Metodologia nauk część 1

Dr Sabina Cisek

Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ

2015/16

Aktualizacja 2015-10-20

1

Treści merytoryczne przedmiotu [część 1]

1) Metodologia nauki i nauk (szczegółowa). Przedmiot, zakres, problematyka,

kierunki badań. Wskazanie, jakie ujęcie metodologii nauk obowiązuje w ramach

zajęć.

2) Pojęcia nauki i naukowości. Czym różni się nauka od nie-nauki? Typologia nauk,

dziedziny i dyscypliny naukowe. (Przypomnienie, zebranie i rozszerzenie treści z

przedmiotu Naukoznawstwo)

3) Sposoby i uwarunkowania poznawania rzeczywistości w nauce. Wzajemne relacje.

Hierarchizacja – wedle poziomów ogólności (metoda nauki w ogóle, metoda nauk

przyrodniczych i metoda nauk społecznych, metodologie/strategie, metody badań,

techniki i narzędzia badawcze). Typologia metod, w tym wedle etapów procesu

badawczego.

4) Na czym polega metoda naukowa – ogólnie? Założenia, wytyczne, cele,

postępowanie. Dwa źródła (metody?) prawomocnego poznania w nauce –

obserwacja (empiria) i rozumowanie. Problemy z empirią.

- Najważniejsze typy rozumowań (wnioskowań) w nauce – dedukcja, indukcja i inne –

szczegółowa charakterystyka.

- Logika klasyczna w nauce jako podstawa wnioskowań. Wybrane elementy.

5) Strategie lub podejścia badawcze w naukach społecznych – ilościowa, jakościowa

i mieszana.

2

Treści merytoryczne przedmiotu [część 2]

6) Typy badań (eksploracyjne, opisowe, wyjaśniające). Wybrane metody w naukach

humanistycznych i społecznych. Relacja do wymienionych strategii badawczych.

7) Wybrane metody i techniki gromadzenia, porządkowania, analizowania,

syntetyzowania, wyciągania wniosków i przedstawiania wyników badań cudzych i

własnych. (Zebranie, uporządkowanie, poszerzenie umiejętności i wiedzy zdobytych

w ramach wcześniejszych zajęć w Instytucie Informacji Naukowej i

Bibliotekoznawstwa UJ, wyjście poza aspekty „instrumentalne”, wskazanie, jak

stosowanie odpowiednich metod przyczynia się do tworzenia uprawnionych

poglądów, tez i wiedzy uzasadnionej).

8) Jak opracować model albo teorię? Dwa podejścia – „teoria przed badaniami” i

„badania przed teorią”. Przydatne procedury i metody. Testowanie własnych

koncepcji i hipotez. Operacjonalizacja.

9) Podsumowanie 1: Proces badawczy. Projektowanie własnych badań.

10) Podsumowanie 2: Podstawy filozoficzne, „epistemologie” dyscyplin naukowych,

paradygmaty i metateorie. Jak założenia natury ogólnej wpływają na badania

(metodologie szczegółowe, ramy pojęciowe) poszczególnych dyscyplin? (na

przykładzie informatologii)

3

1. Metodologia nauki i nauk

(szczegółowa). Przedmiot,

zakres, problematyka,

kierunki badań. Wskazanie,

jakie ujęcie metodologii nauk

obowiązuje w ramach zajęć

4

Co to jest metodologia? Co może oznaczać słowo „metodologia”

(w nauce)?

1) Metodologia nauki (nauk) = teoria

metody, dział filozofii

2) Sposób poznawania świata

akceptowany w jakiejś dyscyplinie

naukowej

3) Sposób postępowania w konkretnym

projekcie badawczym, metodyka

danych badań

5

Metodologia w znaczeniu 1,

jako teoria metody

Metodologię można sformułować dla

każdej dziedziny

Są dwie grupy metodologii: te, które

dotyczą działania fizycznego i te, które

dotyczą działania duchowego (w tym –

myślenia)

◦ (Bocheński, 1992, s. 20, 21)

6

Metodologia w znaczeniu 1, jako

teoria metody [cd.] Metodologia nauki i metodologia nauk

Metodologia nauki (ogólna) – bada to,

co wspólne dla wielu nauk (dyscyplin

naukowych)

Metodologia nauk (szczegółowa) –

bada osobliwości poszczególnych

dyscyplin

◦ (Bronk, 1992, s. 354)

7

Metodologia w znaczeniu 1, jako

teoria metody [cd.]

Metodologia nauk,

◦ w aspekcie pragmatycznym – nauka o

metodach działalności naukowej i

stosowanych w nauce procedurach

badawczych;

◦ w aspekcie apragmatycznym – nauka o

elementach i strukturze systemów

naukowych, tj. o wytworach nauki w postaci

pojęć, twierdzeń (prawa nauki), teorii

naukowych [Encyklopedia PWN]

8

Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:

- wybrane aspekty nauki w sensie czynnościowym

Strategie, metody i techniki badawcze i naukowe

◦ Metoda naukowa w ogóle, co ją charakteryzuje i odróżnia od innych

sposobów postępowania, poznania (metodologia ogólna)

◦ Metody naukowe stosowane we wszystkich dyscyplinach bądź w

większości dyscyplin (metodologia ogólna)

◦ Metody w poszczególnych naukach (metodologia szczegółowa)

Pytanie – czy tylko metody wyidealizowane, tj. rozumiane jako

„przepisy”, schematy, wzorce postępowania czy również ich

konkretne realizacje

◦ Na przykład – czy tylko cechy, wartość poznawcza, właściwy sposób

przeprowadzenia metody analizy i krytyki piśmiennictwa jako takiej,

by była akceptowana jako źródło poznania w informatologii, czy

także jej konkretne realizacje (powiedzmy – czy wystarczy oprzeć

się na piśmiennictwie polsko- i anglojęzycznym)

9

Metodologia nauk w znaczeniu 1 bada:

- wybrane aspekty nauki w sensie

wytworowym, tj. wiedzę naukową

Starsze podejście, m.in. Koło Wiedeńskie, 1. połowa XX

wieku – metodologia skupia się przede wszystkim na

zdaniach – hipotezach, prawach, twierdzeniach, sądach;

zdaniach obserwacyjnych i teoretycznych

◦ Stąd – metodologia traktowana jak dział logiki

Nowsze podejście, m.in. Kuhn, Lakatos, Quine –

metodologia skupia się na strukturach wiedzy –

modelach, teoriach, paradygmatach, programach

badawczych, całości wiedzy

◦ (Bocheński 1992, s. 139-142) (Grobler 2008, s. 61-91, 267-

312)

10

Metodologia nauk w znaczeniu 1

(filozoficzna, ogólna) – przykłady

problemów

Co to jest hipoteza, jak się potwierdza i obala hipotezy?

Co to jest prawo nauki? Jakie ma funkcje?

Co to jest wyjaśnianie?

Czy istnieją „czyste” fakty? Jaki jest stosunek obserwacji do teorii?

Czym jest metoda naukowa w ogóle, jakie są typy metod

ogólnonaukowych, jakie metody są specyficzne dla poszczególnych

dyscyplin etc.?

Czym jest teoria? Dlaczego jedne teorie zastępują inne?

Jaki jest cel nauki?

Jakie są typy nauk? Czy nauki przyrodnicze i społeczne różnią się z

metodologicznego punktu widzenia? Jeżeli tak – na czym polega ich

odmienność?

Na czym polega definiowanie pojęć, terminów? Rodzaje definicji? Typy

pojęć, terminów naukowych?

11

Metodologia w znaczeniu 2

Sposób poznawania świata akceptowany w

danej dyscyplinie (dziedzinie) naukowej,

obejmujący m.in.: podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, wartości,

założenia explicite i implicite),

metody badawcze,

techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,

techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,

standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,

modeli i teorii,

formy prezentacji wyników,

reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i

intersubiektywnej sprawdzalności badań.

12

Dlaczego warto zastanowić się nad

metodologią nauki i nauk?

Naukowcy badają świat, metodolog docieka

(m.in.):

◦ jak to robią,

◦ czy ich sposoby postępowania poznawczego

prowadzą do uzasadnionych wyników, odkryć,

nowej wiedzy, czy „nadają się” do badania

określonych obiektów, problemów, zjawisk.

Świadomość uwarunkowań metodologicznych

prowadzi do podniesienia jakości, w tym

wiarygodności oraz intersubiektywnej

sprawdzalności badań.

13

Dlaczego warto …? [cd.]

Jeżeli badania nie są intersubiektywnie komunikowalne i

sprawdzalne, to nie są w ogóle naukowe (Frankfort-

Nachmias, Nachmias 2001, s. 30, 31).

Intersubiektywna sprawdzalność pojawia się w wyniku

jasnego określenia:

◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń,

wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych

empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak

rozumiemy terminy, których używamy, słowem – zostawiamy

„ścieżkę sprawdzenia”,

◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski –

określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego,

procedura.

Nie da się spełnić tych wymogów, gdy brakuje

samoświadomości metodologicznej.

14

METODOLOGIA = sposób poznawania świata

akceptowany w nauce (ze szczególnym

uwzględnieniem nauk humanistycznych i

społecznych), obejmujący

◦ podstawy meta-teoretyczne (paradygmaty, wartości,

założenia explicite i implicite),

◦ metody badawcze,

◦ techniki gromadzenia danych/materiału empirycznego,

◦ techniki analizy zgromadzonych danych empirycznych,

◦ standardy tworzenia interpretacji, kategoryzacji, uogólnień,

modeli i teorii,

◦ formy prezentacji wyników,

◦ reguły uzasadniania oraz zapewniania rzetelności i

intersubiektywnej sprawdzalności badań.

Na naszych zajęciach

15

2. Pojęcia nauki i naukowości.

Czym różni się nauka od nie-nauki?

Typologia nauk, dziedziny i

dyscypliny naukowe

16

Co to jest nauka – trzy główne

sposoby rozumienia nauki

1) Nauka = dziedzina ludzkiej działalności, dziedzina kultury

2) Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

3) Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

◦ (Kamiński, 1992, s. 11-19), (Szaniawski,

1994a, s. 48)

17

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

Obejmuje:

◦ badania naukowe jako ciągi jednostkowych lub zbiorowych czynności (Nowak 1985, s. 21)

◦ budynki, narzędzia, przedmioty, systemy, środki, technologie,

◦ finansowanie, politykę, prawo, zarządzanie

◦ hierarchie, struktury,

◦ ludzi (naukowcy, obsługa nauki, studenci),

◦ organizacje (biblioteki, uczelnie, stowarzyszenia),

◦ zgromadzone zasoby informacji i wiedzy

◦ ……

18

Nauka = dziedzina ludzkiej

działalności, dziedzina kultury

[cd.]

Nauka jako dziedzina kultury powstała

i „narasta” wokół poznania

◦ Chodzi tu nie o każde możliwe poznanie,

ale o pewien jego rodzaj, zwany

naukowym

19

Co to jest poznanie? Poznanie

◦ czynność = poznawanie

◦ wytwór = wiedza

Poznanie = wprowadzenie w pole świadomości informacji o

czymś (Kamiński, 1992, s. 13)

„POZNANIE (…) – nazwa czynności, dzięki której podmiot

dowiaduje się czegoś, uzyskuje informacje czy uchwyca w

jakimś aspekcie poznawany przedmiot; na ogół są to te

czynności, które prowadzą do uzasadnionego wydawania

sądów.” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=138229

Poznanie istniejących rzeczy – zob. Powszechna

Encyklopedia Filozofii

http://www.ptta.pl/pef/pdf/p/poznanie.pdf

20

Nauka = pewien typ działalności, zbiór czynności uczonych, praca badawcza (ujęcie czynnościowe)

Nauka = obłożony swoistymi zastrzeżeniami

(różnie zresztą formułowanymi w zależności

od poglądów epistemologicznych) sposób

poznawania, zwany naukowym oraz jego

praktyczne realizacje

Uwaga – nauka NIE równa się wyłącznie

metodzie, potrzebna jest jeszcze twórczość

(Szaniawski, 1994b)

21

Nauka = wytwór = osiągnięta wiedza naukowa (ujęcie wytworowe)

Wiedza naukowa

◦ w sensie subiektywnym – stan umysłu badacza

◦ w sensie obiektywnym (tj. – tutaj – niezależnie od

wiedzy poszczególnych uczonych) – obejmuje

pojęcia, terminy

hipotezy, mniemania (uzasadnione), sądy, stwierdzenia,

tezy, twierdzenia, uogólnienia, zdania

koncepcje, modele, teorie

milczącą wiedzę (Blackburn, 1997, s.237), wiedzę

towarzyszącą i zastaną = background knowledge

(Grobler, 2008, s. 73, 74), założenia, zasady (w tym –

nieuświadomione, przyjmowane paradygmatycznie)

22

23

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy

Wiedza = „ogół informacji o rzeczywistości wraz z

umiejętnością ich wykorzystania” (Bojar red. 2002, s. 291)

Wiedza = „układ wiadomości, które jakoś uznajemy i

potrafimy w pewien przynajmniej sposób uzasadnić”

(Kamiński 1992, s. 24)

Wiedza-że (wiedza propozycjonalna) i wiedza-jak

(umiejętności) (Gilbert Ryle, 1949)

Wiedza jawna (explicit knowledge) i wiedza milcząca (tacit

knowledge, niejawna, ukryta) (Michael Polanyi)

◦ Wiedzę jawną możemy zwerbalizować, przedstawić w

postaci słów, liczb etc. i przekazać innym. Wiedzy milczącej

nie da się całkowicie zwerbalizować (np. wiedza o tym, jak

się jeździ na rowerze), wiemy więcej niż potrafimy

wypowiedzieć.

24

Co to jest wiedza? Rodzaje / typy wiedzy [cd.]

Wiedza a posteriori, którą posiąść możemy tylko

w drodze doświadczenia, oraz wiedza a priori, którą

posiąść możemy niezależnie od doświadczenia

(podział ze względu na sposób pozyskania wiedzy)

Wiedza empiryczna (dotycząca świata empirycznego) i

nieempiryczna (np. matematyczna, filozoficzna,

religijna)

Wiedza naukowa i potoczna (podział ze względu na

szczególne metody zdobywania wiedzy)

Typy wiedzy: potoczna (zdroworozsądkowa),

techniczna, przednaukowa (protonauka), naukowa,

mądrościowa (Bojar red. 2002, s. 291-295), (Kamiński 1992, s. 24, 25), (Hajduk 2001, s.

180, 181), (Materska 2007, s. 42-49), (Paprzycka 2013), (Woźniak-Kasperek

2011, s. 39-48)

25

Co to znaczy „wiedzieć” wg

filozofów?

Klasyczna koncepcja wiedzy

◦ „Osoba α wie, że p, zawsze

i tylko wtedy, gdy:

(1) α jest przekonana, że p;

(2) to, że p, jest prawdą;

(3) przekonanie α-y, że p, jest

uzasadnione.” (Paprzycka 2013, s. 122)

26

Co to znaczy „być naukowym”? (w odniesieniu do nauki jako procesu i

wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

Są co najmniej dwa warianty tego pytania

◦ „Wielkie pytanie” = filozoficzne i naukoznawcze –

na czym w ogóle polega naukowość

poznania/wiedzy?

◦ „Małe pytanie” = praktyczne – jak

rozpoznać/stwierdzić, że publikacja (artykuł,

referat, książka) jest naukowa?

27

Co na ten temat sądzą filozofowie

nauki?

Przykłady:

◦ naukowe jest to, co jest sprawdzalne empirycznie,

tzn. falsyfikowalne; z góry jest określone, w jakiej

sytuacji będzie trzeba odrzucić hipotezę, koncepcję

czy teorię (Popper)

◦ naukowe jest to, co wynika z doświadczenia

(eksperyment, obserwacja, źródła), logicznego

rozumowania i pewnych założeń natury ogólniejszej

(folklor – „wszyscy”)

◦ naukowe jest to, co za takowe bywa uważane przez

społeczność uczonych w danym czasie (Kuhn)

28

Po co rozpoznawać naukowość

badania, dyskusji, publikacji,

referatu, wypowiedzi?

Dla celów

◦ poznawczych

◦ organizacyjnych, na przykład – oceny

czasopism, instytucji, dorobku

poszczególnych naukowców

29

Jak rozpoznać naukowość? (w odniesieniu do nauki jako procesu i

wytworu poznania, nauki jako wiedzy)

Stosując kryteria

◦ wewnętrzne, dotyczące metody i wiedzy

naukowej, czyli – odpowiadając sobie na pytanie

na czym polega metoda naukowa i czym cechuje

się wiedza naukowa

◦ zewnętrzne, organizacyjne, np. w odniesieniu do

publikacji – recenzowanie, liczba cytowań, afiliacja

autora, zamieszczenie w ważnych czasopismach

uznanych za naukowe itp.

30

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy WIEDZY naukowej

Wiedza naukowa jest

◦ intersubiektywnie komunikowalna i sprawdzalna (Frankfort-Nachmias, Nachmias, 2001, s. 30, 31)

◦ „obiektywna” (Szaniawski, 1994c)

◦ poszukująca (jakiegoś) porządku, uogólnień

◦ samodoskonaląca się

◦ systematyczna

◦ twórcza (nowa wiedza)

◦ uporządkowana

◦ uzasadniona (empirycznie i racjonalnie)

◦ wyspecjalizowana

31

Co to znaczy „intersubiektywnie

sprawdzalna”?

„Jeżeli jeden naukowiec prowadzi badanie, to inny może je powtórzyć i porównać ze sobą dwa zbiory wyników” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31)

Rozróżniamy

◦ intersubiektywne komunikowanie – „wiedza naukowa powinna być zrozumiana przez każdego badacza posiadającego odpowiednie kwalifikacje”

◦ intersubiektywną sprawdzalność – „wiedza naukowa poddaje się kontroli” (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 31, przypis)

Powinno być jasno powiedziane

◦ w jaki sposób doszliśmy do takich a nie innych stwierdzeń, wniosków, przy użyciu jakich metod, na podstawie jakich danych empirycznych, jakiego rozumowania i jakich założeń, jak rozumiemy terminy, których używamy , słowem – zostawiamy „ścieżkę sprawdzenia”,

◦ jak inni mogą sprawdzić nasze koncepcje, tezy, wnioski – określona, wykonalna, potencjalnie – przez każdego chętnego, procedura

32

Co to znaczy „obiektywna”?

Trzy znaczenia terminu „obiektywność nauki”:

„bezstronność – jako przeciwstawienie

tendencyjności; intersubiektywna sprawdzalność –

jako niezbędny warunek społecznej kontroli;

neutralność aksjologiczna – jako zabezpieczenie

przed dowolnością ocen. W żadnym z tych znaczeń

obiektywność nie jest cechą w pełni osiągalną (…)”

(Szaniawski 1994c, s. 17)

◦ O pojęciach neutralności i bezstronności – zob. również

(Kołakowski 2000)

Obiektywny – może też znaczyć – niezależny od

podmiotu poznającego

33

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

WEWNĘTRZNE – cechy METODY naukowej

Zobacz rozdział 4 w niniejszej prezentacji

34

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne, społeczne

Najważniejszym zewnętrznym kryterium naukowości jest jakoś zorganizowana społeczna akceptacja, np. poprzez recenzowanie (peer review), cytowania, przyjęcie artykułu do druku w czasopiśmie naukowym albo referatu na konferencję

◦ Zob. m.in. Journal Citation Reports, Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie wykazu czasopism naukowych

Czy to jest nadal sprawnie działający system? Kontrprzykłady

◦ afera Sokala, the Sokal Hoax http://pl.wikipedia.org/wiki/Sprawa_Sokala, http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/

◦ Andrew Wakefield, szczepionki i autyzm – sfałszował czy nie wyniki badań?

◦ http://nauka.newsweek.pl/diederik-stapel--kanciarze-z-tytulami-naukowymi,84437,1,1.html

35

Jak rozpoznać naukowość – kryteria

ZEWNĘTRZNE, organizacyjne,

społeczne [cd.]

Są tu co najmniej dwa ważne pytania:

◦ Na ile w ogóle stosowanie kryteriów zewnętrznych jest usprawiedliwione?

◦ Jeżeli tak – jaka społeczność ma akceptować i w jakiej formie?

Podział / typologia nauk

Może być oparty na kryteriach

wewnętrznych bądź zewnętrznych

wobec poznania naukowego (wiedzy

naukowej)

A co to jest typologia? Zob. następny

slajd.

◦ Kompendium wiedzy o klasyfikacji, typologii i podziałach

nauk stanowi książka Barbary Sosińskiej-Kalaty pt.

Klasyfikacja (Sosińka-Kalata 2002)

36

Typologia

Typologia „polega na grupowaniu elementów zbioru w

zespoły elementów pod pewnym względem do siebie

podobnych. Dla każdego takiego zespołu zdefiniowany

jest tzw. element wzorcowy (idealny, typowy). Elementy

zbioru zakwalifikowane do poszczególnych zespołów

nie są jednorodne, ale łączy je pewien (zwykle różny)

stopień podobieństwa do wybranego elementu

wzorcowego. Wyodrębnione w ten sposób zespoły

nazywa się typami, a całą strukturę porządkującą zbiór

– właśnie typologią. (…) Zespoły elementów

wyodrębnione w typologii, czyli typy, niekiedy nie są

rozłączne, albowiem może się zdarzyć, ze pewne

elementy spełniają warunek podobieństwa wobec

więcej niż jednego elementu wzorcowego.” (Sosińska-

Kalata 2002, s. 19)

37

Podział nauk wg kryteriów

„wewnętrznych”

Nauki aprioryczne (formalne,

dedukcyjne)

Nauki empiryczne (realne)

◦ Nauki humanistyczne

◦ Nauki przyrodnicze

◦ Nauki społeczne

◦ Nauki techniczne

38

Podział nauk (albo badań w ramach

nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

Badania/nauki idiograficzne i nomotetyczne (nomologiczne)

(Rickert)

◦ nauki idiograficzne – poznanie i indywidualizujący opis

jednostkowych przypadków, rzeczy, zdarzeń

◦ nauki nomologiczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

Badania/nauki nomotetyczne i typologiczne (Oppenheim)

◦ nauki nomotetyczne – formułowanie uogólnień, hipotez, praw

dotyczących badanego fragmentu lub aspektu rzeczywistości

◦ nauki typologiczne – ustalają typy i konstruują typologie badanych

rzeczy/zdarzeń jednostkowych (Sosińska-Kalata 2002, s. 121)

Badania/nauki podstawowe („czyste”) i stosowane

39

Podział nauk (albo badań w ramach

nauk) wg kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

• Podział wg kryterium dominującego typu

wyjaśniania:

nauki dedukcyjne (wyjaśnianie przez dowód),

przyrodnicze (wyjaśnianie przyczynowe),

o życiu (wyjaśnianie przyczynowe i funkcjonalne),

społeczne (wyjaśnianie funkcjonalne i

intencjonalne),

o zachowaniu (wyjaśnianie przyczynowe i

intencjonalne),

interdyscyplinarne (różne rodzaje wyjaśniania)

[Grobler 2008, s. 251]

40

Podział / typologia nauk wg

kryteriów „wewnętrznych” [cd.]

Badania / nauki interdyscyplinarne

Nauki

◦ interdyscyplinarne

◦ transdyscyplinarne

◦ multidyscyplinarne

◦ pluradyscyplinarne

◦ syndyscyplinarne

(Sosińska-Kalata 2002, s. 145)

41

Podział / typologia nauk wg

kryteriów „zewnętrznych”

Strukturę nauki współczesnej określa

Rozporządzenie Ministra Nauki i

Szkolnictwa Wyższego z dnia 8

sierpnia 2011 r. w sprawie obszarów

wiedzy, dziedzin nauki i sztuki oraz

dyscyplin naukowych i artystycznych.

Dz.U. 2011 nr 179 poz. 1065.

42

3. Sposoby (metody) i uwarunkowania

poznawania rzeczywistości w nauce.

Wzajemne relacje. Hierarchizacja –

wedle poziomów ogólności (metoda

nauki w ogóle, metoda nauk

empirycznych, strategie badawcze,

metody badań, techniki i narzędzia

badawcze). Typologia metod, w tym

wedle etapów procesu badawczego.

43

Co to jest metoda – ogólnie

Metoda = sposób postępowania –

◦ określony przez pewne dyrektywy, reguły, wytyczne

◦ powtarzalny, systematyczny,

◦ stosowany celowo i świadomie,

◦ zawierający element normatywny, wartościujący (jak

należy postępować) (Hajduk, 2001, s. 104-107)

Metoda = „określony, powtarzalny i wyuczalny

sposób – schemat lub wzór – postępowania,

świadomie skierowanego na realizację pewnego

celu poprzez dobór środków odpowiednich do

tego celu” (Nowak, 1985, s. 19)

44

Co to jest metoda naukowa?

Metoda naukowa = „sam tok operacji

przy stawianiu zagadnień, ich

rozwiązywaniu oraz uzasadnianiu i

systematyzowaniu odpowiedzi, bądź

także zespół założeń przyjętych jako

ramy lub wytyczne badania (…), bądź

wreszcie ogół czynności i środków

zastosowanych do sprawnego

osiągnięcia rezultatów badania”

(Kamiński 1992, s. 202)

45

Co to jest metoda jakiejś nauki

szczegółowej, dyscypliny

naukowej?

Metody danej nauki = „ogólnie

pojmowane schematy poszczególnych

czynności badawczych – bądź

faktycznie stosowane w jakiejś nauce,

bądź w niej zalecane” (Nowak 1985, s.

21)

46

Co to jest technika naukowa,

technika badawcza?

„Technika naukowa dotyczy wyboru i

wykorzystania szeroko rozumianych

środków” (Hajduk, 2001, s. 199)

47

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 1

Metoda nauki w ogóle

Metody charakterystyczne dla głównych typów nauk

◦ Nauki dedukcyjne i empiryczne

◦ Nauki przyrodnicze i społeczne

◦ Nauki nomotetyczne i idiograficzne

◦ Nauki dedukcyjne, przyrodnicze, o życiu, społeczne, o

zachowaniu (podział wg kryterium dominującego typu wyjaśniania,

Grobler 2008, s. 251)

Metody specyficzne dla poszczególnych dyscyplin

(Kamiński, 1992, s. 200-214) (Grobler, 2008, s. 209-256)

48

Hierarchia metod w nauce – ujęcie 2

Ogólnonaukowe postulaty metodologiczne, w tym – postulaty

falsyfikowalności, intersubiektywnej sprawdzalności, prostoty,

rzetelnego uzasadniania …

Paradygmaty (wizje rzeczywistości, założenia ogólne) i

metodologie (w liczbie mnogiej) lub strategie badawcze, w tym

(a) strategie teorii przed badaniami i badań przed teorią

(Frankfort-Nachmias, Nachmias 2001, s. 61-63), (b) ilościowa,

jakościowa i mieszana

Metody badań, metody naukowe (albo plany badawcze,

procedury badawcze, strategie badawcze – w węższym sensie)

Techniki badawcze lub metody w węższym sensie

◦ techniki gromadzenia danych empirycznych

◦ techniki analizy i opracowania danych empirycznych

Instrumenty, narzędzia, pomoce naukowe

(Kamiński 1992, s. 202), (Krajewski 1998, s. 86-87) i wiele innych

49

50

Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce – ujęcie 3 Metoda nauki w ogóle ↓ Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – metodę indukcyjną i metodę hipotetyczno-dedukcyjną. ↓ Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy: ilościowa, jakościowa i mieszana. ↓ Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania długookresowe (dynamiczne) (longitudinal research), badanie w działaniu (action research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania sondażowe), studium przypadku ↓ Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty, obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści lub zawartości, ciągła analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych) ↓ Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc. Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista.

Uporządkowanie metod w nauce – ujęcie 4

Etapy badania naukowego, fazy procesu

badawczego

Zobacz slajdy w prezentacji „Metodologia nauk część

2”, rozdział 9

51

Etapy badania naukowego, procesu

badawczego – metody naukowe i metody

badawcze

„Czynności składające się na przebieg procesu badawczego

można – z pewnym uproszczeniem – podzielić na czynności

związane z zadawaniem pytań, tj. formułowaniem problemów

naukowych, i czynności związane z udzielaniem odpowiedzi na te

pytania. Tak też można by podzielić zalecane czy faktycznie

stosowane schematy ich realizacji – metody.

Te ostatnie nazwiemy metodami badawczymi w sensie węższym.

(…) Metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w

danej nauce schematy czynności służących do udzielania

odpowiedzi na formułowane w niej pytania. W naukach

empirycznych metody badawcze to przede wszystkim typowe i

powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i

interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskiwania

maksymalnie (lub optymalnie …) uzasadnionych odpowiedzi na

stawiane w nich pytania.” (Nowak, 1985, s. 21-22)

52

4. Na czym polega metoda

naukowa – ogólnie? Założenia,

wytyczne, cele, postępowanie. Dwa

źródła (metody?) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie. Problemy

z empirią.

53

54

Hierarchia metod (procedur poznawczych) w nauce Metoda nauki w ogóle ↓ Metoda nauk empirycznych. Ma dwa warianty – metodę indukcyjną i metodę hipotetyczno-dedukcyjną. ↓ Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i społecznych. Są trzy: ilościowa, jakościowa i mieszana. ↓ Metody badań (albo plany badań), np. analiza i krytyka piśmiennictwa, badania długookresowe (dynamiczne) (longitudinal research), badanie w działaniu (action research), etnografia (jako metoda), metoda biograficzna, metoda historyczna, metoda porównawcza, sondaż diagnostyczny (badania sondażowe), studium przypadku ↓ Techniki badawcze, w tym techniki gromadzenia danych (np. ankieta, dokumenty, obserwacja, wywiad) i techniki analizy danych (np. analiza dokumentów, analiza treści lub zawartości, ciągła analiza porównawcza, tworzenie map pojęciowych) ↓ Narzędzia i pomoce naukowe, np. bazy danych, oprogramowanie służące badaniom naukowym, wyszukiwarki naukowe w Internecie etc. Różnica między metodami a technikami badań nie zawsze jest oczywista.

Metoda nauki w ogóle Metoda, poziom 1 (najogólniejszy)

55

Metoda nauki – w ogóle

Zdaniem niektórych jest tylko jedna metoda

naukowa, wspólna dla wszystkich dyscyplin, która

obejmuje całość czynności badawczych (Hajduk

2001, s. 105-106, 198-201)

„Metoda naukowa jest to metoda stosowana w

nauce; wraz ze zmianą koncepcji nauki zmienia

się też i metoda” (Hajduk 2001, s. 106)

Metody naukowej nie da się zalgorytmizować, z

różnych przyczyn, zwłaszcza dlatego, iż

nieodzownym jej składnikiem jest twórczość

(Szaniawski 1994b), a także z powodu problemu

indukcji.

Metoda naukowa ≠ technika uprawiania nauki

56

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.:

Akceptowane źródła poznania – przede

wszystkim w sensie metodologicznym, czyli –

skąd pochodzi uzasadniona, akceptowana w

nauce wiedza (Ajdukiewicz 1983, s. 44-75).

Obecnie są to:

◦ doświadczenie, empiria

◦ rozumowanie logiczne, wnioskowania

◦ „niestety” także – czasem uświadomione i

przemyślane, czasem nie – przesądy i założenia

różnego rodzaju

57

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.: [cd.]

Określone postawy i wartości –

◦ akceptacja dwu filarów nauki współczesnej –

powtarzalnych i wyuczalnych metod badawczych z

jednej strony i twórczości – z drugiej,

◦ dążenie do obiektywności (w tym –

przywiązywanie wagi do intersubiektywnej

sprawdzalności),

◦ dążenie do ustawicznego poszerzania wiedzy,

lepszego uzasadniania (prawdy?),

◦ krytycyzm (myślenie krytyczne)

◦ tolerancja (Kołakowski 2000, s. 144)

58

Szeroko rozumiana metoda naukowa

obejmuje m.in.: [cd.]

Określone reguły i wskazówki dotyczące postępowania

badawczego oraz jego etapów, w tym m.in. postulaty

metodologiczne, tj. wytyczne mające podstawowy charakter,

niewynikające ani z doświadczenia, ani z praw logiki,

charakterystyczne dla całej nauki, w tym:

◦ postulat bezstronności (Kołakowski 2000, s. 144) (? – nie wszyscy

się z tym zgadzają, zob. niektóre wypowiedzi metodologii

jakościowej)

◦ postulat prostoty (Krajewski, 1998, s. 86-87)

◦ postulat rzetelnego uzasadniania

◦ postulat sprawdzalności, w tym – empirycznej sprawdzalności

◦ przestrzeganie reguł logicznych (Kołakowski 2000, s. 144)

Założenia dotyczące świata i możliwości jego poznania

(założenia epistemologiczne i ontologiczne) przyjmowane

explicite i implicite, po części także bezrefleksyjnie

59

Metoda nauki – współczesne postawy

Krytycyzm, myślenie krytyczne

◦ „Stawiaj pytania, wyrażaj zdziwienie

◦ Określ problem

◦ Sprawdź dowody

◦ Bądź ostrożny wobec przeświadczeń i tendencyjności

◦ Unikaj argumentacji emocjonalnej: „Skoro tak czuję, musi to

być prawda”

◦ Unikaj uproszczeń

◦ Rozważaj inne interpretacje

◦ Zaakceptuj brak pewności” (Tavris, Wade 1999, s. 30-35)

Dążenie do obiektywizmu, intersubiektywna

sprawdzalność

60

Metoda nauki – niektóre współczesne

założenia

W świecie występują jakieś powtarzalne wzorce,

regularności, prawidłowości, struktury, typy etc.

Wszystkie naturalne zjawiska mają naturalne

przyczyny, uwarunkowania

Świat jest przynajmniej w pewnym stopniu i

zakresie poznawalny

Nic nie jest dowiedzione samo w sobie

Wiedza opiera się na doświadczeniu, empirii

Wiedza naukowa, chociaż niepewna, odwołalna i

względna, przewyższa ignorancję (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 20-23)

61

Dwa źródła (metody) prawomocnego

poznania w nauce – obserwacja

(empiria) i rozumowanie

Właściwie to są trzy

◦ doświadczenie, empiria (eksperyment,

obserwacja, źródła) [zob. slajd Metoda nauk

empirycznych – podstawa i następne]

◦ rozumowanie (w tym logiczne), wnioskowania

[zob. slajd Co to jest rozumowanie i następne]

◦ założenia różnego rodzaju, explicite lub nie

[zob. slajd Metoda nauki – niektóre

współczesne założenia]

62

Metoda nauk apriorycznych i metoda nauk empirycznych

Metoda, poziom 2

63

Metoda nauk apriorycznych –

metoda dedukcyjna

Związana jest z budowaniem i badaniem poprawności

systemów dedukcyjnych, systemów aksjomatycznych

(Hajduk, 2001, s. 108-115) (Bocheński, 1992, s. 76-101)

Odnosi się przede wszystkim do nauk apriorycznych,

dedukcyjnych, formalnych – logiki i matematyki. Ale – również

w naukach społecznych próbowano konstruować teorie

aksjomatyczne w oparciu o metodę dedukcyjną (Frankfort-

Nachmias, Nachmias, 2001, s. 57-59).

Metoda dedukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym

co wnioskowanie dedukcyjne jako rodzaj rozumowania.

Rozumowanie dedukcyjne występuje we wszystkich

dyscyplinach naukowych, metoda dedukcyjna – raczej nie.

64

Metoda nauk empirycznych –

podstawa Nauki empiryczne odwołują się do doświadczenia, empirii

(zob. m.in. Bocheński, 1992, s. 106-111). Jednakże – co

to właściwie znaczy?

◦ Że muszą mieć interpretację empiryczną (Grobler, 2008, s.

142)

◦ Że opierają się na zdaniach obserwacyjnych, zdaniach o

faktach, zdaniach o fenomenach.

„Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle następujące dane:

współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis

fenomenu” (Bocheński, 1992, s. 106-107)

◦ Że, w uproszczeniu: „To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami

obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone, to, co służy

wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte” (Bocheński, 1992,

s. 109)

65

Metoda nauk empirycznych –

podstawa [cd.]

Co to jest doświadczenie?

„Empirycy (..) mówiąc o doświadczeniu mają na myśli

doświadczenie zmysłowe, w którym są dane rzeczy i

zjawiska fizyczne, albo introspekcję, w której są dane

zjawiska psychiczne” (Ajdukiewicz 1983, s. 67)

Co to znaczy, że termin (wyraz, wyrażenie) ma sens

empiryczny?

Sens empiryczny „dostarcza nam (..) metody, wedle której,

opierając się na doświadczeniu (na świadectwie zmysłów),

możemy się przekonać, czy dany przedmiot można tym

wyrazem nazwać, czy też nie” (Ajdukiewicz 1983, s. 54)

66

Metoda nauk empirycznych – podstawa

– istotne problemy

Nie istnieje „czysta” obserwacja – zob. teza o uteoretyzowaniu obserwacji.

Ten sam materiał empiryczny może być podstawą nieskończenie wielu

hipotez, koncepcji itd. Zob. teza o niedookreśleniu teorii przez dane

empiryczne.

Generalizacje, hipotezy, prawa, tezy nauki nie powstają w wyniku

„prostego” uogólnienia zdań obserwacyjnych, ponieważ pojawia się w nich

nowa treść – „element teoretyczny”, tj. nowe pojęcia, przyczyny, związki,

które wymyślamy, tworzymy, by wyjaśnić, to co zaobserwowaliśmy.

Żadnego uniwersalnego prawa nauki nie da się całkowicie i z pewnością

potwierdzić za pomocą empirii, obserwacji, można jedynie próbować je

obalić, a i to stwarza problemy.

Jeżeli jakieś zdanie obserwacyjne jest niezgodne z hipotezą, prawem,

teorią naukową (tzn. jest inaczej niż hipoteza lub teoria przewiduje), to

niekoniecznie dana hipoteza (prawo, teoria) musi zostać odrzucona. Zob.

problemy z falsyfikacją, teza Duhema-Quine’a.

67

Metoda nauk empirycznych

– dwa warianty

„Klasyczna” metoda indukcyjna, podejście

indukcjonistyczne (starsze, kojarzone z

pozytywizmem i neopozytywizmem)

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,

podejście hipotetyczno-dedukcyjne

(Popper), (Hajduk, 2001, s. 142-144)

◦ Metoda indukcyjna jako metoda nauki NIE jest tym samym

co rozumowanie indukcyjne, chociaż oczywiście w dużej

mierze się na nim opiera.

68

Metoda indukcyjna

Metoda indukcyjna opiera się na intuicji, iż im

więcej różnorodnych przypadków potwierdza daną

hipotezę, tym bardziej jest ona prawdopodobna i

możemy jej ufać, do tego stopnia, że staje się

prawem nauki.

◦ Ale – nie udało się jak dotąd ustalić – jak rozumieć i obliczać

to prawdopodobieństwo (zob. Grobler, 2008, s. 33-61)

W innym sformułowaniu – im więcej mamy

potwierdzonych jednostkowych zdań o faktach,

zdań obserwacyjnych, tym bardziej ich

uogólnienie, zdanie teoretyczne, tj. hipoteza jest

wiarygodne.

69

70

Metoda indukcyjna [cd.]

Dzisiaj już chyba nikt nie uważa praw, stwierdzeń, uogólnień

uzasadnionych na drodze indukcji (niezupełnej i eliminacyjnej)

za pewne, lecz jedynie za w jakimś stopniu potwierdzone.

◦ Z pojęciem potwierdzania też jest problem (zob. Grobler, 2008, s.

55-61)

„W praktyce metodą indukcji można posługiwać się jedynie w

sposób bardziej swobodny, porównując poszczególne

przypadki pod względami uznanymi za istotne w danym

kontekście badawczym. Do odróżnienia czynników istotnych od

nieistotnych trzeba mieć uprzednio zaakceptowane hipotezy.”

(Grobler, 2008, s. 33)

„Świadectwo empiryczne w jakiś sposób przyczynia się do

dyskryminacji hipotez, … przemawia na korzyść jednych i

niekorzyść drugich” (Grobler, 2008, s. 33)

71

… im więcej różnorodnych przypadków

„Prawdopodobieństwo wniosku uzyskanego w drodze indukcji niezupełnej, głoszącego, że przedmiot klasy a (którą w pewien sposób obierzemy) ma cechę b, będzie tym większe, po pierwsze, im więcej przedmiotów danej klasy przebadamy i stwierdzimy, że wszystkie one mają tę samą cechę, po drugie, im bardziej różnorodne będą te przedmioty, po trzecie, im bardziej będą się różniły warunki, w których dokonujemy obserwacji” (Krajewski, 1998, s. 79)

72

Metoda indukcyjna – problemy

Z jednej strony:

◦ „Rozumowanie indukcyjne polega zasadniczo na

projekcji, czyli rzutowaniu, wyników obserwacji na

przypadki dotąd niezaobserwowane” (Grobler,

2008, s. 58)

◦ „Nawet najbogatsze, lecz z natury rzeczy

skończone świadectwo empiryczne nie może

wystarczyć do wyczerpującego uzasadnienia

żadnej hipotezy uniwersalnej” (Grobler, 2008, s.

33)

Na marginesie – nie zawsze interesują nas

hipotezy ściśle uniwersalne, zwłaszcza w naukach

humanistycznych i społecznych

73

Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

Z drugiej strony:

◦ Teza o niedookreśleniu teorii przez dane

empiryczne (Quine) – zebrany materiał

empiryczny może być podstawą

nieskończenie wielu hipotez (Grobler, 2008,

s. 27, 58-59)

paradoks doboru krzywej, paradoks

„zielbieskości”

74

Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

Teza o uteoretyzowaniu obserwacji

(Popper) ◦ „nie sposób niczego zaobserwować bez wcześniejszych

oczekiwań ukształtowanych przez posiadane przez nas

teorie”,

◦ „treść obserwacji zależy od licznych, mniej lub bardziej

wyrafinowanych, założeń”,

◦ „zarówno w przypadku wiedzy potocznej jak i naukowej (…)

nie ma ani jednego zdania, które można byłoby przyjąć na

podstawie samej obserwacji. I chociaż nie byłoby nauki bez

obserwacji, to nie obserwacja poprzedza teorię, lecz

przeciwnie teoria poprzedza obserwację”,

◦ „teorie uznawane przez obserwatora determinują jego

reakcje na otoczenie” (Grobler, 2008, s. 70-72, 90-91)

75

Metoda indukcyjna – problemy [cd.]

Teza o uteoretyzowaniu obserwacji ◦ Nie tylko obserwacja jako taka jest

uteoretyzowana, lecz także identyfikacja sytuacji

obserwacyjnej jest uteoretyzowana – decyzja co

obserwować – również w sensie dosłownym –

także wynika z akceptowanych teorii i założeń

(Grobler, 2008, s. 91)

76

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna,

metoda falsyfikacji, metoda krytyki hipotez

Karl Raimund Popper – najważniejsza metoda nauki lub nauk

empirycznych = stosowanie zasady krytycyzmu = metoda

hipotetyczno-dedukcyjna (Grobler, 2008, s. 63-64)

„Polega na wysuwaniu hipotez, wyprowadzaniu z nich

wniosków dedukcyjnych na temat wyników projektowanych

eksperymentów, a następnie konfrontowaniu ich z faktycznymi

wynikami eksperymentalnymi” (Grobler, 2008, s. 63-64)

Falsyfikacjonizm – w naukach empirycznych nie można dowieść

prawdziwości żadnej hipotezy, nie można hipotezy ostatecznie i

całkowicie potwierdzić, czasami natomiast da się wykazać, że

jakaś hipoteza jest fałszywa

◦ Dlaczego? Zobacz slajdy Metoda indukcyjna – problemy

Wszystkie tezy nauki przyjęte są „na próbę” i mogą zostać

odwołane.

77

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – jak to się robi?

Identyfikacja faktów wymagających wyjaśnienia (problem – co to jest fakt – na razie pomijamy)

Sformułowanie śmiałej hipotezy albo wielu śmiałych hipotez (śmiałe = wysoce informacyjne, tj. „dużo mówiące” o świecie, o szerokiej dziedzinie odniesienia, mocno narażone na obalenie)

Wyprowadzenie – drogą dedukcji – z tychże hipotez konsekwencji empirycznych, tj. jednostkowych zdań o faktach, zdań obserwacyjnych

Poddanie tychże zdań obserwacyjnych rzetelnym testom empirycznym, poprzez eksperymenty i obserwacje (zwłaszcza w naukach społecznych, gdzie nie zawsze da się przeprowadzić eksperyment)

◦ Testowanie jest rzetelne, gdy odbywa się w zróżnicowanych sytuacjach, na różne sposoby, poza tym – terminy występujące w hipotezie i zdaniach obserwacyjnych nie powinny być wieloznaczne

◦ Przed rozpoczęciem testowania empirycznego należy dokonać operacjonalizacji terminów teoretycznych występujących w hipotezie, tj. „przetłumaczyć” je na terminy obserwacyjne

Te hipotezy, które nie zostaną sfalsyfikowane mogą „na razie” zostać uznane, ale trzeba pamiętać, że to „nie na zawsze”.

◦ (Grobler, 2008), (Krajewski, 1998, s. 92-101)

78

Metoda hipotetyczno-dedukcyjna – problemy

Problem z falsyfikacją – „na tej podstawie, że wynik

eksperymentu jest niezgodny z przewidywaniem,

nie można wnioskować, że badana hipoteza jest

fałszywa” (Grobler, 2008, s. 70)

Dlaczego? Bo fałszywe mogą być:

◦ zdanie obserwacyjne opisujące warunki początkowe

eksperymentu

◦ zdanie obserwacyjne opisujące wyniki eksperymentu

◦ założenia, w tym –

explicite i implicite akceptowane prawa, teorie (uteoretyzowanie

obserwacji)

oczekiwania i przesądy

wiedza towarzysząca i zastana = background knowledge, folklor

dyscypliny

4a. Najważniejsze typy

rozumowań (wnioskowań) w

nauce – dedukcja, indukcja i

inne – szczegółowa

charakterystyka

4b. Logika klasyczna w nauce

– jako podstawa wnioskowań.

Wybrane elementy

79

Co to jest rozumowanie? „w najszerszym znaczeniu oznacza pracę umysłową

(przeciwieństwo pracy fizycznej);

w znaczeniu węższym to rozmaite czynności umysłowe z

wyłączeniem obserwowania (doświadczenia);

w filozofii i logice rozumowanie to przechodzenie od jednych sądów

do innych - w tym sensie rozumowanie to dobieranie następstwa do

racji lub racji do następstwa.

Przyjmuje się podział rozumowań na dedukcyjne i redukcyjne;

rozumowanie dedukcyjne przebiega od racji do następstwa,

redukcyjne przebiega od następstwa do racji.

Rozumowanie dedukcyjne dzieli się na wnioskowanie (dobieranie

następstwa do racji uprzednio uznanej za prawdziwą) i

sprawdzanie (dobieranie do racji następstwa, skądinąd uznanego

za prawdziwe);

rozumowanie redukcyjne dzieli się na tłumaczenie (dobieranie racji

do następstwa, skądinąd uznanego za prawdziwe) i dowodzenie

(dobieranie do następstwa racji, uprzednio uznanej za prawdziwą).” http://encyklopedia.interia.pl/haslo?hid=100447

80

Co to jest rozumowanie? [cd.]

„Każdy proces, w którym wnioski wyprowadza

się z pewnego zbioru przesłanek, możemy

nazwać procesem rozumowania. (…)

rozumowania mogą być dobre lub złe; są

dobre, gdy przesłanki wspierają czy nawet

pociągają za sobą wniosek; są złe, gdy nie

udzielają wnioskowi żadnego wsparcia.”

(Blackburn, 1997, s. 352)

◦ O rozumowaniach – zob. (Hajduk 2001, s. 71-98),

także (Bocheński 1992, s. 78-80, 102-106, 117-

124) i (Krajewski 1998, s. 74-84)

81

Podstawowe sposoby

rozumowania w nauce

Dedukcja

Indukcja

Poza tym są jeszcze: abdukcja,

idealizacja, redukcja, wnioskowanie

przez analogię

82

Podstawowe sposoby rozumowania w

nauce [cd.]

„Indukcja to rozumowanie „od szczegółu do ogółu”, a

dedukcja – „od ogółu do szczegółu”.

(…) indukcja to przechodzenie od stwierdzenia

jednostkowych faktów, pojedynczych wypadków jakiejś

prawidłowości do jej ogólnego sformułowania. (…)

Dedukcja zaś, (…) to, na odwrót, przechodzenie od

ogólnych prawidłowości do jej pojedynczych

wypadków. (…) Dzisiejsza logika rozumie dedukcję

szerzej: jako wszelkie rozumowanie oparte na

wynikaniu logicznym, czyli rozumowanie od racji

logicznej do jej następstwa. (…) Następstwo może być

nie mniej ogólne niż racja.” (Krajewski 1998, s. 74-75)

83

Dedukcja. Wnioskowanie dedukcyjne.

Rozumowanie dedukcyjne występuje i jest

akceptowane we wszystkich dyscyplinach

naukowych (oczywiście w różnym

zakresie).

Jest rozumowaniem niezawodnym, tzn.

gdy przesłanki są prawdziwe, to wniosek

także jest z konieczności prawdziwy.

84

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne

Indukcja, z wyjątkiem indukcji

enumeracyjnej zupełnej, jest

rozumowaniem zawodnym (Hajduk, 2001,

s. 80-82) (Krajewski, 1998, s. 76-84)

Indukcja enumeracyjna

◦ zupełna

◦ niezupełna

Indukcja eliminacyjna

85

Indukcja. Rozumowanie indukcyjne

Dla zainteresowanych – o indukcji z

filozoficznego punktu widzenia można

przeczytać w Powszechnej

Encyklopedii Filozofii

http://www.ptta.pl/pef/pdf/i/Indukcja.pdf

86

Metodologie albo strategie w naukach humanistycznych i

społecznych. Są trzy: ilościowa, jakościowa i mieszana.

Metoda, poziom 3

87

5. Strategie lub podejścia

badawcze w naukach

społecznych – ilościowa,

jakościowa i „mieszana”

(mixed methods research)

88

Zobacz

Metodologia jakościowa w badaniach

współczesnej nauki o informacji

(prezentacja) oraz tu (pełny tekst)

"Metodologia mieszana" w badaniach

nauki o informacji i bibliotekoznawstwa

(prezentacja) oraz tu albo tu (pełny

tekst)

89

Bibliografia

zob. prezentacja „Metodologia

nauk część 2”

90