρχου κατη-γορῶν εἶπεν ἔστι δὲ τοῦτο ὑφαντικόν

εἶδος ἡ δὲ τέχνη ποικιλτικήraquo Πολυδεύ-κης Ονομαστικόν 7 34 20 laquoχιτώνων ἱππικῶν καὶ στρατιωτικῶνχλαμύδων διηνθησμένωνraquo Πλούταρ-χος Φιλοποίμην 921 laquoὁ δὲ κατάστικτος χιτών ἐστιν ὁ ἔχωνζ0ῶα ἢ ἂνθη ἐνυφασμέναraquo Πολυδεύ-κης Ζ 5522 laquoδιά το πολυκέντητον αὐτόν είναιraquoσύμφωνα με τον Σχολιαστήν Ο όροςlaquoπολύκεστος ἱμάςraquo αδιαφιλονίκηταδηλώνει κέντημα ενώ ταυτόχροναπαρέχει την πληροφορία ότι γίνο-νταν κεντήματα και πάνω σε δέρ-ματα Στη Φαραωνική Αίγυπτοέχουν διασωθεί κεντήματα που ταθέματά τους έχουν δημιουργηθεί μεεπιρραμμένα πολύχρωμα δέρματα

μία τεχνική που ακόμα συνηθίζεταιστην Αφρική 23 laquoκαὶ τ0ῆ πύλ0 η τῆς αὐλῆς κάλυμμα ἐξὑακίνθου καὶ πορφύρας καὶ κοκκίνουκεκλωσμένου τ0ῆ ποικιλί0α τοῦ ραφιδευ-τοῦraquo Εξοδος 27 1624 laquoποίκιλε σέβας Χριστοῖο προσώπου τοῦτο δὲ καλλιπόνοιο φυτεύσατο χείρεσιτέχνης οὐ γλυφὶς οὐ ραφίδων τις ἐλαυνο-μένη διὰ πέπλωνraquo Σιλεντιαρίου῎Εκφρασις τοῦ ναοῦ τῆς Αγίας Σοφίαςστ 764-76625Η λέξη κεντῶ χρησιμοποιείται καιμεταφορικά laquoρίγος τὸν κέντησεraquo Ηβελονιά ονομάζεται και κεδιά26 Ο όρος χρησιμοποιείται και σανσυνθετικό της λέξης τρυπογάζιαζούρ



Στον τάφο του Tutrsquoankamugraven βρέθηκαν τέσσερακεντημένα υφάσματα του 1400 πΧΤο σπουδαι-ότερο είναι ένας ακέραιος χιτώνας Οι πλαϊνέςπλευρές του ενδύματος είναι διακοσμημένες μεπολύχρωμες ταινίες ανισομερούς στημονίσιαςδομής μία οικεία τεχνική στην Αίγυπτο ενώ οποδόγυρος φέρει επιρραμμένες ταινίες κεντημέ-νες με την τρυπωτή βελονιά και την βελονιά αλυ-σίδας Κεντημένη είναι και μία μικρή επιφάνειακάτω από τη λαιμόκοψη που περιλαμβάνει τοόνομα του Tutrsquoankamugraven και τυπικά Αιγυπτιακάσύμβολα (ankh)Τα κεντήματα του ποδόγυρουαπεικονίζουν συριακά θέματα όπως γρύπες μεφτεράθηλυκές σφίγγεςφανταστικά ζώα και ανθέ-μια Με εξαίρεση το όνομα του φαραώη εικονο-γραφία του ενδύματος δηλώνει συριακή κατα-σκευή Λαμβάνοντας υπrsquo όψηότι στην Αίγυπτοδεν έχουν βρεθεί προγενέστερα ή μεταγενέστε-ρα δείγματα κεντητικής φαίνεται ότι ενώ ο χιτώ-νας είχε υφανθεί για τον Tutrsquoan- kamugravenοι επιρ-

ραμμένες ταινίες που άλλωστε δεν ταιριάζουνακριβώς στα μέτρα του ενδύματοςείχαν κατα-σκευαστεί από Σύριους τεχνίτεςΑλλά και η θεμα-τογραφία των άλλων τριών κεντητών υφασμάτων(εκτελεσμένα με τη βελονιά αλυσίδα)που βρέ-θηκαν στον τάφουποδηλώνουν συριακή κατα-σκευή Γύρω στο 1600 ndash 1400 πΧ εμφανίζονταιστην Αίγυπτο ξένες υφαντουργικές συνήθειεςόπως η τρυπητήκιλιμίσια τεχνική με πολλά υφά-δια (tapestry) και ο όρθιος αργαλειός τύπου πλαί-σιομε την οποία είναι συνδεδεμένοςΤα χρονικάτου φαραώ Tuthmosis III αναφέρουν ότι εκείνητην περίοδο 150 ξένοι εργάτες από την Ασία (ανά-μεσα στους οποίους και πολλοί Σύριοι) είχαν έρθειστη χώρα και εργάζονταν στο ναό του AmugravenΕίναιλοιπόν πολύ πιθανό ότι οι Σύριοι υφαντουργοίέφεραν τη δική τους τεχνογνωσία στην ΑίγυπτοΓια τα υφάσματαβλCrowfoot and Davies1941Γιατις υφαντουργικές τεχνικές και τη σχέση με ταεργαλεία ύφανσηςβλTsourinaki2005

Τάφο του Tutrsquoankamugraven βρέθηκαν τέσσερα κεντημένα

(εικ 1693)


8

Ηιδιαιτερότητα του ύφους της κρητικήςκεντητικής που αναγνωρίζεται τόσοστα θέματα όσο και στην τεχνική και δια-φοροποιεί αυτά τα κεντήματα από τωνυπόλοιπων νησιών του Αρχιπελάγους

είναι η επιλογή της κεντήστρας να χρησιμοποιή-σει πολυειδείς βελονιές27 μέσα σε μία φυσιοκρατικήδιάθεση και χρωματική ευεξία που εναρμονίζο-νται αισθητικά σαν απόλυτη κατάφαση της ύπαρ-ξης Τα σωζόμενα παραδείγματα υποδεικνύουνότι τόσο τα κεντήματα του σπιτιού όσο και τακεντήματα της ενδυμασίας αποτελούσαν πλήρειςενότητες με ενιαία χρωματική και τεχνοτροπικήδιάθεση αλλά και με άξονα το νυφικό κρεβάτιΉδη κατά τη βυζαντινή περίοδο είχε διαμορφωθείτο τυπικό του γάμου και το νυμφοστόλι28 κατείχειδιαίτερη θέση στη ζωή των γυναικών Τα κεντή-ματα του σπιτιού (σεντόνια μαξιλάρια κρεββα-τόγυροι κουρτίνες) αλλά και τα κεντήματα τηςφορεσιάς αποτελούσαν τμήματα της προίκας καιγιrsquo αυτό στο νοηματικό τους περιεχόμενο βαραί-νει κατά κύριο λόγο ο συναισθηματικός κόσμοςτων γυναικών Σήμερα πολλές μουσειακές συλ-

λογές περιέχουν αποτμήματα αυτού που κάποτευπήρξε ο μακρύς κεντημένος ποδόγυρος του κρη-τικού φουστανιοῦ29 ένα ένδυμα που έμοιαζε μορ-φολογικά στα δυτικά αναγεννησιακά ρούχα Ταχαρακτικά των Ευρωπαίων περιηγητών του 16ου -18ου αι παρουσιάζουν ένα φαρδύ ρούχο30 πουκρέμεται γύρω από το γυναικείο στήθος σχηματί-ζοντας πλούσιες πτυχώσεις στο κάτω μέρος31 (εικ1867) Η κυριαρχία του λευκού χρώματος η πολύ-πτυχη ραφή και το ψηλό ζώσιμο στο στήθος αφή-νουν να διαφανεί η άμεση σχέση του φουστανιούμε την παλαιότερη οικογένεια των χαμένων ενδυ-μασιών του Αρχιπελάγους που συνοδευόταν απόένα εσωτερικό φαρδυμάνικο πουκάμισο κι έναπερισσότερο ή λιγότερο μακρύ εξωτερικό στοι-

ΤΑ ΚΩΔΙΚA ΜΗΝYΜΑΤΑ

ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΉΣ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗΣ

ΤΟΥ 16ου ndash 19ου αι

27 Στην κεντητική των υπόλοιπωννησιών του Αιγαίου μία ή δύο τεχνι-κές έχουν χρησιμοποιηθεί για το ίδιοκέντημα28 Ο νυφικός παστός στολιζόταν μελουλούδια και βαρύτιμα υφαντά καικεντητά υφάσματα Ο γαμπρός καιη νύφη ντύνονταν με πολύτιμαενδύματα και κοσμήματα Για ταήθη και έθιμα του γάμου στη βυζα-ντινή περίοδο βλ Κουκουλές 1951 29 Και όχι πουκάμισου όπως γρά-φεται συνήθως Στις αρχές του17ου αι ο όρος fustagni στηνβενετική διάλεκτο σήμαινε λευκόἀπομεσοφούστανο Στα κρητικάμεταμεσαιωνικά κείμενα η λέξη

φουστάνι ndash φιστάνι χαρακτήριζε γενι-κά το γυναικείο ένδυμα απλό ήσύνθετο (ἀπομεσοφούστανο ἀποξω-φούστανο παλαιοφούστανο) Η ενδυ-μασία απαντάται γενικά ως ἐντυμα-σά ροῦχα ἀλλαξά και φορεσά Οιίδιες λέξεις χρησιμοποιούνται καισήμερα με τη διαφορά πως έχουνγενική ή ειδική σημασία30 Για αυτόν τον ενδυματολογικότύπο και τις γυναίκες των Σφακιώνέχουμε πληροφορίες από τα κείμενατων περιηγητών Belon και DapperlaquoΤὰ στήθη τῶν γυναικῶν καὶ οἱ ὦμοι εἷναιἀκάλυπτοι γιατὶ δὲν ἔχουν τ0ὴν συνήθεια νὰφοροῦν πλαστρόν καὶ γιαυτὸ εἷναι ἡλιο-καμμένεςraquo laquoΟἱ γυναὶκες τῶν Σφακίων

περπατοῦν μὲ τοὺς ὤμους ἀκάλυπτους δὲνφοροῦν λειψίδια καὶ ἔχουν τὸ χρῶμα πολὺμελαχροινόraquo31Τα λίγα φουστάνια και ποδόγυροιπου παραμένουν ακέραια πιστο-ποιούν ότι ο τρόπος ραφής ήτανπολύ απλός Το φουστάνι κατα-σκευαζόταν από πέντε φύλλα χειρο-ποίητου υφάσματος φάρδους 61-70εκ χωρίς ιδιαίτερο κόψιμοΠολλές σούρες στο πάνω μέρος στέ-νευαν το φουστάνι και το συγκρα-τούσαν στο στήθος Όπως δείχνουνκάποιοι ποδόγυροι τα τμήματα τουυφάσματος κεντιόνταν μεμονωμέ-να γιατί συχνά τα σχέδια δεν ταιριά-ζουν μεταξύ τους στις ενώσεις

ΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ



χείο32 Το φουστάνι Τ97-1967 του ΜουσείουVictoria and Albert παρουσιάζει καθαρά τοντρόπο ραφής αλλά και το πώς φοριόταν Τοκεντρικό φύλλο του ενδύματος έχει ένα κατακό-ρυφο άνοιγμα που προφανώς διευκόλυνε τηγυναίκα να το φορά και σε περίοδο θηλασμούΔεξιά και αριστερά του ανοίγματος αρχίζει μίασειρά πυκνά σουρωμένων και ραμμένων πιετών(εικ 1830) Πάνω στις σουρωμένες πιέτες έραβανμπροστά και πίσω δύο θηλειές μέσα από τις οποί-ες περνούσαν υφασμάτινα κορδόνια για νασυγκρατούν το φουστάνι κάτω από τις μασχάλες33Το συγκεκριμένο φουστάνι φέρει και δύο οριζό-ντια ραμμένες βαθιές πιέτες που φαίνεται ότι ρύθ-μιζαν το ύψος του Μία λωρίδα υφάσματος πουβρίσκεται ραμμένη εσωτερικά στον ποδόγυροβοηθούσε το ένδυμα να κρατιέται καλύτερα ότανφοριόταν

Ο ποδόγυρος 30-45εκ ήταν ο μοναδικός διά-κοσμος του ενδύματος Στην παρυφή του υπάρ-χει συνήθως μία στενή κεντημένη λουρίδα πουορίζεται από γραμμές και περιέχει ελισσόμενουςβλαστούς που περικλείουν μικρά διακοσμητικά

θέματα (εικ 4859 3114 3030) Το κυρίως θέματου ποδόγυρου αναπτύσσεται πάνω στη βάσηπου δημιουργεί η ταινία της παρυφής (εικ 3013)Σε αυτήν τη δεύτερη και φαρδύτερη επιφάνειααναπτύσσονται δύο βασικά θέματα που εναλ-λάσσονται ρυθμικά

Εντυπωσιάζει η σύνθεση αρχετυπικών κι ευγο-νικών συμβόλων όπως η γοργόνα οι δεόμενεςμορφές (εικ 3090) το ιερό δέντρο ο εστεμμένοςδικέφαλος αετός τα πουλιά και τα λουλούδιακάποια από τα οποία διατηρούνται εξελίσσονταιή μετασχηματίζονται στην πάροδο του χρόνου(εικ 3020 3069 4817) Στα μέσα του 19ου αιόταν άρχισαν να δημιουργούνται οι πρώτες συλ-λογές των κρητικών κεντημάτων στα Μουσείααυτό το ένδυμα όπως και άλλα ενδυματολογικάεξαρτήματα είχαν πάψει πια να χρησιμοποιού-νται34 (εικ 1834) Προφανώς ο μακρύς ποδόγυ-ρος με τα γραπτά κεντήματα των περισσότερωνφουστανιών κόπηκε και φυλάχτηκε ως οικογε-νειακό κειμήλιο ή πουλήθηκε

Υπάρχει μία σημαντική ομάδα ποδόγυρων αλλάκαι ακέραιων φουστανιών που φέρουν κεντημέ-

32 Βλ Δεληβορριάς 199233 Ο Tournefort στα ταξίδιαπου πραγματοποίησε στηνΚρήτη το 1656-1708 έγρα-ψε για τις γυναίκες τηςΙεράπετρας laquoΑφήνουν ακάλυπτο τοστήθος και τους ώμους καιτο φόρεμα κρέμεται απότους ώμους με δύο κορδό-νιαraquo Βλ Tournefort 171834 Ένα εξάρτημα της γυναι-κείας ενδυμασίας που έχει επίσηςχαθεί είναι το σπαλέτο με τα χρυσό-πλεκτα ένα κάλυμμα κεφαλιού ραμ-μένο από χειροποίητο μεταξωτό

οὐγιωτό ύφασμα και στολισμένομε τα πλεχτά μία ιδιαίτερη

κατασκευή δαν-τέλαςΚατά τη διαπλοκή τωνστενών δαντελών σχη-ματίζονταν μικρά γεω-μετρικά σχέδια ενώστις μεγάλες εναλλάσ-σονταν συνήθως δύο

θέματα ο δικέφαλοςαετός και γυναικείες μορ-

φές που κρατούσαν λου-λούδια Η σπάνια αυτή τεχνι-

κή που στην Ελλάδα γινότανμόνο στην Κρήτη και κυρίως στα

Σφακιά θα είναι το θέμα μιας προ-σεχούς μελέτης


νη την ημερομηνία κατασκευής καθώς και ταονόματα των γυναικών που τα φιλοτέχνησαν

To Μουσείο Victoria και Albert του Λονδίνουέχει τρία δείγματα Κρητικής κεντητικής Το φου-στάνι no 2054-1876 με πολύχρωμο ποδόγυροφέρει κεντημένη χρονολογία 1733 και το όνομα τηςκεντήστρας Γεωργία Γραμματικόπουλου (εικ 1792)Το φουστάνι no Τ97-1967 με μονόχρωμο ποδό-γυρο φέρει χρονολογία 1757 και το όνομα ΜαρίαΠαπαδοπούλα (εικ 1798)

Το απότμημα του μονόχρωμου ποδόγυρου no2051-1876 φέρει χρονολογία 1762 Στις συλλογές τουΜητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέα Υόρ-κης υπάρχουν δύο αποτμήματα φουστανιών μεπολύχρωμο ποδόγυρο χρονολογημένα το 1697 και1726 Όλες οι χρονολογίες οδηγούν στο συμπέρα-σμα ότι τα συγκεκριμένα κρητικά φουστάνιακεντήθηκαν μετά το 1669 όταν δηλαδή η πολιτι-κή εξουσία στην Κρήτη είχε περάσει από τα χέριατων Βενετών στους Οθωμανούς

10




12




14




Ηθεματογραφία και η χρωματολογίατων κρητικών κεντημάτων διαμορ-φώνει δύο υποομάδες Η μία ομάδαπεριλαμβάνει τα πολύχρωμα κεντή-ματα που χαρακτηρίζονται από μία

ανεξάντλητη χρωματική ευφορία και επαναλαμ-βανόμενα πυκνά τοποθετημένα διακοσμητικάθέματα (ρόδακες γαρύφαλλα κουκουνάριαλαγούς σκαλόρνιθες σκυλάκια φίδια αίγα-γρους πέρδικες) σαν συμβολική επένδυσηευκαρπίας (εικ 3015 3122)Στονοργιαστικό φυτι-κό τους διάκοσμο το ιερό δέντρο κρυμμένο πίσωαπό τη διακοσμητικότητα ενός δοχείου με άνθησηματοδοτεί μία ευγονική υπόσχεση φερμένημέσα από πανάρχαιες πεποιθήσεις και καταβολέςτης Ανατολής (εικ 4824) Ο μουσικός ρυθμός τηςεναλλασσόμενης μορφής κυριαρχεί στις παρα-στάσεις και το ανθοφόρο αγγείο εικονίζεται μεδύο τύπους - ένα πλατύτερο και ένα στενότερο -που εναλλάσσονται ρυθμικά απηχώντας τον ιαμ-βικό ή τροχαϊκό στίχο μιας μαντινάδας (εικ 3132)Στη συχνή παρουσία του εστεμμένου δικέφαλουαετού διακρίνεται η επιβίωση της βυζαντινήςυφαντουργίας35 (εικ 1764 1770 1779) Η θάλασ-σα το κατεξοχήν ενοποιητικό στοιχείο καθαγιά-

ζεται με την ευεργετική παράσταση της γοργό-νας που καταπραΰνει την αγωνία του αγνώστουσαν ευχή36 (εικ 3029 3096) Φανταστικά ή πραγ-ματικά όντα όπως ο δικέφαλος αετός πουλιά μεπαραδείσιες ουρές φίδια και γαρύφαλλα συντρο-φεύουν την αινιγματική μορφή της γοργόναςπου εμφανίζεται τοποθετημένη πάνω από ταανθοφόρα αγγεία (εικ 1761 1779 3033 30363052) Φίδια συνήθως χρώματος πράσινου απα-ντώνται σχεδόν σε όλα τα κεντήματα37 (εικ3028) Όταν ορισμένα σημαντικά θέματα όπωςη γοργόνα το φίδι ο αετός με την πάροδο τουχρόνου υποβιβάζονται μέσα στην παράστασητότε μετατρέπονται σε λουλούδια Εκτός από τονδικέφαλο αετό τα υπόλοιπα διακοσμητικά θέμα-τα απαντώνται με μικρές παραλλαγές στα μεσαι-ωνικά βιβλία υποδειγμάτων καθώς και στακεντημένα υφάσματα και δαντέλλες της Ευρώ-πης και ειδικότερα της Βενετίας

Το αμέσως επόμενο εξελικτικό στάδιο είναι ηδεύτερη ομάδα των κεντημάτων στα οποία επι-

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓIΑ ΚΑΙ ΤΡOΠΟΙ

16

35 Μετά τον 10ο αι τα υφαντουργι-κά εργαστήρια του Μεγάλου Παλα-τίου στο Βυζάντιο παρήγαγαν πολλάπορφυρά μεταξωτά υφάσματα δια-κοσμημένα με αετούς ndash τα λεγόμεναἀετάρια παλιό σύμβολο αυτοκρατο-ρικής δύναμης γνωστό ήδη από τηΡωμαϊκή εποχή

Το γνωστότερο ύφασμα της κατη-γορίας αυτής είναι το υψηλής ποιό-τητας σουδάριο του Αγίου Γερμανούπου βρίσκεται σήμερα στην Auxerreχρονολογημένο γύρω στο 1000 μΧΣε βάθος μενεξεδί ξεχωρίζουν χρυ-σοί αετοί σε τόνους σκούρου γαλά-ζιου και πράσινου στα μάτια και σταδαχτυλίδια που κρατούν στο ράμφος

τους Η γεωμετρικότητα των αρπα-κτικών πουλιών με τα απλωμέναφτερά και τη ριπιδωτή ουρά δίνουνστα θέματα χαρακτήρα εντυπωσια-κής επισημότητας

Το θέμα του δικέφαλου συνδέθη-κε ιδιαίτερα με την τέχνη της δυνα-στείας των Παλαιολόγων Σrsquo ένακάλυμμα του πρώτου μισού του 15ου

αι που ανήκει σήμερα στο μονα-στήρι της Grottaferrata βλέπουμεπάνω στο κυανό βάθος να έχουνκεντηθεί με αργυρά σύρματα στημέση μέσα σε ένα κύκλο ο δικέφα-λος αετός και στις τέσσερις γωνίες τομονόγραμμα των Παλαιολόγων Σταμεταβυζαντινά κεντήματα είναι

άγνωστο αν ο δικέφαλος αετός απει-κονίζεται σαν εθνικό σύμβολο φυλα-κτήριο σχήμα ή σαν απλό παραδο-σιακό θέμα που έχει χάσει τονσυμβολισμό του Για τα βυζαντινάυφάσματα βλ Θεοχάρη 1994

36 Στους παλαιότερους ποδόγυ-ρους ίσως διατηρεί κάποια μαγικήδύναμη δηλαδή να διώχνει το κακόμακριά από την κοπέλα που τονφορεί

Στα μεταγενέστερα όμως κεντή-ματα αποβάλλει τον θαλασσινό τηςχαρακτήρα και μεταμορφώνεται σεμία ολόσωμη γυναίκα με χέριααπλωμένα που κρατούν δύο γαρύ-φαλλα Μερικές φορές πάνω στον



κρατεί μία μονόχρωμη (εικ 3149 4814) και περισ-σότερο συμβατική απόδοση των θεμάτων (ανοι-χτού κόκκινου ή σκούρου μπλε χρώματος) Τασχήματα απλουστεύουν αποκτούν ακαμψία καισταδιακά δείχνουν να εκφυλίζονται από την επα-νάληψη δηλαδή τη φυσική φθορά που φέρνει ηπολυχρησία και η αποδυνάμωση των περασμέ-νων ιδεών Αν και η γοργόνα με τις δύο ουρέςεμφανίζεται και σε αυτά τα κεντήματα η απου-σία πολυχρωμίας αφαιρεί από τη ζωντάνια τηςσύνθεσης που υπάρχει στα πολύχρωμα κεντή-

ματα Τα σωζόμενα κλινοσκεπάσματα και μαξι-λάρια παρουσιάζουν την ίδια θεματογραφίαχρώματα και τεχνικές με τα πολύχρωμα φουστά-νια Αλλά τα διαφορετικά σχήματα και διαστάσειςτων υφασμάτων οδήγησαν τις κεντήστρες σε μίαδιαφορετική οργάνωση του διακοσμητικού τουςπεδίου Συχνά τα πολύπλοκα επαναλαμβανό-μενα μοτίβα τους είναι τοποθετημένα με τέτοιοτρόπο ώστε να δημιουργείται η αίσθηση μίας τρί-της διάστασης38 (εικ 1819) Διαφορετική οργά-νωση παρουσιάζουν και τα μαξιλάρια (εικ 1833)

ίδιο ποδόγυρο βρίσκουμε και τουςδύο τύπους

37 Η φιγούρα του φιδιού επιβίω-ση αρχαίας λατρείας είναι συχνή σταέργα της κρητικής παραδοσιακήςτέχνης Στα παλαιότερα χρόνια τοθέμα του συνηθιζόταν και στα δαχτυ-λίδια του αρραβώνα Τα φίδια όμωςτων κρητικών κεντημάτων έχουν ένακοινό χαρακτηριστικό που τα φέρ-νει πιο κοντά σε μία πλατύτατα δια-δεδομένη δοξασία

Στο μέτωπό τους συχνά φυτρώνειένα φιδοκέρατο το λιόκρινο ή λιό-κουρνο (από την ιταλική λέξη licornoλατινικά unicorno που σημαίνειμονόκερως) στο οποίο οι άνθρωποι

απέδιδαν φυλακτικές και θεραπευτι-κές δυνάμεις Βλ Κρητικό Πανόραματ 18 σ 159-171

Τα δηλητηριώδη φίδια με βασικόεκπρόσωπο την κερασφόρο έχιδνααποτελούσαν πραγματικά φόβητρακαι για τους Αιγυπτίους της αρχαιό-τητας Οι πρώτες καταγραμμένεςμαγικές ευχές εναντίον των φιδιώνχρονολογούνται από τα Κείμενα τωνπυραμίδων

Το μονόγραμμα της κερασφόρουέχιδνας δηλαδή το σχήμα ενός φιδι-ού με δύο κερατάκια υπήρξε ένααπό τα βασικότερα φωνογράμματατης αρ-χαίας ιερογλυφικής γραφήςΓια την αντιστοιχία του φωνογράμ-

ματος με τα ανάλογα σημεία τηςιερατικής και δημώδους γραφήςκαθώς και τη σημερινή φωνητικήμεταγραφή του (ὺ) βλ Μαραβέλια2003

38 Από τα πιο λαμπρά παραδείγ-ματα είναι το ολοκέντητο laquoφελόνι τηςΚασσιανήςraquo που μεταφέρθηκε απόΚρητικούς πρόσφυγες στη Σίφνο του16ου- 17ου αι όταν η καλλιτεχνικήπαραγωγή της Κρήτης γνώρισε τημεγάλη της άνθηση Το φελόνιο πουσήμερα ανήκει στο Μουσείο ΛαϊκήςΤέχνης είχε προφανώς κατασκευα-στεί από μεγάλο κλινοσκέπασμα ήκουρτίνα κατά την περίοδο των επα-ναστάσεων


18

Πολλά δέντρα που δίνουν τροφή (φοινικιάμουριάαμυγδαλιάβερικοκιάαμπέλι αμυ-γδαλιά δάφνη) κρίθηκαν ιερά για τουςανθρώπους στην αρχαιότηταΤα θρησκευ-τικά κείμενα των Χαλδαίων μιλούν για τα δύοιερά δέντρα που υψώνονται έξω από τηνκατοικία των θεώντο δέντρο της αλήθειαςκαι το δέντρο της ζωής που οι φύλακέςτους διώχνουν τα κακά πνεύματαΗ Αβέστααναφέρει ότι το κοσμικό δέντρο haoma ήhom συμβόλιζε την αθανασία της ψυχής καιτου απέδιδε θεραπευτικές ιδιότητες για τοσώμα και την ψυχή Η πιο αρχαϊκή μορφήτου κοσμικού δέντρου παριστάνει ένα φοί-νικα ανάμεσα σε δύο ανθρώπινες ή ζωικέςφιγούρεςσυμμετρικά τοποθετημένες δεξιάκαι αριστεράπου συμβολίζουν τους φύλα-κες του φυτού Η εικονογραφία πέρασε απότους ασσυριακούς κυλίνδρους στα ελληνο-ρωμαϊκά και σασσανιδικά υφάσματα καιαπό εκεί στους Μουσουλμάνουςπου ανα-γνωρίζουν το ιερό δέντρο Tubaπου σκιάζειτην πηγή των ιερών ποταμών στον παρά-δεισοΣτα περσικά και τα κοπτικά υφάσμα-τα το ίδιο θέμα εικονίζεται σαν ανθοφόρο

αγγείοπου στα κλαδιά του κάθονται άνθρω-ποι και ζώαΑνθρώπινες μορφέςπου περι-βάλλονται από κλαδιά κισσού ή αμπελιούήταν από τα πιο προσφιλή θέματα των ελλη-νιστικών και παλαιοχριστιανικών ψηφιδωτώνκαι έργων μικροτεχνίαςΤο κοπτικό ύφασμααρευρ7127του Μουσείου Μπενάκη5ου -6ου αιαπεικονίζει τον Διόνυσο laquoΔενδρίτηraquoΜέσα από ένα κάνθαρο ξεπροβάλλουν κλή-ματα αμπελιού και ανάμεσα τους η μορφήτου Διονύσου κατσίκες και πουλιά πουτρώνε φύλλα και σταφύλιαΒλTsourinaki2004Για ένα παρόμοιο ύφασμα στο Μου-σείο Λαϊκής ΤέχνηςβλΑποστολάκι 1942-44 Το ανθοφόρα αγγείο αποτελεί το βασι-κό θέμα στα μεταξωτά μεταβυζαντινάκεντήματαστα οποία η ελληνική παράδοσηπρόσθεσε τα δικά της σύμβολαφίδιαπετει-νούςδικέφαλους αετούςελάφια και γοργό-νεςΠλάι στα συμβολικά αυτά θέματα εικο-νίζονται σκηνές της καθημερινής ζωήςόπωςτο νυφικό ζευγάριχοροί και μουσικοί

Για το έθιμο της δενδρολατρίας στην ΚρήτηβλΚΡΗΤΙΚΟ ΠΑΝΟΡΑΜΑτεύχη 2 και 17

Τάφο του Tutrsquoankamugraven βρέθηκαν τέσσερα



Είναι διακοσμημένα με στενές ταινίες στις τέσ-σερις πλευρές τους και φέρουν ένα μεγάλο θέμαστο κέντρο σαν μετάλλιο

Το ύφασμα βάσης που έχει χρησιμοποιηθεί γιατα κεντήματα είναι αρκετά πυκνοϋφασμένοπιθανόν για να αποφευχθεί η διαφάνεια του υφά-σματος Είναι ισομερούς δομής και παρουσιάζειμία ενδιαφέρουσα τεχνική διαφοροποίηση απότα υπόλοιπα νησιώτικα κεντήματα του Αιγαίου39που υποδεικνύει ανατολική παράδοση40 το στη-μόνι είναι πάντα από άβαφο λινάρι συστροφής Ζκαι το υφάδι από άβαφο βαμβάκι συστροφής Ζ(εικ 1880) Τα νήματα του κεντήματος είναι απόάστριφτο ή ελάχιστα στριμμένο μετάξι41 και είναιόμοια με τα μεταξωτά νήματα που απαντώνταικαι σε άλλα νησιώτικα κεντήματα με εξαίρεσητη Ρόδο Σε ορισμένα κεντήματα τα μεταξωτάνήματα έχουν δημιουργηθεί από τη συστροφήδιαφορετικά βαμμένων νημάτων42 (κόκκινο καικίτρινο ή κόκκινο κίτρινο και μπλε) Η ενεργει-ακή αντιπαράθεση λαμπερών χρωμάτων πουlaquoαστράφτουνraquo σαν κοσμήματα προσδίδει δυνα-τές αλλά ευχάριστες αντιθέσεις (εικ 3023) Οιλαμπροί χρωματισμοί αναλλοίωτοι με την πάρο-δο του χρόνου έχουν προκύψει από βαφές φυτι-κής και ζωικής προέλευσης Πολυειδείς βελονιέςκεντήματος43 - συχνά πέντε ή και περισσότερεςπου ανακαλούν τη βυζαντινή παράδοση - έχουν

39 Τα υλικά στα περισσότερα νησιώ-τικα κεντήματα είναι ομοιογενήδηλαδή είτε εξ ολοκλήρου λινάρι είτεβαμβάκι40 Στα κοπτικά κεντήματα της Αιγύ-πτου το ύφασμα βάσης είναι απόλινάρι και η επικεντημένη διακό-σμηση από μαλλί ενώ στα περσικάmulham και στα οθωμανικά βελούδατου 15ου ndash 16 ου αι το στημόνι είναιμεταξωτό και το υφάδι βαμβακερό 41 Σύμφωνα με τον Φ Κουκουλέκατά την Βενετοκρατία ήταν περιώ-νυμα τα μετάξια του Ηρακλείου με τοόνομα καντιάτα42 Μέχρι τα μέσα του 20ου αι συνη-θιζόταν στα Σφακιά η κλώση σύμ-μεικτων νημάτων δηλαδή να ανα-

μειγνύονται διαφορετικά βαμμένοιπόκοι μάλλινων ινών ώστε να επι-τυγχάνονται εναλλασσόμενοι χρω-ματισμοί στα νήματα Τα αρχαιολογικά ευρήματα βεβαιώ-νουν ότι κατά την αρχαιότητα αυτόςο τρόπος κλώσης ήταν ο επικρατέ-στερος Σύμφωνα με την Αποστολάκι εξη-γούνται και τα μετανθούντα υφάσμα-τα των αρχαίων Φιλόστρατος 310 3laquoΚαὶ χλαμύς οὐ γὰρ ἀφ ἑνὸς μένει χρώ-ματος ἀλλὰ τρέπεται κατὰ τὴν ῏Ιριν καὶμετανθεῖraquo 400 20 laquoἡ ἐσθὴς δὲ αὐτῶμετανθοῦσα πρὸς τὰς τῆς κινήσεως τρο-πάςraquoΓια τη σύμμεικτη κλώση του πορφυ-ρού υφαδιού στο παιδικό χιτώνα αρ

ευρ 7160 του Μουσείου Μπενάκη6ος - 8ος αι βλ Tsourinaki ldquoAchildrsquos tunic from Byzantine Egyptat the Benaki Museumrdquo (forthco-ming)43 Συχνά υπάρχει πλούσιος συν-δυασμός βελονιών σε ένα και μόνοσχήμα Μπορεί δηλαδή στα πέτα-λα ενός γαρύφαλλου να συνυπάρ-χουν οι βελονιές ψαροκόκκαλο και ηπλακωτή Μπορεί οι ανθρώπινεςμορφές μιας ταινίας να είναι μεδιπλή ριζοβελονιά ή με απλή ριζοβε-λονιά και με βυζαντινή Στο σώμαμίας και μόνο πεταλούδας συνυ-πάρχουν η βυζαντινή η ριζοβελονιάτο φεστόνι η τροπωτή και η ἁλυσιδο-βελονιά


20




22

χρησιμοποιηθεί για τα γραπτά κεντήματα44 (εικ1808 3053 3058) Οι βελονιές που απαντώνταισυχνότερα είναι η βυζαντινή και το ψαροκόκκαλο45η πισωβελονιά46 η μεταξοβελονιά47 η ἁλυσίδα48 καιο κόμπος49 Οι επικρατέστερες βελονιές είναι ηβυζαντινή και το ψαροκόκκαλο που έχουν χρησιμο-ποιηθεί τόσο στα διακοσμητικά θέματα όσο καιστα περιγράμματά τους (εικ 3082)

Οι παλαιότεροι ερευνητές (Wace BellingerJohnstone) έχουν ονομάσει τις βελονιές αυτέςΚρητική βελονιάCretan stitch και Κρητική πτερό-μορφη βελονιά Cretan feather stitch ή herring-bone stitch ή fish bone stitch λόγω της μορφο-λογικής της συγγένειας με τον σκελετό ενόςψαριού Αν και οι δύο βελονιές μοιάζουν έχουνχαρακτηριστικές διαφορές Κατά την εκτέλεσητης βυζαντινής βελονιάς στην ανάποδη του κεντή-ματος παρατηρούνται ευθείες γραμμές απόμικρές παράλληλες βελονιές (εικ 3134 3135) Ηβελονιά ψαροκόκκαλο εμφανίζει στο κέντρο της μία

χαρακτηριστική διαπλοκή (πλεξούδα πλοχμός)ενώ στην ανάποδη του υφάσματος παρουσιάζειπυκνές παράλληλες γραμμές στις δύο άκρες τουπλοχμού (εικfig 14 -δύο φωτογραφίες)

επιρροή του Βυζαντίου Για την πιθα-νή προέλευση της βελονιάς από τηνΠερσία και την εξάπλωσή της σταΒαλκάνια μέσω του Βυζαντίου βλΦραγκάκι 1979 Η Αποστολάκι ανα-φέρει κρατώντας κάποιες επιφυλά-ξεις πως μία παραλλαγή του ψαρο-κόκκαλου είχε χρησιμοποιηθεί και γιατις ενώσεις των υφασμάτων τουTutrsquoanka-mugraven Βλ Αποστολάκι195646 Αποτελεί την εξέλιξη μίας αρχαί-ας ραφής με την οποία οι άνθρωποισυνέδεαν τα δέρματα για την ενδυ-μασία τους Η πισωβελονιά ή ἐπίστρο-φος ραφή παρατηρείται στα κοπτικάκεντήματα της βυζαντινής Αιγύ-πτου στα μεταβυζαντινά άμ-φια καισε πολλά νεοελληνικά κε-ντήματαόπως της Ηπείρου και της ΛευκάδαςΚάποιοι ερευνητές την ονομάζουνκαι ρίζα Στην Κρήτη ονομάζεται γαζίή πισωκέντιΗ τεχνική απαντάται καιστα κεντήματα του Περού 47 Η μεταξοβελονιά γνωστή από τηβυζαντινή παράδοση φαίνεται πωςήρθε από την Ανατολή Είναι από τιςπερισσότερο διαδεδομένες βελονιέςστην Κίνα γνωστή από τα κεντήμα-

44Σε αντίθεση με τα μετρητά κεντή-ματα οι τεχνικές που έχουν χρησι-μοποιηθεί στα γραπτά υποβοηθούν τακαμπυλόγραμμα διακοσμητικάθέματα Το ύφασμα βάσης ζωγραφι-ζόταν πριν από την εκτέλεση του σχε-δίου Στο κεντητό μετάλλιο αρ ευρ6991 του Μουσείου Μπενάκη 7ου

ndash 8ου αι με την απεικόνιση του ΑγΜάρκου διακρίνονται τα ίχνη σχεδί-ου από μελάνι εκεί όπου το κέντη-μα είναι φθαρμένο Βλ laquo´Ωρες Βυζα-ντίου Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιοraquo(κατάλογος έκθεσης) Αθήνα 2001αρ 14945 Η βυζαντινή βελονιά είναι παραλ-λαγή της βελονιάς ψαροκόκκαλο Απα-ντάται κυρίως στα κρητικά κεντήμα-τα στην Ελλάδα με εξαίρεσηκάποιων κεντημάτων στην ΉπειροΑποτελεί την επικρατέστερη βελονιάστα κεντήματα και παρουσιάζεται σεδύο τύπους σαν μονή και διπλήΕίναι άγνωστο πώς η βελονιά αυτήέχει επικρατήσει να λέγεται στηνΕλλάδαβυζαντινή βελονιά αλλά η επι-βίωσή της στα κρητικά κεντήματαδιανθισμένη και διαμορφωμένη σεδύο τύπους υποδεικνύει την άμεση

τα της περιόδου Tang (618-907)Song (960-1127) και Qing (1644-1911)48 Η βελονιά της ἁλυσίδας ή του πλοχ-μοῦ παρατηρείται σε διάφορες παραλ-λαγές σε κεντήματα της Κίνας (δυνα-στείεςShang και Zhou 16οςndash 3οςαιπΧ) στον τάφο του Tutrsquoankamugravenστα κεντήματα του Πιτσά του Noinndash Ula της Κριμαίας της Παλμύραςαλλά και στα κεντήματα της βυζα-ντινής Αιγύπτου Το νήμα του πλοχμοῦ στα κεντήματατης Αιγύπτου και του Πιτσά είναικαλά στριμμένο ενώ της Παλμύραςείναι λίγο ή καθόλου λόγω της επί-δρασης από την Ανατολή κατά τονPfister Η βελονιά απαντάται και στοΠερού Για το λινό ωμοφόριο αρ ευρ 1805του Μουσείου Μπενάκη 7ου - 8ου

αι μΧ που φέρει επιραμμένεςπαραστάσεις ενός Αγίου και ενόςΣεραφείμ βλ Αποστολάκι 195649 Σύμφωνα με τη Φραγκάκι οικόμποι στα κρητικά κεντήματα είναικαι από σφιχτή _λυσιδοβελονιά και όχιοι συνηθισμένοι γαλλικοί κόμποιόπως αναφέρουν ορισμένοι ερευνη-τές Βλ Φραγκάκι 1979



Το βυζαντινό σύμβολο του εστεμμένου δικέφαλου αετού απεικονίζεται συχνά σε οικόσημαμαρμάρινες πλάκες ξυλόγλυπτες παραστάσεις και στα λάσσιαυφαντά και κεντήματα της ΚρήτηςΠέτσεςπου έφεραν το σχέδιο του αητού φορούσαν οιγαμπροί και οι νέοι στα πανηγύρια και τις γιορτέςlaquoσὰν τραγουδάκι ν᾽ ἂκουσα ὂξω καὶ νὰ παράκουσαΠρόβαλε μάνα μου νὰ δ0ῆς νὰ πᾶ νά᾽ ρθ0ῆς καὶ νὰ μοῦ π0ῆςνὰ κάμω πέτσα γαζωτὴ νὰ πέψω τοῦ τραγουδιστῆνὰ κάμω κι ἄλλη νάχη ἀητὸ νὰ πέψω τοῦ πολυαγαπῶraquoΠέτσα (από το ιταλικό pezza) ονομαζόταν το στενό περιώμιοπου φορούσαν οι Κρητικοί της υπαίθρου απότον 15ο μέχρι τον 19ο αιΚάλυπτε τους ώμους και τοκέντημά της ήταν αμφιπρόσωποΗ πέτσαπαρουσιάζεται στο κρητικό κέντημα laquoο νέος με τοβιολίraquoπου έχει δημοσιευθεί από τον Wace στησυλλογή κεντημάτων ldquoMediterranean and Near EasternEmbroideriesrdquoΗ χρυσοκεντημένη πέτσα την περίοδο τηςΤουρκοκρατίας ονομαζόταν τσεβρέςlaquoΨηλέ λιγνέ μου τσελεπῆ μὲ τὸν τσεβρέ στο νῶμο ἐσύ σ᾽ ἀποὺ τσὶ μάρανες τσ᾽ ὄμορφες μές τὸν κόσμοraquo Στις αρχές του 19ου αι η πέτσα κάλυπτε το φέσι τωνΚρητικών και ήταν απλή λευκήβαμβακερή ή μεταξωτή

Εστεμμένος δικέφαλος αετός


24




26

Για την κατανόηση της κεντητικής δημι-ουργίας στην Κρήτη κατά τη μεταβυζαντι-νή περίοδο και την παρακολούθηση τωνμετεξελίξεών της είναι επιβεβλημένη μίαανασκόπηση στις ιστορικές συγκυρίες που

διαμόρφωσαν την κοινωνική ζωή Το 960 μΧ οΝικηφόρος Φωκάς απέσπασε την Κρήτη από τουςΣαρακηνούς και μέχρι το 1204 χρονιά ολέθρου τηςΒυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκουςτο νησί αποτελούσε βυζαντινή επικράτεια Υφά-σματα που έφταναν από την Αίγυπτο την Κιλικίατην Φοινίκη τη Σιδώνα και την Αντιόχεια εμπλού-τιζαν την τοπική παραγωγή και της πρόσφερανδιακοσμητικά θέματα

Μετά την Δrsquo Σταυροφορία από τη λιμνοθάλασ-σα της Βενετίας δημιουργήθηκε μία αδιάσπαστηαλυσίδα λιμανιών που έφθανε στη Μαύρη θάλασ-σα και την Ανατολική Μεσόγειο

Τα νησιά του Αιγαίου και ιδιαίτερα η Κρήτηέπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διακίνηση του εμπο-ρίου που είχε σαν αποτέλεσμα τη συνεχή εισροήευρωπαϊκών αγαθών και ιδεών Γύρω στο 1211 ηΚρήτη ή Candia όπως είχε ονομαστεί από τους

Βενετούς είχε γίνει η κύρια υπερπόντια αποικίατης Βενετίας Μεγάλες ποσότητες ευρωπαϊκώνυφασμάτων μεταφέρονταν από την Ιταλία και τηΓαλλία50 Στο νησί εγκαθιδρύθηκε μία αυτόνομηδιακυβέρνηση της οποίας ο κυβερνήτης έφερνετον τίτλο του δόγη που είχε διετή εξουσία

Η άφιξη του δόγη και της ακολουθίας του κάθεδυο χρόνια αναμφισβήτητα έφερε και τις νεότε-ρες ευρωπαϊκές ιδέες και μόδες Αυτός ο πλούτοςστάθηκε η αφορμή να σχηματιστεί μία νέα πλού-σια και κοσμοπολίτικη τάξη εμπόρων που διατη-ρούσε άμεσους δεσμούς με την μητέρα-πόλη τηΒενετία Οι αστικές ενδυμασίες εναρμονισμένεςμε την ευρωπαϊκή μόδα51 ράβονταν από πολύτι-μα υφάσματα52 όπως μεταξωτά βελοῦδα53 καικαμουχάδες54(εικ 1871) Για τα επιμέρους διακο-

HΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΙΚH

ΕΙΚOΝΑΤΗΣ ΚΕΝΤΗΤΙΚHΣ

ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΤΟΥ 16ου - 19ου αι

50 laquo᾽Εκ Βενετίας ἐξάγονται διrsquo ῾Ηράκλει-ον ὑφάσματα ἀπὸ γαλλικὸ μαλλί λεπτὰκαὶ ἄλλα βαμμένα μὲ ζωηρὸν ἐρυθρὸνχρῶμα καὶ μαῦρα ᾽Εξάγονται προσέτι διrsquo῾Ηράκλειον μεταξωτὰ γυαλιστερὰ παντὸςεἴδους καὶ περισσότερον τριχωτὰ τῆςΛυῶνος καὶ Δαμασκηνὰ γυαλιστερά μετα-ξωτὰ μὲ ρίγες καὶ ἄλλα χρωματιστάraquo ΒλΞηρουχάκη51 Από τον laquoΦορτουνᾶτοraquo μαθαίνου-με ότι οι μοδίστρες στον Χάνδακαέραβαν τα γυναικεία ενδύματα μετρόπο ευρωπαϊκό laquo Ας μποῦμε μέσα τὸ λοιπό τὰ ροῦχατσι νὰ πιάσ0η νὰ πᾶτε τσὶ μαστόρισας νὰ δῆνὰ τὰ ὀρδινιάσ0η καθὼς τὰ ζάρου καὶφοροῦ τὴ σήμερον ἡμέρα ὃλες ἐδῶ στὸ

Κάστρο μας ἤγου ἀλὰ φορεστιέραraquo52 Σε κρητικό έγγραφο του 1497 δια-βάζουμε laquoἔπεμψέ μου ἐκ Βενετίαςπανίον παγονάτσον μπράτσα ἑπτάraquo53 Ακόμα και οι αρχοντοπούλες ήξε-ραν να ράβουν τα πολυτελή τουςρούχα Από την επιτυχία του ραψί-ματός της η αρχοντοπούλα που είχεατυχήσει αναγνωρίζεται από τηνμάνα τηςlaquoΞέρεις νὰ ράφτ0ης τὰ χρυσὰ νὰ ράφτ0ης

βελουδένια νὰ ράφτ0ης χρυσοπράσινα κι᾽ὃλο μαλαματένια καὶ δούδει τση ἡ μάνατζη πανί γιὰ νὰ τσῆ ράψ0η κόττα μου χρυ-σοκόττα μου καὶ χρυσοκοτταράκι ἐσύ σ᾽ἡ θυγατέρα μου ἡ βαροπρουκισμένηraquoΒλ Φραγκάκι 1960

54 Ο Φαλλίδος μας βεβαιώνει για τη φρά-γκικη μόδα με τα βελούδα και τουςκαμουχάδες στην Κρήτηlaquoἐντυμένος τὰ βελούδα τζαντουνιὰ καὶ

καμουκᾶδες μὲ καπέλλο γενοβέζε νὰπολυταρῶ τὰ σκοῦδα κι ᾽ ἀλλες φορεσὲςποὺ νὰ ᾽δες φεραρόλι ἀλὰ φραντσέζεraquoΒλ Σαχλίκη 1894 Και στο τραγούδι laquoΗ αδικοσκοτωμένηraquoη μάνα ρωτά την ετοιμοθάνατη κόρητης τι ρούχα θέλει να της βάλειlaquoκόρη μου θὲς τὸν καμουχᾶ ποὺ κάνειχίλια γρόσσαraquo Σαράντα ασημένια γρό-σια ισοδυναμούσαν με ένα τσικίνιΈνα φόρεμα από καμουχά λοιπόν θακόστιζε εικοσιπέντε τσικίνια δηλα-δή δουκάτα




28




30

σμητικά στοιχεία των φορεμάτων οι γυναίκες υιο-θετούσαν και μετασχημάτιζαν τα Ιταλικά αναγεν-νησιακά σχέδια των υφασμάτων Ο A J Waceπιστεύει ότι εμπνέονταν και από τα βιβλία σχε-δίων Παραπέμπει δε στο βιβλίο τουVinciolo ldquoLessinguliers et nouveaux portraitsrdquo που εκδόθη-κε στο Τορίνο το 1589 και στου Lotz ldquoBibliographieder Modelbuumlcher raquo το 1933 Παράλληλα οι τάξειςτων αγροτών και των βιλάνων (ακτήμονες καλ-λιεργητές των κτημάτων των ευγενών) ντύνοντανδιαφορετικά με υφάσματα ντόπιας παραγω-γής55

Η εξέλιξη της κεντητικής τέχνης φαίνεται ναείναι αποτέλεσμα και άλλων συγκυριών γενικό-τερα ανιχνεύσιμων και στα υπόλοιπα κεντήματατου Αρχιπελάγους Ανάμεσα στον 15ο και 16ο

αιώνα τα θέματα των νησιώτικων κεντημάτωνδίνουν την εντύπωση ότι έχουν laquoπαγώσειraquo Αυτόήταν το άμεσο αποτέλεσμα της χάραξης των νέωνεμπορικών δρόμων και της επέκτασης της Οθω-μανικής Αυτοκρατορίας στο Αιγαίο Η δυσαρέ-σκεια των Κρητικών για τους Βενετούς λειτούρ-γησε σαν πλεονέκτημα για τους Οθωμανούς πουκατέλαβαν εξ ολοκλήρου το νησί το 1669 Τριάνταοχτώ μέρες μετά την κατάληψη του Χάνδακα οΠασάς εξέδωσε διαταγή να εισάγονται στην Κρήτηυφάσματα από όλες τις μουσουλμανικές περιο-χές laquoκατηφέδες καμουχάδες δαμάσκο πεποικιλμένοιταφτάδες ἤ ἄλλα μεταξωτά ἐριοῦχα δέρματα λυγκόςἀλώπεκος ἰκτίδος καὶ πιλήματα διrsquo ἐπενδύταςraquo56 Οιγυναίκες αν και κλεισμένες μέσα άρχισαν πάλι ναφορούν τους καμουχάδες τους ταφτάδες τις φέλπεςτα βελοῦδα τα πλούς και τις γούνες57 που τους προ-

μήθευε το εμπόριο Ένα μεγάλο ρεύμα του αγρο-τικού πληθυσμού μετανάστευσε στις πόλεις Ηεισροή κορυφώθηκε από Οθωμανούς αξιωματι-κούς και Έλληνες μετανάστες που έφθασαν απότα γειτονικά νησιά και την ΚωνσταντινούποληΚατά την περίοδο εκείνη υπήρξε πνοή ανανέωσηςστην τοπική κοινωνία57 Αυτή η άρχουσα τάξη τουνησιού ύφανε κέντησε και φόρεσε τα φουστάνιαμε τους πολύχρωμους και μονόχρωμους ποδόγυ-ρους Οι δυτικές επιρροές που εμφανίστηκαν τηνπερίοδο της Φραγκοκρατίας και συνεχίστηκαν μετο ύστερο ευρωπαϊκό baroque και το rococo οδή-γησαν την κρητική καλαισθησία σε θαυμαστήανθοφορία58

Από τα μέσα του 17ου και κυρίως από τον 18ο

αι και μετά όταν πλέον η οθωμανική κατάκτη-ση είχε ολοκληρωθεί στη γυναικεία ενδυμασίαανιχνεύονται όλο και περισσότερα στοιχεία τηςισλαμικής πολιτιστικής παράδοσης Τα δεδομέναθα ήταν ισχνά χωρίς τις μαρτυρίες ξένων περιη-γητών που από τον 16ο αι αρχίζουν να καταγρά-φουν σε σχέδια τις νησιώτικες ενδυμασίες τουΑρχιπελάγους Ο FW Sieber σχολιάζοντας το1817 τα ενδύματα και τις μαρτυρίες προγενέστε-ρων ταξιδιωτών στην Κρήτη σημείωσε ότι τα που-κάμισα με τον κεντημένο ποδόγυρο φοριόνταν τιςημέρες εκείνες μόνο από τις ηλικιωμένες γυναί-κες και λιγοστές κοπέλες στις πόλεις ενώ η πλει-ονότητα των γυναικών είχε υιοθετήσει την φορε-σιά με το chalvar οθωμανικής προέλευσηςενδυματολογικό στοιχείο Όταν ο R Pashley επι-σκέφτηκε το νησί το 1834 παρατήρησε ότι το σαλ-βάρι ήταν πλέον συνηθισμένο Όπως σχολίασε laquoγιά

55 Ενώ οι αστικές ανάγκες ένδυσηςκαλύπτονταν από το εξωτερικόπαράλληλα υπήρχε και τοπικήπαραγωγή υφασμάτων για τουςλιγότερο εύπορους Όπως βεβαιώ-νεται από τον Φαλλίδοlaquo Αλλος φορεῖτὸ σκούλινον βαμμένον κουρτσουβάδην ἂλλος φουστάνι δίμητον ἂσπρον ἐξ ἐμβα-βάκινraquo Τα κρητικά τραγούδιαμάς μιλούν και για δύο σχετικάεπαγγέλματα της ἀνυφαντούς καιτου γουνάρη laquoκαὶ μιὰ Μαρούλα ἀλυφα-ντοῦ ὁποὺ ᾽ ν τοῦ Κουτουνάρη κι᾽ ἡ χήρα

ἡ Μαρτζαμούδαινα τοῦ Αντώνη τοῦ γου-νάρηraquo Βλ Wagner 187456 Βλ laquo Ανέκδοτα ἔγγραφα ἐπὶ Τουρκο-κρατίαςraquo laquoΚρητικὰ Χρονικὰraquo τόμ2194857Από την βενετική λέξη gonnagonnella που σήμαιναν έναμακρύ ή κοντό πανωφόρι επενδε-δυμένο με έντριχο δέρμα Γούναλεγόταν και στο Βυζάντιο ΒλΦραγκάκι 196061 Έτσι δικαιολογείται και τονανούρισμα για να κοιμηθεί η

κορούλα laquoΚοιμήσου πού σοῦ ράφτου-νε στὴν Πόλη τὰ προυκιά σου στὴ Βενε-θιά τὰ ροῦχα σου καὶ τὰ παπλώματάσουraquo58 Και οι μοναχές των γυναικείωνμοναστηριών της Κρήτης κεντού-σαν προς ενίσχυση της Μονής τουςκαι προς συντήρησή τους Ο γενι-κός κατάλογος καταγραφής τηςκινητής περιουσίας της laquoΟρθοδόξουΜονής Ευγενών Ελληνίδων της Βενε-τίαςraquo (1599-1829) αναφέρει αρκετέςκεντητές εικόνες



59 Το απλικασιόν στην Κρήτη είναιείδος ιδιαίτερου κεντήματος μεμεταξοβελονιά και επιρραπτόμεναστοιχεία από κουκούλια μεταξοσκώ-ληκα διαφόρων χρωμάτων Τα αντί-στοιχα ευρωπαϊκά απλικασιόν γίνο-νταν με επιρραπτόμενα υφασμάτιναστοιχεία 60 H μεταξοβελονιά χρησιμοποιού-μενη με πολύχρωμες μεταξωτέςκλωστές μπορεί να αποδώσει τιςαρμονικές πινελιές ενός ζωγραφικούπίνακα Στην Κρήτη κεντήθηκε

κυρίως στα αντικείμενα πού στόλι-ζαν το πόρτεγο δηλαδή τον χώρο υπο-δοχής του σπιτιού Κεντιόταν πάνωσε ύφασμα από φέλπα ατλάζι και αλι-μπερτί (σατέν μαλακό) που φοδρά-ρονταν με ένα κολλαρισμένο ύφασματο μπουγκράν και με τη βοήθεια ενόςτελάρου (meacutetier agrave broder) που είχεπόδια ή ακουμπούσε σε μία καρέκλαμπροστά Το τελάρο αυτό λεγότανκαι γκεργκέφι και επειδή τούτο τοκέντημα απαιτούσε ιδιαίτερη προ-σοχή και οι κοπέλες δεν σηκώνονταν

εύκολα για άλλη εργασία έχει μείνεικαι η παροιμιώδης φράση laquoσηκώσουδὰ μὰ δὲν κάνεις καὶ τὸ γκεργκέφιraquo Μετη μεταξοβελονιά οι γυναίκεςκεντούσαν ποικιλία ζωηρόχρωμωναντικειμένων όπως μαξιλάρια καιριχτάρια για τον καναπέ πάντεςκαθώς και διάφορες διακοσμημένεςθήκες για τη φύλαξη φωτογραφιώνβουρτσών χτενών και εφημερίδωνΟι εφημερίδες είχαν αρχίσει να εκδί-δονται στην Κρήτη και έπρεπε ναλάβουν την ανάλογη θέση

ἕνα μάτι πού δέν ἔχει ἀσκηθεί ἀρκετά στίς διαφοροποιή-σεις τῆς γυναικείας ἀμφίεσης δέν ὑπάρχει ἀξιοσημείωτηδιαφορά ἀνάμεσα στά φορέματα τῶν Eλληνίδων καὶ τῶνΤούρκωνraquo Παρόλα αυτά οι Κρητικοί δεν υιοθέτη-σαν την τουρκική γλώσσα Όπως σημειώνει οPashley laquoἡ ἑλληνική ἦταν κοινή γλώσσα καὶ γιὰ τὶς δύοἐθνότητεςraquo Τόσο οι Οθωμανοί όσο και οι χριστια-νοί μιλούσαν ελληνικά πολύ λίγοι γνώριζαν τούρ-κικα και αυτοί ήταν κυρίως κάτοικοι των πόλεων

Η βενετική εμπορική επικράτεια στην ανατολι-κή Μεσόγειο και η σταδιακή οθωμανική κατοχήφαίνεται ότι σηματοδότησαν τη μορφοποίησηαλλά και την απώλεια μιας μεσαιωνικής παράδο-σης που σήμερα αναγνωρίζεται σαν χαρακτηρι-στικό ύφος της κεντητικής τέχνης στην Κρήτη Ανκαι η σχηματοποίηση αυτού του ύφους είχε αρχί-σει κατά την περίοδο της βενετικής κυριαρχίας ηωριμότητα και η αποκρυστάλλωσή του συντελέ-στηκε κατά την περίοδο της οθωμανικής κατοχήςΚι ενώ οι πολύχρωμοι ποδόγυροι χρονολογούνταιαπό την πρώιμη περίοδο της οθωμανικής κυριαρ-χίας οι μονόχρωμοι ποδόγυροι φαίνονται να απο-τελούν την πρώτη φάση της σταδιακής εξαφάνι-σης αυτού του ιδιαίτερου ύφους στις αρχές του19ου αι Αυτή την περίοδο τα κρητικά κεντήμα-τα laquoαποκρυσταλλωμέναraquo σταμάτησαν να κατα-γράφουν με πληρότητα τις πολιτισμικές τους αξίεςΤότε αναγνωρίστηκαν και αγοράστηκαν απόξένους συλλέκτες χωρίς να έχει προηγηθεί κάποιαιδιαίτερη καταγραφή διάκριση της τεχνοτροπίαςή χρονολογική αποτίμηση Σήμερα η πλειονότη-τα των κεντημάτων βρίσκεται σε μουσεία του εξω-τερικού Το Μουσείο Μπενάκη και το Μουσείο

Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης διατηρούν σημαντικέςσυλλογές αλλά το υλικό παραμένει σε μεγάλομέρος ανέκδοτο και απρόσιτο Η απουσία σχετι-κών βιβλιογραφικών μελετών δυσχεραίνει τηνόποια ταξινόμηση και χρονολόγηση Μοναδικάβοηθήματα εξακολουθούν να παραμένουν οι θεμε-λιακές εργασίες του Wace και της Johnstone Ανκαι στους πρώτους συλλέκτες οφείλεται η πρώτηεπιστημονική προσέγγιση των κεντημάτων σήμε-ρα πρέπει να αναθεωρηθούν πολλές από αυτές τιςεκτιμήσεις που αλληλοσυγκρούονται

Ο 19ος αι είναι περίοδος αναταραχών και επα-ναστάσεων στο νησί Οι γυναίκες συνέχισαν νακεντούν αλλά προσαρμόστηκαν στα νέα ευρω-παϊκά πρότυπα Η κεντητική σε άσπρο ύφασμαγια τις προίκες των κοριτσιών κυριάρχησε στα αστι-κά κέντρα ενώ σταδιακά εξαπλώθηκε και στηνύπαιθρο Το κέντημα γινόταν πάνω σε χασέ μεκλωστές που έρχονταν από την Πόλη Μετά τηνπαραχώρηση των Προνομίων άνοιξαν στις πόλειςσχολεία και για τα κορίτσια όπου διδάσκονταν καινέες τεχνικές κεντήματος όπως το απλικασιόν59

και η μεταξοβελονιά πάνω σε ατλάζι60 αλλά καιπλεκτικής όπως τα κοπανέλια οι φιλέδες και το φρι-βολιτέ Οι πλούσιες αστές κεντούσαν τις μπόλιες

Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32

τους με τιρτίρι και κλαπουντάνι61 αλλά και παντό-φλες (γυναικείες ή ανδρικές τα φελλοπέδουλα) ενώοι λιγότερο εύπορες χρησιμοποιούσαν χρυσοκου-βάρες62 Κατά τον 19οαι και μέχρι τον Α´ Παγκό-σμιο πόλεμο κεντούσαν και τα ανδρικά πουκά-μισα στο στήθος63 Στις αρχές του 20ου αι ήρθεστο νησί το κέντημα καχινάκι64 που απαιτούσειδιαίτερη επιδεξιότητα Το 1903 ιδρύθηκε η Γαλ-λική Σχολή Καλογραιών του τάγματος Saint Josephκαι οι πιο πλούσιες άρχισαν να παραγγέλνουν τα

εργόχειρά τους επί πληρωμή Σταδιακά αντιγρά-φηκαν νέα ευρωπαϊκά σχέδια (εικ 1617) καθώςκαι οι αντίστοιχοι τρόποι κεντητικής65 Αλλά ηκαλλιτεχνική παραγωγή δεν σταματά εδώ καιπαράλληλα με τις πολλές βελονιές του παρελθό-ντος (εικ 5714 1617) γύρω στο 1950 από το Ρέθυ-μνο διασκορπίζεται μία laquoκαινούριαraquo βελονιάκεντήματος η Ρεθυμνιώτικη66 που προέκυψε απότην υφαντική (εικ 2952) όπως άλλες πολλές βελο-νιές

61 Το τιρτίρι ή σύρμα (canetille) ήτανμαλακή λεπτότατη χρυσοκλωστή ήασημοκλωστή Το κλαπουντάνι ήτανπιο χοντρή χρυσή κλωστή που περι-βαλλόταν από λεπτό γυάλινο σωλη-νάκι (τα χρυσοσωλήνωτα των Βυζαντι-νών) Στα φελλοπέδουλα πρόσθετανκαι χρυσές ή ασημένιες πούλιες Μετα παραπάνω υλικά κεντούσαν και ταεκκλησιαστικά κεντήματα Βλ Βέη- Χατζηδάκη 1953 και Χατζημιχάλη196062 Βαμβακερή κλωστή επενδεδυμέ-νη με χρυσό χωρίς σωληνάκι63 Τα πουκάμισα των αστών κεντιό-νταν με άσπρο φουσκωτό κέντημαενώ στις ορεινές περιοχές που ταπουκάμισα δεν είχαν μανικέτιακεντιόνταν με ἀμπελοκεδιά (starstitch)

64 Από το τούρκικο κασνάκ Κεντιό-ταν και από τις Τουρκοκρητικές πάνωσε ατλάζι ή τσόχα με τη βοήθεια τουκοσκινόγυρου (του πλαισίου της κνισά-ρας) ή ενός μικρού και στρογγυλούξύλινου πλαισίου του τσέρκουλου Ηβελονιά που έμοιαζε με ἁλυσιδοβελο-νιά γινόταν με το βελονάκι και όχι μετη βελόνα Για να προφυλάσσει ηγυναίκα τα δάχτυλα της φορούσεσυχνά ένα μπάφιλα από σφαίρα Τρυ-πούσε με το βελονάκι το ύφασματραβούσε την κλωστή που βρισκό-ταν κάτω από το πλαίσιο και με τηβοήθεια του laquoπροφυλαγμένουraquo δεί-κτη της σχημάτιζε συμμετρικές καισφιχτές ἁλυσιδοβελονιές Σήμερα ηδύσκολη αυτή τεχνική έχει ξεχαστείτελείως 65Κέντημα πάνω σε τούλι για ασπρό-

ρουχα lacet με πολύχρωμες ρετιτζέ-λες (κορδέλλες) καθώς και κέντημαμε τη βελονιά Point Turqueπου απόπείσμα οι κοπέλες ονόμαζαν πουαντί-ρι66 Η τεχνική κεντήματος είναι γνω-στή από τα ισλαμικά κεντήματα του14ου αι Στην Κρήτη σήμερα με τημετρητή αυτή βελονιά εκτελούνταιπάνω σε ἐταμίν γεωμετρικά σχήματαπου έχουν αντιγραφεί κυρίως από τιςμάλλινες πατανίες Ενώ στην υφαντι-κή τα σχέδια δημιουργούνται μόνομε οριζόντιες παράλληλες γραμμέςστην κεντητήτης απόδοση δημιουρ-γούνται και λοξές ανάλογα με τασχέδια Για την προέλευση της υφα-ντής τεχνικής και πώς διαμορφώθη-κε στις κρητικές βούργιες ή βουργιάλιαβλ Tsourinaki 2001




Αν η καταγραφή των τεχνικών ύφαν-σης έχει αρχίσει μόλις τις τελευταίεςδεκαετίες η διάκριση της κεντητικήςγραφής βρίσκεται ακόμη στα σπάρ-γανα67 Από τότε που ο ῤὰὴὸ καθό-

ρισε τις ονομασίες των βελονιών στα κεντή-ματα του Αρχιπελάγους όσοι επιστήμονεςέχουν ασχοληθεί έχουν δώσει ονομασίεςκυρίως αγγλικές

Οι ονομασίες των βελονιών είναι πολλές καιοι ερευνητές τις αποδίδουν με τον δικό τουςτρόπο κατανόησης που συχνά μπερδεύει τοναναγνώστη Είναι βέβαια γνωστό ότι οι συγκε-κριμένες βελονιές δεν κεντήθηκαν αποκλει-στικά στην Κρήτη και ότι στη διατήρησή τουςσυνέτεινε η βυζαντινή παράδοση68 το μεγά-λο δηλαδή εκείνο διάστημα που η τέχνη έμει-νε υπηρετική της θρησκείας

Παρακάτω δίδεται η αντιστοιχία των αγγλι-κών όρων μαζί με τις κρητικές ονομασίες τωνβελονιών έτσι όπως τις έχω ακούσει να λέγο-

34

ΟΙ ΚΑΤΑΒΟΛΕΣ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ

ΠΡΟΔΙΑΓΡΑΦΩΝ ΚΑΙ ΟΙ ΒΕΛΟΝΙΕΣ

ΣΤΑ ΚΡΗΤΙΚΑΚΕΝΤΗΜΑΤΑ

67 Στα τελευταία συνέδρια παρου-σίασης αρχαιολογικών υφασμάτωντου CIETA άρχισε να δημιουρ-γείται μία ερευνητική ομάδα για τημελέτη των τεχνικών της κεντητι-κής68 Οι ίδιες βελονιές παρατηρούνταιστα εκκλησιαστικά κεντήματα πολ-λών περιοχών της Ελλάδας και τωνΒαλκανίων που ανήκαν κάποτε στηβυζαντινή επικράτεια Βλ Βέη -Χατζιδάκη 195369 Δεν παρατηρείται στα μεσαιωνι-κά κρητικά κεντήματα αλλά στανεότερα70 Για την ομοιότητα της βελονιάςμε τις ενάλληλες γωνίες του φύλλου

τoυ φοίνικα (βαγιονιάς) και του στα-χιού Η ίδια τεχνική διακόσμησης παρου-σιάζεται και σαν ραφή στις πλάγιεςενώσεις ορισμένων κοπτικών χιτώ-νων από την Αίγυπτο Παρατηρείται και ως διακοσμητικόστοιχείο στον ποδόγυρο του νεοελ-ληνικού πουκάμισου της Κορινθίαςτης Αράχωβας της Λειβαδειάς τουΜαραθώνος και της ΤανάγραςΤο βαγάκι ή ασταχάκι κοσμεί εντυπω-σιακά τα πλάγια της βούργιας Ηβούργια που έχει μαύρο τροχό λέγε-ται μαυροτροχάτη Βλ υπ 6971 Κατrsquo επέκταση το κέντημα λέγε-ται γάζωμα Στον laquo᾽Ερωτόκριτοraquo η Αρε-

τούσα λέει στη Νένα της laquoκι᾽ ὡσάν ἀκρομεγάλωσα τὸ γάζωμα ἤρεσέ μου δέν ἂφηνα τὸ ράψιμο ταχυά κιrsquo ἀργά ποτέ μου τὸ ράψιμο τά γράμματα καὶ τὸ κοντύλι Νένα ἐγάπουν κ᾽ εἰς ψηλότητες οἱ λογισμοί μου μπαίνανraquo72 Η μισή σταυροβελονιά73 Για την ομοιότητα της βελονιάςμε τους πόντους της κάλτσας74 Λέγονται σπόροι όταν η θέσητους δηλώνει τους ανθήρες στουςστήμονες των λουλουδιών και κουκ-κούδια όταν μοιάζουν με κουκκίδεςή στίγματα


νται και όπως έχουν καταγραφεί και από τηνΕυ Φραγκάκι Αλυσίδι σφιχτό = solid chainΑλυσιδοβελονιά = chain stitchΑμπελοκεδιά69 = star stitchΒαγάκι ή ασταχάκι70 = Vandyke stitchΒυζαντινή μονή ή διπλή = Cretan Fish stitch ή Cretan Fish doubleΓαζάκι71 ή πισωβελονιά= back stitchΚουμπότρυπα ή φεστονάκι = buttonhole stitchΛοξή βελονιά72 = biasΜεταξοβελονιά = satin stitchΠλακοβελονιά = split stitchΠόντος ή κάρτσα73 = ladder stitchΡιζοβελονιά μονή ή διπλή = outline stitch ή heavier outline stitchΡίζα = stem stitchΣπόροι ή κουκούδια74 = French knotsΣταυροβελονιά ή καμβοβελονιά 75= cross stitchΤροπωτή76 = running darning stitchΤης πέρδικας τrsquo αμμάτι77 = interlaced runningstitchΦεστονάκι αρύ78 = open buttonhole stitchΦεστονάκι λοξό = single feather stitchΦουσκωτό ή ανεβατό79 = full stitch ή plumentisΨαθί80 = basket stitchΨαροκόκκαλο αρύ διπλό και μικρό81 = παραλλα-γές της βυζαντινής βελονιάςCretan Fish stitch


75 Το πραγματικό σχήμα της βελο-νιάς είναι ένα X και γίνεται μελοξές βελονιές που κεντιούνταιχιαστί Λέγεται επίσης καμβοβελονιάγιατί κεντιέται και σε καμβάΠαλιότερα έραβαν πρόχειρα τονκαμβά πάνω σε ύφασμα τον οποί-ον ξήλωναν μετά την εργασία γιανα μένει καθαρό το κέντημα Ησταυροβελονιά εμφανίζεται σπά-νια στα κρητικά κεντήματα καιείναι μετρητή (χωρίς καμβά) Όπουυπάρχει δύσκολα διακρίνεταιγιατί πνίγεται από τις άλλες βελο-νιές76 Προέρχεται από το ρήμα τροπώ-νω Τροπωτή είναι η πρόχειρη βελο-

νιά με την οποία συναρμολογούμετα κομμάτια ενός υφάσματος ότανράβουμε Η παράλληλη αυτή εργα-σία δηλώνεται και στον laquo᾽Ερωτόκρι-τοraquo όταν ο Ρήγας λέει στη Νένα laquoἡθυγατέρα ἀπό σέ εἶναι δασκαλεμένη ἡμιά συγκόβγει σά θωρῶ κι ἂλλη τά τρο-πώνειraquo 77 Παλαιότερα χρησιμοποιούσαντη βελονιά και στα αντρικά πουκά-μισα Χρησιμοποιείται και στο κορ-δόνι που στολίζει τις παρυφές τηςκρητικής βούργιας Βλ υπ 69 78 Σε αντίθεση με το φεστόνι τουλευκού κεντήματος το αρύ φεστο-νάκι (αραιό φεστόνι) κεντιέται καισήμερα στα περιγράμματα λου-

λουδιών και φύλλων 79 Λέγεται και γεμάτη βελονιά80 Η ονομασία της έχει προέλθειαπό τη συμμετρική δομή της ψαθο-ϋφαντικής Σε μερικά κεντήματα ηγοργόνα βγαίνει μέσα από ένακαλάθι που έχει την δομή τηςψάθας Η βελονιά παρατηρείται καιστα εκκλησιαστικά κεντήματα 81 Ψαροκόκκαλο ονομάζονται όλες οιπαρεμφερείς προς το σχήμα βελο-νιές πριν επικρατήσει ο όροςβυζαντινή βελονιά Η βελονιά χρη-σίμευε στη ραφή και τη διακόσμη-ση των μωρουδιακών και παιδικώνεσωρούχων για να μην πληγώνε-ται το τρυφερό τους δέρμα


36

Χαρακτηριστικό γνώρισμα της παραδο-σιακής τέχνης κατά τη μεταβυζαντινήπερίοδο είναι ο ενιαίος και ομαδικόςτρόπος έκφρασης καθώς και η αυστη-ρή προσήλωση στα αισθητικά και μορ-

φολογικά πρότυπα της εποχής Ανάμεσα στα δια-κοσμητικά θέματα που εμφανίζονται να έχουνμακραίωνη παράδοση στον ελληνικό χώρο είναικαι η αινιγματική μορφή της γοργόνας που προ-βάλλει ζωγραφισμένη στους τοίχους των σπιτιώντα στήθη των ναυτικών τις πρώρες των καραβιώντα ξύλινα τέμπλα των εκκλησιών και τα κεντήμα-τα (εικ 1655) Σύμφωνα με τον θρύλο ο ΜέγαςΑλέξανδρος είχε βρει στα ταξίδια του το laquoαθάνα-το νερόraquo που θα του χάριζε αθανασία Η αδελφήτου όμως δεν γνώριζε τη μαγική δύναμή του καιτο έχυσε Ο Αλέξανδρος πολύ θυμωμένος έριξετην αδελφή του στην θάλασσα την καταράστηκε

να γίνει ψάρι από τη μέση και κάτω και να βασα-νίζεται αιώνια Από τότε η Γοργόνα τριγυρνάειαπελπισμένη στη θάλασσα και σταματάει τακαράβια για να τα ρωτήσει laquoΖει ο βασιλιάς Αλέ-ξανδροςraquo Και οι φοβισμένοι ναυτικοί για να αφή-σει το καράβι να φύγει την καθησυχάζουν με τηναπάντηση laquoΖει και βασιλεύειraquo Τότε εκείνηγαληνεμένη τραγουδάει νέους και άγνωστους σκο-πούς που τους μαθαίνουν οι ναύτες και τουςμεταφέρουν στο λιμάνι που γυρίζουν Αν όμωςτης δώσουν αρνητική απάντηση η γοργόνα θυμώ-νει και οργισμένη σηκώνει άγρια κύματα πουβουλιάζουν το καράβι

ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΟΥ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΥ ΤΥΠΟΥ ΤΗΣ ΓΟΡΓΟΝΑΣ

ΣΤΗΝ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ



Το φανταστικό αυτό πλάσμα μισή - γυναίκαμισή - ψάρι φαίνεται πως αγαπήθηκε ιδιαίτεραστην Κρήτη82 Στους κεντημένους ποδόγυρουςτων γυναικείων φουστανιών η γοητευτική πολυ-σημία της αινιγματικής μορφής της αναδύεταιμέσα από ανθοφόρες παραστάσεις σέρνονταςπίσω της ένα νοσταλγικό απόηχο πανάρχαιων θρύ-λων Μέσα από τη δισυπόστατη ψυχή της προ-βάλλει όλη η αντινομία της γυναικείας φύσης καιτης θάλασσας (εικ 1810) Φιλική κι ευχαριστημέ-νη τραγουδά και χαϊδεύει το πέλαγος θυμωμέ-νη και εχθρική σηκώνει θύελλα και καταστρέφειανθρώπους και καράβια Από την αμφισημίααντινομία του γυναικείου χαρακτήρα της βγαίνεικαι το επίθετο της laquoγοργόναraquo που έχει χρησιμο-ποιηθεί στην Ελλάδα με διαφορετικές σημασίες83Η μορφή της Γοργόνας όπως παρουσιάζεται στηνκρητική κεντητική διασώζει αναμνήσεις τωναρχαίων ελληνικών μύθων περί Σκύλλας84 Γορ-γόνων και Σειρήνων85 Τον ενάλιο χαρακτήρακαθώς και τα ιδιαίτερα γνωρίσματά της έχει κλη-ρονομήσει από τις μυθικές τερατόμορφες κόρες

του Φόρκου ή Φόρκυος τις Γοργόνες Εὐρυάλη Σθενώκαι Μέδουσα και από τις Σειρήνες Aγλαόπη Θελξιέ-πεια και Πασινόη (εικ 1662 1663) Ιδιαίτερα ο τύποςτης μεταβυζαντινής γοργόνας με τη διπλή ανα-σηκωμένη ψαροουρά απορρέει από τον τύπο τηςαρχαίας Σκύλλας που οι νεότεροι θρύλοι τής απέ-δωσαν ανθρώπινη μορφή86 Η Σκύλλα με γυναι-κείο κορμί και ουρά ψαριού απεικονίζεται σενομίσματα του 5ου αι από την Κύμη την Κύζικοκαι την Αλλιφα87 σε αγγεία του ερυθρόμορφουρυθμού88 καθώς και σε Ετρουσκικούς καθρέφτεςκαι ειδώλια θαλάσσιων δαιμόνων89 Ο τύπος τηςΣκύλλας με τη διπλή ανασηκωμένη ουρά αναπα-ρίσταται σε ρωμαϊκά νομίσματα της εποχής τουΑδριανού Νηρηίδες με διπλή ανασηκωμένη ψαρί-σια ουρά που διακοσμούσαν τον θρόνο της Μεγά-λης Δέσποινας στην μνημειακή σύνθεση του ιερούτης Λυκόσουρας εκτίθενται σήμερα στο Αρχαιο-λογικό Μουσείο της Αθήνας

Στα μεσαιωνικά χρόνια και υπό την επίδρασητων αρχαίων θρύλων διαπλάστηκε ο συγκερασμόςτης βυζαντινής Γοργόνας και της δυτικής Σειρή-

82 Σύμφωνα με τον Γ Σπυριδάκηστο νησί απαντά και μία άλληπαραλλαγή του θρύλου που φαί-νεται ότι συνετέλεσε ριζικά στηδιαμόρφωση του εικονογραφικούτύπου της Γοργόνας των κρητικώνκεντημάτων Μόλις η αδελφή τουΜέγα Αλέξανδρου κατάλαβε τολάθος της έπεσε μόνη της μέσαστο νερό όπου την κατάπιε έναμεγάλο ψάρι83 Στη Χίο ονομάζουν γοργόνατην κοπέλα που τραγουδάει όμορ-φα Στην Αμοργό τη γυναίκα πουέχει βάσκανο μάτι ενώ στην Κύθνοκαι την Κάρπαθο την γυναίκα πουέχει κακούς τρόπους Στην Ίο ονο-μάζουν γοργόνι το άτακτο παιδί 84 Σύμφωνα με τη μελέτη του ΣπΜαρινάτου ένα θαλάσσιο τέραςπου εικονίζεται σε μινωϊκές παρα-στάσεις έχει καθαρή φύση ζώου καιδεν έχει σχέση με τις μεταγενέστε-ρες απεικονίσεις της ιχθυόσωμης

ανθρώπινης μορφής Στην Οδύσ-σεια η Σκύλλα εμφανίζεται σανανθρωπόμορφο τέρας που αλυ-χτούσε σαν σκύλος κόρη της Κρα-ταίιδος Είχε δώδεκα χέρια και έξιλαιμούς και κατοικούσε σε μίασπηλιά ανάμεσα στα στενά τηςΣικελίας και της Ιταλίας 85 Στα μνημεία της ελληνορωμαϊ-κής αρχαιότητας οι Σειρήνεςπαρουσιάζονται σαν τέρατα μεγυναικείο κεφάλι φτερά και πόδιαπουλιού ενώ οι Γοργόνες σανγυναίκες με χρυσά φτερά χάλκιναπόδια και φίδια στο κεφάλι και τημέση αντί μαλλιών και ζώνης86 Σε ασπρόμαυρη ψηφιδωτήπαράσταση του 2ου αι από τηΡώμη η Σκύλλα εικονίζεται μεμεγάλη ψαρίσια ουρά ενώ κραδαί-νει πάνω από το κεφάλι της πηδά-λιο ή κουπί87 Η Σκύλλα εμφανίζεται με χειρι-δωτό χιτώνα ο οποίος φτάνει μέχρι

το σημείο που αρχίζει η ψαροου-ρά και συντροφεύεται με δύο προ-τομές σκύλων Σε νεότερες απει-κονίσεις της οι προτομές τωνσκύλων καθώς και ο χιτώνας εξα-φανίζονται Πολύ συχνά τοποθε-τείται και ως κόσμημα του κράνουςτης Αθηνάς σε νομίσματα του 5ου

αι από τις Ιταλικές πόλεις Ηρά-κλεια Τάραντας και Ιππόνιο Σταχέρια της κρατάει πέτρα πηδάλιοκουπί ή ρόπαλο ενώ πολλές φορέςφέρει δύο ουρές ψαριού και παρί-σταται πάνω ακριβώς από το μέτω-πο της θεάς 88 Σε ένα κρατήρα του Ασστέα του4ου αι η Σκύλλα έχει μακριά ουράψαριού και τρίαινα στο χέρι καιεικονίζεται κάτω από την κύριαπαράσταση του Φρίξου και τηςΈλλης89 Πιστοποιείται σαν ανθρωπό-μορφο τέρας με δύο κορμιά ψαρι-ού τα οποία εμπλέκονται


38

νας Στη βυζαντινή Ανατολή τον κύριο ρόλο έπαι-ξε η Γοργόνα ndash Μέδουσα η συγκεχυμένη και ακα-θόριστη ανάμνηση μίας τερατώδους γυναικείαςμορφής που συνδύαζε το όνομα και τη μορφήτων αρχαίων Γοργόνων90 την απολιθωτική δύνα-μη της Μέδουσας και τη γλυκιά φωνή της Σειρή-νας91 Στο Βυζάντιο οι παραστάσεις της αρχαίαςΣκύλλας φαίνεται πως έγιναν γνωστές από τααρχαία νομίσματα τα οποία φυλάσσονταν σανφυλακτά

Αντίθετα η μεσαιωνική Ευρώπη αγάπησε καιαπεικόνισε κυρίως τη μορφή της Σειρήνας Ηύπαρξη της Σειρήνας απαντάται σε όλες τιςπαλαιές ναυτικές παραδόσεις της Μεσογείου92

σαν μία ωραία γυναίκα με κορμί ψαριού που τρα-γουδάει και το μελωδικό της τραγούδι κοιμίζει ήαντίστοιχα σκοτώνει ανθρώπους ψάρια και που-λιά Η παράσταση της Σειρήνας που εικονίζεταισαν γυναίκα με μακριά ξέπλεκα μαλλιά και κρατάμε τα χέρια της τις άκρες της διπλής ψαροουράςτης εμφανίζεται για πρώτη φορά τον 13ο αι στοδάπεδο του Ιωάννη του Ευαγγελιστή στη Ραβέν-να93 Από τον Μεσαίωνα και έπειτα διασώθηκεμεγάλος αριθμός μνημείων από τη δυτική τηνκεντρική και την ανατολική Ευρώπη που ανα-παριστούν τον ίδιο τύπο Σειρήνας - Γοργόνας σανγυναίκας με ουρά ψαριού

Δηλώνοντας την έννοια του απατηλού κάλλουςπαρουσιάστηκε σαν κυρίαρχο στοιχείο στις οικο-

σηματικές παραστάσεις της ΙταλίαςΣε βιβλίο τουτυπογράφου Carrara που τυπώθηκε το 1583εμφανίστηκε ένα διαφορετικό εμβληματικό σήμαη Γοργόνα εικονίζεται να κρατεί δύο ψαροουρέςπου φυτρώνουν από την αρχή των γλουτών καικαταλήγουν σε ανθόσχημες απολήξεις (εικ 16721673) Ο ίδιος σωματότυπος απαντά και στο σήματης οικογένειας τυπογράφων Amari καθώς καιστο σήμα του Έλληνα τυπογράφου Ν Σάρου πουέφυγε από τα Ιωάννινα τον 17ο αι για να εγκατα-σταθεί στη Βενετία

Είναι βέβαιο ότι ο εικονογραφικός τύπος τηςΓοργόνας με τη διπλή ανθόσχημη ψαροουρά94που απαντάται στα κρητικά κεντήματα αποτελείαπό τα παλαιότερα μνημεία της ελληνικής μετα-βυζαντινής τέχνης (εικ 1865) Μέσα από την αφο-μοιωτική και αναπλαστική ικανότητα της παρά-δοσης ο παλιός συμβολισμός και η σχέση με τονμύθο του Μεγαλέξαντρου χάνονται και η γοργό-να μετατρέπεται σε κανονική γυναικεία μορφή μεφούστα άνθινο στέμμα στο κεφάλι και λουλού-δια στα χέρια95

Από τον 18οαι το διακοσμητικό θέμα της γορ-γόνας εξαπλώθηκε από την Κρήτη στην υπόλοιπηΕλλάδα Απεικονίσθηκε και διαμορφώθηκε σύμ-φωνα με τη θέση που διακοσμούσε τη φύση τουυλικού (πέτρα ξύλο χρώμα ή κλωστή) και τηντεχνική με την οποία έχει εκτελεστεί Στα σκυ-ριανά κεντήματα παρουσιάσθηκε ένας διαφορε-

90 Η Γοργόνα απαντά ως δαιμονικήμορφή όπως μαρτυρούν τα κείμε-να που μιλούν περί laquoΓοργονίδωνraquo καιlaquoγοργονοειδῶν κεφαλῶνraquo που θα ήτανότι και τα Γοργόνεια στην ελληνικήαρχαιότητα Σε μικρογραφία ελλη-νικού κώδικα της ΜαρκιανήςΒιβλιοθήκης του 10ου - 11ου αι ηΓοργώ εικονογραφείται με τη διπλήφύση της γυναίκας και του ζώουΣτη σκηνή ο διάσημος κυνηγός Περ-σέας ανάμεσα στα διάφορα κατορ-θώματά του αποκεφαλίζει τη Γοργώπου εικονίζεται σαν γυναίκα μέχριτη μέση και από κάτω σαν φίδι μεσυσπειρωμένο κορμί Με τα χέρια της σφίγγει δύο άλλαφίδια που ξεπηδούν από το κεφάλι

της Σε άλλη μικρογραφία του κώδι-κα 540 της ίδιας βιβλιοθήκης του11ου αι η Γοργώ εικονίζεται μεγυναικείο το πάνω μέρος του σώμα-τος και τετράποδο το κάτω 91 Η λέξη Σειρήνα χρησιμοποιείταιμε αλληγορική σημασία στις γραπτέςομιλίες των Πατέρων ενώ σε ορι-σμένες διασκευές του Φυσιολόγουη θρυλική μορφή αποκτά μαζί μετην ανθρώπινη όψη της και τηζωώδη φύση του θηρίου92 Ο Ν Πολίτης αναφέρει πολλάπαραδείγματα ψηφιδωτών με Σειρή-νες που εικονίζονται με διπλή ουράψαριού του 10ου και 13ου αι Για τιςλαϊκές παραδόσεις σχετικά με τις Σει-ρήνες στην Ευρώπη βλ Πολίτης

93 Παράλληλα υπάρχουν πολλάπαραδείγματα δεύτερου τύπου δυτι-κής Σειρήνας που έχει μία ψαροου-ρά Η ουρά διαμορφώνεται αναλό-γως των αισθητικών απαιτήσεων τουαντικειμένου που διακοσμεί94 Ένα από τα οικόσημα του Gerolaπου θυμίζει κρητικό κέντημαπαρουσιάζει ανδρική μορφή να βγαί-νει μέσα από ένα ανθοφόρο αγγείοΒλ Gerola αρ 12295 Η γοργόνα ήταν τόσο αγαπητήπου χαρακτήριζαν σαν γοργόνες τιςκοπέλες με ωραία κορμοστασιάlaquoΚοκκώνα μου ραΐνα μου γοργόνα μουκερά μου εσύ ´σαι πού τά μάρανες τάφύλλα τση καρδιᾶς μουraquo


τικός σωματότυπος γοργόνας με μονή ουρά πουπιθανόν να προέρχεται από την κρητική γοργόναλόγω της ανθοποίησης που παρουσιάζει το ζωικόμέρος του σώματος της

830´ το πρωί Βγαίνοντας στην λεωφόρο Συγ-γρού μία αγέρωχη γοργόνα με διπλή ψαροουράκαι στεφάνι στο κεφάλι που προβάλλει πάνω στο

λογότυπο των καφέ Sturbucks με καλημερίζειΤο μήνυμα της αινιγματικής μορφής μου μετα-φέρει απόηχους πέρα από την αποτρεπτική σημα-σία του θέματος

Εκεί διαπλέκονται οι αναμνήσεις του παρελθό-ντος και η συνείδηση της συνέχειας στην προ-στατευτική της διάσταση


Η ΠΡΩΤΗ παρουσιάστηκε την περίοδο από τον Μάρ-

τιο ως τον Σεπτέμβριο 2006 στο Μουσείο Υφασμάτων

της Ουάσινγκτον ένα διεθνές κέντρο συλλογήςέκθε-

σης και μελέτης του υφάσματοςΣαν φορέας πολιτισμού

ερευνά τον ιδιαίτερο ρόλο του υφάσματος στη ζωή του

ανθρώπουΜε μία παρακαταθήκη 17000 υφασμάτων από

ολόκληρο τον κόσμο και με μία μοναδική στο είδος της

βιβλιοθήκη τοTextile Museum αποτελεί μία αξιόλογη

αναφορά στις παραδοσιακές και σύγχρονες τέχνες

κατασκευής του υφάσματος

Η εν λόγω έκθεσημε τον τίτλο laquoΆρπυιεςΓοργόνες και

Τουλίπεςκεντήματα από τα νησιά του Αιγαίου και την

Ήπειροraquoπεριλάμβανε 65 κεντήματα και εξερευνούσε

τη βαθιά ριζωμένη διακοσμητική διάθεσηπου ανέπτυ-

ξαν οι ελληνικές κοινότητες στη διασταύρωση δύο δια-

φορετικών κόσμωντης Ανατολής και της Δύσης (εικ

1933)Τα εκθέματα χρονολογημένα από τον 17ο μέχρι τον

19ο αιέρχονταν από κουρτίνες κρεβατιώνκλινοσκεπά-

σματα μαξιλάρια κεφαλόδεσμους και αποτμήματα

γυναικείων ενδυμασιώνΌλαεκτός από δύο δάνειαανή-

καν στις συλλογές του Textile Museumπου δημιούργη-

σε το 1925 ο ιδρυτής του Μουσείου George Hewitt

Myers

Την έκθεση συνόδευαν πολλές παράλληλες δραστη-

ριότητεςστο εκπαιδευτικό εργαστήριο του κεντήματος

οι επισκέπτες μπορούσαν να μυηθούν στη μεγάλη ποι-

κιλία των βελονιών του ελληνικού κεντήματοςΣτο εργα-

στήριο χορών διδάσκονταν ελληνικούς παραδοσιακούς

χορούςΣε συνεργασία με το Φεστιβάλ Περιβαλλοντο-

λογικού Κινηματογράφου προβάλλονταν δύο ταινίεςΗ

μίαμε τον τίτλο laquoΚλωστή από Βελόναraquo εξερευνούσε την

κεντητική τέχνη και το καλλι-

τεχνικό γίγνεσθαι στην Ελλά-

δα Γυρισμένη σε χωριά της

νησιωτικής και ηπειρωτικής χώρας παρουσίαζε τις συζη-

τήσεις και τα συναισθήματα νέων και ηλικιωμένων γυναι-

κώνστο αντάμωμά τουςστο ομαδικό κέντημα και στο

μοίρασμα των ελπίδων και των ανησυχιών τουςΣτη δεύ-

τερη ταινίατη laquoΦωνή του Αιγαίουraquo προβλήθηκε αρχεια-

κό υλικό που εξιστορούσε τις ποικίλες πολιτιστικές

παραδόσεις των νησιών του Αιγαίουαλλά και τις οικο-

νομικές συνθήκεςπου οδήγησαν τους κατοίκους στη

μετανάστευσηΣτην ταινία δόθηκε έμφαση στην ομορ-

φιά του φυσικού περιβάλλοντος του Αιγαίουπηγή καλ-

λιτεχνικής έμπνευσης για τους ανθρώπους

H ΔΕYΤΕΡΗ έκθεση παρουσιάστηκε από τις 13 Οκτω-

βρίου μέχρι τις 16 Νοεμβρίου 2006 στο Μουσείο Μπε-

νάκη με τον τίτλο laquoΕλληνική κεντητική 17ος ndash 19ος αιώ-

νας ndash Έργα Τέχνης από τις συλλογές του Μουσείου

Victoria and Albertraquo και διοργανώθηκε από το Ίδρυμα

της Αγγελικής Χατζημιχάλη με αφορμή τα σαράντα χρό-

νια από τον θάνατό της και την τίμηση της μνήμης της

Από τις συλλογές του VampA επιλέχτηκαν σημαντικά

κεντήματα με προέλευση τα μέρηόπου επισκέφθηκε

και μελέτησε η λαογράφος μας Πενήντα κεντήματα

προερχόμενα κυρίως από τις συλλογές Dawkins και

Sandwithπλαισιωμένα από ισάριθμα δείγματα ελληνικής

κεντητικής από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη

παρουσίασαν μία ολοκληρωμένη εικόνα της μεγάλης

άνθησηςπου γνώρισε η ελληνική κεντητική τέχνη την

περίοδο του 16ου ndash 19ου αι

ΔΥΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΚΘΕΣΕΙΣ


40

Aποστολάκι A Τὰ Κοπτικὰ ῾Yφάσματα τοῦ ἐνAθήναις Μουσείου Κοσμητικῶν Τεχνῶν Αθήνα1932Aποστολάκι A laquoΔιόνυσος Δενδρίτηςraquo Aρχαι-ολογικὴ ἐφημερίς 1942 -44 Αθήνα 1948Aποστολάκι A Κεντήματα Μάλλινα 4ου ndash 9ουαἰ ἐξ Αἰγυπτιακῶν τάφων Αθήνα 1956Βέη - Χατζηδάκη Ευγ Eκκλησιαστκά κεντή-ματα Αθήνα 1953Γιανναρά Τ Ελληνική κεντητική 17ος ndash 19ος αιώ-νας ndash Έργα Τέχνης από τις συλλογές του ΜουσείουVictoria and Albert Αθήνα 2006Δεληβορριάς Α laquoΗ παραδοσιακή τέχνη τωννησιών του Αιγαίου Το Αιγαίο Επίκεντρο ΕλληνικούΠολιτισμούraquo Μέλισσα Αθήνα 1992 Ζώρα Π Τα πολυτελή φορέματα των Κρητομυκη-ναίων κυριών Αθήνα 1956Ζώρα Π laquo῾H Γοργόνα εἰς τήν Eλληνικήν Λαϊ-κήν Τέχνηνraquo Παρνασσός τόμ Β Αθήνα 1960Θεοχάρη Μ-Σ Πολυτελή υφάσματα στο Βυζά-ντιο Κοσμικά και ΕκκλησιαστικάΑθήνα 1994Κουκουλές Φ Βυζαντινῶν βίος καί πολιτισμόςΔ´Αθήνα 1951Κουκουλές Φ laquoΣυμβολή εἰς τήν ΚρητικήνΛαογραφία ἐπί Βενετοκρατίαςraquo ΕΕΚΣτόμ Γ ΑθήναΜαραβέλια Α-Α Η Μαγεία στην Αρχαία Αίγυ-πτο Αθήνα 2003Μαρινάτου Σπ laquoΜινωϊκή καί ῾OμηρικήΣκύλλαraquo Αρχαιολογικό Δελτίο 1926 51Ξηρουχάκη Α laquoΤὸ ἐμπόριο τῆς Βενετίαςμετὰ τῆς Aνατολῆς κατὰ τὸν ΜεσαίωναraquoΕΕΚΣ τόμ Γ ΑθήναΠολίτης Ν laquo῾O περὶ Γοργόνων μῦθος παρὰτJῶ EλληνικJῶ λαJῶraquo Παρνασσός τόμ ΒΠολυχρονιάδη Ε Eλληνικά Κεντήματα Αθήνα1980Σαπουνά-Σακελλαράκη Ε Μινωικόν ΖώμαΑθήνα 1971Σαχλίκης Σ Aφήγησις παράξενος Odessa 1894Τσουρινάκη Σ laquoWoven bags from thehighlands of Crete some aspects of thetextile elementsraquo ΕΝΔΥΜΑΤΟΛΟ-ΓΙΚΑ 2Πρακτικά της 53ης Συνάντησης του Ενδυματολογικούτμήματος του IἒOM Ναύπλιο 2001 Τσουρινάκη Σ laquoΗ ευδαίμων ποικιλία της θηλει-αστής διακόσμησης - Από τα λάσια και τους αμφίμαλ-λους χιτώνες της αρχαιότητας στις κουσκουσελίδικες

πατανίες της Κρήτηςraquo Κρητικό Πανόραμα τ 142006Φραγκάκι Ευ ῾H λαϊκή τέχνη τῆς Κρήτης ΙΙΓυναικεία Φορεσιά Αθήνα 1960Φραγκάκι Ευ H λαϊκή τέχνη τῆς Κρήτης Yφα-ντική και Βαφική Αθήνα 1974Φραγκάκι Ευ Aπό τήν Κεντητική στην ΚρήτηΑθήνα 1979Χαβάκη Ι O κρητικός ἀργαλειός καί τά κρητικάμεσαιωνικά καί μεταμεσαιωνικά ροῦχα 1983Χατζημιχάλη Α Ραπτάδες χρυσοραπτάδες καικαποτάδες Αφιέρωμα στην μνήμη του Μανώλη Τρια-νταφυλλίδη Αθήνα 1960

Barber EJW Prehistoric Textiles The Developmentof Cloth in the Neolithic and Bronze Ages Oxford1991Bellinger L laquoΚρητικά Κεντήματα της Συλλογής τουΜουσείου Υφαντών της Washingtonraquo Κρητικά Χρο-νικά Αθήνα 1950Bellon P Les observations de plusiers singularitez etc1553 Crowfoot G and Davies N ldquoThe Tunic ofTutrsquoankam_nrdquo Journal of Egyptian Archaeology 271130Christopher C The complete book of embroidery andembroidery stitches Surrey 1913Daper O Description exacte des isles de lrsquo ArchipelAmsterdam 1703 Gerola G Monumenti Veneti nellrsquo Isola di CretaVenezia 1932Gertsiger D ldquoAntichnye Tkani v SobraniiErmitazhardquo Pamjatniki Antichnogo PrikladnogoIskusstva Lenningrand 1973Harcourt R Les textiles anciens de Perou Lima 1934Hundt H-JldquoVorgeschichtliche Gewebe aus demHallstatter Salzbergrdquo Jahrbuch des roumlmisch-grmanischen Zentralmuseums Mainz 7 Mainz 1960Hundt H-JldquoUumlber vorgeschichtliche Seiden funderdquoJahrbuch des roumlmisch-grmanischen ZentralmuseumsMainz 16 Mainz 1969Johnstone P Greek Island Embroideries London1961 Kerenyi K Die Mythologie der Griechen Rhein -Verlg Zuumlrich 1955Killen J-T ldquoThe Knossos Ld (1) Tabletsrdquo ColloquiumMycenaeum Actes du Sixiegraveme Colloque Inter-national sur les texts myceacutenies et eacutegeacuteens agrave Chaumont

sur Neuchacirctel du 7 au 13 Septembre 1975 Neuchacirctel1979Krody S-B Embroidery of the Greek Islands andEpirus Region ndash Harpies Mermaids and TulipsWashington 2006Pashley R Travels in Crete Αθήνα 1989Pster RBellinger L The Excavations at DuraEuropos Conducted by Yale University and the FrenchAcademy of Inscriptions and Letters Final ReportIV2 The Textiles New Haven (Yale University) 1945Roscher W H Lexicum der griechischen undroumlmischen Mythologie IV 1037-1038Sandys G Sandys travels containing a history of theoriginal and present state of the Turkish Empire theirlaws government policy London 1673Τournefort J de P Α voyage into the Levant London1718Τrilling J Aegean Crossroads Greek IslandEmbroideries in the textile Museum Washington1983Tsourinaki S ldquoLate Antique Textiles of the BenakiMuseum with Bucolic and MythologicalIconographyrdquo Europe Hellas and Egypt Comp-lementary Antipodes during Late Antiquityrdquo Papersfrom a Session held at the 8th Annual meeting of theEAA in Thessaloniki 2002 (Maravelia A-A ed)Oxford (Archœopress BAR S 1218) 2004 Tsourinaki S ldquoLooped Pile Weaves in the BenakiMuseum More Observations on the Classificationof Techniques and the Technology of TextilesrdquoModern Trends in European Egyptology Papers froma Session held at the European Association ofArchœologists 9th Annual Meeting in St Pete-rsbourg 2003 (Maravelia A-A ed) Oxford (Arc-hœopress BAR International Series S 1448) 2005Tsourinaki S ldquoA narrow sleeved tunic from Byzan-tine Egyptrdquo En Quecircte de la Lumiere In Quest ofLight Melanges in Honorem AshrafndashAlexandreSadek (Maravelia AndashA ed) Oxford (InternationalSeries) 2007Tsourinaki S ldquoA childrsquos tunic from Byzantine Egyptat the Benaki Museumrdquo (forthcoming)Wace AJB Mediterranean and near easternembroideries London 1935Wade V-N The basic stitches of embroideryLondon 1960Wagner G Carmina Graeca Medii Aevi Lipsiae1874

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ



laquoΓοργόνα μου εσύraquo λέει ο άντρας κι ηπροσφώνηση γεμίζει και φουσκώνει αέρη-δες μυστικών καιρών και διαθέσεων Κάπο-τε μία γυναίκα αθέλητα στέρησε την αθα-νασία από τον άντρα την επωμίστηκε σανκατάρα με μία τερατογένεση την σέρνειλέει παντοτινά χάρη και τιμωρία Γυναίκαεξορισμένη από το στέρεο έδαφος φυλακι-σμένη στο πάντα νερό παναπεί πέραν τηςαντρικής επικράτειας και της λογικής μονο-σημίας νόμιμα παραδομένη στην παρανο-μία της παντοδυναμίας του Πάθους μπο-ρεί πλέον να το υπηρετεί με τις ευλογίες τηςαντρικής ποινής και να επιστρέφει εσαείστάζοντας νερό απrsquo τον υγρό μυστηριακόκόσμο της αμφισημίας

Από τις παραδόσεις

της Αναστασίας Πελαγινής


και άλλα ξόμπλια ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΕΝΤΗΤΙΚΗ ΤΟΥ 16ου-19ου αι


4








ΤΕΧΝΗΣ














6

















(εικ 1693)


8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












4








ΤΕΧΝΗΣ














6

















(εικ 1693)


8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40





















6

















(εικ 1693)


8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












6

















(εικ 1693)


8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40
















(εικ 1693)


8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












8





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40





























10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40















10




12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












12




14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












14









16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40



















16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40

















16






















18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40
























18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












18













20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40



















20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












20




22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












22














24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40
















24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












24




26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












26


















28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












28




30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40














30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












30




















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40





















Η ΣΥΝΕΧΕΙΑ


32













34














36
















38







































Myers









































40












32













34














36
















38







































Myers









































40


















34














36
















38







































Myers









































40
















34














36
















38







































Myers









































40


















36
















38







































Myers









































40












36
















38







































Myers









































40





















38







































Myers









































40












38







































Myers









































40







































Myers









































40












40

















Documents

Πλουμιστές Γοργόνες και άλλα Ξόμπλια στην Κρητική Κεντητική του 16ου-19ου αιώνα