Pobierz - Hereditas Monasteriorum - Uniwersytet Wrocławski

Redakcja • Editorial Board

Marek Derwich (Wrocław, redaktor naczelny • Editor in Chief ), Ludovic Viallet (Clermont-Ferrand, zastępca redaktora naczelnego • Deputy Editor), Marek L. Wójcik (Wrocław, sekretarz • Secretary), Dom Aidan Bellenger OSB (Stratton-on-the-Fosse, redaktor językowy tekstów angielskich • Language Editor of English Texts), Glauco Maria Cantarella (Bologna, redaktor językowy tekstów włoskich • Language Editor of Italian Texts), Ołeh Duch (Lviv), Marie-Élisabeth Henneau (Liège, redaktor językowy tekstów francuskich • Language Editor of French Texts), Waldemar Könighaus (Göttingen, redaktor językowy tekstów niemieckich • Language Editor of German Texts), Pavel Krafl (Brno), Zofia Smyk (Wrocław, redaktor językowy • Language Editor)

Rada Naukowa • Scientific Council

Marie-Madeleine de Cevins (Rennes), Artūras Grickevičius (Vilnius), Krzysztof Kaczmarek (Poznań), Arkadij Komissarienko (Moscow), Fiorenzo Landi (Bologna), József Laszlovszky (Budapest), Jean-Marie Le Gall (Paris), Gert Melville (Dresden), Javier Antón Pelayo (Barcelona), Richard Sharpe (Oxford), Petr Sommer (Praha)

Recenzenci tekstów publikowanych w tym tomie • Reviewers of the texts published in this volume

Sébastien Barret (Paris), Paul Chopelin (Lyon), Waldemar Chorążyczewski (Toruń), Tomasz Ciesielski (Opole), Bogusław Czechowicz (Opole / Hradec Kralove), Cristina Dondi (Oxford), Marek Inglot (Roma), Cezary Jastrzębski (Kielce), Vasyl Kmet (Lviv), Janusz Królikowski (Tarnów), Ryszard Mączyński (Toruń), Frédéric Meyer (Nancy), Dariusz Nawrot (Katowice), Krzysztof Ożóg (Kraków), Maria Pidłypczak-Majerowicz (Kraków), Marta Pieniążek-Samek (Kielce), Tomasz Przerwa (Wrocław), Marian Radwan (Lublin), Stanisław Wiech (Kielce), Wanda Wojtkiewicz-Rok (Wrocław)

Wrocław 2014

VOL. 4 2014

“Hereditas Monasteriorum” is indexed in the following database:

IC Journals Master List (www.indexcopernicus.com)

„Hereditas Monasteriorum” jest indeksowane w nastę-pującej bazie:

półrocznik wydawany przez Pracownię Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego.

Publikacja tekstów oznaczonych asteryskiem (*), przy-gotowanych w ramach projektu Dzie dzictwo kulturo-we po klasztorach ska sowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, zna-czenie, inwentaryzacja, została sfinansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016.

half-yearbook published by Laboratoire de Recherches sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux (LARHCOR) in Institute of History at University of Wrocław.

Publication of texts marked with an asterisk (*), pre-pared within the project Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, catalogu-ing, was financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

Hereditas Monasteriorum

Projekt okładki • Cover design Andrzej SznejweisLayout Marek J. Battek, Andrzej Sznejweis Redakcja i korekta • Technical editing and proofreading Maria DerwichTłumaczenie • Translation Anna Kijak, Szymon Paleczek, Marek L. WójcikSkład • Typesetting Jarosław DanielakDruk i oprawa • Printing and binding Drukarnia SOWA – Druk na życzenie, www.sowadruk.pl, tel. +48-22-431-81-40ISSN 2299-5609 (print), 2299-9078 (online)© Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Kościelnych (LARHCOR) w Instytucie Historycznym Uniwersytetu WrocławskiegoNakład • Number of copies 250

Adres Redakcji • Editorial Officeul. Szewska 49, 50-139 Wrocław, Poland

[email protected]

Otwarty dostęp • Open access: www.hm.kasaty.pl

Teksty publikowane w „Hereditas Monasteriorum” są recen zowane.

Texts published in “Hereditas Mo na s teriorum” are peer reviewed.

„Hereditas Monasteriorum” jest stresz czane w nastę-pujących bazach:

“Hereditas Monasteriorum” is abstracted in the following databases:

The Central and Eastern European Online Library (www.ceeol.com), The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (www.cejs.icm.edu.pl), Bazhum. Baza Czasopism Humanistycznych i Społecznych •

Bazhum. Database of Humanities and Social Sciences Journals (www.bazhum.icm.edu.pl)

Deklaracja o wersji pierwotnej:W związku z równoległym publikowaniem czasopisma w wersji papierowej i elektronicznej Redakcja informu-je, że wersją pierwotną „Hereditas Monasteriorum” jest wersja drukowana.

Declaration on the original version:Because journal is published simultaneously in both print and online versions, the Editorial Board informs that the original version of “Hereditas Monasteriorum” is the paper version.

Hereditas Monasteriorum, vol. 4

Spis treści • Contents

Od Redakcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Editor’s Note . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14

ROZPRAWY • DISSERTATIONS

Loïc CHOLLET

Écrire l’histoire de la conquête : l’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’OrdreTeutonique au sujet des droits des infidèles (1386–1418) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Pisząc historię podboju: wykorzystanie historii w polemikach przeciwko zakonowi krzyżackiemudotyczących praw niewierzących (1386–1418) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46Writing the history of the conquest: the use of history in the polemics against the Teutonic Knightson the rights of unbelievers (1386–1418) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Anna KURSKA

O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych relacjachz podróży po Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49On the metamorphoses of the image of Święty Krzyż in 19th century accounts of tours of Poland . . . . . . . . 106

Anita STAROŃ

« À rebours » et « L’oblat » de Joris-Karl Huysmans : entre décadence et spiritualité . . . . . . . . . . . . . 107„Na wspak” i „Oblat” Jorisa-Karla Huysmansa: między dekadencją i duchowością . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122Joris-Karl Huysmans’ “À rebours” and “L’oblat”: between decadence and spirituality . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123

MATERIAŁY • MATERIALS

Vincenzo TROMBETTA

Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napoli dalle origini all’Unità d’Italia . . . . . . . . . . . . 127Książki i biblioteki Towarzystwa Jezusowego w Królestwie Neapolu (od początku działalnościzakonu do zjednoczenia Włoch) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159Books and libraries of the Society of Jesus in the Kingdom of Naples (from the beginningof the Order’s activity to the unification of Italy) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160

Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZ

Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów w Ostrogu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161Medical and botanic books in the collection of the Ostroh Jesuit college . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

Piotr RUMANOWSKI

O malowidle „Chrystus jako »Fons Vitae«” z pocysterskiego kościoła parafialnegośw. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa w Mechowie koło Pucka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173On the painting “Christ as ‘Fons Vitae’” from the former Cistercian parish church of St. Jamesthe Greater and St. Nicholas in Mechowo near Puck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

6 Spis treści

Jacek PARTYKA

„Disiectarum bibliothecarum membra”. Pozostałości polskich księgozbiorówkamedulskich z klasztoru w Bieniszewie: droga do Biblioteki Jagiellońskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197“Disiectarum bibliothecarum membra”. The remains of the Polish Camaldolese book collectionsfrom the Bieniszew monastery: the path to the Jagiellonian Library . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204

Andrzej BUCZYŁO

Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonóww zesp. „Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich”w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205An inventory of archive material relating to monasteries and religious ordersin the “Directorate General. Department of New East Prussia” fonds keptin the Central Archives of Historical Records in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219

Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA

Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie RosyjskiegoPaństwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221Selected sources for the study of the history of Trinitarian monasteries in the Russian State HistoricalArchive in Saint Petersburg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234

Tomasz CIESIELSKI

Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej. Przyczynek źródłowy do dziejówbibliotek klasztorów skasowanych na mocy ukazu z 1832 r. w guberniach zachodnichImperium Rosyjskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Books subject to preventive censorship in 1841. A source contribution to the history of the librariesof monasteries dissolved under a ukase of 1832 in the western guberniyas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

Maksymilian KUŚKA

Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne oznaczone obcymiznakami pieczętnymi w zbiorach Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie . . . . . . . . . 261Archival records of external provenance, early printed books, and antique books marked with foreignseal imprints in the collection of the Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn . . . . . . . . . . 292

EDYCJE ŹRÓDŁOWE • SOURCE EDITIONS

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA, Arkadiusz WOJTYŁA

Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwienorbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowaniakasacyjnego z „Akt Büschinga” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295Library, archive and art collections from the Norbertine Abbey in Wrocław in the lightof the inventory and dissolution report included in the “Büsching Papers” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329

Małgorzata KOŚKA

Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego z protokołów posiedzeńRady Administracyjnej Królestwa Polskiego w latach 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331Summarium of entries concerning the former Jesuit property from the minutes of the AdministrativeCouncil of the Kingdom of Poland meetings in 1815–1830 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350

Anna ROGOWSKA

Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowie w świetle szacunków szczegółowychDyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351The buildings of the Cistercian Abbey in Jędrzejów in the light of detailed estimates of the InsuranceDirectorate in Warsaw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397

Contents 7

POLEMIKI • POLEMICS

Anna BOCHNAKOWA

Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda Mączyńskiego „Jak pijarzy dykcjonarz Danetawydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł)” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401[Some remarks on Ryszard Mączyński’s article “How the Piarists issued the dictionary of Danet(about the benefit of using sources)”]

Ryszard MĄCZYŃSKI

W odpowiedzi Pani Profesor Annie Bochnakowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405[A reply to Professor Anna Bochnakowa]

ARTYKUŁY RECENZYJNE I RECENZJE • REVIEW ARTICLES AND REVIEWS

Kamila KŁUDKIEWICZ • Kilka uwag o obecności książek ze skasowanych bibliotek klasztornychna aukcjach książek. Na marginesie monografii Iwony IMAŃSKIEJ, „Per medium auctionis.Aukcje książek w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.” [Some remarks on the presenceof books from dissolved monastic libraries at book auctions. On Iwona IMAŃSKA’S book“Per Medium Auctionis. Book Auctions in the Polish-Lithuanian Commonwealthin the 17th–18th Centuries”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411

Marcin JEWDOKIMOW • Kulturowe a turystyczne badania obiektów historycznych. Uwagina marginesie książki Łukasza MUSIAKI, „Funkcja turystyczna średniowiecznych zamkówi jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur” [The cultural and tourist research intohistoric sites. Some remarks on Łukasz MUSIAKA’S book, “The Tourist Function of MedievalCastles and Its Influence on towns of Pomerania, Warmia and Masuria”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417

Gert MELVILLE, Die Welt der mittelalterlichen Klöster, Geschichte und Lebensformen• Rafał KUBICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423

Jörg VOIGT, Beginen im Spätmittelalter. Frauenfrömmigkeit in Thüringen und im Reich• Rafał KUBICKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 424

NOTKI RECENZYJNE • BOOK NOTICES

Stanisław A. BOGACZEWICZ, Sylwia KRZYŻANOWSKA (eds), Represje wobec Kościoła katolickiegona Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989 [Repressions Against the Catholic Churchin Lower Silesia and the Opole Region 1945–1989] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431

„Collectanea franciscana”, 83, 2013, 1–2 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432

Jean-François COTTIER, Daniel-Odon HUREL, Benoît-Michel TOCK (red.), Les personnes d’autoritéen milieu régulier. Des origines de la vie régulière au XVIIIe siècle. Actes du septièmecolloque international du CERCOR, Strasbourg, 18-20 juin 2009 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . 433

Radosław DOBROWOLSKI, Mariusz ZEMŁO (eds), Dziedzictwo unii brzeskiej [The Legacyof the Union of Brest] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 434

Sylvain EXCOFFON (red.), Les chartreux et les élites XIIe-XVIIIe siècles. Colloque internationaldu CERCOR (30-31 août 2012) • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 435

Barbara KALINOWSKA, Bernardyni w Ostrołęce 1664–1864 [Franciscan Observants (Bernardines)in Ostrołęka 1664–1864] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 436

Mariusz KARPOWICZ, Książę Stanisław Herakliusz Lubomirski i artyści [Prince Stanisław HerakliuszLubomirski and artists] • Patrycja ZIOMEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

8 Spis treści

Bruno MAES, Daniel MOULINET, Catherine VINCENT (red.), Jubilé et culte marial (Moyen Âge –époque contemporaine). Actes du colloque international organisé au Puy-en-Velaypar le Centre culturel départemental de la Haute-Loire avec le concours du groupe« Inventaire des sanctuaires et lieux de pèlerinage français » du GDR 2513 du CNRS SALVÉ(Sources, Acteurs et Lieux de la Vie religieuse à l’Époque médiévale), Mercredi 8 juin –Vendredi 10 juin 2005 • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 437

Fr. Tomasz MOSKAL, Książka w kulturze sandomierskiego środowiska kolegiackiego do 1818 roku[The Book in the Sandomierz Collegiate Church Circles until 1818] • Marek DERWICH . . . . . . . . . 439

Michel PARISSE (red.), Les Chanoines réguliers. Émergence et expansion (XIe-XIIIe siècles). Actesdu sixième colloque international du CERCOR, Le Puy en Velay, 29 juin-1er juillet 2006• Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

Gerard SIWEK CSsR, Misje ludowe. Historia – teologia – praktyka [Popular Missions. History –Theology – Practice] • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 440

Jarosław WENTA, Magdalena KOPCZYŃSKA (red.), Sacred Space in the State of the Teutonic Orderin Prussia • Marek DERWICH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441

TU WARTO ZAJRZEĆ • RECOMMENDED READINGS

Marek DERWICH, Aleksander Krzysztof SITNIK OFM„Przegląd Kalwaryjski” [“Kalwaria Review”] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445

KRONIKA PROJEKTUDziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej

Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą

„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016

CHRONICLE OF PROJECTCultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland

and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing.Programme of the Ministry of Science and Higher Education

under the name of the “National Programme for the Developmentof Humanities” in the years 2012–2016

Sprawozdanie półroczne • Semi-annual report

Marek DERWICH

Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 XI 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457[Report on the progress of the Project, 1 November 2013–31 May 2014]

Sprawozdania z konferencji organizowanych w ramach Projektu •Reports on conferences organised under the Project

Michał SKOCZYŃSKI

Sprawozdanie z konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorachskasowanych w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473[Report on the conference “The fate and significance of cultural heritage of dissolvedmonasteries in Płock, Mazovia and the Dobrzyń region”]

Contents 9

Sprawozdania zespołów i ich członków • Reports by teams and their members

Zespół II • Team II

Piotr OLIŃSKI

Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476[Report on the research work from 1 November 2013–30 May 2014]

Zespół IV • Team IV

Małgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKA

Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorachw dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 477[Report on the research work on the fortunes of gardens of dissolved monasteries conducted between1 November 2013 and 30 May 2014]

Zespół V • Team V

Marcin JEWDOKIMOW


Zespół VI • Team VI

Małgorzata KOŚKA


Zespół X • Team X

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK

Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 481[Report on the progress of work on the publication of “Büsching Papers” carried out between1 November 2013 and 30 May 2014]

Zespół XI • Team XI

Alina MĄDRY

Sprawozdanie z działalności w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482[Report on the work carried out between 1 November 2013 and 30 May 2014]

Zespół XII • Team XII

Ewa HAUPTMAN-FISCHER, Katarzyna SPURGJASZ

Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie ZbiorówMuzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 XI 2013–30 IV 2014 r. . . . . . . . 483[Report on the inventory of musical records of former monasteries from the Department of MusicCollections of the University Library in Warsaw compiled in 1 November 2013–30 April 2014]

10 Spis treści

Zespół XIII • Team XIII

Andrzej KOZIEŁ


Zespół XIV • Team XIV

Dorota REJMAN, Monika KOPEĆ

Sprawozdanie końcowe z prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornychznajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu. Etapy od czwartego do ósmego:1 V 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493[Final report on the inventory taking of printed holdings from monastic libraries currently keptin the Diocesan Library in Sandomierz. Stages four to eight: 1 May 2013–31 May 2014]

Zespół XVI • Team XVI

Łukasz GULDON

Sprawozdanie z prac w dniach 1 X 2013–31 V 2014 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 505[Report on the research work from 1 October 2013–31 May 2014]

Zespół XVII • Team XVII

Anna JAROSZEK


Sprawozdania z badań indywidualnych • Reports on individual research

Witalij ROSOWSKI

Sprawozdanie z kwerendy w Żytomierzu w dniach 2–13 XII 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 511[Report on the preliminary research in Zhytomyr on 2–13 December 2013]

Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA

Sprawozdanie z kwerendy w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznymw Sankt Petersburgu w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 526[Report on the preliminary research at the Russian State Historical Archives in Saint Petersburg on 21 August–2 September 2013]

KSIĄŻKI NADESŁANE • BOOKS RECEIVED 531

INFORMACJE O AUTORACH • INFORMATION ABOUT AUTHORS

Autorzy tego tomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 547

Authors of this volume . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 551

Contents 11

INFORMACJE DLA AUTORÓW • INFORMATION FOR AUTHORS

Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 557

Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 561

Zapora „ghostwriting” i „guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 562

Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 563

Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 567

Policy against “ghostwriting” and “guest authorship” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 568

Recenzenci współpracujący z Redakcją • Reviewers cooperating with Editorial Board . . . . . . . . . . . . . . 569

Hereditas Monasteriorumvol. 4, 2014, s. 13

Od Redakcji

W tomie czwartym „Hereditas Monasteriorum” wprowadziliśmy niewielkie zmia-ny edytorskie i redakcyjne zmierzające do poprawienia czytelności tekstu, przede wszystkim cytatów i streszczeń. W dziale Kronika Projektu (Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja) wprowadziliśmy czytelniejszy podział na cztery części: Sprawozdanie półroczne; Sprawozdania z konferencji organizowanychw ramach Projektu (jeśli odbyły się w danym okresie sprawozdawczym); Sprawozda-nia zespołów i ich członków; Sprawozdania z badań indywidualnych.

Pojawiła się pierwsza polemika z opublikowanym na naszych łamach tekstem, a wraz z nią nowy dział, Polemiki. Bardzo nas to cieszy, podobnie jak rozrośnięcie się dzia-łu Książki nadesłane – wszystkim zainteresowanym bardzo dziękujemy. Niestety, Redakcja nie otrzymała żadnych tekstów do ważnego działu Kronika naukowa. Ża-łujemy i prosimy o nadsyłanie na adres Redakcji krótkich informacji o wszelkich konferencjach, spotkaniach naukowych, wystawach etc. poświęconych szeroko rozumianej problematyce dziedzictwa kulturowego wniesionego przez klasztory i zgromadzenia zakonne.

Marek DERWICH

redaktor naczelny

14

Hereditas Monasteriorumvol. 4, 2014, p. 14

Editor’s Note

The fourth volume of “Hereditas Monasteriorum” includes slight editorial changes we have introduced to improve the clarity of the text, primarily of quotes and sum-maries. The Chronicle of Project section (referring to the project Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in the 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing) now has a clearer division into four parts: Semi-annual report, Reports on conferences organised under the Project (if there were conferences during the reporting period), Reports by teams and their members,Reports on individual research.

We have also received the first polemic with an article published in “Hereditas Mon-asteriorium”, which will inaugurate a new section, Polemics. We are very happy about this and about the expansion of the Books received section – we would like to thank everyone for their contributions. Unfortunately, we have not received any material that could be included in the important section Scientific chronicle. We regret that and would like to ask you to send us brief information on any conferences, meetings, exhibitions etc. devoted to a broadly defined topic of cultural heritage of monaster-ies and religious orders.

Marek DERWICH

Editor in Chief

r o z p r a w y

d i s s e r t a t i o n s

Hereditas Monasteriorumvol. 4, 2014, s. 17–47

Loïc CHOLLETInstitut d’Histoire Université de Neuchâtel

Écrire l’histoire de la conquête :l’utilisation de l’histoire dans la polémique

contre l’Ordre Teutonique au sujet des droitsdes infidèles (1386–1418)

Introduction

Le bouillonnement intellectuel qui accompagne le concile de Constance au début du XVème siècle1 offre l’exemple particulièrement intéressant d’un débat au sujet des droits des peuples dits « infidèles », provoqué par le baptême de la Lituanie, le dernier État païen d’Europe, et le conflit qui oppose ce pays uni à la Pologne à l’Ordre Teuto-nique. En 1386, le grand-duc de Lituanie Jagiełło est couronné roi de Pologne, et l’an-née suivante, baptise la Lituanie, administrée dès 1392 par son cousin, le grand-duc Witold. Face à ces deux puissances se tient l’ordre religieux-militaire des Chevaliers Teutoniques, établi par privilèges papaux et impériaux au XIIIème siècle sur le rivage balte pour y étendre les frontières de la Chrétienté2. Devenu maître de la Prusse et d’une partie de la Livonie, l’Ordre Teutonique constitue un État puissant, administré depuis la puissante forteresse de Marienbourg. Forts d’une tradition de christiani-sation menée les armes à la main3, les Chevaliers Teutoniques emmènent depuis le XIVème siècle la fine fleur de la chevalerie européenne dans les « voyages en Prusse », des expéditions armées assimilées aux croisades, contre la Lituanie4. La conversion de 1387 remet la mission des Chevaliers Teutoniques en question, puisque l’État vers

1 Sur le concile de Constance comme « foyer majeur de la diffusion du premier humanisme », F. DELIVRÉ, 1414. Le concile de Constance, [in :] P. BOUCHERON (dir.), Histoire du Monde au XVème siècle, Paris 2009, p. 309–310.

2 S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, Paris 2007, p. 173–183.

3 Ne confondons toutefois pas utilisation de la force et conversion forcée; les Teutoniques entendaient soumettre militairement et politiquement les païens avant de les évangéliser, mais n’ont pas pratiqué systématiquement la conversion forcée. E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusade. The Baltic and the Catholic Frontier, 1100–1525, Minneapolis 1980, p. 147–148; W. URBAN, The Teutonic Order and the Christianization of Lithuania, [in :] P. RABIKAUSKAS (dir.), La Cristianizazione della Lituania. Atti del colloquio internazionale di sto-ria ecclesiastica in occasione del VI centenario della Lituania cristiana (1387–1987), Roma, 24–26 giugno 1987 (Pontificio Comitato di scienze storiche, Atti e documenti, 2), Città del Vaticano 1989, p. 105–108.

4 Sur les « voyages en Prusse », W. PARAVICINI, Die Preussenreisen des europäischen Adels, pars 1–2 (Beihefte der Francia, 17/1–2), Sigmaringen 1989–1995.

18 Loïc CHOLLET

qui se dirigeaient ces attaques depuis presque un siècle est désormais chrétien. Seule la province de Samog itie, alors occupée par les Teutoniques, n’est pas baptisée5. L’op-position entre l’Ordre Teutonique, la Pologne et la Lituanie se cristallise alors autour de la question du sort réservé aux infidèles, qui sert de base idéologique à la « guerre de plume » que se livrent les adversaires en marge de la lutte armée. Afin de contrer la tradition de croisade et les privilèges sur lesquels se base l’Ordre Teutonique, les juristes polonais préparent un argumentaire défendant le droit des infidèles à avoir un État indépendant, des possessions et une juridiction. La rivalité géopolitique et idéologique est exaspérée après la célèbre bataille de Grunwald, qui en 1410 voit la défaite de l’Ordre Teutonique face à une coalition polono-lituanienne. Les armes ne parvenant pas à résoudre catégoriquement le conflit, les représentants des deux puissances profitent du formidable tribunal européen qu’est le concile de Constance pour faire valoir leurs droits. Parmi les discours les plus importants pour la défense des droits des infidèles, mentionnons ceux du recteur de l’Université de Cracovie et docteur en droit Paweł Włodkowic6, et la Propositio Samagitarum, une plainte des Samogitiens, les habitants de la dernière province païenne de Lituanie, dirigée contre les Chevaliers Teutoniques.

Cet article s’intéresse à la manière dont l’histoire est évoquée par les représentants polonais et lituaniens pour convaincre les pères du concile que les Teutoniques ont échoué dans leur mission, en opprimant les païens au lieu de les évangéliser. L’his-toire, d’une manière générale, est souvent utilisée dans la longue polémique qui op-pose l’Ordre Teutonique aux États polonais et lituanien : nous ne nous intéresserons pas ici à l’usage qui en est fait pour défendre les revendications territoriales, autre volet de la polémique polono-teutonique. Le propos de cet article se concentre sur la question des droits des infidèles, avec comme but de montrer comment les éléments factuels, issus de l’histoire récente ou ancienne, ont été mis au service de l’argumen-taire polonais et lituanien visant à défendre l’existence de droits parmi les païens de Lituanie et à condamner les campagnes militaires menées par l’Ordre au nom de la guerre d’évangélisation. Il s’agit enfin d’exposer un projet de recherche mené par l’auteur, dans le cadre d’une thèse de doctorat commencée en 2010 à l’Université de Neuchâtel ; le but est de proposer quelques idées, qui pourront être plus amplement étudiées dans le cadre de travaux ultérieurs, plutôt que de résoudre une question

5 Se sachant détestés par les habitants et pas assez nombreux pour résister à une révolte, les Chevaliers Teutoniques en charge de la Samogitie ont opté pour une attitude prudente, et n’ont pas tenté grand-cho-se pour évangéliser la région. Voir W. URBAN, Tannenberg and After: Lithuania, Poland, and the Teutonic Order in Search of Immortality, Chicago 1999, p. 120–122.

6 Sur la pensée de Paweł Włodkowic voir notamment S. BELCH, Paulus Vladimiri and his doctrine concer-ning international law and politics, vol. 1–2, London-La Haye-Paris 1965 ; Pisma wybrane Pawła Włodkowi-ca = Works of Paul Wladimiri (a selection), éd. L. EHRLICH, vol. 1–3, Varsovie 1966–1969; T. BRENNAN, Just war, sovereignty, and canon law : Legal arguments over the Lithuanian Crusade and the rights of unbelievers at the Council of Constance (1414–1418), University of Kansas 2006 (thèse non publiée) ; K. OŻÓG, The Role of Poland in the Intellectual Development of Europe in the Middle Ages [trad. I. BAKOTA] (Krakow Historical Mo-nographs, 1), Kraków 2009 ; S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations. Ius gentium, trad. J. GRONDELSKI, Lublin 1998.

L’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre Teutonique 19

de fond. Après une exposition plus détaillée de la problématique et des principales sources documentaires à disposition7, deux pistes de recherche seront abordées ; la première a pour but de montrer quelques réminiscences d’un passé lointain sur les débats contemporains au règne de Jagiełło8 ; la seconde entend exposer com-ment les réflexions « historicisantes » sur les droits des païens s’appliquent au cas très concret de la suzeraineté sur la Samogitie.

Problématique

L’évangélisation des derniers païens d’Europe par Władysław Jagiełło, grand-duc lituanien devenu roi de Pologne, a été à l’origine d’une intense dispute juridique, religieuse et idéologique autour de l’idée de mission9. Certes, même si en principe, on évoquait les droits des peuples non-chrétiens, dans la pratique ces droits s’appli-quaient à des convertis, ou du moins à des gens qui devaient être convertis par la suite10, et les arguments polonais, basés dans une large mesure sur des préceptes juridiques remontant au moins au XIIIème siècle11, n’étaient qu’en partie novateurs. De même, il importe de préciser qu’au moment du concile de Constance, les « voyages

7 Les sources exposées plus bas ne seront toutefois pas toutes utilisées dans cet article.

8 Plusieurs contributions récemment publiées par W. SIERADZAN (dir.), Arguments and Counter-Arguments. The Political Thought of the 14th – and 15th Centuries during the Polish-Teutonic Order Trials and Disputes, Toruń 2012, apportent des réfléxions très intéressantes à cette étude; notamment celles de D. VON GÜTTNER-SPORZYŃSKI, Memorialisation and Historical Awareness – Witness Testimonies in Trials between Poland and the Teutonic Order in the Fourteenth and Fifteenth Centuries, p. 55–67 et R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places According to Witnesses’ Testimonies in the Polish-Teutonic Order Trials of the 14th Century, p. 69–110.

9 Une littérature importante existe au sujet du conflit entre Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique. Outre les travaux déjà mentionnés de S. BELCH, Paulus Vladimiri ; T. BRENNAN, Just War ; W. URBAN, Tannenberg and After, voir aussi W. PARAVICINI, R. PETRAUSKAS, G. VERCAMER, Tannenberg – Grunwald – Zalgiris 1410. Krieg und Frieden im späten Mittelalter (Deutsches Historisches Institut Warschau, Quellen und Studien, 26), Wies-baden 2012; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg 15 juillet 1410, Paris 2012 ; S. JÓŹWIAK, K. KWIATKOWSKI, A. SZWEDA, S. SZYBKOWSKI, Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409–1411, Malbork 2010 ; S. KWIATKOWSKI, Der Deutsche Orden im Streit mit Polen-Litauen. Eine theologische Kontroverse über Krieg und Frieden auf dem Konzil von Konstanz (1414–1418) (Beiträge zur Friedensethik, 32), Stuttgart-Berlin-Köln 2000 ; H. BOOCKMANN, Johannes Falkenberg, der Deutschen Orden und die polnische Politik. Untersuchungen zur politischen Theorie des späteren Mittelalters (Veröffentlichungen des Max-Planck-Instituts für Geschichte, 45), Göttingen 1975 ; S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg 1410. Quellenkritische Untersuchungen, vol. 1 : Einführung und Quel-lenlage (Berliner historische Studien, 8, Einzelstudien, 1), Berlin 1982 ; A. GRABSKI, Polska w opiniach Europy Zachodniej XIV–XV w., Warszawa 1968.

10 La méthode polonaise de conversion visait une assimilation progressive du christianisme par les néo-phytes, et préférait christianiser les coutumes baltes que les éliminer brutalement. W. URBAN, The Samo-gitian Crusade, Chicago 1989, p. 182 : « Conversion did not mean that the Lithuanians adopted Polish or German forms of worship. Wise missionaries (and these prevailed at this moment) understood it was not necessary to abolish traditions and ceremonies which were not hostile to Christian doctrine. They knew that Christianity spread quickest when it incorporated local custom, artistic traditions and sacred sites into the ceremonies. Conversion should be a process of amalgamation rather than of forcing new believers to abandon old habits and practices for new ones ».

11 Paweł Włodkowic et ses adversaires se réfèrent notamment au débat qui a opposé Innocent IV à Ho-stiensis sur l’interprétation du décret Quod super his du pape Innocent III. Voir Ch. J. REID, Paulus Vladimiri, the Tractatus, Opinio Hostiensis, and the Rights of Infidels, [in :] P. KRAFL (dir.), Sacri canones servandi sunt: Ius

20 Loïc CHOLLET

en Prusse », qui faisaient partie de la culture chevaleresque du XIVème siècle, tou-chaient à leur fin, puisqu’on se rendait compte que les Lituaniens étaient chrétiens12. Toutefois la discussion autour de la christianisation de la Lituanie, cas très concret exposé au regard des plus hautes autorités intellectuelles, religieuses et politiques d’Europe réunies à Constance, représente une étape marquante dans la construction du droit des peuples non-chrétiens, mais aussi des peuples autochtones13. Il serait utile pour écrire l’histoire du droit des infidèles de mesurer l’impact du débat de Constance sur l’ensemble de la pensée politique européenne – à commencer par la réception des discussions par les auteurs contemporains aux événements. Car bien au-delà du royaume de Pologne, du grand-duché de Lituanie ou de l’Ordre Teuto-nique, l’ensemble de l’Europe se trouvait concernée par l’affrontement de deux ap-proches missionnaires radicalement différentes ; l’enjeu du débat touchait à l’idée même de croisade, l’un des fondements de l’idéologie nobiliaire médiévale. C’est ici que la façon d’écrire l’histoire de la conquête des peuples baltes par l’Ordre Teuto-nique peut avoir de l’intérêt.

En marge de l’aspect strictement juridique du débat de Constance se trouve une « zone grise » qui fait appel à l’émotionnel, à la mémoire, aux sentiments ; il est même possible de dire que les éléments juridiques sont englobés dans un cadre plus large, aux contours moins bien définis, et qui constitue peut-être le plus important du phé-nomène que l’on peut appeler « guerre des mots ». S’il est un élément omniprésent dans cette lutte, c’est l’histoire. Le passé hante les protagonistes du conflit ; et depuis la formidable bataille de Grunwald, les actes des belligérants sont transformés en autant d’accusations qui seront utilisées lors de la « guerre de plume ». Ce qui, pour Jagiełło ou ses adversaires, était arrivé hier se trouve pris dans l’Histoire. Histoire ré-cente pour les hommes du XVème siècle ; histoire ancienne, mais toujours étonnam-ment vive, pour nos contemporains. L’exemple le plus connu de ce phénomène est

canonicum et status ecclesiae saeculis XIII–XV (Opera Instituti historici Pragae, Series C, Miscellanea, 19), Prague 2008, p. 418–420 ; T. BRENNAN, Just War, p. 298–301.

12 L’empereur Wenceslas de Luxembourg et le pape romain Boniface IX ont interdit les « voyages » con-tre la Lituanie chrétienne ; l’Ordre s’est opposé à cette décision, mais n’a pas pu l’infléchir. G. MICKŪNAITĖ, Making a great ruler. Grand duke Vytautas of Lithuania, Budapest-New York 2006, p. 37 ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 441–442 ; D. BUSCHINGER, M. OLIVIER, Les Chevaliers Teutoniques, Paris 2007, p. 256 et J. B. KONCIUS, Vytautas the Great. Grand Duke of Lithuania, Miami 1964, p. 74–75.

13 R. WILLIAMS, The American Indian in Western Legal Thought. The Discourses of Conquest, Oxford-New York-Toronto 2005, p. 60 ; W. G. GREWE, The Epochs of International Law, Berlin-New-York 2000, p. 143. Cer-tains historiens attribuent à Paweł Włodkowic une influence sur les penseurs du droit des peuples au-tochtones ou non-chrétiens (notamment Bartholomé de Las Casas ou Francesco Vitoria), et la naissance du droit international (Hugo Grotius). Voir T. WYRWA, La Pensée Politique Polonaise, p. 119–120, 129–132 ou S. SWIEŻAWSKI, Histoire de la philosophie européenne au XVème siècle, trad. H. ROLLET, M. PROKOPOWICZ, Paris 1990, p. 178. Les discours du juriste polonais semble toutefois être tombés dans l’oubli peu après avoir été écrits et prononcés ; T. BRENNAN, Just War, p. 296. D’après l’un des grands spécialistes du milieu intellectuel cra-covien auquel appartient Włodkowic, la question d’une éventuelle influence du débat polono-teutonique sur la naissance du droit des peuples non-chrétiens reste ouverte ; K. OŻÓG, The Role of Poland, p. 119. Une première étape serait d’observer la diffusion des manuscrits distribués par Włodkowic lors du concile dans les bibliothèques d’Europe occidentale : Italie, France, Espagne, etc.


celui des deux épées de Grunwald14 : anecdote le jour de la bataille, ce geste est déjà à Constance un élément d’histoire, un symbole dont le sens est présenté de manière diamétralement opposée par les Chevaliers Teutoniques et leurs adversaires15. Plus important pour notre sujet, la participation d’auxiliaires païens, orthodoxes et musul-mans à la bataille est à l’origine des réflexions polonaises sur la légitimité de l’aide apportée par des non-chrétiens à des chrétiens lors d’une guerre juste16. Il importe de préciser que l’attitude des « infidèles » a une place centrale dans l’argumentaire déployé par Włodkowic et ses prédécesseurs : si l’on reconnait des droits aux infidèles pacifiques et tolérants envers les chrétiens, il n’en va pas de même avec ceux qui feraient preuve d’un tempérament plus belliqueux17. Raconter l’histoire des relations entre les Lituaniens païens ou fraichement convertis et leurs voisins permet d’éviter une assimilation des premiers avec les Ottomans, figures alors beaucoup plus mena-çantes18.

Déjà au lendemain de la bataille de Grunwald, les chroniqueurs de toute l’Europe ne s’accordaient pas sur le sens à donner à l’affrontement d’un roi converti et d’un ordre de chevalerie ; l’événementiel, l’anecdotique était évoqué pour expliquer ou justifier un parti-pris. L’impact du débat polono-teutonique ne peut pas être mesuré à la seule aune des arguments juridiques. La réaction des princes et des élites de l’ensemble de l’Europe, la perception qu’ont eue les chroniqueurs de Grunwald ou du débat de Constance doivent beaucoup aux arguments extra-juridiques, aux faits plus ou moins déformés, aux rumeurs. Dans la « guerre de plume », on faisait appel au factuel, appelé à devenir histoire, mais aussi à ce qui était déjà pour les contempo-rains de l’histoire plus ou moins ancienne. L’histoire – du peuple prussien, de l’Ordre Teutonique – est fréquemment utilisée dans les plaidoiries de Włodkowic ; le maître cracovien n’hésite pas à puiser dans un passé parfois lointain pour illustrer ses opi-nions. Son travail juridique se double alors d’une approche historique ; les sources

14 Avant que la bataille ne commence, deux hérauts sont sortis des rangs teutoniques pour offrir deux épées à Jagiello, l’incitant au combat. L’anecdote a été abondamment commentée, et est resté le symbole de cette journée – S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 115–123, et sur le souvenir, p. 197–205.

15 Ibidem, p. 197–205.

16 Ibidem, p. 193–197.

17 Ce critère est également souligné par l’adversaire de Włodkowic, Johannes Urbach von Bamberg, qui insinue que seuls des infidèles parfaitement soumis aux puissances chrétiennes pourraient être con-sidérés comme pacifiques, et donc bénéficier d’un traitement généreux ; voir T. BRENNAN, Just War, p. 280. Le puissant théologien français Pierre d’Ailly, dans la directive qu’il donne au sujet du débat polono-teu-tonique, reprend cet élément – de manière certes moins radicale ; voir Die Traktate vor dem Konstanzer Konzil (1414–1418) über das Recht des Deutschen Ordens am Lande Preußen, vol. 1 : Die Staatsschriften des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE (Veröffentlichungen der Niedersächsischen Archivverwaltung, 27), Göttingen 1970, doc. 11, p. 265–270.

18 À ce propos, soulignons que les Lituaniens sont généralement appelés « Sarrasins » dans les sources francophones du XIVème siècle. Voir A. MURRAY, The Saracens of the Baltic. Pagan and Christian Lithuanians in the Perception of English and French Crusaders to Late Medieval Prussia, « Journal of Baltic Studies », 41, 2010, 4, p. 413–429 ; J. V. TOLAN, Les Sarrasins : l’image de l’islam dans l’imagination européenne au Moyen Âge, traduit de l’anglais par P.-E. DAUZAT, Paris 2003, p. 185–186 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 169.

22 Loïc CHOLLET

qu’il cite explicitement sont les écrits d’auteurs connus en Europe, mais aussi des chroniqueurs non spécifiés, lorsqu’il aborde la question de la conquête des païens baltes19. Il convient de préciser qu’à Cracovie, le milieu intellectuel se passionne pour l’histoire polonaise, et n’hésite pas à l’utiliser dans la lutte idéologique menée contre l’Ordre20. Autre document clef de cette polémique, le discours des Samogitiens lu à Constance fait appel à l’histoire, à la mémoire, à l’anecdote, plutôt qu’aux arguments juridiques ; de fait, ce texte relativement facile d’accès et très tourné vers l’émo-tionnel semble avoir plus marqué les témoins du concile que les traités savants de Włodkowic21. Du côté de l’Ordre Teutonique, on fait également appel au passé pour démontrer la bonne conduite de l’Ordre ou rappeler les services rendus à la Chrétien-té en soumettant les païens ; lesquels sont décrits dans les discours historicisants des porte-paroles de Marienbourg comme particulièrement cruels, ce qui fait ressortir la perfidie des Polonais, coupables d’alliance avec de tels « infidèles ».

Si les discours polono-lituaniens et teutoniques puisent consciemment leurs argu-ments dans l’histoire, ils sont aussi tributaires d’un long passé, transmis par les chro-niqueurs des siècles précédents. Il serait, par exemple, déplacé d’accuser les Teuto-niques de mauvaise foi lorsqu’ils hésitent à reconnaître la réalité de la conversion lituanienne de 1387, si l’on garde en tête que plusieurs princes lituaniens, comme Mindaugas, baptisé et couronné en 1253, ou Gediminas, qui écrit au pape en 1322, avaient manifesté leur intention d’évangéliser le pays sans passer à l’acte22. On sait en effet que les chroniques composées au sein de l’Ordre Teutonique étaient lues aux repas des membres, à l’exemple de la très épique Chronique Rimée de Livonie23 ; les Chevaliers avaient donc en tête le passé de leur Ordre, tel que présenté par leurs

19 S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 217, 230, no 133. Sur l’utilisation de l’histoire par Paweł Włodkowic, S. BELCH, Paweł Włodkowic jako historyk i jego wpływ na Długosza, « Teki Historyczne », 10, 1959, p. 75–101 ; L. KRZYWIAK, XIV-wieczne akta sporów polsko-krzyżackich w pismach Pawła Włodkowica, « Rocznik Nauko-wo-Dydaktyczny WSP im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie », 158, « Prace Historyczne », 16, 1993, p. 69–88.

20 L. KRZYWIAK, L’histoire dans les cours des universités d’Europe centrale, [in :] J. WYROZUMSKI (dir.), L’université et la ville au Moyen Âge (Centre international de la culture, Science, 2), Cracovie 1993, p. 122.

21 L’intervention des Samogitiens est en tous cas mentionnée avec plus de détails, notamment par Guillaume Fillastre, dans Acta Concilii Constanciensis, éd. H. FINKE, vol. 2 : Konzilstagebücher, Sermones, Reform- und Verfassungsakten, Münster 1923, p. 58 et dans The Council of Constance : the Unification of the Church, transl. by L. R. LOOMIS, ed. and annotated by J. H. MUNDY (Records of Civilization : Sources and Stu-dies, 63), New York 1961, p. 240 et par Ulrich de Richental (ibidem, p. 139). Sur le succès de l’intervention samogitienne : Z. KIAUPA, The History of Lithuania, translated by C. S. ROWELL, J. SMITH, V. URBONAVIČIUS, Vilnius 2005, p. 72 ; T. BRENNAN, Just war, p. 130.

22 W. URBAN, The Samogitian Crusade, p. 180 passim rappelle que l’on ne peut pas sans nuance décrire l’intransigeance dont l’Ordre a fait preuve après 1387 comme de l’hypocrisie ou du fanatisme. L’historien doit garder à l’esprit que les Chevaliers, qui avaient en tête les « quasi-conversions » coutumières aux sou-verains lituaniens, refusaient de croire que Jagellon et Vytautas seraient plus fermes dans leurs intentions que leurs prédécesseurs. S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 446, résume en disant : « En guerre depuis un siècle, les Teutoniques étaient en quelque sorte prisonniers de la longue durée et se refusaient à croire qu’un seul événement ponctuel puisse tout changer ».

23 K. KLAVINS, Christian Ideology, p. 267–268.


propres chroniqueurs24. À l’inverse, la description de l’Ordre que l’on trouve sous la plume de Włodkowic ou de l’auteur de la Propositio Samagitarum rappelle à plus d’un titre des accusations lancées à l’encontre des Teutoniques ou d’autres ordres militaires plusieurs siècles auparavant. L’héritage d’une dispute déjà ancienne pèse sans conteste sur la pensée du maître cracovien. L’histoire, qui s’étend de l’arrivée en Prusse des Chevaliers Teutoniques au début du XIIIème siècle – ou même avant, depuis 1147 et la première croisade lancée contre les païens de la mer Baltique – jusqu’aux lendemains de Grunwald, est vue, vécue, pensée, comprise de manière variée et par des personnes fort différentes. Il est inutile de dire qu’on ne pense pas le passé de la même façon à Marienbourg qu’à Cracovie ; l’histoire, de fait, est déjà mémoire.

Sources

Traités et documents du Concile de Constance

Croiser les discours lus à Constance avec les lettres diplomatiques, les chroniques ou les traités de paix permet de voir comment on passe du récit, encore « à chaud », des événements à un discours juridique, construit autour d’une réponse à donner à un problème précis, tel que l’aide apportée par des soldats païens ou musulmans à un roi chrétien ou le sort réservé aux Baltes à évangéliser. Les sources pour l’étude de la « guerre des mots » entre Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique comportent bien sûr les traités lus à Constance, et en premier lieu ceux de Paweł Włodkowic et de ses adversaires. La polémique s’ouvre au début de l’année 1415 avec une plaidoirie du procureur de l’Ordre à la Curie, Pierre Wormditt, qui présente l’histoire de l’Ordre Teu-tonique comme celle d’un glorieux défenseur de la Chrétienté, attaqué par une Polo-gne qui dans sa jalousie, n’a pas hésité à s’allier aux païens, responsables d’atrocités et de blasphèmes. L’histoire ancienne et récente se rejoint dans le traité de Wormditt, pour conclure à la nécessité de soutenir l’Ordre Teutonique dans son combat25. Le premier traité délivré par Paweł Włodkowic sur le thème des droits des non-chrétiens, Tractatus de potestate papae et imperatoris respectu infidelium, pose l’essentiel de son argumentation juridique et philosophique26. Ce long traité, lu à la « nation germa-

24 Un exemple intéressant pour notre sujet, souligné par N. BOURGEOIS, Les Cisterciens et la croisade de Livonie, « Revue Historique », 308, 3, 2005, p. 556, est l’interprétation de la conduite des Lives par Henri le Letton, lors d’un accord avec l’évêque Berthold de Livonie. Celui-ci les menaçant d’avoir recours à la force, les Lives l’auraient prié de les convertir par « la parole et non par l’épée » (ibidem, citant Henri le Letton, II, 5), pour ensuite refuser de lui envoyer leurs fils en otage. En mettant dans la bouche des païens les argu-ments habituellement utilisés par les intellectuels chrétiens opposés à la conversion forcée et en montrant ensuite leur duplicité, le chroniqueur justifierait l’usage de la force comme outil d’évangélisation.

25 Le traité est résumé par T. BRENNAN, Just War, p. 122–126 et édité dans, Die Staatsschriften des Deut-schen Ordens, doc. 2, p. 70–111.

26 De Potestate papae et imperatoris respectu infidelium est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 792–844 et Pisma wybrane, vol. 1, p. 2–112 ; pour une traduction en polonais et en anglais, ibidem.

24 Loïc CHOLLET

nique »27 du concile à la date probable du 5 juillet 141528, se trouve résumé dans un second traité, Opinio Ostiensis, lu le lendemain devant l’ensemble du concile29. Au cours de la seconde moitié de l’année 1416, Włodkowic délivre le traité Causa inter Re-ges Poloniae et Cruciferos30, qui oriente la « guerre de plume » dans un sens différent, et plus radical: la discussion sur le droit des païens est abandonnée au profit d’une violente charge contre l’Ordre Teutonique. L’idée est de montrer que l’Ordre Teutoni-que n’est plus conforme à son statut originel, qui était celui d’un ordre hospitalier, etqu’en mentant pour jouer le rôle de seigneurs en Prusse, les Chevaliers pratiquent une dangereuse hérésie. Les traités suivants31 continuent cette polémique, alimentée par la découverte de la Satira contra haereses et cetera nefanda Polonorum et eorum re-gis Iyageyel, un texte violent écrit par le dominicain Johannes Falkenberg, qui accuse Jagiełło et les Polonais d’être des hérétiques, et réclame leur mise à mort32.

Ces traités intéressent notre problématique dans la mesure où l’on y fait référence au sort des Lituaniens païens, mais aussi à l’histoire : dans Causa, Włodkowic aborde la manière dont l’Ordre s’est transformé lors de son implantation en Prusse, alors que les Articuli contra Cruciferos de Prussia33 sont une longue collection d’accusations factuelles – notamment des crimes commis envers les sujets prussiens – destinée à montrer le caractère « tyrannique, inique et injuste »34 de l’Ordre. Moins radical que le pamphlet de Falkenberg, le discours De statu Fratrum Ordinis B. Mariae Virginis Teutonicorum et pugna eorum adversus infideles de Johannes Urbach de Bamberg, lu entre juillet 1416 et 141735,

27 Sous l’influence de l’empereur Sigismond de Luxembourg, le concile est organisé en « nations » ; B. GUENÉE, Entre l’Église et l’État. Quatre vies de prélats français à la fin du Moyen Âge (XIIIe–XVe siècle), Paris 1987, p. 281. La « nation germanique » regroupe les États de l’Europe du nord et du centre-est, dont la Pologne.

28 Les dates auxquelles les discours de Paweł Włodkowic ont été prononcés ne sont pas très claires : si traditionnellement, on retient juillet 1415, il se peut que juin 1416 corresponde mieux ; sur cette discus-sion, K. OŻÓG, The Role of Poland, p. 116.

29 Opinion Ostiensis est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 864–884 et Pisma wybrane, vol. 1, p. 113–137 ; pour une traduction en polonais et en anglais, ibidem.

30 La date exacte de rédaction et de distribution du traité devant le concile est discutée : S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 169 sq. penche pour juillet 1416, alors qu’en se référant à la mention de la bataille de Tannenberg par Vladimir, Pisma wybrane, vol. 1, p. XXXI et 265, L. EHRLICH situe la rédaction du texte à la fin de 1416 ou au début de 1417. Le texte est édité, publié dans Pisma wybrane, vol. 1, p. 144–271 et vol. 2, p. 2–168, qui l’appelle selon son incipit Ad Aperiendam.

31 Par exemple, Scriptum denunciatorium errorum in duobus tractatibus Ioannis Falkenberg, édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 1013–1020.

32 Z. WŁODEK, La Satire de Jean Falkenberg. Texte inédit avec introduction, « Mediaevalia Philosophica Polo-norum», 28, 1973, p. 51–120 et H. BOOCKMANN, Johannes Falkenberg, p. 312–354.

33 Articuli contra Cruciferos de Prussia est édité dans S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 916–988. D’après S. BELCH, ibidem, vol. 1, p. 175 sq., Articuli contra Cruciferos est compris dans le plus long Tractatus de Ordine, publiée en novembre 1417.

34 « oppresserunt et laeserunt, quamvis tyrannice, inique et iniuste », Articuli, cité par S. BELCH, ibidem, vol. 2, p. 984.

35 S. BELCH, ibidem, p. 1112, pense que le traité a été lu peu après juillet 1416, alors que E. WEISE (DieStaatschrifften, vol. 1, p. 309) le situe en juillet 1417.


constitue la pièce maîtresse de la réponse teutonique aux discours de Włodkowic. Peu étudié, ce traité expose la justification de l’Ordre quant aux croisades, et fait ressortir l’importance de la perception que l’on se fait des infidèles lorsqu’il s’agit de décider de la validité de la guerre qu’on leur fait36.

Parmi les autres textes lus à Constance, nous possédons la Propositio Polonorum contra Ordinem37, prononcée le 13 février 1416, dont le texte est attribué à Paweł Włodkowic ou à Nicolas Trąba, alors archevêque de Gniezno38. Dix jours plus tard, le 23 février, le procureur de l’Ordre à la Curie délivre un discours qui se veut une réponse aux accusations des délégués polonais39. Moins exploitée par les historiens que les traités de Włodkowic, mais néanmoins très intéressante, la Propositio Samagitarum40 déjà mentionnée permet d’observer le jeu subtil entre les arguments juridiques de Włodkowic et la mise en scène de la conquête vue par les païens. Le discours, dont l’auteur reste inconnu41, a été délivré par une délégation de nobles samogitiens le13 février 141642. Le texte expose les relations difficiles entre les païens samogitiens et les Chevaliers Teutoniques, en concluant que ces derniers n’ont pas fait leur devoir missionnaire, et que c’est à Jagiełło et à Witold d’apporter le baptême à une Samo-gitie encore à majorité païenne43. Délaissant le style scholastique de Włodkowic, le discours des Samogitiens oriente le débat juridique, encore très théorique, vers le cas concret d’une province longtemps disputée entre Marienbourg et Vilnius. On passe ici de traités juridiques à une plainte plus émotionnelle, qui se veut ancrée dans le réel. L’histoire récente de la conquête et de l’occupation de la région par les Teutoniques est au centre du discours, dont les idées principales rejoignent celles

36 T. BRENNAN, Just War, p. 229 ; S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 1108. Le traité est édité ibidem, p. 1116–1180 et dans Die Staatschrifften, vol. 1, doc. 14, p. 318–380 ; traduit en anglais par T. BRENNAN, Just War, p. 422–532.

37 Edité dans Codex epistolaris Vitoldi, Magni ducis Lithuaniae 1376–1430, éd. A. PROCHASKA, pars 1–2 (Wy-dawnictwa Komisyi Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 23 ; Monumenta Medii Aevi Historica Res Gestas Poloniae Illustrantia, 6), Cracovie 1882 [abrégé CEV], Appendix, doc. 6 A, p. 1001–1018, et Codex mednicensis seu Samogitae dioecensis, éd. P. JANUTIS, pars 1 : (1416. II. 13 – 1609. IV. 2) (Fontes Historiae Lituaniae, 3), Rome 1984 [abrégé CM], doc. 2, p. 13–18.

38 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 225, no 60.

39 CEV, Appendix, doc. 6 C, p. 1024–1033.

40 Edité dans CEV, Appendix, doc. 6 B, p. 1018–1024 et CM, doc. 1, p. 1–13.

41 S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 166, pense identifier l’auteur comme étant Paulus Włodkowic ou An-dré Laskary. G. MICKUNAITE, Vytautas the Great, p. 93, no 169, pense que ce texte a été composé en Lituanie, probablement par la chancellerie grand-ducale ; mais il apparait que le ou les auteurs avaient une très bonne connaissance de la Samogitie, puisque des exemples concrets sont cités.

42 V. GIDZIUNAS, Konstanz, [in :] S. SUŽIEDĖLIS (dir.), Encyclopedia Lituanica, Boston 1970–1978, vol. 3, p. 164.

43 Bien que Jagiello et Witold aient proclamé le christianisme en Samogitie dès 1413, peu d’habitants ont été baptisés ; il faudra attendre que le concile donne son feu vert pour qu’une structure ecclésiastique soit installée dès 1417 dans la dernière province païenne d’Europe. Sur ce sujet, P. RABIKAUSKAS, La Cristia-nizzazione della Samogizia, [in :] IDEM (dir.), La Cristianizzazione della Lituania, p. 227–229 et S. ZAJĄCZKOWSKI, The Christianisation of Lithuania by Poland, [in :] J.BRAUN (dir.), Poland in Christian civilisation, London 1985, p. 194–197.

26 Loïc CHOLLET

de Włodkowic, au point que certains historiens considèrent qu’il en est l’auteur44. L’Ordre tente de répondre à la plainte des Samogitiens par un long discours, Res-ponsio Ordinis contra propositionem Polonorum in causa Samaytarum, que le concile refuse d’écouter jusqu’au bout45.

Il existe deux pièces capitales concernant l’impact du débat sur les intellectuels d’Eu-rope occidentale : la directive du cardinal Pierre d’Ailly, qui dans la première moitié de l’année 1417 donne son avis sur la dispute entre Włodkowic et ses adversaires46, et le traité du bénédictin espagnol André Escobar, évêque de Ciudad Rodrigo, qui en novembre 1417 cite l’histoire de l’Ordre Teutonique pour défendre l’approche tradi-tionnelle de la croisade en précisant qu’à défaut de pouvoir christianiser les infidèles par l’épée, on peut utiliser la violence pour les mettre en condition de recevoir le baptême47. La polémique au sujet de la Satira de Falkenberg n’a pas manqué d’attirer l’attention des chefs de fil du concile, qui à l’instar de Pierre d’Ailly ou de Francesco Zabarella se sont prononcés au sujet de ce virulent pamphlet, dans un sens favorable au roi de Pologne48. Le déroulement des discussions à Constance et la réaction des participants à la lecture des différents traités nous sont connus par les témoignages consacrés au concile, comme les journaux du bourgeois de Constance Ulrich de Richental ou du cardinal français Guillaume Fillastre49.

Lettres et traités diplomatiques

Une étude des seuls textes lus à Constance ne permettrait pas de comprendre l’ensemble de notre problématique ; la « guerre des mots » au sujet des droits des païens commence bien plus tôt, et s’intensifie dès la bataille de Grunwald50. Les lettres échangées par les protagonistes de la bataille nous renseignent sur la manière dont on façonnait une « version officielle » de l’événement, et dont on interprétait la place des non-chrétiens, païens samogitiens ou auxiliaires tatars musulmans, dans les relations polono-lituano-teutoniques51. L’utilisation de la

44 S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 165–167.

45 Fillastre’s Diary of the Council of Constance, dans The Council of Constance, p. 280. La réponse de l’Ordre Teutonique est éditée dans CEV, Appendix, doc. 6 D, p. 1033–1038.

46 Die Staatschriffte, vol. 1, doc. 11, p. 265–270.

47 Ibidem, doc. 16, p. 391–413 ; voir E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 232.

48 Acta Concilii Constanciensis, vol. 4 : Schlußband, Münster 1928, doc. 450, p. 410–413 ; A. GRABSKI, Polska, p. 342–343.

49 Les journaux d’Ulrich de Richental et de Guillaume Fillastre sont traduits en anglais dans The Council of Constance. Les documents relatifs au concile ont été publiés dans Acta Concilii Constanciensis, dir. H. FIN-KE, vol. 1–4, Münster 1896–1928 (réédité Münster 1976–1982) ; pour le journal de Fillastre, ibidem, vol. 2 : Konzilstagebücher, Sermones, Reform- und Verfassungsakten, p. 13–170.

50 Sur les sources écrites (et archéologiques) de la bataille, S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 41–47 et S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 320–344.

51 Sur les lettres diplomatiques envoyées par la Pologne et l’Ordre Teutonique, voir S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg ; S. JÓŹWIAK, K. KWIATKOWSKI, A. SZWEDA, S. SZYBKOWSKI, Wojna Polski i Litwy, p. 187–189 ;


« mémoire de guerre »52 liée à Grunwald ne sera pas évoquée dans cet article, mais une exposition des sources permet ici de montrer comment s’est bâti le socle sur lequel est venu se greffer les réflexions au sujet du sort des infidèles de Prusse ou de Samogitie.

En août 1409, soit une année avant la bataille, la trame se dessine ; l’Ordre Teutonique obtient le soutien des princes poméraniens Swantibor de Stettin et Bogislaw de Stolp, qui signent un traité contre Witold, coupable de soutenir la rébellion samogitienne et de s’être allié avec des Tatars et des Russes « infidèles »53. Le grand-duc répond aux accusations des Teutoniques par une lettre envoyée en septembre 1409, où il rap-pelle son soutien apporté à l’évangélisation de la Lituanie et met en cause la bonne foi des Teutoniques, qui ne feraient rien pour évangéliser les païens54. La correspon-dance des belligérants prend une plus grande importance justificatrice après la ba-taille. Mentionnons les lettres envoyées par Jagiełło au lendemain de l’événement à son épouse, la reine Anne, et aux prélats Nicolas Kurowski, archevêque de Gniezno et Albert Jastrzębiec, évêque de Poznań55. Ce dernier envoie une lettre aux Polonais en place à la Curie, pour les informer de ce qu’il s’est passé à Grunwald et leur fournir des arguments à même de répondre aux accusations de l’Ordre56. C’est la première fois que la place des infidèles et des « schismatiques » dans la guerre polono-teutonique est justifiée57. En automne 1411, le futur évêque de Poznań André Laskary se rend auprès du pape « pisan » Jean XXIII58 pour plaider la cause polonaise, et expliquer qu’en luttant contre l’Ordre, Jagiełło n’aurait fait que mener une guerre juste59. Les dignitaires de l’Ordre défait ne sont pas restés muets face à l’offensive diplomatique polonaise ; les lettres envoyées dès l’été 1410 par le grand-maître Henri von Plauen depuis Marienbourg assiégé dénoncent avec ferveur l’aide apportée par des « infi-dèles » au roi de Pologne60. D’autres lettres envoyées durant les années qui séparent

M. BISKUP, Dyplomacja Polska w czasach Andegawenów i Jagiellonów (1370–1572) », [in :] G. LABUDA, W. MICHO-WICZ (dir.), Historia dyplomacji polskiej, X–XX w., Varsovie 2002, p. 71–75.

52 Pour reprendre une expression de S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 488.

53 Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE, vol. 1 : (1398–1437), Marburg 19702 [1939], doc. 69, p. 71–73.

54 CEV, doc. 428, p. 199–201.

55 La lettre à la reine Anne est éditée dans Scriptores Rerum Prussicarum [abrégé SRP], vol. 3, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig 1866, p. 425–426 ; celle à l’archevêque de Gniezno par E. SCHNIPPEL, Vom Streit-platz zum Tannenberge, « Prussia », 31, 1935, p. 65 ; celle à l’évêque de Poznań dans SRP, vol. 3, p. 426–427.

56 SRP, vol. 3, p. 427–429.

57 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 185–186.

58 Avant la conclusion du concile de Constance, trois papes revendiquaient le pouvoir sur l’Église ; celui de Rome, celui d’Avignon, et le pape que s’est choisi le concile de Pise ; Alexandre V, puis Jean XXIII. La Pologne, tout comme l’Ordre Teutonique, reconnaissait la légitimité de ce dernier. T. BRENNAN, Just War, p. 112–113.

59 Le discours de Laskary ne nous est connu que par une copie partielle tombée aux mains du grand-maître de l’Ordre. Le texte est édité par S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 297–307.

60 Quelques lettres envoyées en été 1410 par Henri von Plauen, futur grand-maître, et le maître d’Alle-magne Conrad von Eglofstein sont éditées par M. BISKUP, Das Echo der Tannenbergschlacht und der Belage-

28 Loïc CHOLLET

la bataille du concile donnent des descriptions horrifiques du comportement des Tatars et des païens, qui serviront de support aux accusations « factuelles » portées devant le concile61. Enfin, les missives écrites par Jagiełło relatives aux nombreux conflits qui continuent d’exacerber les tensions reflètent l’importance d’enjeux tels que l’alliance avec des païens ou le sort de la Samogitie dans les années 1411–141462.

À l’inverse, les traités de paix relatifs à la Samogitie63 nous renseignent surtout par leur silence. Lorsque, depuis les traités de Sallinwerder (1398) et de Raciąż (1404) jusqu’à celui de Toruń (1411), on vise une accalmie entre Lituanie et Ordre Teuto-nique, on dispose de la Samogitie sans que la moindre mention du droit des habi-tants – alors païens – n’apparaisse. La différence entre cette situation et celle qui prévaut lors du concile de Constance nous éclaire sur la naissance d’une réflexion polonaise au sujet des droits des païens dans le cadre de plus en plus conflictuel des relations polono-lituano-teutoniques. Une étape importante est le procès de Buda (1412–1414), qui, sous la houlette du roi de Hongrie et futur empereur Sigis-mond de Luxembourg oppose Pologne, Lituanie et Ordre Teutonique au sujet du tracé des frontières. Les actes du procès nous éclairent sur l’utilisation de l’histoire dans le conflit sur les droits des païens ; les délégués polonais André Laskary et Paweł Włodkowic font référence au passé, à la langue parlée et au sentiment « identitaire » des habitants pour prouver l’appartenance à la Pologne ou à la Lituanie des régions contestées64, parmi lesquelles on trouve la Samogitie65. Les arguments de Laskary, procureur du roi de Pologne, semblent avoir influencé Włodkowic pour ses activités futures66. Les rapports tenus par l’envoyé de Sigismond, Benedict Macrai, qui en 1413 visite la Samogitie pour déterminer l’appartenance des territoires disputés entre

rung Marienburgs im deutschen Zweig des Deutschen Ordens im Sommer 1410, [in :] U. ARNOLD (dir.), Beiträge zu der Geschichte des Deutschen Ordens (Veröffentlichungen der Internationalen Historischen Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens, 5 ; Quellen und Studien zur Geschichte des Deutschen Ordens, 49), Marburg 1993, vol. 2, p. 120–123.

61 S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 490–493.

62 Codex diplomaticus Lithuaniae, éd. E. RACZYŃSKI, Wrocław 1845, doc. 6.3, p. 129–134, doc. 6.11, p. 150–151, doc. 7.1, p. 156–161, doc. 7.2, p. 161–164.

63 Les traités de paix signés entre l’Ordre Teutonique, la Pologne et la Lituanie sont édités dans Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preussen im 15. Jahrhundert, éd. E. WEISE, vol. 1–3 (5 vol.), Marburg 1939–1969.

64 S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations, p. 68–72 ; S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 1, p. 129–131.

65 La place de la Samogitie et de l’histoire dans le procès de Buda mériterait une analyse qui sortirait des cadres de ce travail ; il ne sera donc pas traité ici.

66 Correspondance personnelle avec le Professeur Paweł Kras, que je remercie ; voir aussi K. OŻÓG, Ucze-ni w monarchii Jadwigi Andegaweńskiej i Władysława Jagiełły (1384–1434) (Polska Akademia Umiejętności, Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficznego, 105), Kraków 2004, p. 186–206 ; K. NEITMANN, Die Staatsver-träge des Deutschen Ordens in Preussen 1230–1449. Studien zur Diplomatie eines spätmittelalterlichen deut-schen Territorialstaates (Neue Forschungen zur brandenburg-preussischen Geschichte, 6), Köln-Wien 1986, p. 542–543. Les actes du procès de Buda sont édités dans Spory i sprawy pomiędzy Polakami a Zakonem Krzyżackim = Lites ac res gestae inter Polonos Ordinemque Cruciferorum [abrégé Lites], vol. 2, éd. I. ZAKRZEWSKI, Poznań 1892, doc. 32, p. 88 sq.


Witold et l’Ordre Teutonique, témoignent de la maturation des idées polonaises au sujet du droit des infidèles67.

La polémique sur les droits des païens, puis des néophytes lituaniens, se répercute sur l’ensemble de l’Europe de plusieurs façons. En ce qui concerne les élites politiques du continent, l’interdiction de la « croisade » anti-lituanienne par l’empereur Wences-las de Luxembourg, confirmée par le pape de Rome Boniface IX, montre que l’on était sensible à l’évolution de la situation religieuse lituanienne68. À l’inverse, au lendemain de Grunwald, le roi des Romains et futur empereur Sigismond de Luxembourg prend la défense de l’Ordre, qu’il prétend être assailli par de féroces païens69. Autre figure européenne d’importance, le théologien français Pierre d’Ailly, futur fer de lance du concile de Constance, octroie des indulgences aux chevaliers partis combattre Litua-niens et Polonais aux côtés de l’Ordre en 141070. L’affrontement de l’ordre religieux et du royaume allié aux « infidèles » semble avoir provoqué un changement dans l’attitude des élites, changement qui ne se reflète qu’en partie dans les chroniques et autres sources narratives.

Chroniques, littérature et témoignages

Moins partisanes peut-être que les missives diplomatiques envoyées par les dignitaires de Pologne et de l’Ordre, les chroniques prussiennes ne sont pas avares de détails lorsqu’il s’agit de mentionner la cruauté des alliés « infidèles » de la Pologne. Les An-nales de Toruń71 ou la Chronique de la Terre de Prusse, dite de Johannes de Posilge72 (en fait écrite par un continuateur anonyme après sa mort, située autour de 1405), nous donnent une autre vision du conflit et de la façon dont les païens engagés aux côtés de Jagiełło étaient perçus, mais apporte aussi un regard parfois critique sur le rôle joué par l’Ordre Teutonique73. Du côté polonais, on possède la Chronique du conflit, attri-buée à Nicolas Trąba, alors vice-chancelier de Jagellon et futur archevêque de Gniezno,

67 Correspondance personnelle avec le Professeur Sobiesław Szybkowski, que je remercie. Voir aussi W. SIERADZAN, Benedek (Benedict) Makrai as a Subarbitrer in the Conflict between the Teutonic Order and its Neighbour Countries in 1412–1413, [in :] W. SIERADZAN (dir.), Arguments and Counter-Arguments, p. 165–167 ; D. WRÓBEL, The Ideological Foundations of the Polish Repossession Programme towards the State of the Teuto-nic Order in Prussia in the First Half of the 15th Century (1412–1422), ibidem, p. 180–187.

68 L’interdiction par l’empereur Wenceslas est mentionnée dans la Chronique de Posilge, SRP, vol. 3, p. 196–197 ; une protestation du grand-maître de l’Ordre Teutonique Conrad de Jungingen face à l’inter-diction papale de mener la guerre contre la Lituanie est éditée dans Codex Diplomaticus Prussicus. Urkun-den-Sammlung zur ältern Geschichte Preußens aus dem Königl. Geheimen Archiv zu Königsberg nebst Rege-sten, éd. J. VOIGT [abrégé CDP], vol. 5, Königsberg 1857, doc. 137, p. 186–192. Voir G. MICKUNAITE, Making a Great Ruler, p. 37 ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 441–442.

69 SRP, vol. 3, p. 403–404.

70 W. PARAVICINI, Die Preussenreisen, p. 38, note 102, citant VINCHAUT, Annales du Hainaut ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 583 et S. WIELGUS, The Medieval Polish Doctrine of the Law of Nations, p. 58.

71 Les Annales de Toruń sont éditées dans SRP, vol. 3, p. 57–76 avec en regard la Chronique de Posilge et des extraits de la Chronique de Detmar de Lübeck.

72 JOHANNES DE POSILGE, Chronik des Landes Preussen, est éditée dans SRP, vol. 3, p. 79–388.

73 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 43–44.

30 Loïc CHOLLET

une source qui complète la correspondance de Jagiełło, Witold et des dignitaires polo-nais74. Cette chronique, d’une relative neutralité, semble avoir été composée en 1411 à partir d’un journal tenu par Trąba75. Plus connues mais aussi plus tardives, les Annales et Chroniques du royaume de Pologne de l’historien Jan Długosz (composées depuis 1460 environ jusqu’à sa mort, en 1480) nous fournissent de nombreux détails sur les années qui s’écoulent de Grunwald à Constance76. Homme de cour écrivant pendant la dernière grande guerre opposant la Pologne à l’Ordre Teutonique (1453–1466), peu favorable toutefois à la personne de Władysław Jagiełło77, Długosz exprime, d’une cer-taine manière, le point de vue de la noblesse et du clergé polonais sur les relations du pays avec la Lituanie et l’Ordre Teutonique78.

Les chroniques des différentes régions d’Europe catholique nous renseignent sur la façon dont les croisades baltes et le conflit opposant l’Ordre à la Pologne et à la Li-tuanie était perçu hors des frontières polonaises ou prussiennes. Si les chroniqueurs français ou anglais, à l’exemple de Froissart et de Thomas Walsingham louent géné-ralement les « voyages » contre les Lituaniens, assimilés aux Sarrasins79, la bataille de Grunwald n’a pas été perçue de manière univoque. Certains chroniqueurs sont plu-tôt favorables à l’Ordre Teutonique, comme les français Enguerrand de Monstrelet et Michel Pintoin, auteur de la Chronique du Religieux de Saint-Denis80. D’autres, tel l’auteur de la chronique dite de Rufus, de Lübeck81, ou le chroniqueur anglais John Capgrave82, se montrent favorables au roi de Pologne et condamnent l’Ordre pour son orgueil et sa rapacité83. Un tour d’horizon des principales chroniques d’Europe

74 Chronica conflictus Wladislai regis Poloniae cum Cruciferis anno Christi 1410, éd. Z. CIELICHOWSKI, Poznań 1911. Nicolas Trąba est aussi l’auteur des lettres envoyées par Jagiello au lendemain de la bataille. En tant que primat de Pologne, il sera à la tête de la délégation polonaise à Constance à laquelle prendra part Włodkowic.

75 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 224, no 48.

76 Joannis Dlugossii Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, lib. 1–12, Varsaviae 1964–2010, ici lib. 10–11 : 1406–1412, 1997; lib. 11 : 1413–1430, 2000. La chronique de Długosz a été traduite en anglais et abrégée – The Annals of Jan Dlugosz, trad. M. MICHAEL, comm. P. SMITH, Chichester 1997.

77 Z. IVINSKIS, Jogaila, [in :] S. SUZIEDELIS (dir.), Encyclopedia Lituanica, vol. 2, p. 537.

78 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 42.

79 F. GRABSKI, Polska, p. 183–184 ; A. MURRAY, The Saracens of the Baltic, p. 415–422.

80 Des extraits de la Chronique du Religieux de Saint-Denis (livre XXXI, chapitre XIII) et de la Chroniques d’Enguerrand de Monstrelet (chapitre LXVI) sont cités par J. ANCEL, voir La Pologne et la Prusse orientale; conférences faites à la Bibliothèque polonaise de Paris par mm. Jacques Ancel, Édouard Driault, Henri de Montfort, Georges Pagès et Lucien Tesnière (Problèmes politiques de la Pologne contemporaine, 4), Paris 1933, p. 245–249.

81 Chronique de Rufus, dans Die Chroniken der niedersächsischen Städte. Lübeck, vol. 3 (Die Chroniken der deutschen Städte vom 14. bis ins 16. Jahrhundert, 28), Leipzig 1902, p. 52.

82 The Chronicle of England by John Capgrave, éd. F. C. HINGESTON (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scrip-tores, or Chronicles and Memorials of Great Britain and Ireland during the Middle Ages, 1), London 1858, p. 298 ; cet extrait est cité dans SRP, vol 2, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig 1863, p. 795.

83 Pour un tour d’horizon des chroniques européennes au sujet de Tannenberg, E. CHRISTIANSEN, TheNorthern Crusades, p. 221.


catholique nous permettrait de voir comment, au travers de l’exemple de la bataille de Grunwald, le combat de l’Ordre contre la Pologne et la Lituanie était perçu avant le concile de Constance. Un témoignage concernant la Lituanie, la Pologne et les États de l’Ordre quelques années après Grunwald nous est fourni par le voyageur bourguignon Gillebert de Lannoy, qui parcourt toute la région – et bien au-delà – en 1413–1414 et après le concile de Constance, en 142184. Sa description des particu-larités baltes est à confronter avec les récits épiques faits en l’honneur des grands princes croisés des années 1390, tels Jean le Meingre, dit Boucicaut85, ou Louis II de Bourbon86, ou à l’inverse, avec le Songe du Vieil Pelerin de Philippe de Mézières, qui dès 1389, enveloppe la Lituanie, la Pologne et la Prusse réunies aux autres puissances catholiques dans son grand projet de croisade87.

En ce qui concerne les voisins orientaux de la Lituanie, la nouvelle de la bataille at-teint probablement les villes russes par le truchement d’un rapport envoyé par Wi-told à Novgorod88. À partir d’un texte composé vers 1430, les chroniqueurs de Nov-gorod et de Pskov construisent un récit de la bataille qui a l’intérêt de présenter une certaine neutralité, en n’étant tributaire de la « propagande » teutonique pas plus que polonaise89. La première chronique lituanienne à aborder la bataille est celle de Bychów, datée du premier quart du XVIème siècle90. Autre source tardive, les différents récits de l’humaniste italien Enea Silvio Piccolomini, futur pape Pie II, sont basés sur des témoignages plus anciens et permettent de voir quel souvenir le conflit polono-lituano-teutonique a pu laisser sur les hommes de la Renaissance91.

Époques antérieures

Le débat sur la christianisation de la Lituanie étant tributaire d’un héritage plurisécu-laire, il importe de connaître l’essentiel de la conquête et de l’évangélisation des pays baltes, ainsi que du rôle joué dans cette aventure par l’Ordre Teutonique, le royaume

84 C. POTVIN, Œuvres de Ghillebert de Lannoy, voyageur, diplomate et moraliste (Siècle littéraire des ducs de Bourgogne), Louvain 1878 ; O. HALECKI, Gilbert de Lannoy and His Discovery of East Central Europe, « Bulletin of the Polish Institute of Arts and Science in America », 2, 1994, p. 314–331.

85 Le Livre des Fais du bon Messire Jehan le Maingre, dit Bouciquaut, mareschal de France et gouverneur de Jennes, éd. D. LALANDE, Genève 1985.

86 La Chronique du bon duc Loys de Bourbon, éd. A. M. CHAZAUD, Paris 1876.

87 M. RADKOVSKÁ, Le « Songe du Vieil Pelerin » : l’idée de croisade rêvée et vécue chez Philippe de Mézières, [in :] M. NEJEDLÝ, J. SVÁTEK (dir.), La noblesse et la croisade à la fin du Moyen Âge (France, Bourgogne, Bohême), Toulouse 2009, p. 41 ; W. PARAVICINI, Litauer : vom heidnischen Gegner zum adligen Standesgenossen, [in :] W. PARAVICINI, R. PETRAUSKAS, G. VERCAMER, Tannenberg – Grunwald – Zalgiris 1410, p. 258.

88 SRP, vol. 3, p. 442 ; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 224, no 57.

89 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 44 ; pour une description de la bataille de Grunwald, The Chronicle of Novgorod. 1016–1471, trad. R. MICHEL, N. FORBES, London 1914, p. 180.

90 S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 344–353. La chronique de Bychów est publiée dans Khronika Bykhovtsa, éd. N. N. ULASZCZIK, Moscou 1966.

91 S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 244–260 ; S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 45–46. Les écrits d’Enea Silvio Piccolomini sont édités dans SRP, vol. 4, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Lepzig 1870, p. 212–253.

32 Loïc CHOLLET

de Pologne et le grand-duché de Lituanie. Cette histoire plus ancienne nous est connue par plusieurs chroniques, dont les plus importantes sont celles d’Henri le Let-ton (Chronique de Livonie, 1225–1229)92 et Pierre de Dusbourg (Chronique de la terre de Prusse, 1326)93. À ces deux chroniques principales s’ajoute la Chronique rimée de Li-vonie (1290–1296)94, composée par un membre anonyme de l’Ordre Teutonique. Les chroniques produites dans la Rus’ kiévienne, comme la Chronique Galicienne et Volhy-nienne, qui couvre tout le XIIIème siècle, nous fournissent un point de vue complémen-taire sur l’histoire lituanienne et polonaise95. Pour le XIIème siècle, nous possédons les chroniques polonaises de « Gallus Anonymus »96 et de Vincent Kadlubek97, qui nous renseignent sur l’émergence en Pologne d’idées politiques qui restent d’actualité lors du règne de Władysław Jagiełło98. L’entreprise de conversion des peuples païens slaves et baltes à partir du XIIème siècle nous est connue par l’œuvre des chroniqueurs Adam de Brême99 ou Helmold de Bosau100. Ces différents textes nous renseignent non seulement sur les activités, l’autoreprésentation et les valeurs propres aux puis-sances croisées – ordres militaires et princes séculiers – mais aussi sur la perceptionque les auteurs pouvaient avoir des peuples païens baltes101. À ces quelques princi-

92 Heinrichs Livländische Chronik = Heinrici Chronicon Livoniae, éd. L. ARBUSOW, A. BAUER (Monumenta Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, [31]), Hannover 19552, 5 ; pour une traduction en anglais, The Chronicle of Henry of Livonia, trad. J. BRUNDAGE, New York 2004 [1961].

93 Chronicon terrae Prussiae, éd. M. TÖPPEN, [in :] SRP, vol. 1, éd. Th. HIRSCH, M. TÖPPEN, E. STREHLKE, Leipzig 1861, p. 3–219; pour une traduction en allemand, Chronik des Preussenlandes = Chronicon terrae Prussiae, trad. et éd. K. SCHOLZ, D. WOJTECKI (Ausgewählte Quellen zur deutschen Geschichte des Mittelalters, 25: Freiherr vom Stein-Gedächtnisausgabe), Darmstadt 1984.

94 Livländische Reimchronik, éd. L. MEYER, Paderborn 1876 ; pour une traduction en anglais, The Livonian Rhymed Chronicle, trad. et éd. W. L. URBAN, J. C. SMITH, Chicago 2001 [1977].

95 Pour une traduction anglaise, The Galician-Volynian Chronicle, trad. G. A. PERFECKY (The Hypatian Co-dex, 16,2), München 1973.

96 Gesta principum Polonorum. The deeds of the princes of the Poles, trad. P. KNOLL, F. SCHAER, Budapest-New York 2003.

97 Magistri Vincentii Chronica Polonorum, éd. M. PLEZIA (Monumenta Poloniae Historica, nova series, 11), Cracovie 1994.

98 T. WYRWA, La pensée politique polonaise à l’époque de l’humanisme et de la Renaissance (un apport à la connaissance de l’Europe moderne), Paris-London 1978, p. 30–38.

99 ADAM VON BREMEN, Hamburgische Kirchengeschichte = Magistri Adam Bremensis Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum, éd. B. SCHMEIDLER (Monumenta Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separatim editi, [2]), Hannover 1917 ; pour une traduction française, Histoire des archevêques de Hambourg, suivie d’une Description des îles du Nord, éd. J.-B. BRUNET-JAILLY (Aube des peuples), Paris 1998.

100 Helmolds Slavenchronik = Helmoldi Presbyteri Bozoviensis Cronica Slavorum, éd. B. SCHMEIDLER (Monu-menta Germaniae Historica, [Scriptores], [7], Scriptores rerum Germanicarum in usum scholarum separa-tum editi, [32]), Hannover 19373.

101 Les chroniqueurs cherchant à donner une image complète de tous les protagonistes, on trouve dans leurs œuvres d’intéressantes descriptions « ethnographiques » des peuples baltes – que nous ne devons bien sûr pas prendre pour argent comptant, étant donné le risque évident de biais induit par la différen-ce religieuse. Voir S. C. ROWELL, Lithuania Ascending. A Pagan Empire within East-Central Europe, 1295–1345


pales chroniques s’ajoutent des lettres diplomatiques échangées entre les chan-celleries romaine, teutonique, polonaise ou lituanienne : à titre d’exemple, les lettres envoyées au pape, aux villes de la Hanse ainsi qu’aux franciscains et domi-nicains de Saxe par le grand-duc de Lituanie Gediminas à partir de 1322, pour leur faire part de son désir d’adopter le christianisme pour lui et pour son pays102. Cette documentation est complétée par les rapports des membres de l’administration papale ou impériale, les traités de paix, les actes des procès qui opposent l’Ordre Teutonique à ses voisins103, ou les documents d’archives des différents corps éta-tiques.

Pistes de recherches

L’histoire ancienne : la christianisation des païens baltes

L’histoire de la conquête et de la christianisation des peuples baltes est utilisée de part et d’autre dans les débats de Constance. Włodkowic fait appel à l’histoire prus-sienne pour attaquer l’Ordre, qui compte sur la coutume de la croisade et les privi-lèges obtenus au XIIIème siècle pour défendre sa légitimité. Il n’est pas inutile d’obser-ver rapidement la façon dont le maître cracovien présente, dans l’introduction de De Potestate, l’implantation de l’Ordre Teutonique sur le rivage balte. Pour Włodkowic, les débuts de l’aventure prussienne des Teutoniques n’avaient rien d’illégitime, puisque ces derniers ont été appelés pour combattre des « Prussiens alors infidèles, et d’autres peuples, se déchaînant autrefois contre les Polonais chrétiens »104 ; le pro-blème vient du moment où

bien que [...] la cruauté des païens ait cessé de s’en prendre aux chrétiens [...] ces Porte-Croix [il s’agit des Teutoniques] ne cessèrent d’attaquer les infidèles, même doux et tranquilles, et d’envahir leurs terres et leurs possessions105.

(Cambridge Studies in Medieval Life and Thought. Fourth Series, 25), Cambridge 1994, p. 39 ; K. KLAVINS, The Ideology of Christianity and Pagan Practices of the Teutonic Knights: the Case of Baltic Regions, « Journal of Baltic Studies », 37, 2006, 3, p. 267.

102 Les lettres de Gediminas sont éditées dans Gedimino Laiskai. Poslanija Gedimina, éd. V. PAŠUTO, I. ŠTAL, Vilnius 1966 et Chartularium Lithuaniae res gestas magni ducis Gedeminne illustrans. Gedimi-no laiškai, éd. S. ROWELL, Vilnius 2003. D’après S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi. Pope John XXII, Archbishop Frederick of Riga, and the Baltic Mission 1305–1340, « Archivum Historiae Pontificiae », 36, 1993, p. 36, no 10, les lettres envoyées au pape Jean XXII sont connues par les réponses du souverain pontife.

103 L’essentiel des pièces des procès entre l’Ordre Teutonique et la Pologne sont éditées dans Lites, vol. 1–2, éd. I. ZAKRZEWSKI, Poznań 1890–1892 (aussi vol. 1 : Sprawa wytoczona w Inowrocławiu i Brześciu Kujaw-skim w latach 1320–1321, éd. H. CHŁOPOCKA, Wrocław 1970), et CDP.

104 « Saevientibus olim Pruthenis, tunc infidelibus, et aliis, contra Polonos christianos », S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 792.

105 « dudum cessaverit impugnandi christianos crudelitas paganorum [...] tamen Cruciferi etiam man-suetos infideles et quietos impugnare et ipsorum terras et dominia invadere [...] non cessarunt », ibidem, p. 792–793.

34 Loïc CHOLLET

S’en suit l’institution trompeuse et criminelle des reysen, des « voyages en Prusse »106, et l’obtention des privilèges papaux et impériaux107, contre lesquels le traité est di-rigé. Observons maintenant quelles critiques ont été faites à l’égard de la conquête balte aux XIIIème et XIVème siècles, et la façon dont à l’époque de Jagiełło et Witold, on se sert de l’histoire prussienne.

De fait, la « guerre de plume » de l’époque jagellonienne et les débats de Constance s’appuient sur de longs précédents : dès son installation en Prusse, l’Ordre Teutonique a été critiqué. Il est possible de voir une similitude, une continuité, entre les accusations portées par Christian, le premier évêque de Prusse, le théologien anglais Roger Bacon108 ou le grand-duc païen Gediminas de Lituanie d’une part, et Włodkowic d’autre part. Il est intéressant de souligner qu’une même stratégie est employée dans plusieurs textes critiquant l’emploi de la force dans l’entreprise de christianisation en pays baltes. Un premier axe vise à rappeler quels sont les droits des païens – disons, des païens à convertir – et pourquoi il importe de respecter leurs droits et leur liberté politique : cette catégorie regroupe des arguments juridiques, moraux, religieux, mais aussi prag-matiques. Par exemple, la question des taxes tourmentait déjà le ministre de Charle-magne Alcuin, qui craignant une révolte, recommandait de ne pas exiger les dîmes des Saxons récemment soumis et en voie d’évangélisation109. Mais de manière plus géné-rale, le maintien de la liberté politique des convertis est rendu impossible dans le cas d’une évangélisation armée menée par une puissance « étrangère » ; et cela alors que la politique papale visait à préserver le statut politique des convertis110. De cette ten-sion entre théorie et pratique émerge le deuxième axe, qui consiste à accuser l’ennemi de mal mener l’évangélisation. Le prince croisé ou, le plus souvent, l’ordre militaire est condamné pour l’emploi de la violence à l’encontre des païens et le non-respect de leurs droits politiques, qui les empêche d’avoir accès au baptême. Des faits sont parfois cités pour illustrer la brutalité, voire la mauvaise foi des ordres militaires.

Car les Teutoniques ne sont pas les seuls à avoir été critiqués pour leur attitude envers les infidèles. Au tout début du XIIIème siècle, l’évêque allemand Albert de Buxhovden tente, avec l’appui du pape Innocent III, de fonder un État obéissant aux principes

106 « Sed sub primo colore, quasi adhuc rabies paganica in Christicolas desaeviret, convocant in subsidium christianos, assumunt sibi quasi pro regula cum valido exercitu invadere partes infidelium bis in anno, his scilicet diebus et temporibus, videlicet Assumptionis et Purificationis gloriosae Virginis Mariae ; quas vices suo vulgari sermone reysas vocant. Sicque in consuetudinem error deducitur, quod fideles Christi causa exer-cendae militiae credentes obsequium praestare Deo, in multitudine illuc confluunt et occasione catholicae fidei ampliandae gens quieta infidelium crudeliter impugnatur. Hinc sequuntur homicidia, vadunt fideles cum infidelibus pari damnationis periculo ; rapinae fiunt et alia nefanda infinita », ibidem, p. 793.

107 « Romanorum pontificum et imperatorum litterae impetrantur : ut quascumque regiones, terras, sive dominia infidelium expugnaverint sive occupaverint, sint eorum », ibidem.

108 Sur les critiques du théologien Roger Bacon et de l’évêque Christian de Prusse contre la politique de l’Ordre Teutonique, S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 410–411 et E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 145–146.

109 J. FAVIER, Charlemagne, Paris 1999, p. 244.

110 Sur la tension entre programme pontifical et pratique des ordres militaires envers les néophytes baltes, S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 150–159 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–126.


chrétiens en Livonie111, nouvelle terre de mission. Il fonde la ville de Riga et crée, pour protéger les chrétiens qui doivent vivre dans son État, l’Ordre des Chevaliers Porte-Glaive. Mais celui-ci échappe rapidement au contrôle de l’évêque112. À la mort de ce dernier, les tensions entre Porte-Glaive, évêché de Riga et croisés danois dégénèrent en une lutte sanglante, qui oblige le pape à intervenir113. Dans une lettre datée de 1234, le pape Grégoire IX accuse les Porte-Glaive d’avoir non seulement infligé un traitement cruel et dégradant à des religieux114, mais aussi d’empêcher les auto-chtones d’avoir accès au baptême, afin d’usurper leurs terres :

[Les Porte-Glaive] ne permirent pas que les païens de n’importe quelle province de Courlande, qui avaient demandé le baptême, soient baptisés par l’évêque de Sémigallie, qui était à cette époque vice-légat, afin qu’ils puissent les posséder librement115.

Le même rapport mentionne l’emploi de la violence à l’égard des autochtones baltes et l’usurpation de leurs terres, d’autres abus fréquemment reprochés à l’Ordre Teu-tonique :

Ils ravagèrent celles-ci [les terres de Courlande] au moyen d’incendies et d’homicides [...] réduisant les néophytes de ces provinces à la servitude, et générant un très grave scandale tant parmi les autres néo-phytes convertis que parmi les païens à convertir116.

En agissant de la sorte, les Porte-Glaive bravent le programme politique établi par Innocent III, qui entendait maintenir la liberté politique pour les convertis117. Or, la politique des Porte-Glaive, aussi peu respectueuse du droit des convertis soit-elle, sait se faire plus souple quand le pragmatisme l’exige. Ainsi, une certaine tolérance est de mise vis-à-vis des alliés autochtones de l’Ordre, qui gardent une indépendance politique et maintiennent leurs coutumes païennes118. Violence envers les représen-tants de l’Église, usurpation des terres et asservissement des néophytes, manque de zèle dans l’évangélisation des païens et entrave à ceux qui désireraient recevoir le

111 La Livonie, nommée d’après le people des Lives, avec qui les Allemands ont eu les premiers contacts, corre-spond à l’actuelle Lettonie et au sud de l’Estonie. D. BUSCHINGER – M. OLIVIER, Les Chevaliers Teutoniques, p. 106–107.

112 E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–124.

113 Voir notamment la lettre du pape Grégoire IX, Senās Latvijas vēstures avoti = Fontes Historiae Latviae Medii Aevi, éd. A. ŠVĀBE, vol. 2, t. 1, Riga 1937, doc. 204, p. 175–181.

114 « occideruntque plus quam centum vassalos ecclesie Romane, in octo partibus parrochiam infrin-gentes et tam in cimiterio quam in ecclesia super altare et corporale sanguinem effundentes, corpora in cumulum congregantes, unum de occisis, qui ecclese fuerat fidelior, quasi domini pape vices tenentem super acervum occisorum erexerunt », ibidem, p. 177.

115 « quod non permiserunt, ut pagani de aliquibus Curlandie provinciis, qui baptismum requirebant, ab epi-scopo Semigallensi, tunc temporis vicelegato, baptizarentur, ut libere possent eos possidere », ibidem, p. 179.

116 « ipsas depopulati sunt incendiis mediantibus et homicidiis [...] redigentes earundem provinciarum neophitos in servitutem, scandalum gravissimum tam neophitis aliis conversis quam convertendis paga-nis generantes », ibidem, p. 176.

117 Sur cette affaire, E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 122–123.

118 K. KLAVINS, Christian Ideology, p. 270, cite le cas de mercenaires coures qui gardent une grande in-dépendance politique, mais aussi le droit d’utiliser une forêt sacrée.

36 Loïc CHOLLET

baptême... Les accusations lancées contre l’Ordre des Chevaliers Porte-Glaive res-semblent fortement à celles qui seront proférées plus tard contre les Teutoniques. En Prusse, les autochtones sont soumis par l’Ordre Teutonique après plusieurs révoltes et répressions, qui s’étalent sur tout le XIIIème siècle. Si le traité de Christbourg (1249) prévoit des conditions relativement clémentes pour les convertis, il semble que l’Ordre Teutonique n’ait pas respecté les clauses du traité, tout en ne faisant que peu d’effort pour évangéliser les païens. Une fois la Prusse conquise militairement et poli-tiquement et les nobles autochtones intégrés dans le système féodal, la population rurale maintient son mode de vie traditionnel, ce qui explique que certaines cou-tumes païennes ont persisté avec la langue prussienne jusqu’à la Réforme119.

L’exemple des Prussiens a souvent été utilisé par les diplomates polonais et lituaniens pour illustrer le mauvais traitement que leur aurait infligé l’Ordre Teutonique. On insiste sur le fait que les Teutoniques se sont contentés de soumettre politiquement et mili-tairement les Prussiens, sans prendre la peine de les évangéliser – ce qui ferait ressor-tir l’hypocrisie ou du moins le manque d’efficacité de l’Ordre, dont la raison d’être en Prusse était d’amener le christianisme aux païens. À l’inverse, les Chevaliers considèrent qu’il est nécessaire de subjuguer les païens dans un premier temps, par la force s’il le faut, avant que le pouvoir chrétien soit assez bien établi pour pouvoir les convertir. Les frères de l’Ordre Teutonique se voyaient moins comme des missionnaires que comme des guerriers, dont le rôle était la conquête militaire des païens et le contrôle politique de leur terre120. Il n’en reste pas moins que la persistance d’une certaine forme de pa-ganisme parmi les Prussiens représente un poids que l’Ordre ne cesse de tirer lors du conflit contre Jagiełło et Witold121. S’ils sont accusés de se montrer trop souples envers leurs sujets non-chrétiens, ceux-ci n’ont qu’à retourner l’argument en rappelant que les Teutoniques eux-mêmes n’ont pas su évangéliser tous leurs sujets de Prusse. Ainsi Witold explique-t-il aux princes d’Europe dans sa lettre de septembre 1409 que :

Ceux-ci [les Chevaliers Teutoniques] comptent certes pour peu de chose le fait que depuis vingt-quatre ans nous avons fait croître la foi catholique ; mais dans la terre des Prussiens, qu’ils possèdent depuis plus de deux cents ans, pourquoi ne disent-ils pas ce qu’ils ont fait ? Et de fait, ces Prussiens, sous leur égare-ment, sous une sorte de fausse couleur de leur christianisme, n’apprennent pas du tout à renoncer aux rites des païens122.

119 E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 204 ; S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 216, 371.

120 S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 53 ; E. CHRISTIANSEN, The Northern Crusades, p. 147–148 ; W. URBAN, The Teutonic Order and the Christianisation of Lithuania, p. 107–108. C’est également de cette fa-çon que Johannes Urbach présente l’action des Teutoniques, qui, si l’on interprète la parabole du banquet (Luc, 14, 23) à la suite d’Augustin et d’Hostiensis, peuvent utiliser la violence pour mettre les infidèles en condition de considérer le baptême ; voir T. BRENNAN, Just War, p. 247–248 ; correspondance privée avec le Professeur Stanisław Wielgus, que je remercie.

121 S. GOUGUENHEIM, Tannenberg, p. 196.

122 « Ipsi quidem pro modico reputant quod a viginti quattuor annis stavimus fidei catholice in au-gmento, sed in terra Prutenorum quos a ducentis vel ultra possident annis, quanta fecerint, cur non di-cunt ? Ipsi namque Pruteni sub eorum amencia, quasi sub quodam christianitatis sue ficto colore, ritus gentiles postponere ( !) minime non discunt », CEV, doc. 427, p. 201.


L’auteur de la Propositio Samagitarum, lue devant le concile de Constance en 1416, fait le même constat, en amplifiant la prétendue sauvagerie des Prussiens, laissés dans cet état par les Teutoniques pour mieux les utiliser comme auxiliaires militaires :

Nous considérons assurément, et découvrons à vue d’œil, de quelle manière ces frères n’ont pas bien instruit dans la foi les Prussiens, qu’ils ont depuis longtemps soumis à leur servitude ; ayant occupé leurs terres, leurs biens et leurs propriétés héréditaires, ils les réduisirent dans un esclavage misérable, eux-mêmes avec leurs enfants à toutes les œuvres serviles qu’ils ont pu imaginer, et leurs imposèrent des travaux continus. Oh [...] avec quelle piété ils traitent les convertis, parmi lesquels fort peu sont imprégnés par ces frères des préceptes divins et des articles de la foi chrétienne ! Et aujourd’hui, n’importe qui pourra faire l’expérience que ces dits Prussiens, quoique baptisés, sont pourtant pleinement inexpérimentés dans la foi catholique, et qu’en fait la férocité qu’ils avaient eue avant d’avoir reçu le baptême n’est diminuée en aucune manière ; parce que quand ces frères marchent en armes pour dévaster les terres d’autrui, ils laissent aller devant ces Prussiens, poussés par la doctrine de ces frères criminels, pour faire couler le sang humain, n’épargnant ni sexe ni âge, et pour brûler des églises et faire d’autres mauvaises actions, instruits de telle manière que parmi tous les cruels barbares, entre tous on ne peut pas en trouver de plus déter-minés dans la férocité123.

Un exemple particulièrement intéressant pour cette problématique est le corpus dit des « Lettres de Gediminas », qui regroupe les lettres écrites sur l’ordre du grand-duc de Lituanie Gediminas entre 1322 et 1324124. En écrivant au pape Jean XXII, le sou-verain païen de Lituanie utilise plusieurs exemples historiques pour démontrer la vo-lonté lituanienne de recevoir le baptême, et faire porter l’échec des négociations sur la traitrise et la brutalité de l’Ordre Teutonique125, déjà attaqué en procès par l’arche-vêque de Riga et le roi Władysław Łokietek de Pologne. Les arguments, que certains historiens estiment avoir été forgés par les Franciscains employés à la chancellerie

123 « Consideramus equidem et experimur ad oculum, quomodo ipsi fratres Prutenos, quos iam diu subiecerunt sue servituti, non bene in fide docuerunt ; qui occupatis terris, bonis et hereditatibus ipso-rum, ipsos in servitutem miserabilem redigerunt eosque cum liberis ipsorum ad servilia opera quotquot excogitari poterint et labores continuos posuerunt. O [...] qua pietate tractant conversos, quorum pauci in preceptis Dei et articulis fidei christiane per eosdem fratres sunt imbuti. Et hoc quilibet pro nunc poterit experiri, quod predicti Pruteni quamvis baptizati tamen in fide catholica penitus inperiti, quorum eciam severitas quam ante assumpcionem baptismi habuerant non est in aliquo diminuta ; quia dum ipsi fra-tres vadunt exercitualiter ad vastandas terras alienas, ipsos Prutenos fratrum doctrina scelerum auctores effectos premittunt ad effundendum humanum sanguinem, nulli sexui deferentes vel etati ad ecclesias cremandas et alia mala facienda taliter instructos, quod inter omnes crudeles barbaros preter ipsos non possunt reperiri in severitate cerciores », CM, doc. 1, p. 7.

124 L’hypothèse selon laquelle les « lettres de Gediminas » sont des faux, forgés sur ordre de l’archevêque de Riga – alors engagé dans une violente lutte diplomatique contre l’Ordre Teutonique – est discutée par K. FORSTREUER, Die Bekehrung des Litauerkönigs Gedimin. Eine Streitfrage, « Jahrbuch der Albertus Universität zu Königsberger », 6, 1955, p. 142–158. S. ROWELL, The Letters of Gediminas : « Gemachte Lüge », « Jahrbücher für Geschichte Osteuropas », 41, 1993 a montré que les auteurs des lettres écrites au nom de Gediminas sont des franciscains employés à la chancellerie lituanienne. Il reste à savoir si, en écrivant ces lettres, ils se sont conformés aux instructions de leur employeur, où s’ils ont exagéré sa volonté de recevoir le baptême.

125 Cette lettre est la plus célèbre de celles envoyées par le grand-duc. Pour le texte original, Gedimino Laiskai. Poslanija Gedimina, doc. 2, p. 22–27 ; Chartularium Lithuaniae, doc. 14, p. 38–40 (ici des traductions existent en lituanien, en russe et en anglais); ibidem, doc. 14, p. 39–41 ; W. URBAN, The Samogitian Crusade, p. 70–71 ; P. RABIKAUSKAS, Commentary on the « Letters of Gediminas », « Lituanus », 15, 1969, 4.

38 Loïc CHOLLET

grand-ducale126, semblent annoncer ceux du débat de Constance. Ainsi, ce serait par la faute de l’Ordre que le projet d’évangélisation mené par le roi Mindaugas (mort en 1263) a échoué :

C’est pourquoi, par ces lettres présentes nous déclarons à votre Révérence, que notre prédécesseur, le roi Mindowe [Mindaugas] fût converti à la foi du Christ avec tout son royaume, mais à cause des dommages atroces et des innombrables trahisons du maître des frères de la maison des Teutoniques, tous se sont éloignés de la foi, ainsi, hélas !, jusqu’à aujourd’hui nous persistons dans l’erreur de nos ancêtres127.

Gediminas ajoute qu’à une autre occasion, les Teutoniques n’ont pas hésité à détruire une église128 pour empêcher les Lituaniens d’être convertis :

Aussi notre prédécesseur, le roi Viten [Vytenis] envoya ses lettres au légat Francis [de Moliano] et au sei-gneur archevêque [de Riga] Frédéric, demandant qu’ils lui envoient deux frères de l’Ordre des Frères Mi-neurs [Franciscains], en leur accordant un lieu avec une église déjà construite. Remarquant cela, les frères de Prusse de la maison des Teutoniques ont envoyé une armée de manière détournée et ont mis cette dite église en feu. [...] Aussi ils transforment la terre en désert, comme cela est clair en Sémigallie et dans beaucoup d’autres régions. Mais ils disent qu’ils le font afin de défendre les chrétiens129.

Les accusations portées par le grand-duc lituanien rappellent celles qui ont été diri-gées contre les Porte-Glaive un siècle plus tôt, que l’on trouve mentionnées dans la lettre de Grégoire IX, et semblent annoncer celles contenues dans les discours de Constance. L’appel de Gediminas au pape et aux principaux pouvoirs catholiques concernés par la situation de la Baltique visait probablement plus la paix qu’une réelle conversion130, mais l’essentiel pour notre propos est de montrer la résonance de ses arguments avec ceux de Włodkowic, et surtout de la Propositio Samagita-rum131. L’intérêt des « Lettres de Gediminas » est aussi le fait que c’est un païen qui

126 P. RABIKAUSKAS, Commentary ; W. URBAN, The Samogitian Crusade, p. 71, no 2. S. ROWELL, Lithuania Ascen-ding, p. 195 sq., y voit plutôt une tentative de Gediminas pour se rapprocher de l’Ouest catholique, sans forcément envisager de se convertir. Voir aussi S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi, p. 36–37.

127 « Hinc est, quod reverentiae vestrae praesentibus litteris declaramus, quod praedecessor noster, rex Mindowe, cum toto suo regno ad fidem Christi fuit conversus, sed propter atroces iniurias et innumera-biles prodiditiones magistri fratrum de domo Theutonica omnes a fide recesserunt, sicut proh dolor et nos usque in hodiernum diem in errore ipsorum progenitorum nostrorum permanere. », Gedimino Laiskai. Poslanija Gedimina, doc. 2, p. 23.

128 Comme le rappelle R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places, p. 76–77, la destruction d’église re-présente le crime suprême commis en cas de guerre, et fait partie des topoï fréquemment utilisés par les chroniqueurs ou les polémistes lorsqu’il s’agissait de salir la mémoire de l’adversaire.

129 « Item praedecessor noster, rex Viten, misit litteras suas domino legato Francisco et domino ar-chiepiscopo Frederico, rogans, ut sibi duos fratres de ordine minorum fratrum mitterent, assignans eis locum et ecclesiam iam constructam. Hoc intelligentes fratres Prusciae de domo Theutonica, miserunt exercitum per devia et praedictam ecclesiam igne succenderunt. [...] Item terras ponunt desertas, ut patet in Semigallia et in aliis multis. Sed dicunt, quod faciunt propterea, ut christianos defendant. », ibidem, p. 25–27.

130 S. ROWELL, R. MAZEIKA, Zelatores Maximi, p. 36–37.

131 Ce point pose la question de la diffusion des lettres de Gediminas, et de l’accès possible des diplo-mates polonais à ces lettres, ou du moins de la mémoire qu’on a pu conserver de cet épisode du début du XIVème siècle à l’époque du concile de Constance. Un élément de réponse est apporté par S. ROWELL, The


est représenté comme s’adressant à la plus haute autorité chrétienne pour expliquer les raisons du « retard » pris dans la conversion, et dénoncer la politique teutonique. Nous avons vu quelles accusations étaient lancées au XIIIème siècle contre les Porte-Glaive, au XIVème siècle contre les Teutoniques ; voyons maintenant comment les porte-paroles de Jagiełło et de Witold relaient ces accusations pour défendre leur cause lors du concile de Constance.

L’histoire récente : la Samogitie, de Grunwald à Constance

La province païenne de Samogitie se trouve au cœur du conflit entre l’Ordre Teuto-nique et la Lituanie, soutenue par la Pologne ; la possession de la Samogitie, vitale pour les deux rivaux, sert de moteur aux discussions sur le sort réservé aux néophytes – et aux non-chrétiens, puisque de nombreux Samogitiens sont encore païens pen-dant que l’on discute de leur destin au concile de Constance132. Croiser les sources pour mettre en lumière la façon dont on construit le discours a ici tout son sens. En ce qui concerne le récit entourant Grunwald, l’historien suédois Sven Ekdahl a mon-tré que le discours prononcé par le procureur de l’Ordre en février 1416 reprend des accusations lancées par le chroniqueur prussien Posilge et le grand-maître Henri von Plauen au lendemain de la bataille133. Un exercice similaire peut être fait au sujet de la Samogitie : avec un résultat différent, puisque l’approche polono-lituanienne n’est, bien sûr, pas la même entre les traités de paix qui cèdent la Samogitie à l’Ordre et les plaidoiries de Constance.

Après la conversion officielle du grand-duché de Lituanie en 1387, la Samogitie re-présente le dernier bastion du paganisme. Tenue par l’Ordre lors de la conversion de la Lituanie, la petite province côtière est officiellement cédée aux Chevaliers lors des traités de Sallinwerder (1398) et de Raciąż (1404). Mais la rivalité géopolitique qui op-pose les deux puissances baltes ainsi que la compétition visant à l’évangélisation de la dernière province païenne d’Europe transforme la Samogitie en véritable pomme de discorde entre l’Ordre et la Lituanie134. C’est à la suite d’une révolte samogitienne

Letters of Gediminas, p. 337, 347, qui rapporte que l’anecdote de la « quasi-conversion » du grand-duc et de sa volte-face est rapportée par les chroniqueurs prussiens Pierre Dusbourg et Nicolas Jeroschin, mais aussi par le chroniqueur suisse Johanns von Winterthur.

132 La persistance d’une province païenne en Lituanie permettait de justifier le prolongement de l’ac-tion de l’Ordre, qui considérait que sa mission n’était pas accomplie tant qu’il restait des païens sur le littoral balte ; quant à Vytautas, il entendait se poser en converti zélé, en défenseur de la vraie foi contre un Ordre hypocrite et manipulateur. Voir S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 479.

133 CEV, p. 1031 sq. Voir S. EKDAHL, Die Schlacht bei Tannenberg, p. 219–221, qui publie côte à côte un extrait de la chronique de Posilge (env. 1413), d’une lettre d’Henri von Plauen datée du 21 février 1412 et du discours prononcé par le procureur de l’Ordre en février 1416 à Constance. La façon dont sont décrites les atrocités commises à Dąbrowo est très similaire ; il est donc possible de penser que, dans ce cas du moins, la lettre de 1412, et éventuellement la chronique de Posilge, ait servi de canevas au discours de Constance. Voir aussi S. GOUGUENHEIM, Les Chevaliers Teutoniques, p. 491–492.

134 En 1401, Witold écrit aux princes d’Europe que les Samogitiens auraient été intéressés par la conver-sion, mais refuseraient de recevoir le baptême des Teutoniques, qui n’auraient rien fait pour amener le christianisme en Samogitie. CEV, doc. 238, p. 75–76 ; J. KONCIUS, Vytautas the Great, p. 73–74.

40 Loïc CHOLLET

(1409) que l’Ordre déclare la guerre à la Pologne et à la Lituanie. En marge de la lutte militaire qui culmine à Grunwald, une guerre diplomatique dont l’enjeu est la petite province païenne fait rage.

Il est possible de voir les idées de Włodkowic et de ses pairs se dessiner, en filigrane, lors des échanges de lettres entre Witold et Marienbourg au sujet de la province païen ne; la présence de Polonais proches des milieux académiques à la chancellerie grand-ducale n’est pas à négliger135. La stratégie de Witold, qui consiste, comme nous l’avons vu, à accuser les Teutoniques de négliger la conversion des païens au christia-nisme, puise ses arguments dans l’histoire des peuples soumis à l’Ordre. À l’exemple des Prussiens, déjà mentionné, qui remonte à plusieurs siècles, s’ajoute celui plus récent – et plus « brûlant » des Samogitiens : « sur les terres des Samogitiens, qu’ils se sont efforcés d’obtenir pendant presque cinq ans, pourquoi ne disent-ils pas qui et combien de gens ils ont promus à la grâce du baptême ? »136. Dans sa lettre de sep-tembre 1409, le grand-duc lituanien ne va pas jusqu’à affirmer que ses adversaires utilisent le prétexte de l’évangélisation pour s’emparer de la Samogitie, mais l’idée est proche. Lors du concile de Constance, l’auteur de la Propositio Samagitarum fait le pas, en rejoignant les accusations proférées dès le XIIIème siècle contre les ordres militaires :

Repassant tout cela dans notre esprit, comme nous avions vu que ces frères aspiraient à nous exterminer, nous avons entre autres choses commencé à réfléchir au sujet du retard qu’ils mettaient à nous baptiser ; pourquoi et dans quel but ils ont traîné en longueur le fait de nous appeler au baptême, et pourquoi ils n’ont encore érigé aucune église dans notre province, que bien plus ils n’ont installé aucun prêtre dans toute notre terre, qui est pourtant assez grande137.

Le texte de la Propositio Samagitarum présenté à Constance est la pièce maîtresse du dossier samogitien. Ce discours représente un cas très particulier, puisqu’il met en scène des païens implorant le concile de leur donner le baptême, et expliquant les raisons de leur attachement au paganisme par l’attitude de l’Ordre Teutonique, censé leur apporter le christianisme. S’il diffère dans la forme, le fond du discours rappelle les lettres envoyées par le grand-duc païen Gediminas un siècle plus tôt ; comme le souverain lituanien du XIVème siècle, l’auteur du discours accuse l’Ordre Teutonique d’avoir retardé l’évangélisation du peuple païen par sa brutalité. L’accu-sation est déjà ancienne ; comme nous l’avons vu, l’Ordre des Porte-Glaive était soupçonné des mêmes abus au début du XIIIème siècle. L’originalité des lettres de

135 Même si aucun des scribes polonais fournis par Jagiello à son cousin Witold n’utilise un titre univer-sitaire, certains semblent avoir fréquenté les universités d’Europe centrale. Sur les Polonais employés à la chancellerie lituanie au temps de Witold, S. SZYBKOWSKI, Polish Staff as a Social Group in the Chancellery of Grand Duke Witold, « Quaestiones Medii Aevi Novae », 3, 1998, p. 75–94.

136 « Samogitorum terris, quas fere per quiennium accipare ( !) conati fuerunt, quos et quantos ad bap-tismi graciam promoverunt, cur non dicunt ? », CEV, doc. 427, p. 201.

137 « Hec enim in animo revolventes, cum vidissemus eosdem fratres in exterminium nostrum anhelare, inter cetera eciam cogitare cepimus de protraccione baptismi, cur et quare nos vocare ad baptismum pro-traherunt, et quare eciam nullam ecclesiam in provincia nostra erexerunt, ymmo nec aliquem presbiterum in tota terra quamvis satis ampla constituerunt », CM, doc. 1, p. 10.


Gediminas et du discours des Samogitiens est de mettre de tels arguments dans la bouche des païens, sans passer par le truchement de clercs chrétiens parlant en leur faveur. Bien sûr, les « païens » samogitiens, tout comme Gediminas, s’expri-ment dans un langage que leurs auditeurs peuvent comprendre138. Le paganisme n’est pas ici présenté comme un état enviable ; à en croire l’auteur du discours, les Samogitiens souhaiteraient se convertir, mais en ont été empêchés précisément par l’action de l’Ordre Teutonique :

Telles sont les choses qui jusqu’alors nous ont éloignés du baptême [l’exemple des Prussiens], [...] parce qu’il est mieux de ne pas connaître le chemin du salut, plutôt que d’en conserver la connaissance d’une manière perverse, ou de la quitter de façon injuste139.

Prononcé six mois environ après les traités De Potestate et Opinio Ostiensis de Paweł Włodkowic, le discours des Samogitiens abandonne les arguments académiques chers au maître cracovien et se fait plus plaintif, plus vivant. Là où Włodkowic se contente d’évoquer les crimes commis par les soldats teutoniques :

ils envahissent avec une cruauté plus grande [...] ces néophytes et tant parmi les baptisés que parmi ceux qui ne le sont pas encore, ils en font périr beaucoup cruellement [...] et commettent d’innombrables actes que l’honnêteté commande de taire140,

l’auteur du discours n’hésite pas à citer des exemples précis, qui donnent un parfum de réel aux accusations141. Les Chevaliers, qui sont censés être des religieux, agissent comme des soudards envers la population :

hélas ! Ces croisés, ayant rejeté le respect de la croix – ce que nous rapportons avec douleur – violèrent nos sœurs et nos petites filles prises de forces142.

Trois exemples nominatifs sont cités pour illustrer ces abus143. Parmi ceux-ci, on trouve celui d’un certain Kircutis, dont la fille a été violée :

138 Tout comme les lettres de Gediminas, le discours des Samogitiens a été écrit – si ce n’est par Włodko-wic lui-même – par des membres de la chancellerie lituanienne, originaires de l’Europe catholique.

139 « Et ista sunt, que nos usque modo retraxerunt a baptismo [...] quod melius est viam salutis non recognoscere, quam cognitam perverse tenere aut inique deserere », ibidem, p. 7–8.

140 De Potestate : « maiori ferocitate invadunt [...] dictos neophytos et tam baptizatos, quam etiam alios nondum baptizatos, multos crudeliter perimunt [...] et alia innumera faciunt, quae honestas postulat sub-ticere », S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 794.

141 Comme le montre R. KOTECKI, The Desecration of Holy Places, p. 84 sq., les faits reprochés aux Teuto-niques correspondent aux accusations habituellement formulées lorsqu’il s’agit de décrire les atrocités commises en cas de guerre dans l’Europe médiévale ; le même auteur (ibidem, p. 87) affirme toutefois que les témoignages détaillés compilés dans les actes des procès du XIVème siècle entre Pologne et Ordre Teutonique permettent d’appréhender la réalité de la guerre, au-delà des stéréotypes. Peut-on supposer que les témoignages contenus dans la plainte des Samogitiens, riches en détails, reflètent fidèlement les traitements subis par les habitants de la province ?

142 « heu sorores filiasque nostras iuvenculas ipsi Cruciferi, reverencia crucis postposita, vi captas, quod dolenter referimus, stupraverunt », CM, doc. 1, p. 9.

143 Ibidem, p. 9–10.

42 Loïc CHOLLET

De fait, un homme, parmi les plus puissants barons de notre terre, nommé Kircutis, ayant une fille très belle, fut privé avec violence de sa fille par ces frères ; son fils, le frère de cette vierge, ne pouvant plus supporter de tels abus, tua, ce qui est bien connu, l’un de ces frères qui violait sa sœur, en le transperçant de son épée144.

D’autres actes de cruautés sont relatés, tel que la mise à mort de nobles samogitiens qui auraient refusé de livrer leurs fils en otages : « trois nobles hommes, qui se ca-chaient pour ne livrer d’aucune manière leurs fils comme otages, furent brûlés par le feu avec deux femmes captives »145. Comme au moment d’évoquer la place des alliés non-catholiques de Jagiełło et Witold lors de la bataille de Grunwald, les arguments juridiques sont délaissés au profit d’anecdotes tirées de l’histoire. L’auteur entend faire comprendre que ces faits ne sont pas inventés pour soutenir le propos, mais qu’ils ont réellement eu lieu : « cela est connu du public et pourra être prouvé »146, dit-il au moment d’évoquer les viols commis par les guerriers de l’Ordre Teutonique. Un souci de vérité, d’exactitude, qui rappelle l’idéal de l’historien ou du chroniqueur, et montre comment l’histoire peut être mise au service d’une cause juridique – exposer la situation des païens de Samogitie soumis à un Ordre Teutonique présenté comme prédateur, pour défendre les droits des non-chrétiens.

Le texte prononcé par les Samogitiens complète et soutient ainsi l’argumentaire sa-vant de Włodkowic. Le juriste cracovien illustre l’existence de droits parmi les païens en se référant à la Bible, au droit canon et au droit naturel :

On lit au 23e livre des Proverbes147 « ne franchis pas la limite de ton prochain ». Et par la loi naturelle, il a été interdit de faire à autrui ce que lui-même ne voudrait pas qu’on lui fasse, comme on le voit au début des Décrets148. De tout cela, il apparaît comme évident que ces règles ont été déterminées par Dieu pour toute créature raisonnable ; Dieu, qui fait se lever le soleil non seulement sur les bons et même sur les méchants, qui nourrit tous les oiseaux (Matthieu, V, à la fin149), et donne sa nourriture à tout être vivant, comme il est dit dans les Psaumes150.

En tant que créatures douées de raison, les infidèles ont des droits, que tous doivent respecter. L’auteur du discours des Samogitiens ne dit pas autre chose lorsqu’il af-firme que :

144 « Nam vir quidam de pocioribus baronibus terre nostre Kircutis nomine habens filiam elegantissi-mam, per eosdem fratres violenter privatus dicta filia sua, cuius filius, frater eiusdem virginis, tantas op-pressiones per amplius sustinere non valens, quendam ex fratribus predictis circa sororem suam in ea stupri vim exercentem transfixum gladio notabiliter interemit », ibidem.

145 « tribus viris nobilibus, qui se, ne filios suos obstagio aliquater exponerent, abscondebant, cumduabus captis mulieribus et igne combustis », ibidem, p. 9.

146 « quod publice notorium est et poterit comprobari », ibidem.

147 Prov. 23, 10 (cité par S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 800).

148 C. 1 D. 1 (ibidem).

149 Mt. 5, 45 ; 6, 26 (ibidem).

150 Ps. 146, 9 ; 103, 27 ; 144, 15–16 (ibidem). « Unde Proverbium, XXIII, legitur : Ne transgrediaris limites proximi tui, etc. Et lege naturali erat prohibitum ne quis alteri faciat, quod sibi non vult fieri, ut in principio Decretorum. Ex quibus evidenter constat, quod pro omni rationabili creatura ista sunt ordinata a Deo, qui solem oniri facit non suolum super bonos, sed etiam super malos, et omnia volatilia pascit (Matthaei, V in fine), et dat escam omni carni, ut in Psalmo », S. BELCH, Paulus Vladimiri, vol. 2, p. 800.


nous ne sommes pas des animaux que l’on donne, vend ou achète, mais nous sommes la créature de Dieu, faite à son image, dans la liberté des fils de Dieu ; renouvelés et régénérés par la foi du Christ, nous voulons en tous cas profiter de cette liberté et en jouir comme le reste des chrétiens, en ajoutant expressément et en soulignant ceci : nous ne voulons pas que ces frères nous dominent comme seigneurs, ni être leurs sujets, à eux qui n’ont pas cherché à gouverner le peuple qui était leur sujet, mais à l’opprimer cruellement. Et puisque nous souhaitons devenir de véritables chrétiens, nous voulons en premier lieu servir Dieu avec fidélité et dévotion, puis ensuite qui nous plaira151.

Ces païens venus de la lointaine Samogitie pour revendiquer leurs droits, demander le baptême et distribuer de riches cadeaux152 semblent avoir convaincu les membres du concile ; en tous cas, on confie la mission de Samogitie au clergé lituanien qui as-sisté de Witold se charge de sa tâche dès 1417153. L’Ordre Teutonique ne parvient pas à faire entendre sa voix154, et doit attendre l’élection du pape Martin V pour retrouver un soutien partiel à la Curie155. La stratégie menée par la Pologne de Jagiełło et la Lituanie de Witold visant à défendre les droits des Samogitiens face aux prétentions de l’Ordre Teutonique – et par là même, à s’assurer la possession de la province mais aussi le privilège de l’évangéliser156 – est un succès : la conversion de la dernière pro-vince païenne d’Europe échoit définitivement au grand-duc Witold, qui recouvre ses droits sur la Samogitie en 1422, lors du traité de Mełno.

Conclusion

Le conflit idéologique qui a fait rage depuis la conversion de la Lituanie jusqu’au concile de Constance au sujet des droits des païens mérite d’être connu en Europe occidentale, car il représente un précédent non négligeable dans le rapport entre les peuples non chrétiens et les puissances coloniales du XVème siècle. À titre d’exemple, le conquérant des Iles Canaries, Gadifer de La Salle, a fait plusieurs fois le « voyage de Prusse » ; la même mentalité de croisade, le même but missionnaire, semble avoir motivé son entreprise157.

151 « quod humanitatem habemus, non autem sumus bruta que donantur, venduntur et emuntur, sed sumus creatura Dei ad imaginem ipsius facta, in libertatem filiorum Dei, qua utique libertate renovati et re-generati per fidem Christi uti, frui volumus et gaudere, prout ipsa ceteri utuntur christiani, hoc per expres-sum et specialiter adiungentes, quod istos fratres super nos dominari nolumus nec ipsis subici, qui subiec-tum sibi populum crudeliter non gubernare sed opprimere consueverunt. Et quia veri christiani optamus effeci, volumus primo Deo, postea cui nobis placuerit fideliter famulari et devote », CM, doc. 1, p. 11–12.

152 W. URBAN, Tannenberg, p. 227.

153 P. RABIKAUSKAS, La Cristianizzazione della Samogizia, p. 231–232. Après l’envoi d’une première déléga-tion de prêtres, qui ont été refoulés par l’Ordre Teutonique (Richental’s Chronicle, voir The Council of Con-stance, p. 142–143), le concile nomme l’évêque de Vilnius et l’archevêque de Lviv, demandés dans la Pro-positio Samagitarum, comme légats en Samogitie. Le premier évêque de Samogitie est Mathias de Trakai.

154 Guillaume Fillastre, cité dans The Council of Constance, p. 280, mentionne que l’Ordre a voulu répon-dre par un long discours, que le concile a refusé d’écouter jusqu’au bout.

155 T. BRENNAN, Just War, p. 132–133.

156 Z. IVINSKIS, Jogaila, p. 536, et G. MICKUNAITE, Making a Great Ruler, p. 40–44.

157 « L’entreprise [...] est d’ailleurs considérée par la chronique « Le Canarien » comme une expédition de croisade et de mission. Ses auteurs font remarquer explicitement que des voyages lointains et des

44 Loïc CHOLLET

Nombreux sont les nobles qui se sont rendus eux-mêmes en Prusse, ou dont des parents plus âgés l’ont fait, et qui au début du XVème siècle prennent part aux expé-ditions de croisades – qui tournent parfois à la simple rapine – en Méditerranée ou en Orient158. Dans l’ensemble, la réflexion sur les droits des infidèles ne modifie pas beaucoup l’attitude de la noblesse catholique occidentale, qui continue de s’engager dans des entreprises de croisade – même si celles-ci revêtent un caractère de plus en plus « symbolique » au cours du XVème siècle159.

Les « voyages en Prusse » menées contre la Lituanie aux côtés d’un Ordre Teutonique vu comme très chevaleresque restent populaires au XVème siècle, mais ne sont alors plus que des motifs littéraires, puisque plus personne ne se déplace pour combattre une Lituanie désormais chrétienne. Pourtant, jusqu’à la bataille de Grunwald, nom-breux étaient ceux qui considéraient les Lituaniens comme des païens, ignorant ou négligeant la conversion de 1387 ; le sens prêté à la bataille concordait volontiers avec celui que fournissaient les émissaires de l’Ordre Teutonique. Quelque chose change avec le concile de Constance : les ennemis de la Croix que l’on va combattre ne sont plus alors les païens de Lituanie, mais les Ottomans, les royaumes musulmans de la Péninsule Ibérique ou du Maghreb ou les hussites de Bohême160. Ces expé-ditions diffèrent des croisades contre les Lituaniens par une nuance importante : le débat de Constance portait sur le sort d’infidèles décrits comme pacifiques, alors que les croisades du XVème siècle sont dirigées contre les hussites – des hérétiques, trai-tés de manière plus radicale – et les Ottomans, à savoir des infidèles belliqueux, qui à l’instar des Prussiens du XIIIème siècle, ceux-là même qui d’après Włodkowic ont jus-tifiés l’intervention de l’Ordre Teutonique, menacent la Chrétienté161.

De fait, le destin des « voyages en Prusse » pose la question de l’impact du débat sur la mentalité européenne162. Même si les éléments géopolitiques ne doivent pas être négligés – quoique l’Ordre Teutonique défait à Grunwald maintienne une capacité militaire importante – il semble que les efforts menés par Jagiełło, Witold et leurs

combats contre les païens entrepris par d’autres gentilshommes ont certainement servi de modèle et de motivation à Bethencourt et Gadifer de La Salle », W. PARAVICINI, La Prusse et l’Europe occidentale, « Cahiers de recherches médiévales et humanistes », 1, 1996, p. 187.

158 J. PAVIOT, Noblesse et croisade à la fin du Moyen Âge, « Cahiers de recherches médiévales », 13, 2006, p. 77 sq. [mis en ligne le 27 novembre 2009].

159 Voir l’étude de J. PAVIOT, Les ducs de Bourgogne, la croisade et l’Orient (fin XIVe siècle – XVe siècle), Paris 2003, sur l’attitude du duc de Bourgogne Philippe le Bon envers la croisade.

160 W. PARAVICINI, Von der Preussenfahrt zum Hussitenkreuzzug, [in :] B. JÄHNIG (dir.), Beiträge zur Militärge-schichte des Preussenlandes von der Ordenszeit bis zum Zeitalter der Weltkriege (Tagungsberichte der Histori-schen Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung, 25), Marburg 2010, p. 121–159.

161 Condamner les croisades contre une Lituanie considérée comme pacifique ne signifie pas une con-damnation absolue de toute forme de croisade. Dans sa directive de 1417, Pierre d’Ailly opère lui aussi cet-te distinction ; Die Staatschriffte, vol. 1, doc. 11, p. 268–270. Pour le théologien français, il n’est pas permis d’attaquer des infidèles pacifiques, mais les expéditions dirigées contre les hérétiques hussites de Bohême et les « envahisseurs » ottomans restent légitimes.

162 Correspondance privée avec le Professeur Werner Paravicini, que je remercie.


représentants à Constance pour démontrer l’efficacité de leur approche missionnaire et condamner l’attitude des Teutoniques soient parvenus à mettre la Lituanie récem-ment convertie à l’abri de ce type de croisades. Que ce soit en convainquant par les arguments juridiques de l’injustice de ces attaques, ou en démontrant par l’évoca-tion de l’histoire balte que les Lituaniens sont désormais chrétiens ou en passe de le devenir, les délégués polonais et lituaniens ont mis un terme à l’entreprise des « voyages », et au soutien militaire apporté à l’Ordre Teutonique. Les arguments juri-diques et théologiques déployés par Paweł Włodkowic et ses adversaires ont déjà été étudiés ; mais prendre en compte l’utilisation de l’histoire dans les travaux du maître cracovien et les plaintes « annexes », comme le discours des Samogitiens, permet de saisir un autre aspect de la façon dont la question balte a été comprise par les acteurs politiques rassemblés à Constance, et par les intellectuels de toute l’Europe qui en ont eu vent. Cette approche, centrée sur la façon dont les éléments historiques se combinent aux arguments juridiques, pourrait ainsi amener un nouvel éclairage sur ce qui peut être vu comme l’une des étapes de la construction des droits des peuples concernés par le mouvement colonial européen.

46 Loïc CHOLLET


Loïc CHOLLETInstytut HistoriiUniwersytet w Neuchâtel

Pisząc historię podboju: wykorzystanie historii w polemikach przeciwko zakonowi krzyżackiemu dotyczących praw niewierzących (1386–1418)

Streszczenie

Celem artykułu jest przedstawienie projektu badawczego dotyczącego wykorzystania historii w debacie o pra-wach niewierzących, od chrystianizacji Litwy aż do soboru w Konstancji. Geopolitycznej rywalizacji pomiędzy zakonem krzyżackim, Polską króla Jagiełły i Litwą księcia Witolda towarzyszyła intensywna wojna na słowa, sku-piająca się na kwestii praw niewierzących i zasadności krucjaty przeciwko Litwie. Wykorzystanie tematów hi-storycznych w tej bitwie o idee mogło wpłynąć na elity europejskie w sprawie relacji między potęgami chrześ-cijańskimi a ludami niechrześcijańskimi oraz w ocenie działalności zakonu krzyżackiego.

W pierwszej części artykułu autor zastanawia się, jak polscy i litewscy delegaci na sobór w Konstancji wyko-rzystywali historię do obrony idei wolności niewierzących. Oprócz argumentów opartych głównie na średnio-wiecznym prawie powoływano się na fakty historyczne, co miało wykazać, iż zakon krzyżacki bezzasadnie wal-czył z nadbałtyckimi poganami. Druga część artykułu poświęcona jest dostępnym źródłom do kształtowania „polsko-litewskiego” piśmiennictwa o historii podboju regionu nadbałtyckiego przez zakon krzyżacki.

W trzeciej części artykułu przedstawiono dwa badania poświęcone wykorzystaniu historii w debatach w spra-wie praw niewierzących. Pierwsze z nich dotyczy historii podboju regionu nadbałtyckiego przez zakony ry-cerskie w wymiarze „długofalowym”; wykazuje się w nim, iż podobne problemy dotyczące praw pogan lub nawróconych pojawiły się już w XIII i XIV w. Druga idea badawcza dotyczy pogańskiej Żmudzi. W czasie gdy Litwa starała się przejąć tę prowincję, lokalna historia była wykorzystywana przez dyplomatów polskich i li-tewskich do wykazania, że przez swoje nikczemne zachowanie zakon krzyżacki nie zdołał ochrzcić pogańskich Żmudzinów.

Słowa kluczowe

Polska jagiellońska, Paweł Włodkowic, Uniwersytet Krakowski, Wielkie Księstwo Litewskie, Żmudź, zakon krzy-żacki, prawa ludów niechrześcijańskich, chrystianizacja, późne średniowiecze

l’utilisation de l’histoire dans la polémique contre l’Ordre Teutonique 47

Hereditas Monasteriorumvol. 4, 2014, p. 17–47

Loïc CHOLLETInstitute of HistoryUniversity of Neuchâtel

Writing the history of the conquest: the use of history in the polemicsagainst the Teutonic Knights on the rights of unbelievers (1386–1418)

Summary

The aim of the article is to describe a research project devoted to the use of history in the debate on the rights of unbelievers, from the Christianisation of Lithuania to the Council of Constance. The geopolitical rivalry be-tween the Order of the Teutonic Knights, King Jagiełło’s Poland and Witold’s Lithuania was accompanied by an intense “war of words” centred around the question of the rights of unbelievers and the legitimacy of the crusade against Lithuania. The use of historical topics during this “battle of idea” may have influenced the Euro-pean elite with regard to the relations between Christian powers and non-Christian peoples as well as the issue of the activities of Teutonic Order.

In the first part of the article, I ask how history was used by Polish and Lithuanian delegates in Constance to defend the idea of the unbelievers’ freedom. In addition to using legal arguments based mainly on medieval law, the disputants referred to historical facts, which was supposed to prove that the Teutonic Order had no legitimacy in fighting against the Baltic pagans. The second part of the article deals with the sources available for shaping a “Polish-Lithuanian” way of describing the history of the Baltic conquest by the Teutonic Knights.

The third part of the article presents two prospective research projects concerning the use of history in the de-bates on the rights of unbelievers. The first is dedicated to the “long term” history of the Baltic conquest by the military orders; the idea is to demonstrate that similar problems regarding the rights of the pagans or converts appeared already in the 13th or 14th centuries. The second research idea focuses on pagan Samogitia. As Lithu-ania was trying to take over the province, local history was used by Polish and Lithuanian diplomats to prove that by their evil behaviour the Teutonic Knights failed to bring baptism to Samogitian pagans.

Keywords

Jagiellonian Poland, Paweł Włodkowic, university of Cracow, Grand-Duchy of Lithuania, Samogitia, Teutonic Order, rights of non-Christian people, christianization, Late Middle Ages


Anna KURSKAInstytut Filologii PolskiejUniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych relacjach z podróży po Polsce*

Zaproponowany przeze mnie temat zrodził się z inspiracji geografią kulturową, która zajmuje się ludzkim doświadczeniem miejsc1. Korzystam zwłaszcza z propozycji geo-poetyki2 i geokrytyki3, interesują mnie bowiem zapisy miejsca, w tym konkretnym przypadku – Świętego Krzyża, przedstawiane w tekstach zaliczanych do literackiego gatunku pogranicza „podróży” oraz do reportażowych relacji z wędrówek-wycieczek na Święty Krzyż. Zamierzam przede wszystkim pokazać – zgodnie z przekonaniem zarówno literaturoznawców, jak i geokulturoznawców twierdzących, że

miejsca nie są nieruchome, wędrują w czasie, odsłaniając swe zapomniane historie, czasem w przestrzeni, przenosząc się wraz z migrującymi mieszkańcami; czasem ich sens zmieniają przybysze4

– w jaki sposób przez wiek XIX ewoluowało wyobrażenie miejsca w literackich rela-cjach z podróży. Chciałabym zwłaszcza zastanowić się nad tym, w jaki sposób litera-tura nadawała znaczenie miejscom, oraz jakie zachodziły interakcje pomiędzy literac-kimi reprezentacjami autentycznego miejsca geograficznego a nim samym.

* Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 Y.-F. TUAN, Przestrzeń i miejsce, wstęp K. WOJCIECHOWSKI, przeł. A. MORAWIŃSKA (Biblioteka Myśli Współczes-nej), Warszawa 1987; K. H. WOJCIECHOWSKI, Koncepcje przestrzeni geografii humanistycznej, [w:] S. SYMOTIUK, G. NOWAK (red.), Przestrzeń w nauce współczesnej, Lublin 1998; P. KOWALSKI, Odyseje nasze byle jakie. Droga, przestrzeń i podróżowanie w kulturze współczesnej, Wrocław 2002.

2 Odwołuję się do terminu „geopoetyka” w rozumieniu Elżbiety Rybickiej. Chodzi tu przede wszystkim o „odpowiedź na pytania, w jaki sposób przestrzenie i miejsca są przez nas doświadczane i interpretowane, jak kształtują tożsamość jednostkową i zbiorową, płciową i etniczną, jak ‘upamiętniają’ lub subwersywnie kwestionują dominującą kulturę” – E. RYBICKA, Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych), [w:] M. P. MARKOWSKI, R. NYCZ (red.), Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy (Horyzonty Nowoczesności, 50), Kraków 2006, s. 477.

3 Interesują mnie sposoby przedstawiania relacji człowieka z miejscem. Inspiracją metodologiczną są propozycje B. WESTPHALA, Geocriticism. Real and Fictional Spaces, transl. by R. T. TALLY, New York 2011, s. 111–147; O. WERETIUK, Próba określenia i uporządkowania znaczeń związanych z geopoetyką, „Porówna-nia”, 12, 2013, s. 25–42.

4 T. SZKUDLAREK, Miejsce, przemieszczenie, tożsamość, „Magazyn Sztuki”, 19, 1998, 3.

50 Anna KURSKA

Aby przyjrzeć się tekstualizacjom miejsca w „podróżach” i „wycieczkach”5 tworzonym przez autorów-wędrowców, warto mieć świadomość, że charakter tych zapisów zawsze zależał od wielu czynników. Istotna była osobowość podróżnika, ona bowiem miała wpływ na charakter przekazu. Nie mniej ważne były relacje, w jakie z danym miejscem wchodził podróżujący. Te zaś kształtowane były przez cele podróży, indywidualne do-świadczenia i wiedzę, na które miały wpływ: postawa światopoglądowa i wykształce-nie, system wartości, a także wrażliwość, np. skłonność do wzruszeń czy epifanicznych olśnień, które zdarzały się głównie romantykom6. Nadto, co oczywiste, relacje te zawsze zdeterminowane były przez kontekst przestrzenny, kulturowy, historyczny, czyli rów-nież przez konwencje, mody i przemiany cywilizacyjne. Można by więc bez przesady powiedzieć: ilu podróżników, tyle rodzajów tekstualizacji miejsca. Warto też pamiętać, że na opowiadane historie związane z miejscem i jego duchem oraz przypisywane mu znaczenia miały wpływ dawne opowieści. Czesław Deptuła zwracał uwagę, że charak-ter miejsca mogą kształtować narracje z kronik Jana Długosza i Wincentego Kadłubka, które także podlegały różnym filiacjom i przemianom. Opowieści starsze pozostawały – jego zdaniem – przedmiotem lektury i ustnego przekazu zestawianego i uzgadnia-nego z materią młodszych opowieści. Na ich charakter miały wpływ nie tylko historio-grafia, ale również rozwijająca się wiedza krajoznawcza, folklor, mit, podania-legendy i baśnie7. Podobnym filiacjom podlegały historie przedstawiane przez XIX-wiecznych podróżników przybywających na Święty Krzyż. Nie tylko korzystali oni z dawnych opo-wieści, ale także przekształcali je i reinterpretowali8. Nie zacierali jednak źródła, pozo-

5 W większości wypadków teksty, które będą mnie interesować, są opisami wycieczek w Góry Święto-krzyskie drukowanymi w czasopismach z XIX w. W znacznej mierze to fragmenty rozleglejszego zamysłu wpisanego w ramy podróży po kraju, traktowane jako jeden z jej epizodów. Tak dzieje się w wypadku relacji J. U. Niemcewicza, K. Hoffmanowej, J. Łuszczewskiej, A. Janowskiego. Wędrówki odbywane po mało jeszcze wówczas znanych przestrzeniach dawały możliwość interesujących narracji ze zwiedzanych miejsc, wzbogacanych, zwłaszcza na początku XIX w., wiedzą historyczną. Później, w czasach romantyzmu, narra-cje były podejmowane, by poświadczyć indywidualne doświadczenie miejsca, wzbogacane przez tradycję ludową. Zapisy z podróży-wycieczek stały się w drugiej połowie XIX w. fundamentem dla wypracowania tras, a także wyobrażeń o miejscach odwiedzanych w podróży po kraju przedstawianych nie tylko w sło-wie, lecz również w ikonografii. Opowieści wędrowców z drugiej połowy i końca XIX w. coraz obficiej były wzbogacane różnorodnymi informacjami geograficznymi, archeologicznymi, etnograficznymi. Z biegiem lat, zwłaszcza u schyłku XIX w., w zapisach wycieczek zaczęły pojawiać się powtórzenia informacji o zabyt-kach i ich historii, ale i nowe wersje legend i dawnych opowieści, przekształcane zgodnie ze zmieniającym się duchem czasu. Rzadziej natomiast ujawniała się w nich znamienna dla doświadczenia podróży od-krywczość. Generalnie cechą wycieczki stała się powtarzalność (trasy, wiadomości o zabytkach, opowieści, informacji geograficznej). Zob. E. IHNATOWICZ, Wycieczki, [w:] EADEM (red.), Podróż i literatura: 1864–1914 (Z Pu-blikacji Zakładu Pozytywizmu i Młodej Polski), Warszawa 2008, s. 598–610; Z. LIBERA, Etnograficzne wycieczki i zbieranie rzeczy ludowych w XIX wieku, [w:] P. KOWALSKI (red.), Wędrować, pielgrzymować, być turystą. Podróż w dyskursach kultury, Opole 2003, s. 68–81.

6 Zob. J. SŁODCZYK, Percepcja przestrzeni w badaniach geograficznych, [w:] P. KOWALSKI (red.), Wędrować, piel-grzymować, być turystą, s. 9–25; K. H. WOJCIECHOWSKI, Koncepcje przestrzeni.

7 Cz. DEPTUŁA, Święte góry w dawnej Polsce. Impresja z pogranicza średniowiecza i renesansu, [w:] IDEM, Archanioł i smok, Lublin 2003, s. 216–217.

8 Por. M. DERWICH, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu, Warszawa-Wrocław 1992, s. 19 i n.; IDEM, W kręgu łysogórskiego opactwa benedyktynów. Studia (Łysogórskie Opactwo Benedyk-tynów. Źródła – Monografie – Materiały – Studia, [1]), Kielce 2006, s. 15–19.

O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznych relacjach 51

stawali wierni narracjom świętokrzyskich benedyktynów, którzy pamięć o dziejach miejsca wspierali na Rocznikach Jana Długosza9 oraz opowieściach tworzonych przez miejscowych mnichów-kronikarzy, Wojciecha Ruffina, Marcina Kwiatkiewicza, Jacka Jabłońskiego10. Wiedzę o Świętym Krzyżu i swoje o nim wyobrażenia podróżnicy prze-kazywali czytelnikom. W ten sposób stawali się wraz z benedyktynami współtwórcami rodzimej mitologii wzmacniającej tożsamość narodową, którą miała kształtować tra-dycja miejsca – Świętego Krzyża. Trzeba także pamiętać, że w XIX w. podróżnik często znał relacje swoich poprzedników i wzorował się na nich. Dlatego spośród wielu często zatracających swą oryginalność narracji11 można wyróżniać raczej pewne typowe style zapisu miejsca niż charakteryzujące się odrębnością opowieści pochodzące z tamtego czasu. I one właśnie mnie interesują.

Chciałabym wyraźnie zaznaczyć, że moim celem nie jest chronologiczna opowieść o podróżach odbytych na Święty Krzyż w XIX w. Nie przedstawiam historii zjawiska, ponieważ na ten temat istnieje już literatura przedmiotu12. Podejmuję się nowego za-dania, które dotąd nie było przedmiotem zainteresowania badaczy. Zamierzam odwo-łać się do zapisów podróżnych, by przedstawić, w jaki sposób autorzy relacji kreowali obraz miejsca, a więc i przypisywane mu znaczenia. Interesować mnie będą przede wszystkim teksty, które wydają się modelowe dla początku, środka i końca XIX stulecia. W zasadzie proponuję porządek diachroniczny, albowiem pozwoli on wyraźniej poka-zać, w jaki sposób przemieniał się wizerunek Świętego Krzyża w kolejnych relacjach z wycieczek w Góry Świętokrzyskie drukowanych w XIX i na początku XX w. Sporadycz-nie będę korzystać z zapisów wcześniejszych, XVIII-wiecznych, lub też późniejszych, XX-wiecznych, ale tylko wówczas, gdy odnajdę w nich jakiś wspólny wątek pozwalający lepiej uchwycić przemianę sposobu XIX-wiecznego widzenia miejsca.

Gdyby rozrysować mapę podróży i wędrówek po dawnej Polsce odbytych od po-czątków wieku XIX po jego koniec, łatwo byłoby zobaczyć, że ziemia sandomierska

9 JAN DŁUGOSZ, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, Lib. 1–2; przekład polski: Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Ks. I i II, Warszawa 1961, s. 157–163. Warto pamiętać, że w opactwie bene-dyktyńskim na Świętym Krzyżu już w końcu XV w. przechowywano niezachowaną kopię Roczników, a od 1636 r. znajdował się tam tzw. rękopis świętokrzyski, znany też pod nazwą Sierakowskiego, zob. W. SEM-KOWICZ-ZAREMBINA, Przedmowa, [w:] JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 10, 53, oraz M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 531–532 (s. 215 i n. o związkach Długosza z opactwem).

10 Por. o nich M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 119–126, oraz IDEM, Łysogórski mit miejsca fundacji. Mnisi i przeszłość, „Roczniki Historyczne”, 72, 2006, s. 53–66.

11 Słynął z dosłownego przepisywania T. Tripplin. Także w opisie wędrówki na Święty Krzyż zamieszczo-nej w jego Wycieczkach lekarza Polaka po własnym kraju, t. 1–4, Wilno 1858, można odnaleźć fragmenty z tekstu Góra Świętokrzyska Oskara Flatta, drukowanego w „Księdze Świata” (1856).

12 M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 19–45, i zwłaszcza C. JASTRZĘBSKI, Święty Krzyż jako obiekt krajo-znawczy w XIX wieku, [w:] M. DERWICH, K. BRACHA (red.), Z dziejów opactwa świętokrzyskiego. Materiały z konfe-rencji naukowej, Kielce, 1 czerwca 2006 r. (Łysogórskie Opactwo Benedyktynów. Źródła – Monografie – Ma-teriały – Studia, 2), Kielce 2007, s. 95–126; IDEM, Podróże po przeżycie. Wyprawy krajoznawcze w widłach Wisły i Pilicy w okresie międzypowstaniowym (1832–1862), Kielce 2010; C. Jastrzębskiego nie interesują jednak charakter relacji i poetyka tych tekstów. Por. też Święty Krzyż w piśmiennictwie. Katalog wystawy, Kielce 2006, także w wersji elektronicznej: http://sbc.wbp.kielce.pl/Content/160/SwK.pdf.

52 Anna KURSKA

i Łysa Góra były uznawane za miejsca ważne; Deotyma o wędrówce na Święty Krzyż napisała:

Tego też pewna jestem, że do Rzymu, do Aten lub Stambułu, nie wjeżdżałabym w większym skupieniu ducha i z większą radością, niż te, z jakimi wjeżdżałam do Krakowa, Gniezna, Góry Święto-Krzyskiej i tylu innych ognisk najdroższych13.

Większość wędrowców w XIX w. udawała się na Święty Krzyż z podobnym prze-konaniem. Ów sposób myślenia był zakorzeniony w przekazie Jana Długosza, któ-ry w Rocznikach, czyli Kronikach sławnego Królestwa Polskiego nazwał Święty Krzyż pierwszą górą Królestwa Polskiego (w jego hierarchii Wawel był dopiero na drugim miejscu) – oczywiście ze względu nie na jej wielkość i rozległość, lecz na jej związek z narodową historią i kultem; wpisywał ją w sferę sakralności, nazywając Kalwarią, świętą górą Polaków14. Ów Długoszowy ogląd trochę zmienił się – jak widać z wypo-wiedzi Deotymy – w XIX w. Niemniej Święty Krzyż pozostawał obok Wawelu i Gniezna celem narodowych pielgrzymek, co nadal potwierdzało wyjątkową rangę miejsca i utrzymywało w mocy jego sakralny charakter.

Warto zacząć przegląd najważniejszych relacji od zapisu Juliana Ursyna Niemcewicza zawartego w Podróżach historycznych po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbytych (1858). Interesować mnie będzie fragment z wędrówki w Krakowskie, San-domierskie i Lubelskie odbytej w 1811 r., która prowadziła także na Święty Krzyż. Warto już na początku zwrócić uwagę, że przedstawiona przez Niemcewicza opo-wieść została podporządkowana roli, jaką sobie wyznaczył nie tylko w tej wczesnej „przejażdżce”, ale i w późniejszych wędrówkach po Polsce. Był pasjonatem wszelkich starożytności, ich poszukiwaczem i skrupulatnym rejestratorem. Wiedza historyczna i pasja przeradzająca się w obsesję dokumentowania wszystkiego, co pozostawało w ruinie, decydowały o jego relacjach z wieloma miejscami, do których przybywał. W tym przypadku interesowała go przede wszystkim przeszłość. Niemcewicz, wędru-jąc na Święty Krzyż, miał, podobnie jak Deotyma, świadomość wagi miejsca w pol-skich dziejach:

Za tą górą wznosi się najszczytniejsza w Polsce (jeżeli Karpaty wyjmiemy) i najsławniejsza w początkowych dziejach naszych Góra Łysa, na której wierzchołku stoi wspaniały klasztor i kościół benedyktynów15.

Indywidualizował miejsce, ujawniając emocjonalne zbliżenie:

Po niezmiernej pracy wdarłem się na szczyt piechotą, pomimo utrudzenia pełen żywego uczucia, żem stąpał po ziemi, po której pierwsi z Piastów chodzili nieraz16.

13 J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, „Gazeta Warszawska”, 1859/1860, nr 14, s. 1.

14 JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157–163. O relacji tej por. M. DERWICH, Najważniejsza góra Lechitów, „Ikar”, 3, 1995, 2 (28), s. 33–35; IDEM, W kręgu, s. 15–19, 24–25.

15 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Peters-burg-Paryż 1858, s. 11. Niemcewicz pisze w duchu Jana Długosza. Z punktu widzenia XIX-wiecznego po-dróżnika Święty Krzyż jest najszczytniejszą i najsławniejszą górą w Polsce. Zob. Cz. DEPTUŁA, Święte góry w dawnej Polsce, s. 215–229.

16 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 11.


Niemcewicz najbardziej był zainteresowany „początkowymi dziejami naszymi”. Stał się popularyzatorem przekonania o pogańskich korzeniach Łysej Góry. Kierował bowiem uwagę czytelników nie tylko na chrześcijańską, ale i na pogańską jej prze-szłość. Już w drodze na Święty Krzyż poszukiwał śladów zamierzchłej dawności. Był przeświadczony, że kamienna figura, która stoi przy trakcie prowadzącym do kościoła i klasztoru, należała do tego dawnego świata: „jeżeli nie Mieczysława, musi on przy-najmniej Chrobrego pamiętać”17. Przedstawił też swoje wyobrażenie, kogo ta widzia-na przez niego figura przedstawia:

Wyraża fundatora w błagalnej postawie, wystawiającego się do niebios za domem bożym i służącymi w nim zakonnikami18.

Symptomatyczne, że pierwsze kroki (tak przynajmniej wynika z zapisu) skierował do opata Jana Nepomucena Niegolewskiego. Najbardziej interesowało go bowiem archiwum, a w nim dokumenty, które poświadczałyby „starożytność miejsca”. Był za-wiedziony:

Na próżno szukałem nadań Bolesławowych; czyli mi nie pokazane, czyli zatracone już wszystkie. Najdaw-niejsze potwierdzenie jest w początkach Zygmunta I, przy końcu XV wieku19.

Niemcewicz w ogóle nie brał pod uwagę trzeciego rozwiązania, że takich nadań w ogóle nigdy nie było. Jego wyobrażenie miejsca zostało uformowane na pod-stawie stanu ówczesnej wiedzy, mocno kreowanej przez legendy, której źródła można odnaleźć w opowieści Długosza wspieranej dodatkowo przez miejscowych benedyktynów. Niemcewicz zawierzył opowieści zapisanej na marmurowej tabli-cy umieszczonej w klasztorze, przedstawiającej dawną i nowszą historię Święte-go Krzyża. Z tego zapisu czerpał wiedzę zarówno o pożarze kościoła, podając datę 178020, jak i o jego zamierzchłej historii i ubolewał nad niemożnością materialnego dotknięcia przeszłości21:

Wszystkie miejsca tego pamiątki są tylko w dziejach i podaniach; wszystko prawie co pod oczy podpada jest świeże i odejmuje najtkliwszą patrzącemu rozkosz, z trwającymi jeszcze i wieków powłoką okrytymi murami, wstępować w głębię przeszłości22.

17 Niemcewicz mylił się. Historycy uważają, że posąg stojący u podnóża Łyśca pochodzi prawdopodob-nie z przełomu XVII i XVIII w. Zob. M. DERWICH, W kręgu, s. 38. Niemcewicz Mieczysławem nazywał Mieszka.


19 Ibidem, s. 13.

20 Niemcewicz zapewne wyczytał tę datę z tablicy marmurowej informującej o dziejach klasztoru i ko-ścioła umieszczonej na ścianie jednego z krużganków opactwa. Sobieszczański podaje, że pożar wybuchł w 1777 r., powołując się na informację „Gazety Warszawskiej” z 12 XI 1777 r. Zob. F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wy-cieczka archeologiczna w niektóre strony Guberni Radomskiej odbytej w miesiącu wrześniu 1851 roku, Warsza-wa 1852, s. 93 (odbitka z: „Biblioteka Warszawska”, 44, 1851, 4).

21 Zwracał także uwagę, że od pożaru ocalało pierwsze piętro klasztoru, o czym świadczą „orły białe widziane dotąd w wiązaniach sklepień gotyckich, są one zupełnie rysunku orłów na dawnych brakteatach widzianych”. J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 12.

22 Ibidem, s. 13.

54 Anna KURSKA

Dlatego Niemcewicz nie przez doświadczenie materialnej dawności, lecz przez roz-snuwaną przez siebie opowieść wstępował w ową „głębię przeszłości”. Interesujące, w jaki sposób ją ułożył i co wyzyskał z historii miejsca. Najpierw budował jego klimat:

Wysokość miejsca, ciężki przystęp do niego, świst wiatrów, posępność czarnych otaczających je borów właściwym zdawały się miejscem do przerażenia religijną trwogą23.

Interesował się pogańską przeszłością Łysej Góry. Sięgał w zamierzchłą dawność, przez opowieść o miejscu:

gdzie jest dziś świątynia, stały trzy pogańskie przodków naszych zbory, każdy osobnym kamiennym prze-dzielony wałem; ostatki wałów tych jeszcze rozeznać można. Bogowie ci byli: Pozwizd, bóg wiatrów, Leda czyli Mars, bóg wojny, i bóg przyjaźni Leli-Poleli, to jest Castor i Pollux24.

Owe szczątki wałów, podobnie jak opowieść o odnalezieniu „posągu”, utwierdzały go w przekonaniu o pogańskiej przeszłości miejsca:

Gdy przed kilkudziesiąt laty przy założeniu tutejszego kościoła, kopano na fundamenta nowego, znale-ziono w ziemi posąg pogańskiego bożyszcza, okryty węglami, może jeszcze z dawnych pozostałymi ofiar. Mimo najusilniejszych badań, żaden z księży nie mógł mi powiedzieć, co się z taką ciekawą starożytnością stało25.

Niemcewicz przeprowadzał więc na Świętym Krzyżu swoiste śledztwo. Nie przynios-ło ono jednak żadnych konkretnych rezultatów, skoro ostatecznie powoływał się na Stanisława Staszica, który twierdził, iż zakonnik „będący przy wydobywaniu bożysz-cza tego, kazał go kamieniarzowi natychmiast potłuc, i rozbite sztuki do murowania użyć”. Jeśli to prawda, szczątki „bożyszcza” muszą znajdować się w murach kościoła Świętego Krzyża. Współcześnie historycy przekonują jednak, że ów „posąg” wcale nie musiał być pogański i podają w wątpliwość istnienie na Łyścu pogańskiej świą-tyni26. Interesujące jest jednak nie to, jak dalece Niemcewicz poddał się legendzie miejsca, lecz jego postawa wobec słowiańskiej przeszłości. Śledząc losy materialnych jej śladów na Świętym Krzyżu, ubolewał nad ich niszczeniem, jednoznacznie oce-niając zachowanie zakonnika: „Co za barbarzyniec!”. Podtrzymywał zainteresowanie starożytnością miejsca, powołując się na świadectwo Miechowity27, w przekonaniu Niemcewicza opowiadającego o analogicznym do wydarzeń na Łyścu przypadku niszczenia pamiątek-posągów słowiańskich. Podróżnik prezentował więc otwartą

23 Ibidem, s. 11.

24 Ibidem. Kwestia wałów i ich funkcji w przeszłości jest przedmiotem sporu historyków: M. DERWICH, Miejsce kultu czy refugium? Ponownie o przedklasztornej funkcji Łyśca, [w:] K. BRACHA, Cz. HADAMIK (red.), Sa-crum pogańskie – sacrum chrześcijańskie. Kontynuacja miejsc kultu we wczesnośredniowiecznej Europie Środ-kowej, Warszawa 2010, s. 105–108.


26 Zob. M. DERWICH, W kręgu, s. 36–37.

27 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 12, pisał: „Długo po przyjęciu wiary świętej zostały w Polsce pamiątki bałwochwalstwa. Między innymi świadczy to Miechowita, przy końcu XV wieku piszący (Cronica ed. Krak. 1521 p. 24). »Po dziś dzień słyszeć można pospólstwo nasze śpiewające najdawniejsze pogańskie pieśni: Lada, Lada, Leli, Poleli, z wykrzykami i klaskaniem rąk. Ja w dzieciństwie mojem widziałem tych bożyszcz około kościoła Św. Trójcy, później z miejsca tego sprzątnione«”.


postawę wobec przeszłości, której należą się pamięć oraz szacunek wyrażany wła-śnie w przekonaniu o obowiązku zachowywania jej śladów. Ta otwartość dawała mu szansę na szczególne doświadczenie klimatu miejsca. Nie ukrywał emocjonalnego zaangażowania, wyznawał:

Co za szkoda, że Miechowita, słysząc te pieśni, nie umieścił ich w Kronice swojej! Byłby zachował najdaw-niejszy i najdroższy zabytek języka przodków naszych28.

Niemcewicz prezentował oświeceniowe stanowisko, przekonany, że wszelkie ślady przeszłości są cenne, także korzenie słowiańskości. Nie poddał się więc wyrytej na marmurowej tablicy jednoznacznej sugestii, że kościół wybudowano „w miejscu naj-ohydniejszym bałwochwalstwu przeznaczonym”29. Nie był też religijnie zacietrzewio-ny w porównaniu z innymi podróżnikami. Można tu przywołać przykład Władysława Maleszewskiego, późniejszego redaktora „Biesiady Literackiej”, który w sfabularyzo-wanej wędrówce po Górach Świętokrzyskich pisał o „plugawym pogaństwie”. Niem-cewicz, wolny od takiego sposobu myślenia, doświadczał starożytności miejsca. War-to tu przypomnieć, że inny podróżnik, Zorian Dołęga Chodakowski, poznawał Łysą Górę, skupiając się tylko na tradycji pogańskiej:

Czułem radość, że po tylu czytaniach i rozmaitych słuchach o tym miejscu, mogłem własnymi oczyma przejrzeć i sądzić. Dotąd jeszcze ukazują studnią na Rajskim Dworze zwaną, i dotąd trwa ten wał, który z niezmiernego rumowiska skał usypany, wieńczy wierzchołek tej góry, który nabożnemu Długoszowi zdał się być budową wielkoludów od potopu świata [...]. Ta góra głośna u starych Polaków ze czci przynoszonej dla troistego bóstwa Łady, Leli i Poleli stem nazwisk starożytnych otoczona, warta byłaby większego przej-rzenia, gdybym mógł tak nad jednym punktem zatrzymać się30.

Radość Chodakowskiego z powodu zetknięcia się z miejscem widzianym tylko w sło-wiańskiej aurze odsłania, czym dla podróżników mogły być wędrówki na Święty Krzyż. Dla Chodakowskiego – co ciekawe – chrześcijański mit góry nie istniał. Był je-dynym podróżnikiem w XIX w., który radość czerpał z samej natury i „śladów” kultury pogańskiej. Tymczasem Niemcewicz zawierzył wersji dziejów zapisanej na marmu-rowej tablicy, że to Mieszko za namową Dąbrówki wzniósł świątynię na Łyścu i spro-wadził benedyktynów. Przywołał też podanie, wzmocnione zapewne opowieściami zdobytymi wprost od miejscowych zakonników, że Chrobry za namową Emeryka, który podarował mu cząstkę drzewa Krzyża Świętego, wystawił modrzewiowy ko-ściół na Łyścu.

Klimat dawności miejsca budowały nie tylko przywołane legendy. Niemcewicz, po-zbawiony dokumentów i materialnych śladów przeszłości, poprzez wybór i charak-ter opowieści modelował swoje o nim wyobrażenie. Przedstawiał je zdecydowanie krwawo. Nie przemilczał, jak wielu innych wędrowców, tragicznego doświadczenia pierwszych benedyktynów, którzy – jak sądził – przybyli tu z Włoch. Nie poddawał się mitowi o łagodnym Słowianinie. Przeciwnie, pisał:

28 Ibidem.

29 Zob. tłumaczenie F. M. SOBIESZCZAŃSKIEGO, Wycieczka archeologiczna, s. 113.

30 Z. DOŁĘGA CHODAKOWSKI, List 1, „Biblioteka Warszawska”, 1866, 2, s. 164.

56 Anna KURSKA

Otoczeni ludem dzikim żyć musieli wśród szronów i wichrów. Niedługo jednak doczesne ponosili trudy; wkrótce wieniec męczeństwa okrył zbroczone ich skronie. Polacy poganie, lud dziki, zuchwały, pełen ze-msty za obalone przodków swych bogi, napadli na bezbronnych kapłanów i w pień wszystkich wycięli31.

Przypominał również, że podobne doświadczenie przeżyli benedyktyni w 1258 r.32, kiedy to napadli na klasztor Tatarzy, którzy „wyrżnęli całe zgromadzenie z 82 zakon-ników składające się”. Niemcewicz w szczególny sposób gospodarował swą wiedzą o miejscu. Do tych dwóch krwawych zdarzeń oraz do „przypomnień” o wielu poża-rach dodawał inne, równie niezwykłe historie. Opowiadał więc, że opat Bogusław Boksa-Radoszewski (za czasów Władysława IV) zebrał „kości tych męczenników” i pod ołtarzem pochował. Wzmocnił tę opowieść inną, za to w podobnym stylu. Otóż w 1776 r. otworzono wszystkie groby zakonników chowanych od 1006 r.: „Wyjęto z tych mieszkań śmierci zwłoki 82 opatów, 275 przeorów, 1080 zakonników”33, by ich szczątki złożyć w jednym grobie. Przyczyna tego niesamowitego zdarzenia, które po-dróżnik nazwał „tkliwym obrządkiem”, była prozaiczna – brakowało miejsca na nowe pochówki. Ale wybór tak szczególnych faktów z przeszłości ukonstytuował bardzo szczególny klimat miejsca. Niemcewicz, wstępując w „głębię przeszłości”, sięgał do poetyki wzniosłości zespolonej z gotycyzmem. Był wrażliwy na mroczną aurę Łyśca. Nawet nazwanie miejsca opactwem Świętego Krzyża, co wyróżnia jego relację (rzad-ko używano tej nazwy w XIX-wiecznych relacjach z podróży), mogło być związane z „gotyckim” doświadczeniem miejsca – podobnie brzmiącymi tytułami posługiwali się autorzy tzw. powieści gotyckich. Warto tu też podkreślić, że wykorzystanie ele-mentów poetyki gotyckiej było dowodem doświadczenia dawności miejsca. Sto-sowano ją wówczas w literaturze, by zbudować klimat przeszłości i niesamowitości dawnego czasu i przestrzeni. Wydaje się więc, że Niemcewicz celowo się nią posłużył; używając zaś znanej konwencji, sugerował charakter swego doświadczenia, którego nie umiał wprost wyrazić, a które – wydaje się – wcale nie było jednoznaczne, lecz za-nurzone w krwawą i niezwykłą przeszłość słabo wspieraną przez rzeczywisty wymiar miejsca. Łatwiej sobie to uświadomić, jeśli się pamięta, że Niemcewicz był na Świę-tym Krzyżu w 1811 r., a nowy kościół klasztorny został konsekrowany w 1806 r., czyli zaledwie 5 lat wcześniej. Nic dziwnego, że podróżnik ubolewał nad jego „świeżością” i jako jedyny z XIX-wiecznych podróżników nie poświęcił mu ani słowa. Potwierdził jedynie swą bytność w kaplicy Oleśnickich. Aurze, którą Niemcewicz zbudował za pomocą opowieści wokół swej obecności w opactwie Świętego Krzyża, podporząd-kowała się natura. Podczas pobytu na Łysej Górze „nie znalazł i chwili jednej jasnego nieba”, nie mógł więc „rozjaśnić” wizerunku „głębi przeszłości” urokliwą panoramą Gór Świętokrzyskich.

Niemcewicz, choć był człowiekiem oświecenia i przede wszystkim przywiązywał wagę do archiwalnych dokumentów oraz wszelkich innych materialnych, a więc na-macalnych śladów przeszłości, poddał się urokowi miejsca. Gdy na początku narracji


32 Niemcewicz podaje datę 1258, inni piszą o roku 1260.

33 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 112, podaje w wątpliwość liczbę 82 opatów.


opowiadał o Chrobrym, który miał postawić modrzewiowy kościół na Łysej Górze, traktował tę historię jako legendę i rozpoczynał ją tradycyjnie: „Trwa dotąd podanie...”. Gdy zaś opuszczał opactwo, legenda jakby stawała się rzeczywistością:

Schodząc na dół, ułupałem z kościoła św. Trójcy kawałek modrzewiowego drzewa; postawiony on był przez Chrobrego, stał aż do początku teraźniejszego wieku, rozebrano go na koniec, a pozostałem z niego drzewem otoczono cmentarz pielgrzymów34.

Być może zrobił to także dlatego, że – jak przypuszczał – mógł zabrać ze sobą dowód potwierdzający z jego punktu widzenia rzeczywistą starożytność. Nie mógł wiedzieć, że odkrywany i przeżywany w gotyckim klimacie duch miejsca wsparty był przede wszystkim na legendach.

Kazimierz Wójcicki, zbieracz legend ludowych, był wielokrotnie na Świętym Krzyżu. Jego zapis pochodzi z 1825 r.35 I tym razem – podobnie jak w przypadku Niemcewi-cza – na wizerunek miejsca ukształtowany przez autora miały wpływ pasje i upodo-bania. Fascynowała go przeszłość ujęta w ramy ludowych opowieści, baśni i legend. Mniej go zajmował sam klasztor, choć w porównaniu z Niemcewiczem poświęcił mu znacznie więcej uwagi, opisując obrazy Franciszka Smuglewicza znajdujące się w ko-ściele, nagrobki w kaplicy Oleśnickich, wreszcie oprawną w złoto relikwię. Podobnie jak Niemcewicz ubolewał, że na Świętym Krzyżu przez pożary, najazdy Tatarów, Li-twinów i Szwedów nie zachowały się ślady materialnej dawności. Właściwie cytował autora Podróży historycznych, pisząc: „żadnego zabytku starożytności nie zachował, prócz miejsca i wspomnień”36. Podtrzymywał też podjętą przez Niemcewicza opo-wieść o pogańskich dziejach miejsca. Wzmacniał ją, odwołując się do legendowej wersji miejsca. Za Jabłońskim opowiadał jedną z legend znaną z Powieści rzeczy istej:

tu był warowny murowany zamek za czasów pogańskich Łysiec zwany, a przy nim świątynia bałwochwal-ska, że w nim mieszkała można pani. Ta poraziwszy pod tą górą nieprzyjaciół pogranicznych, wbiła się w dumę i czcić się za boginią kazała. Ale bóg skarał jej dumę i piorunem zniszczył zamek i jej pałac, z któ-rych rozwaliska dotąd widoczne. Tu Polacy (mówi dalej Jabłoński) wystawili świątynię i 1 maja na tę górę schodząc kłaniali się bożyszczom i ofiary palili37.

Przywołana opowieść miała wspierać przekonanie o starożytności miejsca i jego po-gańskiej przeszłości. Wójcicki – podobnie jak Niemcewicz – przywiązywał wagę za-równo do pogańskiej, jak i do chrześcijańskiej tradycji Łysej Góry. Ale swoją strategię kreacji miejsca formował, odwołując się w równej mierze do kultury ludowej i do za-pisów historyków: Jana Długosza, Marcina Bielskiego, Marcina Kromera, Adama Na-ruszewicza; cytował także dzieło Drzewo żywota (1737) Jacka Jabłońskiego. Wszystkie

34 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne, s. 13–14.

35 K. WÓJCICKI, Łysa Góra. Opis z roku 1825, „Magazyn Powszechny”, 1838, nr 11 (dalej: Łysa Góra (1)), s. 82–86; nr 12 (dalej: Łysa Góra (2)), s. 92–93.

36 K. WÓJCICKI, Łysa Góra (1), s. 86.

37 Ibidem. Powieść rzeczy istej o założeniu Klasztora na Łysej Gorże Braciey Zakonu Świętego Benedykta i też o tym iako drżewo Świętego Krżyża na tę gorę jest przeniesione została w tym czasie przedrukowana z jed-nego z XVI-wiecznych wydań w „Pamiętniku Sandomierskim”, 2, 1829, s. 489–506. Por. o niej M. DERWICH, Benedyktyński klasztor, s. 116–119.

58 Anna KURSKA

te narracje nazywał „wspomnieniami”. Wójcicki, podobnie jak niegdyś Długosz38, za-dbał o to, by opis widoku Świętego Krzyża był nasycony aurą niezwykłości:

Z dolin poglądąjąc, nieraz widzimy, jak chmury całkowicie zakrywają klasztor: chwila ta sprawia zachwyca-jący widok. Chmury ustępując z wolna odkrywają częściami ten gmach wspaniały, który zdaje się jakoby z nadpowietrznej spływając krainy osiadł na szczycie wyniosłej góry39.

Szczególnie upodobał sobie przywoływanie legend związanych z wydarzeniami historycznymi: napadami Tatarów i Litwinów na Łysą Górę. W jego opowieści łączył te historie motyw relikwii Krzyża Świętego, która była rabowana przez najeźdźców i dzięki cudom odzyskiwana. Wójcicki podążał tu śladem opowieści Długosza oraz kronikarzy łysogórskich. W jego wersji Tatar, który dotknął relikwii, „niewidomą siłą pozbawiony był władzy w ręku”. Gdy zaś „z czcią postawił na miejscu swoim natych-miast uzdrowion został”. Także Litwini, którzy obrabowali klasztor i kościół, musieli zwrócić relikwię, albowiem na granicy jeden z wozów żadnym sposobem nie mógł ruszyć, „lubo doń mnóstwo koni zaprzężono”. W opowieści wajdelota ostrzegał Litwi-nów, że to „krzyż lacki” ukryty na wozie nie pozwala na przejazd: „Przetrząśnięty wóz ukazał prawdę tej opowieści i dał świadectwo cudowi”. Wójcicki z upodobaniem przy-woływał kolejne legendy o relikwii i cudach z nią związanych, np. opowieść o tym, jak ułomek Krzyża Świętego zrabowany i zawieziony do Wilna uśmiercał każdego, kto go dotknął. Legendowa summa wspierana przez opowieści kultywowane przez samych benedyktynów i odnawiane przez Wójcickiego nadawała wagę miejscu. Podróżnik za historykami40 przypominał również współczesnym o pielgrzymce Władysława Jagieł-ły, który wzmacniał na Świętym Krzyżu ducha i wiarę przed bitwą pod Grunwaldem. Wójcicki posłużył się tym przykładem, by przekonać czytelników o mocy relikwii i Łysej Góry. Wydaje się bowiem, że przede wszystkim zależało mu na przywołaniu pamięci o sakralnej aurze miejsca, którą zaświadczała moc relikwii. Dlatego z upodo-baniem przywoływał liczne wersje legendowych opowieści. Niejako odnawiał dzięki nim cudowną moc miejsca, wchodząc w rolę dawnych dziejopisów klasztornych, któ-rzy skrzętnie notowali miracula świętokrzyskie. Wójcicki, co ciekawe, korzystał z róż-nych poetyk w kreacji przestrzeni. Wzmacniał niezwykłość miejsca przez odwołanie

38 Długosz nadał miejscu szczególną aurę. Pisał: „W ziemi sandomierskiej w pobliżu miasta Opatowa wznosi się góra Kalwaria, skrzepła z prawie zawsze tu panującego zimna i otoczona gęstymi mgłami, desz-czami, i śniegami, mając w wielu miejscach pieniące się źródła” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157). Niemcewicz do kreacji miejsca wykorzystał „świst wiatrów, posępność czarnych otaczających je borów”, a także świat „szronów i wichrów”, Wójcicki zaś upodobał sobie pejzaż mgieł.


40 Historia mocy krzyża była wzmacniana przez legendy, dla których źródłem i inspiracją były w XIX w.m.in. opowieści Długosza: „gdy Litwini, wówczas jeszcze poganie i bałwochwalcy, napadli na Królestwo Pol-skie niespodzianie i złupili wyżej opisany klasztor, także porwali drzewo życiodajnego Krzyża, chcąc go unieść do swej ziemi, lecz zanim wyszli byli z ziemi sandomierskiej, wóz, na którym wieziono Najświętsze drzewo, zatrzymał się i nie mogły go ruszyć z miejsca ani konie, ani woły ku zadziwieniu barbarzyńców. Również wy-buchła tu wówczas wielka zaraza, pozbawiając życia ludzi i bydło, dotkliwą niosąc klęskę. Tym nieszczęściem przerażeni, wykorzystawszy porady Polaków, prowadzonych jako jeńców, Litwini odwieźli Drzewo Pańskie na swe miejsce z wielkimi podarunkami. I natychmiast odstąpiła od nich plaga zarazę niosąca, nie inaczej, jak ongiś po porwaniu i zwrocie arki przez Filistynów” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 157–158).


do literackich wzorów. Inspirował się zwłaszcza Osjanem i ostentacyjnie nawiązywał w kreacji łysogórskiego pejzażu do jego poetyki:

Chmury w przechodzie ocierając mury kościoła, prawdziwie czarodziejskie wystawiają obrazy. Zdaje się, spoglądając wtedy, że chmury to jakby olbrzymy, zagarniają w objęcia swoje, tysiące drzew wzniosłych; to jakby potwory straszliwe chwieją się na szczycie stromej góry; to znowu na kształt dziewicy, w lekką osłonionej szatę, spływają z nadpowietrznych szlaków i kryją się w ponurych cieniach lasu. Tu jak zbrojny rycerz w hełmie z tarczą, podobny do nocnego widma w Osjanie, przesuwa się zwolna, staje, jak mgła niknie. [...] Bard szkocki widziałby tu swoich przodków i poległych braci, co po śmierci zstępując z krain innego świata, ukazują się potomkom. [...] Nasz lud różniący się wyobraźnią, mając inne podania, inne utworzył istoty. Zamiast dziewiczej piękności, co we śnie ukazuje się kochankowi; zamiast cienia poleg-łego przyjaciela, co ostrzega o grożącym niebezpieczeństwie: widzi brzydkie wiedźmy i czarownice co na łopatach i miotłach unosząc się w powietrzu szybkością błyskawicy, we czwartek po nowiu księżyca, zlatują się na uczty i biesiady swoje41.

Jak widać, Wójcicki, niezadowolony z mało wysublimowanej wyobraźni polskiego ludu, sam próbował nadać poetycki klimat Łysej Górze. Sugerował nawet, że w tej naznaczonej relikwią Świętego Krzyża przestrzeni można doświadczyć boskiej mocy. Opowiedział o młodzieńcu, który świętego dnia nie czcił i dlatego skazany został na błąkanie się po mrocznych świętokrzyskich lasach, czego świadkiem miał być sam podróżnik.

Wójcicki, podtrzymując tradycję opowieści o cudach, przypisywał Łysej Górze sta-tus miejsca niezwykłego. Układał je jednak inaczej niż np. ks. Bronisław Szczygiel-ski we wstępie do książeczki Święty Krzyż czyli opis Gór Świętokrzyskich, klasztoru pa-miątek i wskazówki dla zwiedzających te miejsca, wydanej w 1908 r. Ksiądz, budując wizerunek miejsca, powołał się na tradycję judeochrześcijańską, porównując Święty Krzyż z górą Tabor. Tym samym niezwykłość świętokrzyskiego wzniesienia wiązał z kosmiczno-kulturową i religijną problematyką symboliki „środka” i „osi świata”42. W optyce Długosza Łysiec był szczytem promieniującym mocą – kosmiczną górą zba-wienia. Tymczasem warto zwrócić uwagę, że Wójcicki w stworzonym obrazie miejsca nie nawiązywał wprost do tradycji judeochrześcijańskiej, choć przecież korzystał ze schematów jej wyobrażeń, przypisując Łyścowi cechy świętej przestrzeni. Zbudował chaotyczną wizję miejsca, zmieszał bowiem hagiograficzną poetykę miracula z rycer-ską wizją przeszłości stylizowaną według wzoru Osjana.

Zupełnie inny punkt widzenia z wycieczki na Święty Krzyż przedstawiła Klementyna z Tańskich Hoffmanowa w Opisach różnych okolic Królestwa Polskiego. Podróż w san-domierskie odbyła w sierpniu 1828 r., a więc w 17 lat po Niemcewiczu. Jej relacja jest odmienna, gdyż podróżniczka wystąpiła w zupełnie innej roli – przewodniczki po polskiej ziemi i edukatorki młodego pokolenia. W prowadzonym przez siebie dzienni-ku podróży zwracała się do czytelniczki-Anielki oraz jej rówieśnic. Im właśnie zdawała relację z wędrówki i pobytu na Świętym Krzyżu. Zapis w jakiejś mierze miał stworzyć

41 K. WÓJCICKI, Łysa Góra (2), s. 4–5.

42 D. FORSTNER, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. W. ZAKRZEWSKA, P. PACHCIAREK, R. TURZYŃSKI,Warszawa 1990, s. 84–86.

60 Anna KURSKA

czytelnikom wrażenie, że wędrują tam wraz z Hoffmanową. Przyglądają się miejscu, gdzie niegdyś stał modrzewiowy kościółek – w wersji Hoffmanowej wybudowany przez Mieszka. We wnętrzu kościoła klasztornego oglądają obrazy Franciszka Smu-glewicza, a w kaplicy Oleśnickich odczytują umieszczone tam napisy. Wreszcie wdra-pują się po 112 stopniach na wieżę, by zobaczyć pejzaż widziany z góry. Hoffmanowa zaproponowała nowy typ relacji z wędrówki – przewodnikowy. Wskazywała bowiem, co każdy podróżnik, będąc na Świętym Krzyżu, powinien zobaczyć. Posługiwała się opisem, wyraziście konkretyzowała wygląd wnętrz, nie omieszkała posłużyć się ek-frazami obrazów Smuglewicza. Preferując formę deskryptywną, stworzyła zaczątki wizualnego stylu, tym samym inspirowała czytelnika do pracy wyobraźni – wyobra-żania sobie miejsc zapisanych w słowie. Nadto prezentowała, rzadko obecną w mę-skich relacjach, gospodarność:

radzę każdemu – pisała – idącemu na tę górę, aby w pieczyste i wino się opatrzył, jeśli chce zjeść i wypić z prawdziwym smakiem i zejść z góry bez wielkiego zmęczenia43.

Gospodarność podróżniczki wyraziła się także w rozmyślaniach nad tym, w jaki sposób zabudowania na Świętym Krzyżu lepiej można by wykorzystać – padła pro-pozycja założenia instytutu dla obłąkanych. Hoffmanowa była więc daleka od spo-glądania na miejsce, w którym się znalazła, w tonacji Niemcewiczowskiej, czy też pre-zentowanej przez Wójcickiego. Nie przyszło jej nawet do głowy, iż wskazana przez nią propozycja zagospodarowania szczytu Łyśca może być uważana za niestosowną; na pewno nie mieściła się w podtrzymywanej przez wiele wieków tradycji wspierającej wyobrażenia o Świętym Krzyżu jako centrum chrześcijańskiej i polskiej duchowości. Choć warto tu dodać, że znacznie później, gdy opustoszały klasztor popadał w ruinę, podróżnicy zastanawiali się, w jaki sposób można by tę niezamieszkaną przestrzeń zagospodarować.

Hoffmanowa, odwołując się do legendowych opowieści, budowała nowe wyobra-żenie miejsca. Tym samym spoglądała na Święty Krzyż inaczej niż zapatrzony w hi-storyczne dzieje Niemcewicz czy próbujący odnowić niezwykłość miejsca Wójcicki. Widać to wyraźnie w jej narracji:

Cieszyłam się, że będę na tym miejscu tyle sławionym z pięknego wejrzenia i tak powszechnie głośnym. Boć nie ma pewno prostego kmiotka w całej Słowiańszczyźnie, któryby o Łysej Górze nie słyszał. Tam, prawdziwe od niepamiętnych czasów czarownice miały zjazdy swoje, tam przybywały na miotłach i łopa-tach, bo nasz lud niewybredny i mało dla siebie potrzeb mający, nie poszedł przykładem innych narodów, i tym prostym ekwipażem wyposażył wróżki swoje. Tam w migających ogniach czczono Kastora i Polluxa, Lelum Polelum bożyszcza słowiańskie44.

Miejsce rozpoznawała więc nie przez historię świętą, ale przez pryzmat sięgających do czasów pogańskich ludowych opowieści, które skrupulatnie swoim czytelnicz-kom opowiadała.

43 K. HOFFMANOWA, Opis szósty. Przejażdżka w Sandomierskie w roku 1828, [w:] EADEM, Opis różnych okolic Królestwa Polskiego, t. 6, Wrocław 1833, s. 263.

44 Ibidem, s. 275.


Przyjechała z towarzystwem do podłysogórskiej Starej Słupi od strony Łagowa. Po-stanowiła, jak Niemcewicz i Wójcicki, wejść na górę piechotą. W drodze napotkała kamienną figurę, o której opowiedziała zupełnie inną niż autor Powrotu posła (choć podobnie jak on była przekonana o jej starożytności) historię:

Pierwszą osobliwością widzianą, wstępując na tę górę, jest posąg kamienny bez napisu, wyobrażający osobę klęczącą. Jeśli o jego dawności sądzić zechcemy po nieforemnym kształcie, po dzieciństwie kunsz-tu, jakie objawia, odnieść go bez wahania należy do pierwszego wieku chrześcijaństwa w Polsce. Jak jedni mówią, jest to figura pokutnika, jak więcej osób twierdzi, pokutnicy, która zgrzeszywszy ciężko, ślubowała pójść na klęczkach do świętokrzyskiego kościoła; ale nie porachowała się pierwej ani z górą, ani z kola-nami, i nie mogła zajść dalej na to miejsce. Wtedy wszedłszy w układy sama z sobą, zaspokoiła sumienie wystawieniem tego posągu, który jej własną osobę miał wystawiać45.

Podążając folklorystycznym śladem, interesowała się wyobrażeniami ludu dotyczą-cymi nazwy miejsca. Dlatego opowiedziała o zjazdach czarownic, które upodobały sobie Łysą Górę46 w dawnych przedchrześcijańskich czasach. Aby odsłonić sens zmia-ny nazwy miejsca, opowieść tę dopełniała historią o założeniu świątyni na szczycie góry. Bohaterem legendy był węgierski królewicz Emeryk, który polując na Łyścu, doświadczył objawienia:

W początkach 1006 roku, Emeryk królewic węgierski syn Stefana, goszcząc u wuja swego Bolesława, który natenczas mieszkał w Kielcach, udał się w te strony na polowanie; rozpędziwszy się za zwierzem w głąb lasów, daleko od służby, wjeżdżał z trudnością konno na ogromną górę lasem obrosłą; była to góra Łysa. Królewic wiedział o tym, ale jechał śmiało. Lecz kiedy już był bliskim szczytu i widział modrzewiowy kośció-łek, koń jego stawa i nie chce iść dalej; królewic zsiada, by go prowadzić i koń się zżyma i nie postępuje; gdy jeździec bić zaczyna uparte zwierzę, daje się słyszeć głos uroczysty: „Ani koń postąpi, ani ty stąd wyj-dziesz, dopokąd nie uczynisz ślubu oddania miejscu temu, tego co masz najdroższego”. Pobożny Emeryk skarb swój nosił przy sobie; był to szczątek drzewa krzyża zbawiciela, który dostał był od ojca, ślubował natychmiast, że go złoży w ręce króla polskiego. Skoro wyrzekł, koń ruszył z miejsca i bez szwanku do Kielc go zaniósł. Tam Chrobremu opowiedział swoją przygodę i w jego ręce drogi dar złożył, a Bolesław na uczczenie go piękny kościół obok kościoła ojca wystawił i straż jego sprowadzonym z zagranicy bene-dyktynom powierzył47.

Właśnie odtąd Łysą Górę zaczęto nazywać Świętym Krzyżem48. Sens przytoczonej opowieści nie zmienił nastawienia Hoffmanowej do miejsca. Zdroworozsądkowa po-stawa uodporniła ją:

45 Ibidem, s. 265. Hoffmanowa-edukatorka być może wybrała tę wersję legendy, by móc ją podporząd-kować celom wychowawczym. Wolała widzieć w posągu kobietę, być może po to, by mogła jej historię wykorzystać dla nauki moralnej swoich czytelniczek.

46 Ibidem, s. 262.

47 Ibidem, s. 263. Wersji legendy o św. Emeryku było wiele, były także drukowane w „Przyjacielu Ludu”. Jedna zamieszczona w: „Przyjaciel Ludu”, 1838, 29, s. 226; druga opowiedziana przez ks. Floriana Jarosze-wicza: „Przyjaciel Ludu”, 1847, 36, s. 282. O legendzie por. M. DERWICH, Legenda o św. Emeryku. Geneza, autor, data powstania, [w:] K. BRACHA (red.), Legendy świętokrzyskie, Kielce 2009, s. 67–103.

48 K. HOFFMANOWA, Opis szósty, s. 263. Źródła legendy opowiedzianej przez Hoffmanową można od-naleźć u Długosza: „Pewnego czasu, gdy Bolesław zabawiał się łowami w lasach położonych koło mia-steczka Kielce w towarzystwie księcia Emeryka, zdarzyło się, że ścigając jelenia wybiegł na szczyt gór,

62 Anna KURSKA

Przechadzając się [...] po ganku tej wieży [...] myślałam sobie, ile niegdyś ta góra wzbudzała postrachu, błogosławiłam światłu wiary, które oświeciło tę ciemnotę; jednak zszedłszy z niej miałam ochotę uwierzyć, że wiek czarów nie minął zupełnie49.

Hoffmanowa, wrażliwa na ludową tradycję, nie podążała za Niemcewiczem, dla któ-rego ważniejsze były źródła historyczne i materialne ślady dawności. Przypisując miejscu niepowtarzalny klimat, utrwalała obrazowy archetyp miejsca zakorzeniony w ludowej wierze i kulturze, które także przechowywały opowieści z przeszłości. Na kultywowaną przez benedyktynów tradycję nakładała więc – albo też konfrontowała z nią – inną tradycję, folklorystyczną, odsłaniając złożoność mitologii miejsca. Za Wój-cickim odkrywała urok Łysej Góry, a nawet miała ochotę uwierzyć, „że wiek czarów nie minął zupełnie”. Miejsce i wiedza o nim uświadamiały jej cywilizacyjny postęp ludzkości dokonany dzięki chrześcijaństwu.

Bohdan Dziekoński nadał relacji z pobytu na Świętym Krzyżu klimat arcyromantycz-ny, choć za Wójcickim przypominał o niezwykłej aurze miejsca (pisał, że „podania ludu rzucają na całą historię klasztoru Świętego Krzyża blask cudowności”50). Podob-nie jak Wójcicki teatralizował pejzaż nocny i, jak większość podróżników, odwoływał się do czasów Mieszka i Chrobrego51. Wydaje się jednak, że w relacji z 1841 r. próbo-wał opowiedzieć o swoim doświadczeniu miejsca już nie przez pryzmat ludowych opowieści, lecz bardziej osobiście, przez zapis wrażeń i uczuć, które nim zawładnęły

które nazywają Łysą Górą, a nad które nie ma w Polsce wyższych. Tu porzuciwszy jelenia zaczęli podziwiać ruiny starych budowli, które skutkiem potopu i długiego czasu zsypały się w bryły skalne, jakie [jeszcze] i dziś oglądamy. Powiadają bowiem, że to miejsce miało być kiedyś mieszkaniem i grodem Gigantów, czyli Cyklopów i mężów wielkiej siły, którzy tu jakiś czas zamieszkiwali i mieli swoje siedziby. Zatem świątobliwy mąż Emeryk natchniony duchem Bożym i, jak niektórzy utrzymują, upomniany widzeniem nocy poprzed-niej osądził, iż to miejsce, które z osobliwszego położenia i starożytności upodobał sobie, najstosowniejsze byłoby dla sług Bożych, prowadzących życie pustelnicze i że nie godne by było, ażeby takie miejsce bez-ludne leżało odłogiem. Prosi więc stryja i krewnego swego króla Bolesława, aby dla chwały Bożej i rozsze-rzenia wiary chrześcijańskiej [oraz] dla uleczenia i zbawienia dusz, wystawił w tym miejscu kościół i klasz-tor, za co po śmierci pewniejsze i szczęśliwsze osiągnie królestwo i zamieszka za to święte dzieło między niebianami. A gdy Bolesław król Polski na to się zgodził, książę Emeryk uradował się wielce widząc, że prośba jego skutek odniosła. Dziękuje więc najpierw Bogu, potem królowi Bolesławowi, a zdjąwszy z siebie ofiarowuje temu miejscu krzyż dwuramienny zawierający dużą cząstkę drzewa Pańskiego obramowaną skromnie srebrem. (Takie bowiem miał podobno otrzymać w widzeniu polecenie). Krzyż ten został przy-słany w podarunku ojcu jego Stefanowi, królowi węgierskiemu, od cesarza greckiego z Konstantynopola, który mąż świątobliwy Emeryk na piersiach z hojności ojca zwykł nosić. »To – rzecze – najdroższe drzewo zroszone krwią zbawiciela naszego, nad które nie miałem i miał nie będę nic droższego, daję temu miej-scu, a z łaski Boga użyczy ono wszystkim mocą swoją licznych dobrodziejstw w rozmaitych potrzebach, cierpieniach i chorobach«.Bolesław zatem król Polski, spełniając swoje przyrzeczenie, wystawił w tym samym roku na tym miejscu klasztor reguły św. Benedyktyna, należycie i z królewską hojnością [go] wyposażył, a do sprawowania służ-by Bożej sprowadził braci reguły św. Benedykta. Kościół wybudował na wzór grecki, [cały] z kamienia od fundamentów, pod wezwaniem Krzyż św., składając i przechowując w nim najdroższe drzewo pańskie, ofiarowane przez błogosławionego męża Emeryka” (JAN DŁUGOSZ, Roczniki, s. 328–329).

49 K. HOFFMANOWA, Opis szósty, s. 274.

50 J. B. DZIEKOŃSKI, Łysa Góra. Wspomnienia z wędrówek po kraju, „Jaskułka”, 1843, s. 6.

51 Romantycy podtrzymywali legendę mówiącą, że to Mieszko (Mieczysław I) – lub, w innej wersji, Chrobry – sprowadził benedyktynów na Łysiec i był fundatorem opactwa.


w zetknięciu z górską naturą i miejscem odciętym od cywilizacji. Do przedstawienia doświadczenia miejsca wybrał romantyczną konwencję:

W krajach górzystych zdaje się, iż wzniosłość jest wrodzona człowiekowi; dusza przez podziwianie wznosi się do pojęcia nieskończoności. Wszystko dokoła niej tak wielkie – a tam za światem jeszcze wznioślejsze, – iż tam ona ulatuje i wszechistność myślowymi okrąża promiony i rzuca śmiałym wzrokiem w nieskoń-czoność [...] aby użyć całej majestatyczności tego widoku, trzeba z samego szczytu góry spoglądać. Wtedy zdaje się, że cały kraj obejmujemy; z jednej strony śnieżne wierzchołki Karpat jako skamieniałe chmury graniczą z niebem, u podnóża ich przy srebrnej wstędze Wisły widny święty gród Krakusa – a wtedy zara-zem z odległości przestrzeni, myśl sięga w odległość wieków52.

Nie chodziło więc Dziekońskiemu o realistyczny obraz. Wyobraźnia wspierana do-świadczeniem wzniosłości projektowała świat w perspektywie nieskończoności z wpisaną weń symboliczną wizją Polski. Warto wskazać, że zapisane w słowie ducho-we doświadczenie poety może korespondować z innym, przedstawionym w sztuce malarskiej przez Caspara Dawida Friedricha, zwłaszcza w obrazie Krzyż w górach53. Współgra on szczególnie z romantycznym „czuciem nieskończoności” doznanym przez Dziekońskiego w Górach Świętokrzyskich na Łyścu. Zapisane przez poetę do-świadczenie potwierdzało wprost niezwykły charakter miejsca, w którym „dotyka się transcendencji”...

Relacje z pobytu na Świętym Krzyżu przed połową XIX w. stawały się najczęściej dokumentem wiedzy o geograficznej przestrzeni wpisanej w kontekst historyczny zderzany z opisem indywidualnego doświadczenia podróżnika. W zapisach zwykle przeważała potrzeba przedstawienia dziejów miejsca prezentowanych najczęściej w legendowo-ludowej poetyce, znacznie mniej uwagi poświęcano natomiast indy-widualnemu oglądowi. Ów brak proporcji wynikał – jak się wydaje – przede wszyst-kim z sytuacji historycznej Polski. Relacje z wędrówek po kraju były formą edukacji patriotycznej, dlatego tak duże znaczenie przywiązywano do opowieści o dziejach miejsca i jego związkach z kulturą regionu. Z tego też powodu romantyczna poetyka preferująca indywidualny punkt widzenia i ekspresję wypowiadającego się podmio-tu była w podróżach krajowych znacznie tonowana, a dość często przesłaniana ży-wiołem historycznym i folklorystycznym.

W drugiej połowie XIX w. ów swoisty synkretyzm wiedzy i indywidualnego doświad-czenia w relacji z podróży przestał obowiązywać. „Opisy” miejsc niejako się usamo-dzielniały, a ich autorzy wykorzystywali „podróż” jako pretekst do przedstawienia przede wszystkim dziejów poznawanego miejsca i jego wyglądu. Tego typu zapisy miały służyć głównie popularyzacji prowadzącej do utrwalania w świadomości czy-telników historii miejsc osadzanych na mapie geograficznej dawnej Polski, czyli miały edukować w duchu patriotycznym, tworząc jednocześnie zapisaną w słowie doku-mentację – archiwum. Wydaje się, że takim przełomowym tekstem w ewolucji relacji z podróży była Wycieczka archeologiczna w niektóre strony Guberni Radomskiej odbyta

52 Ibidem, s. 5.

53 G. DUFOUR-KOWALSKA, Caspar David Friedrich. U źródeł wyobrażeń romantycznych, przeł. M. ROSTWOROW-SKA, Kraków 2005.

64 Anna KURSKA

w miesiącu wrześniu 1851 Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego54. Podróżnik wyraźnie podzielił swą narrację na dwie części:

Otóż całe dzieje kościoła, klasztoru i opactwa tutejszego; opowiedziałem je w treści naprzód, zanim do opisu teraźniejszego ich stanu przystąpię, sądząc to za konieczne, aby sama przeszłość teraźniejszość tłu-maczyła. Zrobiłem zaś to umyślnie będąc przekonanym, że inaczej z korzyścią na zabytki starożytności zapatrywać się można. Będą one albowiem zawsze nieme i zimne dla nieświadomych; przeciwnie, mogą mieć wiele wdzięku i żywe zajęcie obudzić. Tym sposobem nawet łatwiej uczyć się historii, która sama z siebie jest przedmiotem poważnym i na erudycji opartym, wyobraźni zaś tylko, jak malarz palety do pomocy używa; bo imaginacja nie powinna nigdy granic nauki przekroczyć, inaczej będzie to wymysł, fantazja, romans. Starożytni historią uczynili muzą, nowożytni świadkiem ją ogłosili; lecz jedni i drudzy jakkolwiek o ideał starają się, ten koniecznie na samej tylko rzeczywistości musi być oparty. Historia, jak dobrze się pewien mąż stanu wyraził, powinna być epopeją prawdy. I właśnie to ów kierunek pojęcia na-uki podniósł w naszych czasach archeologią, która na zabytkach starożytności opierając się, coraz więcej zaufania zyskuje. Trudno bowiem zaprzeczyć prawdy współczesnym a bezinteresownym świadkom, jaki-mi są: pomniki obrazowe, wyroby rąk ludzkich, dyplomata, akta archiwalne, i tym podobne źródła, które dotąd były zaniedbane, a dziś już są ocenione i poszukiwane55.

Wypowiedź ta wyraźnie mówi o konieczności zwrotu w relacjach z wędrówek na rzecz prawdy, którą w przekonaniu Sobieszczańskiego może wesprzeć badanie kon-kretu-rzeczy, czyli archeologia. Zdecydowanie odrzucał postawę romantycznego podróżnika („imaginacja nie powinna nigdy granic nauki przekroczyć”), dla którego wyobraźnia była jednym z ważnych narzędzi poznania. Wydaje się, że rozwój nauki, w tym archeologii, niejako wymuszał nową postawę poznawczą wobec starożytnych miejsc. „Kryterium prawdy” (jak w przypadku Sobieszczańskiego) stawało się najważ-niejsze. Podróżnik w Wycieczce archeologicznej wielokrotnie się do niego odwoły-wał, choć – paradoksalnie – nie odrzucał stereotypowych wyobrażeń. Jak większość podróżujących po Górach Świętokrzyskich, podzielał przekonanie o sławie i wadze miejsca:

Któż o Łysej Górze nie słyszał? Bo pewnie nie masz u nas miejsca tak powszechnie znanego, i tylu poda-niami a rozmaitymi powieściami obdarzonego. Ona bowiem wyniosłością swoją całemu krajowi panując, ściągnęła na siebie wypadki dziejowe, żywa zaś wyobraźnia mieszkańców gór obdarzyła ją bogatymi po-daniami, zresztą wielu podobnym górom w Europie wspólnymi, bo lud lubi wszędzie cudowność, a wy-obraźnia jego nauką niehamowana, sama z siebie płodzi cuda. Tu jeszcze dotąd od stworzenia świata, powiadają wieśniacy, w końcu kwietnia czarownice mają swoje szabasy, wjeżdżając na miotłach, łopatach i rożnach, które im czart dostarcza, a na których wymknąwszy się kominem lub oknem, lecą od nikogo nie widziane dla gęstej mgły, którą bies umyślnie na ten raz całą górę otacza. Wtedy bywa tu bankiet: czarownice zdają ze swych czynności sprawę i odbierają nowe polecenia; zresztą z nieszczęścia biednych otumanionych ludzi weseląc się, śpiewają i tańczą, a dopiero pianie koguta przerywa ucztę, po której smród siarki i smoły przez długi czas na górze zostaje56.

54 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 82–118.

55 Ibidem, s. 104–105.

56 Ibidem, s. 82–118. Sobieszczański, preferując racjonalne podejście, pisał jednak o Łyścu w duchu Długosza. Opowiadał, iż „wyniosłością swoją całemu krajowi panuje”. Uległ i on symbolicznej przemocy


Jak większość podróżników w tym czasie, podejmował wątki już znane, związane zwłaszcza z ludowymi wierzeniami. Rozsnuwał opowieści, odsłaniając wyobrażenia ludu świętokrzyskiego, oraz wpisywał je w kulturowy kontekst Słowiańszczyzny. Do-powiadał, że wszystkie ważne miejsca schadzek czarownic z czartami były nazywane Łysymi Górami57. Ale też, podobnie jak Hoffmanowa, interesował go związek nazwy szczytu z krajobrazowym charakterem przestrzeni:

miejsca skaliste w lasach borem zarośnięte, wszędzie w okolicy tutejszej dotąd nazywają gołoborzem; zatem nagi wierzchołek góry, właśnie łysym jest mianowany58.

Podejmował za Niemcewiczem, Wójcickim i innymi wątek pogański. Opowiadał o boż-nicy i posągach bogów Lady, Boda i Leli, wierzył, że stały na Łyścu.

Głównym tematem była oczywiście rozbudowana opowieść o dziejach kościoła i klasztoru, które w jego narracji układały się w historię o początkach chrześcijaństwa i państwa polskiego. Sobieszczański pierwszy z taką konsekwencją burzył legendowe mity świętokrzyskiej góry. Odrzucał prawdziwość opowieści o tym, że to Dąbrówka sprowadziła z Czech benedyktynów i dla nich zbudowała na Łyścu niewielki klasztor obok kościółka poświęconego Świętej Trójcy. Sobieszczański powoływał się na rzadką broszurę pochodzącą z początku XVI w., nie podał jednak żadnej konkretnej informa-cji59. Twierdził, że Dąbrówka nie mogła sprowadzić benedyktynów na Łysiec z Czech, ponieważ umarła w 977 r., a benedyktyni przybyli do Czech (oczywiście według zdobytej przez niego wiedzy) dopiero w roku 993. Podobnej reinterpretacji poddał Sobieszczański główną legendę miejsca – opowieść o Emeryku i założeniu kościoła w 1006 r. Powoływał się, jak już czynił to wcześniej Wójcicki, na Adama Naruszewicza i jego odkrycie. Twierdził, że Emeryk nie mógł podarować Chrobremu relikwii i prosić go o założenie w tym miejscu klasztoru, gdyż urodził się dopiero w 1007 r. Sobiesz-czański poddał również krytyce przekonanie, że benedyktynów na Łysiec sprowadzo-no z Włoch. W tej sprawie odwoływał się do ustaleń Aleksandra Przeździeckiego, który nie odnalazł w klasztorze na Monte Cassino żadnych informacji o benedyktynach wy-

miejsca, narzuconej przez legendowe opowieści, gdyż trudno przecież przypuścić, by nie wiedział, że są w Polsce wyższe wzniesienia.

57 Sobieszczański, niepozbawiony poczucia humoru, zazdrościł Rusi młodych i urokliwych czarownic. Pisał: „Ruś nie zna starych czarownic na miotłach po górach włóczących się. U nich jeszcze, jak za dobrych czasów, czarownice są to młode, hoże, czarnookie, czarnobrewe z krasnem licem smagłe dziewoje, które czatują na młodych i urodnych chłopaków, żeby z nimi, nie z brzydkimi czartami pląsać po kwiecistych dolinach. Oto są czarownice! To rozumiem! Ale skąd naszym biednym ojcom przyszło do głowy szpetne i stare baby na czarownice przedzierzgnąć, na góry ich wysłać i na straszydła dla poczciwców wykierować, skąd? Czego by też uczeni nie wytłumaczyli! Oto mówią oni, że Niemcy nam to wszystko przynieśli, i w wi-dokach politycznych owo mniemanie zaszczepili; bo kiedy piękne córy zawojowanych Słowian nawzajem podbijały serce zwycięzców swoich, starszyzna niemiecka zapobiegając temu, dla odstraszenia od sideł miłości, brzydkimi ich i starymi czarownicami ogłosili. Mój Boże, jaka to szkoda! I my więc mieliśmy przed-tem śliczne, żywe i puste młodziuchne czarownice, które po zielonych łąkach z urodziwymi chłopcami zwodziły tany, cudne piosnki śpiewały, lub wiecznie jak rusałki pluskały się w wodzie. Teraz zostały nam tylko obrzydłe na Łysej Górze straszydła”, ibidem, s. 85.

58 Ibidem, s. 86.

59 Chodzi o wspomnianą wyżej Powieść rzeczy istej, zob. przyp. 37.

66 Anna KURSKA

syłanych jakoby na Łysą Górę. Sobieszczański stał się więc w Wycieczce archeologicznej weryfikatorem legend odkrywającym, jak dalece niezgodne były z tzw. prawdą histo-ryczną. Mityczny świat w jego relacji legł w gruzach. Wyjątkowo krytycznie odnosił się zwłaszcza do opowieści kronikarzy łysogórskich, Marcina Kwiatkiewicza i Jacka Jabłońskiego. Pisał, że w spisanych przez nich dziejach „prawdy ani domacać się nie można”. Ale, co ciekawe, choć zbuntowany, sam jednak poddał się przemocy symbo-licznej miejsca; wyznawał: „legenda tak weszła do naszej historii i ugruntowała się, iż niepodobna jej już opuścić”. Dlatego i on, pod presją narzuconej tradycji, odwoływał się do legendy Świętego Krzyża, wybierając wersję Wojciecha Ruffina, autora Historii o drzewie krzyża świętego na Górę Łysą przyniesionego (Kraków 1604). Uważał go za najrozsądniejszego z benedyktynów, co chyba znaczyło: najmniej fantazjującego. Pre-ferował określoną wersję legendy, którą zacytował wprost. Nie chciał – jak widać – sam być jej opowiadaczem:

Onego czasu przyjechał do Polski Emeryk królewicz węgierski, i przyjął go Bolesław wdzięcznie jako wiel-kiego gościa i szwagra, a dostatkami wszelakiemi opatrywać rozkazał. Człowiek to był ten królewicz bar-dzo pobożny, Pana Boga się bojący, we wszystkiem naśladując cnót, pobożności, świątobliwości króla Ste-fana ojca swego. Kto chce, niech czyta historyki węgierskie, wszyscy nie mogą się wychwalić bogobojności królewicza tego, więc i cudom, któremi go Pan Bóg tak za żywota, jako i po śmierci wsławił. Ten królewicz mieszkając niemały czas w Polsce przy królu Bolesławie, każdemu z postępków swych był przyjemnym, z czego się król bardzo kochał, iż nie tylko samo powinowactwo, ale też i cnoty wrodzone tak u dworzan, tak żołnierstwa, tak u wszystkiego pospólstwa jednały mu wielką miłość i życzliwość. Potem odprawiwszy swoje nabożeństwo w Gnieznie, gdy do Węgier odjeżdżał, odprowadzał go Bolesław i przyjechawszy do Klec (Kielc), chcąc się jeszcze z sobą ucieszyć myślistwem, jechał w łowy ku Łysej Górze, gdzie naleźli jele-nia i puścili się po nim; uciekał jeleń na wierzch góry, za którym tam zajechawszy nie mogąc mu przebie-żeć, konie pomordowawszy stanęli, a przypatrując się położeniu miejsca, po wierzchu góry przejeżdżali się. Powiada Bolesław królewiczowi, jako ono dawni Polacy za wielką fortecę tę górę sobie mieli, jako za pogaństwa na tej górze były bałwochwalskie obrazy, a na miejscu kędy stały one bałwany, ukazuje kaplicz-kę zmurowaną ku chwale Panu Bogu w Trójcy jedynemu, założoną od Dąbrówki matki swojej, córki Bo-lesława książęca czeskiego, przy której mieszkało kilku pustelników zakonu reguły św. Benedykta, którzy nauczyli ludzi wiary chrześcijańskiej. Ukazuje mu też około wierzchu tej góry trzy wały, niepodobną pracą kamieńmi usypane. Dziwuje się królewicz, widzi, że szkoda na takiem miejscu czego nie murować, i o tem jadąc z Bolesławem do stanowiska, rozmawia, a myśli, jakiemu by mieszkaniu tu najprzystojniej było. Więc król Stefan ojciec jego w Węgrzech wielkim kosztem kościoły i klasztory murował, wpadło mu na myśl, a prawie jakoby duchem Bożym natchniony (bo niektórzy piszą, że miał być od anioła w nocy przez sen upomniany), najprzystojniej mu się zdało na tej górze klasztor jaki założyć; i zjęty nabożeństwem z onego Boskiego napomnienia, prosił Bolesława króla, aby dla czci i chwały Bożej, dla dusznego ludzkiego zbawie-nia, dla pomnożenia świętej wiary powszechnej, klasztor onym czarnym zakonnikom pustelnikom reguły Benedykta świętego, zmurował. Na prośbę gościa tak zacnego i miłego, powinnego swego, on król bogo-bojny, który też już i biskupstwa nadawał i kościoły insze w Polsce zakładał, nie tylko klasztor zmurować, ale i zakonniki opatrzyć pewnemi dla wyżywienia dochodami obiecał60.

Sobieszczański zadbał o to, by w cytowanej przez niego opowieści znalazły się wszyst-kie ważkie jej elementy. A więc i wątek opowiadający o pochodzeniu relikwii świętego

60 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 88.


Krzyża oraz jej dziejach. One bowiem współtworzyły wszystkie wersje legendy o Eme-ryku. Dlatego autor Wycieczki archeologicznej zacytował „umiarkowane opowiadania” Ruffina dotyczące także relikwii oraz jej dziejów:

Miał sobie Emeryk święty za osobliwy znak łaski i wielkie szczęście, iż swoją prośbą od króla Bolesława pożądaną obietnicę otrzymał; za co Bolesławowi, wychwalając szerokimi słowy pobożność jego, za tak wielką uczynność przeciwko sobie dziękował. I pewien będąc, iż ona obietnica skutek swój wziąć miała, że i na hojnej szczodrobliwości królewskiej w onem klasztornem zakładaniu ni w czym schodzić nie miało, wyjąwszy krzyżyk srebrny pozłocisty, w którym było pięć sztuczek drzewa z krzyża onego wielkiego, co za grzechy wszystkiego świata krwią swoją go Pan Zbawiciel nasz oblać i napuścić raczył, temu miejscu naznaczył. [...] A ten krzyżyk Stefanowi królowi węgierskiemu ojcu jego, Henryk pierwszy cesarz konstan-tynopolski, powinny krewny, za przedni upominek był przysłał i darował. A Stefan zaś dał go synowi na szczęśliwą drogę do Polski jadącemu, który on za pektorał albo noszenie nieprzepłacone zawsze na pier-siach nosił. Jednak nie sprzeciwiając woli Bożej, oddawając on krzyżyk do rąk Bolesławowych mówił: „Nie miałem klejnotu nad ten i nie mogę już mieć milszego i porządniejszego; jednak iż do tego przystąpiła wola i rozkazanie Boże, abym go przyszłemu klasztorowi na tej górze zbudowanemu zostawił, uprzej-mą chęcią bardzo rad go oddaję”. [...] Ale jakiżkolwiek jest dosyć na tem, że się wszyscy zgadzają, iż od tego Emeryka, syna Stefana króla węgierskiego drzewo najświętsze do tego klasztoru na tę górę Łysą jest darowane. Także, iż król Bolesław na prośbę i żądanie tego królewicza, i widząc królestwo swoje tak znamienitym klejnotem być obdarzone, onegoż roku, to jest od Narodzenia Chrystusowego 1006, klasztor z kościołem pustelnikom onym zakonu św. Benedykta z gruntu greckim kształtem z kamienia zmurowaw-szy, przystojne opatrzenie nadał61.

Sobieszczański nie do końca potrafił poradzić sobie z brakiem przyległości fabuły le-gendowej do historycznej. Nie godził się na to, by wizja Świętego Krzyża była tworem wyobraźni opowiadaczy (głównie benedyktynów). Liczył na zmianę:

W całej zatem pierwotnej historii kościoła Św. Krzyża na Łysej Górze jest coś niepewnego, i bodaj bym nie zgadł, ale przyjdzie kiedyś czas, że jak śnieg na jej szczycie ożywczym słońca promieniem ogrzany, tak legendy te na słowa prawdy znikną62.

Nie wierzył, że legenda może być niezniszczalna nawet wówczas, gdy historycy od-kryją rzeczywiste dzieje miejsca. Warto tu na marginesie dodać, że dopiero w 1860 r. Julian Bartoszewicz63, chyba jako pierwszy, przedstawił losy Świętego Krzyża, odwo-łując się do najnowszej wiedzy historycznej, bez wspierania się na legendowych opo-wieściach. Być może stało się tak dlatego, że Bartoszewicz pisał dzieje Świętego Krzy-ża, nie relację z podróży. Nie ma bowiem w jego tekście żadnego śladu konfrontacji z miejscem64.

61 Ibidem, s. 89.

62 Ibidem, s. 90.

63 J. BARTOSZEWICZ, Kościół i klasztor świętokrzyski na Łysej Górze, „Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1860, 22, s. 185–187.

64 Warto też przypomnieć, że od 1861 r. w „Pamiętniku Religijno-Moralnym” zaczęły sukcesywnie uka-zywać się fragmenty książki Józefa Gackiego o Świętym Krzyżu, które propagowały dość rzetelną, jak na tamten czas, wiedzę o dziejach miejsca. Co wcale nie zniechęcało podróżujących na Święty Krzyż do słu-chania, a potem opowiadania mitycznych historii.

68 Anna KURSKA

Zapewne trwałość legendowych narracji wiązała się nie tylko ze staraniami benedyk-tynów, którzy dopokąd zamieszkiwali Święty Krzyż – od kasaty klasztoru w 1819 r. było ich coraz mniej, wiadomo, że w 1851 r. był już tylko jeden – rozsnuwali przed wędrownikami legendowe historie. Miały one swe potwierdzenie w dziełach sztu-ki: we „freskach” w kaplicy Oleśnickich i obrazach Smuglewicza, a przede wszystkim w kultywowanej przez zakonników tradycji, której zarys został utrwalony na marmu-rowej tablicy umieszczonej na jednej ze ścian klasztornego krużganka w 1806 r. To właśnie ta wykuta na kamieniu opowieść formowała wyobrażenia o Świętym Krzyżu XIX-wiecznych wędrowców, także tych, którzy nie zastali już tu benedyktynów.

Sobieszczański, podobnie jak inni podróżnicy, opowiadał czytelnikom dzieje klasz-toru. W jego narracji ważne miejsce zajęły opowieści o kataklizmach, jakie dotknę-ły Święty Krzyż. Pisał, jak Niemcewicz, o najazdach Tatarów, Litwinów, a także o po-żarach, z których klasztor dźwigał się dzięki hojności polskich królów; opowiadał o Szwedach szukających na Świętym Krzyżu skarbów. Temat skarbów pojawił się też w wielu innych narracjach. Dzięki niemu przydano opowieściom o dziejach Świętego Krzyża wątek przygodowy, niewątpliwie urozmaicający charakter miejsca65. Sobiesz-czański wprowadził również słabo przed jego relacją obecny w narracjach motyw związany z budową oraz rozbudową klasztoru i kościoła za czasów Władysława Ja-giełły i Kazimierza Jagiellończyka. Nadto opowiadał, odwołując się do dawnych dzie-jopisów klasztoru, o opatach, których portrety wzbogacił później Józef Gacki, autor monografii Świętego Krzyża. Zweryfikował też datę ostatniego pożaru kościoła (za-pisaną na marmurowej tablicy), powołując się na „Gazetę Warszawską” z 12 XI 1777 r. Być może celowo podawano rok 1780, by zatrzeć przykre wrażenie, iż po pożarze

Stały czas niejaki pustkowiem mury, aż dopiero w roku 1780 rozebrano je zupełnie i nowy teraźniejszy kościół za rządu ostatniego opata Józefa Jana Nepomucena Niegolewskiego wznosić poczęto66.

Sobieszczański uświadamiał więc wędrownikom, że między rokiem 1777 a 1780 ko-ściół był zupełną ruiną.

Wydaje się, że Wycieczka archeologiczna zainspirowała Oskara Flatta do podróż-niczego dialogu z zapisem miejsca. Swą opowieść o pobycie nazwał szczególnie – Góra Świętokrzyska, jakby odcinając się od tradycji mówienia o Łysej Górze lub Świętym Krzyżu. Oczywiście korzystał z uformowanego już modelu przedstawiania miejsca. W kreowaniu jego dziejów nie tylko powoływał się na Naruszewicza, ale również cytował Bielskiego i Kromera, w którego wersji przedstawił legendę o Eme-ryku. Powtórzył cały rytuał zwiedzania, rozpoczynając od kościoła klasztornego i oglądania obrazów Smuglewicza; zwracał uwagę na organy i stalle w prezbiterium, opowiadał o tym, co widział w kaplicy Świętego Krzyża i – jak wszyscy – nie omiesz-kał ocenić wyjątkowo słabego wykonania fresków. Można by więc powiedzieć, że całkowicie poddał się schematowi wypracowanemu przez wędrowców opisujących

65 Taki czas poszukiwania skarbów przypadł na Świętym Krzyżu na rok 1922. Zob. Skarby na Świętym Krzyżu, „Gazeta Kielecka”, 51, 1922, 31, s. 2.



swój pobyt na Łyścu w pierwszej połowie XIX w. Jednak tak nie było. Jego narra-cję od relacji Sobieszczańskiego zdecydowanie odróżnia ostentacyjne poddanie się nastrojom marzycielskim z wizją senną włącznie. Flatt miał swoją strategię miejsca, podobną do tej, którą wyzyskał wcześniej, w latach 20., Wójcicki. Podobnie jak on zaangażował literaturę (tym razem Tomirę Jadwigi Łuszczewskiej) i naturę do próby określenia istoty miejsca. Tyle że Wójcicki wybrał „mroczność”, Flatt – przeciwnie – „światłość”. To spektakl natury, którego był świadkiem na Łyścu (zapewne nie bez pracy wyobraźni), dał mu poczucie niezwykłości miejsca. Pisał, że na Łyścu „bliżej zdaje się do nieba”:

Wystrzelił przed oczy poważnymi kształty kościół i klasztor świętokrzyski, jeszcze w śnie słodkim pogrą-żona była cała dokoła natura, tylko różowy odblask, jakby nadzieja jutrzenki, drgał na ostrym szczycie wieży wieńczącej kopułę. Przez chwilę ze czcią i wzruszeniem spoglądałem na ten widok, i zdało mi się, że różowy blask Bolesławowych czasów stępuje na młodziuchną Polskę, spowitą jeszcze w ciemnościach pogaństwa. A potem w biegu już stanąłem u stóp świątyni, na zrębie gęstwiną puszczy obrosłej góry – i całą piersią i całą duszą wsiąkłem w niebiański obraz wschodzącego słońca. [...] Jest to tak wielki dramat – to zbudzenie do życia wszech istot stworzenia, – że zdaje się sam Bóg wielkości, łaski, piękna i miłości zstępuje na ziemię... [...] Nigdy jeszcze żaden ranek tak wspaniale nie roztoczył się przede mną, jak ranek 9 sierpnia na świętokrzyskiej górze. Pyszna była ta majestatyczna purpura nieba, coraz ogniściej kraśnie-jąca na wschodnim widnokręgu; wreszcie z krwawego łona trysnął snop płomienisty, i jakby zaklęciem czarodziejskim budzi się cała przyroda w świetlanej strefie. Ale tam w dole jeszcze noc, jeszcze cisza. Teraz walka krwawej purpury z złocistą barwą światła: łamią się, wiążą promienie, niebiańska harmonia je splata, i w biały smug dziennego światła stopione, płyną na ziemię. Ognista kula, oko nieba, coraz to wyżej wy-tacza, a róż i złoto bledną na niebie i rozpływają się w jasny, przejrzysty błękit. Świątynia pańska pierwsza owiana światłem niebiańskim; jak jej światłość promienieje nad ciemnością doliny, tak światło kościoła promienieć powinno ludom67.

Wydaje się, że Flattowi udało się uchwycić coś z autentycznego doświadczenia przeżytego na Świętym Krzyżu, choć oczywiście nie da się powiedzieć, jak dalece na jego charakter wpłynęło romantyczne usposobienie podróżnika. Wywołało je – co istotne – nie zetknięcie z przestrzenią kościoła i klasztoru, ale panteistycznie uchwycone widowisko wschodu słońca na szczycie Łysej Góry. Światłość w jego opisie zstąpiła na ziemię niczym „sam Bóg wielkości, łaski, piękna i miłości”. Du-chowe przeżycie wywołane m.in. grą światła na niebie podróżnik wyzyskał dla własnych kreacyjnych celów. Umetaforycznił i wpisał w los Polski: „różowy blask Bolesławowych czasów stępuje na młodziuchną Polskę, spowitą jeszcze w ciemno-ściach pogaństwa”. A nadto w doświadczonym przez Flatta pejzażu nieba to „świą-tynia pańska” jako pierwsza została spowita światłem niebiańskim. Opromienienie, światłość, blask wpisane zostały w pejzaż miejsca, nadając mu cechy świętości. Konsekwencją przeżytego na Łyścu „metafizycznego zachwytu” będzie przekona-nie Flatta o mocy miejsca, które uzdrawia:

67 O. FLATT, Góra Świętokrzyska. Ustęp z notatek podróżnych, [w:] Księga Świata. Wiadomości z dziedziny nauk przyrodzonych, historyi krajów i ludów, żywoty znakomitych ludzi: podróże, opisy ciekawych miejscowo-ści, wód słynniejszych, odkrycia i wynalazki, ważniejsze zajęcia przemysłowe, obrazy towarzyskie, statystyczne, ekonomiczne, i t.p., cz. 2, Warszawa 1856, s. 199–200.

70 Anna KURSKA

położenie klasztoru w cudnie pięknej okolicy, odświeża i odmładza serce. Samotność wśród puszczyleśnej, oderwanie od zgiełku świata, wzbicie się nad jego marności, z okiem w niebo zwróconym, uskrzy-dlać musi serce ku Bogu i wieczności, i otwierać źrenicę ducha do jasnego zbadania wewnętrznej istoty. A wreszcie czyż łaska Boża, przez tyle wieków widomie tryskająca z ramion cudotwornego krzyża, kryjące-go w sobie relikwię Zbawiciela, czyż ta łaska nie opromieni zbłąkanych68.

Flatt w relacji mieszał style wypowiedzi. Zderzał patos z humorem („czysty pryzmat poezji przez jaki spoglądałem na górę świętokrzyską zakopcił się sadzami niechęci i znużenia”); nie bez ironii odwoływał się do przekonań Sobieszczańskiego, w jego mniemaniu oschłego orędownika prawdy:

Nie pod badawczym szkłem archeologa jawi się tu piękno: stanie ono wam w żywe oczy, i dość mieć ser-ce, dość kochać atmosferę, którą oddychamy, by ta piękność krajowidem przed nami rozlana, wsiąknęła w atomy krwi, we fibry duszy naszej.

Wyobraźcie sobie kolosalną wyniosłość, nabrzmiała prawie do 2000 stóp nad powierzchnią Bałtyku, otu-loną bujnie spływającym płaszczem zieleniejącej, a w tajemniczych ostępach, w czarnej pomroce gęstwi-ny leśnej niknącej puszczy. Na grzbiecie tej góry, której szczyt w chmurnej obsłonie wiedzie pogadankę z jednoplemiennymi siostrzycami: Chełmem, Jeleniowską, Witosławską i górą Św. Katarzyny – wznosi się klasztor i kościół; jego wieżyce, jak dwa ramiona błagalnie ku niebu wzniesione, w odległą dal kilkomilo-wej panują okolicy, a choć już z oka znikną – to sława i dzieje świętokrzyskiej góry szeroko brzmią jesz-cze po rozległej sławiańskiej ziemicy. Te smagłe wieżyce widnej w oddali kolegiaty, to Opatów, w którym najprzód Templariusze, a potem lubuscy rozkazywali biskupi; tu bliżej to Łagów, pamiętny w dziejach tatarskich najazdów; a tam znów dalej w tymże kierunku – ta szczupła i biedna mieścina wśród piaszczy-stego morza tuląca się w koło swojej świątyni – toż to owe słynne niegdyś światłem i bogactwy polskie Ateny – ariański Raków. Pod sinawo-chmurną mgłą karpacką odkreśla się widok Krakowa – ale go okiem, choć w szkło uzbrojonym, dopatrzeć nie mogłem. Widok z świętokrzyskiej góry odmienne zupełnie czynił na mnie wrażenie od krajowidów jakie podziwiałem z jasnogórskiej wieży i z ruin chęcińskiego zamku. Wzniosła religijność wrażeń Częstochowy splatała się tu z urokami natury chęcińskiej: a miała wyższość świętokrzyska góra i odległą starożytnością, i tłem dziejowym, i tą odrębną, wyłączną charakterystyką, jaką posiada jedyny w kraju łańcuch łysogórski, budzący tęsknotę do Tatrów, których jest przeczuciem, przedsionkiem i jakby z dala już błogosławi sławiańskie góry cudotwornym krzyżem Zbawiciela69.

Widziany z wieży kościelnej krajobraz Flatt łączył z historią, a nie mogąc ze względów cenzuralnych odwołać się do polskości, mówił o „ziemicy sławiańskiej”. Wzmacniał znaczenie Świętego Krzyża przez syntezę miejsc: klasztoru częstochowskiego i zam-ku chęcińskiego. Także w ten sposób przywracał Łysej Górze aurę wielkości i sakral-ności – spajał w przedstawianym obrazie kulturę z naturą. Zamykał swoje doświad-czenie podróżne znamienną konkluzją:

dziś widziałem tylko przed sobą apoteozę chrześcijaństwa: przed blaskiem opromieniającym Mons Crucis, zbladł zupełnie bogaty w czarodziejskie gadki Mons Calcus. Twardowskiego cień i wielki sejm czarownic łysogórskich – przyćmiła mi zupełnie olbrzymia, bohaterska Chrobrego postać, cały wiek blaskiem spoj-rzenia opromieniająca. Ten obraz już stale wpił się w moją głowę i coraz dalej się rozplatał, kiedym się wpatrzył w cudny pomnik ręką Szajnochy Bolesławowi wzniesiony. Równolegle z bohaterem moim wynu-

68 Ibidem, s. 202.

69 Ibidem, s. 204.


rzała się z mgły zamierzchłych wieków druga olbrzymia postać, nosząca na czole namaszczenie wiekowej myśli, chryzmat geniuszem zwany... to Karol Wielki [...] to porównanie: Bolesław Chrobry – i Karol Wielki [...] w Bolesławie treść i początek i przyszłość sławiańszczyzny, jak odtworzono ducha germanizmu w wielkim pogromcy Witykinda. I miałażby ta piękna myśl zaginąć?70

Konkluzja wyrastająca z doświadczenia miejsca miała wspierać ducha „sławiańskie-go”, porównanie zaś Bolesława do Karola Wielkiego wzmacniać przekonanie o wiel-kości tej postaci w dziejach. Flatt przedstawił Bolesława Chrobrego, zgodnie zresz-tą z duchem epoki romantycznej, jako wielkiego rycerza wspierającego przemianę „Sławian” (nie użył ani razu słowa „Polska” prawdopodobnie ze względu na cenzurę). Poświadczając, że Łysiec daje siłę i wiarę (w domyśle w odrodzenie Polski), odnawiał sakralny charakter miejsca, nazywając go „Mons Crucis”.

Warto pamiętać, że Oskar Flatt powędrował na Święty Krzyż w czasie, gdy klasztor za-mieszkiwali demeryci – zdrożni księża. Miejsce więc, w zestawieniu z bogatą i świet-ną, choć dramatyczną historią, poddane zostało degradacji. Flatt jednak odnalazł w naturze siłę odrodzeńczą, zarówno dla swych wrażeń i przeżyć, jak i dla odkrycia chrześcijańskiego ducha miejsca. Doświadczenie wewnętrzne przysłoniło trywial-ność rzeczywistości.

Inną drogą poszedł Władysław Maleszewski, który w sfabularyzowanej podróży zaty-tułowanej Wycieczka w Świętokrzyskie Góry. Wyjątki z wędrówki na kwestarskim wózku tworzył nowy mit miejsca – samozatraty. Opowiadał o rzeczywistej i duchowej jego ruinie, miejscu, które zatraciło więź z dawnością: „wszystko tu stoi pustkami, wszystko opuszczone, wszystko pokrywa się trupią wilgocią i zielenią”71. Warto zwrócić uwagę, że podróżnik wydał tę sfabularyzowaną podróż zaledwie rok później niż Oskar Flatt, w którego relacji nie ma śladu ruinowego obrazu. Maleszewski przeciwnie, nie ukry-wał zniszczenia: „pierwsze piętro zupełnie zrujnowane i opuszczone”. Julian Bartosze-wicz, opowiadając o dziejach Świętego Krzyża w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1860 r., zwracał uwagę na odczucia podróżników odwiedzających miejsce właśnie w czasie, gdy klasztor był siedzibą demerytów:

smutny widok sprawić musi podróżnikowi, gdy w krainie dawnych cudów i siedzibie bogatych opatów, napotyka tylko przykłady ułomności ludzkich72.

Przygnębienie to ogarnęło podróżnika Maleszewskiego, który winił za ruinę Święte-go Krzyża polskie społeczeństwo, mało dbające o narodowe pamiątki. Jednak nie do końca wiadomo, czy rzeczywiście klasztor był w późnych latach 50. w stanie ruiny.

70 Ibidem, s. 204–205.

71 W. MALESZEWSKI, Wycieczka w Świętokrzyskie Góry. Wyjątki z wędrówki na kwestarskim wózku, „Kronika Wiadomości Krajowych i Zagranicznych”, 1857, 145, s. 3.

72 J. BARTOSZEWICZ, Kościół i klasztor, s. 187, przytacza z dokumentów fragment rejestrujący liczbę osób zamieszkujących klasztor na Świętym Krzyżu po przeznaczeniu go na zakład dla zdrożnych księży: „W ko-ściele dawnym został administrator, a w klasztorze rozsiadł się instytut, w którym urzęduje rejent, ojciec duchowny, intendent i pisarz. Księży zdrożnych ostatnie wykazy jakie mamy pod ręką (z 1857) następną liczbę podają: z diecezji sandomierskiej i płockiej 4, z krakowskiej i podlaskiej po 3, z kujawskiej 2, z war-szawskiej 1, zakonników 4, razem 20”.

72 Anna KURSKA

Odnawiano go właśnie dla Instytutu Zdrożnych Księży i remont zakończono w sierp-niu 1852 r.73 Pobielono ściany, wprawiano szyby i okratowano okna. Być może Male-szewski myślał o ruinie nie tyle dosłownej, ile symbolicznej, związanej z umieszcze-niem w klasztorze instytucji, która nie wzmacniała jego wagi. Może właśnie dlatego Deotyma, będąc na Łysej Górze we wrześniu 1859 r. (dwa lata po wydaniu Wycieczki Maleszewskiego), nie opisała miejsca; wypełniła relację wrażeniami, które zrodziły się w zetknięciu z mroczną naturą Łysej Góry:

Dotąd w gwarze rozmowy, wśród wesołości towarzyskiej, tylko na wpół można pojąć cechy tego miejsca; dopiero gdy się głosy uciszyły, gdy światła zagasły ogarnęła mnie święta groza – wichry szarpiące klaszto-rem przypominały mi i najsroższe zimowe zawieje i huk najburzliwszego Bałtyku, a powietrze łamało się i dręczyło w przeciągłych wykrzykach muzyki żałosnej, tak żałosnej, jakby skarga pogaństwa opłakujące-go dni swojej potęgi lub jak rozdzierające chóry duchów żyjących w głębi czyśćca. Jak tu człowiek czuje się daleko od świata człowieczego! Jak daleko! A tak się czuje bliskim żywiołów, że mu się ciągle zdaje, iż odkrywa jakąś wielką tajemnicę stworzenia74.

Deotyma – za Dziekońskim – kreowała w romantycznym stylu doświadczenie miej-sca, o którym pisała: „straszna też jest ta ustroń w obłokach ukryta”; co sympto-matyczne, odkrywała ducha Łyśca nie przez odnawianie opowieści o przeszłości, lecz przez opisy szalejącej natury75. W niej właśnie, podobnie jak Wójcicki, Dzie-koński i Flatt, odnajdywała „moc” Świętego Krzyża. Tym razem jednak nie w pej-zażu nocy ani wschodzącego słońca, lecz w zawierusze: ulewie, wichrze, a nade wszystko przepastnej mgle, „światem złudzeń otaczającej wędrowca”, kreowała obraz miejsca. Pisała, że na Łyścu doświadczyła wraz z towarzyszącymi jej osobami czegoś szczególnego: „Zdawało się nam, że jesteśmy igraszką sił jakichś bliskich, a niewidzial nych”76. Zachwycona przeobrażającą się naturą, której przyglądała się z bliska, uznała, że „tu”, czyli na Świętym Krzyżu i w jego okolicach, „jeszcze są czary”. Łysa Góra stała się dla niej „górą czarów” nie przez pamięć o ludowych wierzeniach, ani też przez opowieści o cudach relikwii, lecz dzięki spektaklowi natury, który ro-zegrał się przed jej oczyma i pozwolił na niezwykłe doświadczenie miejsca, pozwa-lające mocno odczuć kruchość ludzkiego istnienia. Autentyczność doświadczenia i jego siła spychały na plan dalszy to, co bolesne, a związane z czasem historycznym i materialną ruiną klasztoru.

Zdecydowanie inaczej – kontrapunktowo wobec wszystkich przedstawionych tu rela-cji – ułożył swą opowieść o pobycie na Łysej Górze malarz i karykaturzysta Franciszek Kostrzewski. Zapisał ją w Pamiętniku wydanym w 1891 r. Trudno ustalić, w którym roku Kostrzewski był na Świętym Krzyżu. Wiadomo jednak, że bywał wraz z innymi mala-

73 A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia. Instytut Księży zdrożnych (1853–1863) i więzienie rosyjskie (1886 – 1914) na Świętym Krzyżu, [w:] D. OLSZEWSKI, R. GRYZ (red.), Klasztor na Świętym Krzyżu w polskiej kulturze narodowej, Kielce 2000, s. 174.

74 J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, nr 14, s. 3.

75 Warto zwrócić uwagę, że Długosz w kronikarskiej relacji zwracał uwagę na niezwykły widok góry, jej dzikość i grozę.



rzami w Kielcach u Tadeusza Zielińskiego, który wielokrotnie gościł artystów w swoim domu w latach 40. i 50. XIX w. I właśnie z Kielc wiele razy wyprawiał się w bliższe i dalsze okolice Gór Świętokrzyskich. Tym razem Kostrzewski na Łysą Górę wybrał się z literatem Piotrem Jaksą Bykowskim, Kazimierzem Lubomirskim i jego guwernerem Anielewskim oraz Zapolskim, obywatelem z Wołynia:

Przybyliśmy już samym wieczorem na wierzch góry pod klasztor. Noc była dość ciemna i na górze natural-nie wilgotna. Zadzwoniliśmy do furty klasztornej, przez szparę furtian zobaczywszy kilku ludzi w kapelu-szach fantastycznych i dosyć, mimo chłodu, wesołych, wziął nas za zbójców, i do klasztoru nie wpuścił; co się ogromnie Bykowskiemu podobało. Machnęliśmy ręką na tę niegościnność i ostrożność, i nazbierawszy suchych gałęzi rozpaliliśmy wielkie ognisko; a posiliwszy się zabranymi z Kielc prowizjami, po kilku łykach wybornego wina, otuleni od wilgoci w płaszcze i pledy, legliśmy koło ogniska, i gwarząc wesoło noc całą, doczekaliśmy się dnia białego77.

Oczywiście oglądali obrazy Smuglewicza, opisywane wcześniej przez wielu podróż-ników. Pojawia się w tej relacji bardzo rzadka w podróżach na Święty Krzyż wzmianka o tym, że możliwe było zejście do podziemi. W relacji Kostrzewskiego Kazimierz Lu-bomirski postanowił odnaleźć grób swego przodka:

Po otworzeniu trumny znaleźliśmy naturalnie zeschły szkielet. Na pamiątkę uciął pan Kazimierz kawałek atłasu z żupana nieboszczyka; kawałek ten atłasu był jeszcze koloru amarantowego i tak mocny, że roze-rwać się nie dał78.

Tego typu proceder był dość częsty w wędrówkach po kraju. Odwalali wieka trumien niemal wszyscy podróżnicy. Schodzili w tym celu do podziemi i Niemcewicz, i Hoff-manowa, ale na pewno nie na Świętym Krzyżu. Powstaje nawet wątpliwość, czy aby karykaturzysta nie nazbyt fantazjował.

Kostrzewski – jak widać – posłużył się diametralnie odmiennym stylem w relacji. Z poczuciem humoru i dystansem opowiadał o pobycie na Świętym Krzyżu. Nie sa-kralizował miejsca. Zapewne dlatego, że z charakteru był prześmiewcą i karykatu-rzystą, w komediowym duchu teatralizował zachowania podróżników. Nie bez zna-czenia dla sposobu narracji był również czas wydania Pamiętnika, w którym znalazła się opowieść o wycieczce na Święty Krzyż. Stąd styl daleki od romantycznej egzal-tacji, nastawiony na opowiadanie nie tyle o samym miejscu, ile o urokliwej przygo-dzie wędrowców. Święty Krzyż stawał się w jego ujęciu świetnym miejscem dla po-dróżniczych przygód. Kostrzewski odkrywał więc inny klimat miejsca, wzmacniany przez niesamowitość przyglądania się nieboszczykom w trumnach znajdujących się w podziemiach Świętego Krzyża.

Nowy sposób przedstawiania miejsca w latach 70. XIX w. i później (np. w relacji Zapa-łowskiego, także Siemiradzkiego) łączy się z mocnym już zakorzenieniem realistyczne-go stylu w literaturze, co miało niebagatelny wpływ na wyrazistsze zaistnienie w rela-cjach sfery materialnej, czyli wszystkiego tego, z czym zetknęło się „oko” podróżnika wędrującego z Nowej Słupi na Święty Krzyż. Wydaje się, że w dużo większym stopniu niż

77 F. KOSTRZEWSKI, Pamiętnik z 35 ilustracjami, Warszawa 1891, s. 51–53.

78 Ibidem, s. 53–54.

74 Anna KURSKA

dawniej skupiano uwagę na rzeczach. One też zaczynają zajmować w relacjach ważne miejsce obok rozsnuwanych opowieści o historii miejsca. Tę zmianę – skupienie uwagi na materialnym wymiarze otaczającej rzeczywistości – widać w opowieści wędrowca, którego nazwiska nie znamy, podpisał się bowiem jedynie inicjałami Z. K., ogłaszając w „Gazecie Kieleckiej” z 1874 r. relację z wędrówki-wycieczki na Święty Krzyż79. Obok opisów wystroju architektonicznego i malarskiego wnętrz, głównie kościoła i kaplicy, autor Wycieczki zarówno przypomina dzieje dawne, poddając się legendowej wersji o założeniu świątyni przez Bolesława Chrobrego, jak i opowiada o współczesności. Opowieść łączy z tematem ruiny, który od zapisu Władysława Maleszewskiego stale powraca już w relacjach. Autor-wędrownik przypominał80, że do 1863 r. (a więc wtedy, gdy byli tam Flatt, Maleszewski, Deotyma) klasztor zamieszkiwali demeryci. W narracji anonimowego podróżnika pojawia się szczególna informacja:

W tym czasie klasztor uległ znacznemu zniszczeniu i opustoszeniu, mnóstwo szyb w oknach zostało wybi-tych i mury od licznych kul poorane81.

Ów enigmatyczny i nierzucający się w oczy zapis (Maleszewski także pisał o powy-bijanych szybach) mówi o historii związanej z dramatem powstania styczniowego. Wiadomo, że wokół klasztoru i w nim samym toczyły się powstańcze walki gen. Ma-riana Langiewicza, i że to w tym czasie kulami wybito szyby i poorano mury. Miej-sce z klasztorem i kościołem wpisywał wędrownik w nowy pejzaż historyczny: walk o wyzwolenie narodowe, o którym jednak ze względu na cenzurę nie mógł napisać wprost. Za to utrwalił w słowie kolejne ślady na murach. Przypominał, że kruszyła je natura – wilgoć i ogień – ale także kule zaborcy.

Zapis z 1874 r. poświadczał zakorzenienie się w relacjach z wycieczek i podróży stylu realistycznego, który pozwalał na uważniejsze przyjrzenie się miejscu. Świadectwem podobnej postawy wydaje się relacja Władysława Zapałowskiego, który o wycieczce na Święty Krzyż opowiedział w „Tygodniku Ilustrowanym” z 1882 r.82 Zamiast „czucia” nieskończoności (Dziekoński), zachwytu „niebiańskością wschodzącego na Łysej Gó-rze słońca” (Flatt), dreszczu tajemnicy i niesamowitości (Deotyma) zobaczył pejzaż, który wywoływał skrajnie odmienne wrażenia. Przedstawił „fizjonomię okolicy”:

Podgórze w całej swej rozciągłości stanowi pas ziemi urodzajnej, pomarszczonej jak lice zgrzybiałego star-ca z ogromnymi wklęsłościami, wypukłościami, poszarpanej w dziwny zygzakowaty sposób, a na której potop lub jakiś straszny kataklizm natury położył swe niszczące piętno83.

Taki ogląd mógł świadczyć o potrzebie desakralizacji doświadczanej przestrzeni, a więc także o przeciwstawnej wobec tradycji romantycznej interpretacji miejsca, któ-

79 Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, „Gazeta Kielecka”, 5, 1874, 52, s. 2–3; 54, s. 3; 55, s. 2–3, 56, s. 2–3.

80 Uwagi podróżnika zgodne są z ustaleniami historyków, zob. A. MASSALSKI, Miejsca pokuty i poniżenia, s. 171.

81 Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, 55, s. 3.

82 W. ZAPAŁOWSKI, Wędrówki po ziemi świętokrzyskiej, „Tygodnik Ilustrowany”, ser. 3, 14, 1882, 348, s. 134–135;349, s. 150–151; 350, s. 166–167; 351, s. 191–192; 352, s. 206–207; 353, s. 213–215; 354, s. 238–239; 355, s. 243–244.

83 Ibidem, 348, s. 134.


re otwierało się na nieskończoność. Niewątpliwie relacja z 1882 r. w pewnej mierze nawiązywała do zapisu Hoffmanowej, choć jej autor okazał się nieporównanie bar-dziej skrupulatny. Wystąpił w roli kompetentnego przewodnika obeznanego z historią klasztoru, kościoła i kaplicy Oleśnickich, potrafiącego oglądane miejsce sugestywnie czytelnikowi zwizualizować, wskazując nawet prawą i lewą stronę (w taki sposób rzecz układał Flatt, także Z. K.). Zapałowski nie ukrywał, jak Deotyma, rzeczywistego stanu kościoła i klasztoru na Świętym Krzyżu. Pisał wprost (podobnie jak Flatt), że został przeobrażony w dom poprawy dla zdrożnych księży84, i nawiązywał do ruinowego motywu z opowieści Maleszewskiego. Oczywiście pisał o Świętym Krzyżu znacznie później niż autor Wycieczki, wskazywał jednak na stale już obecny w relacjach ze Świę-tego Krzyża widok zaniedbania i ruiny, wspierając go gotyckimi atrybutami:

Klasztor cały jest w ostatnim upadku i nic w nim nie można odszukać godnego uwagi – jedna wielka i ogólna ruina, siedlisko puszczyków, pająków i różnego rodzaju owadów85.

Ale i Zapałowski miał strategię kreacji miejsca. Nie rozpoczął od opisu ruiny, ale od „przypominania” przeszłości. Najpierw tej krwawej: opowiadał bowiem o dramatach, jakie rozegrały się w tym miejscu, i przywoływał, podobnie jak Niemcewicz, Wójcicki i inni podróżnicy, najazdy Tatarów, Litwinów, Szwedów. W jego narracji Święty Krzyż stawał się przestrzenią symboliczną, doświadczającą wszystkich klęsk, które nawie-dzały Polskę przez wieki. Równocześnie przedstawiany był jako cel pielgrzymek polskich władców: Władysława Jagiełły, Kazimierza IV Jagiellończyka, Zygmunta III Wazy, Władysława IV, Jana Kazimierza i jego żony Ludwiki Marii, Michała Korybuta Wi-śniowieckiego. Zapałowski, „odświeżając pamięć” o Świętym Krzyżu, nadawał wagę miejscu, nierozerwalnie wiążąc je z tragicznymi polskimi dziejami oraz pielgrzymka-mi władców, którzy tam właśnie wzmacniali religijnego ducha. Opowiadając o teraź-niejszej ruinie, mówił jednocześnie o dramatycznych dziejach i wadze, jaką polscy królowie przywiązywali w przeszłości do Świętego Krzyża. Tym samym poddawał się, podobnie jak i inni wędrowcy, patriotycznemu nakazowi, by obraz teraźniejszej rui-ny wspierać nie teatralizacją natury, ale przeszłą wizją wielkości. Miejsce stawało się w jego kreacji jakąś esencją polskiego doświadczenia, którego istotą była tragedia i wielkość; warto jednak dodać – doświadczenia rozpoznawanego poza sferą sacrum. Można by więc powiedzieć, że Zapałowski powracał do narracji wspierającej budo-wanie czy podtrzymywanie wagi miejsca przez nawiązania do historii. Wydaje się, że jego relacja z wędrówki przekonuje, iż poetyka kształtowania wizerunku miejsca poddana była ciągłej zmianie. Dowodem może być również nieco późniejsza, po-chodząca z 1887 r., relacja Józefa Siemiradzkiego86. Zapałowskiego i Siemiradzkiego złączyła potrzeba szczerości, czyli nieukrywania istniejącego stanu rzeczy. Opowieść

84 Podróżnicy wymieniają różne daty związane z przeobrażeniem klasztoru w dom poprawy dla zdrożnych księży. Zapałowski podaje rok 1849. Historycy współcześni zaś piszą, że w latach 1853–1863 znajdował się na Świętym Krzyżu Instytut Księży Zdrożnych. Zob. A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 171–192.

85 W. ZAPAŁOWSKI, Wędrówki po ziemi świętokrzyskiej, nr 350, s. 166.

86 J. SIEMIRADZKI, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, „Tygodnik Ilustrowany”, ser. 4, 10, 1887, 246, s. 181–182; 247, s. 198; 248, s. 212–214.

76 Anna KURSKA

Siemiradzkiego zdominował temat więzienia, które powstało w 1886 r. na Świętym Krzyżu87. Jego narracja zyskała nowy temat. Już podczas wchodzenia na Łysiec, a po-tem spoglądania z wieży, jego oko zwracało uwagę na więzienie:

Przez otwartą bramę dostajemy się na obszerne podwórze, otoczone niskim murem; na lewo w rogu dzie-dzińca wznosi się czworograniasta, niska dziwacznego kształtu dzwonnica, wprost nas kościół, frontem w przeciwną stronę, t.j. na zachód zwrócony, a że o kilka kroków od drzwi kościelnych wznosi się wysoki mur więzienny, znikąd więc dzisiaj całego gmachu okiem objąć niepodobna88.

Należący do zwyczaju opis widoku z wieży został przez Siemiradzkiego wzbogacony szczególnym obrazem:

Pod nogami naszymi mury klasztoru, zamienionego obecnie na więzienie, a dalej biały pas nowo-budują-cej się szosy do Kielc, malowniczo odbijającej się od ciemnej zieleni okalającego boru89.

Dopełniał tę widoczną z wieży panoramę więzienną Tadeusz Dybczyński na początku XX w.:

Z wierzchołka wieży widzieliśmy wszystkie jego zabudowania, studnie wykute na podwórkach, strażni-ków przechadzających się z bronią na warcie, wreszcie samych więźniów w szarych ubraniach, którzy wy-glądali przez okna lub na podwórkach wygrzewali się pod ścianami na słońcu90.

Nowa „atrakcja” na Świętym Krzyżu bardzo zajęła Siemiradzkiego. Znacznie więcej uwagi poświęcił zwiedzaniu „zakładu”, czyli więzienia, niż kaplicy Oleśnickich, o byt-ności w kościele zaś w ogóle nie wspomniał. Rolę przewodnika w tej wycieczce pełnił niestereotypowo dozorca więzienny. Siemiradzki relacjonował:

Po szerokich żelaznych schodach, zamkniętych na ciężkie, żelazne podwoje, wchodzimy do dużej sali dawnego refektarza, dziś obróconego na salę roboczą – dotychczas w teorii tylko – stoi w niej bowiem kilkadziesiąt ręcznych warsztatów tkackich zupełnie nieczynnych. Stąd po długich i wąskich korytarzach ciągnie się szereg cel rozmaitych, gdzie się po kilku i kilkudziesięciu nieraz więźniów mieści. Przez ma-

87 Przygotowania, by klasztor stał się więzieniem, trwały już w 1883 r. W „Gazecie Kieleckiej”, 1883, 70, s. 2, zamieszczono odpowiedź na artykuł opublikowany w nrze 67, w którym autor tekstu wyrażał zanie-pokojenie pracami prowadzonymi w kościele na Świętym Krzyżu. Pisał o zalaniu wodą zakrystii. Prowa-dzący roboty tłumaczył: „Piętro nad korytarzem dolnym prowadzącym do kościoła ma otrzymać inne jak dotychczas przeznaczenie, piętro więc to musi być przerobionym, a przez to koniecznie wypada wiązania dachowe stare rozebrać, a dopiero według planu nowy dach postawić. [...] mam zastrzeżone – pisał da-lej – abym do wiązań dachowych na cały budynek użył drzewa zdatnego ze starych wiązań [...] zakrystia przykrytą zostanie, lecz nie pierwej aż dach nowy będzie ułożony, jak wyżej objaśniłem ze starego drzewa jakie się okaże zdatnym do tego”. Wyjaśnienia składał przedsiębiorca robót, który deklarował, że „czuje się w obowiązku oświadczyć każdemu, że chociaż chęć zysku mną kieruje to jednak takowa nie sięga do tyla, aby kościołowi zagroziła – bo jakkolwiek jestem Żydem, to jednak obchodzą mnie pamiątki tego kraju, w którym się urodziłem i te mam w poszanowaniu i czci jak katolicy, a może nawet więcej. Że zakrystia i korytarze musiały zamoknąć to wina deszczów, których nie miałem mocy zatrzymać. Mimo to starałem się aby choć w części zabezpieczyć kościół od wilgoci i w tym celu przeprowadziłem rynny między ko-ściołem a sklepieniem zakrystii aby wodę spływającą z dachu kościelnego odprowadzić poza sklepienie”.

88 J. SIEMIRADZKI, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, nr 247, s. 198.

89 Ibidem.

90 T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty. Opis 80-o milowej pieszej podróży po kraju, Warszawa 1909, s. 45.


lutkie, wąskie okienka we drzwiach każdej celki wyglądały ciekawe oczy, kryjące się natychmiast, ilekroć ktokolwiek z nas do okienka się zbliżał91.

Więzienie Świętokrzyskie jest przeznaczone dla kryminalistów skazanych na mniej niż trzyletnią wieżę. Jest ich tutaj trzysta kilkudziesięciu, a utrzymanie ich wiele nastręcza trudności z powodu niewygodnej komunikacji z Kielcami (szosa nie jest jeszcze wykończona), brak wszelkich produktów w Słupi Nowej oraz najdotkliwszego ze wszystkich braku wody – cysterna bowiem wybudowana wielkim kosztem przez pół roku prawie bywa pustą92.

Siemiradzki pokazał, że w latach 80., gdy klasztor przekształcono w więzienie, miej-sce utraciło dawną wagę i klimat. Zostało zawłaszczone przez swe nowe przezna-czenie, co widać w relacji aż nazbyt dobrze. Autor, doświadczając tak diametralnie różnych wrażeń, na które złożyły się przeżycia związane z relikwią oraz zetknięcie się z realiami więzienia urządzonego w klasztorze, nie poddał się przygnębieniu. Przeciwnie, urok spaceru po lesie ze „śpiewem i deklamacjami” (może były to pie-śni patriotyczne i Dziady cz. III?) nie został zakłócony, jakby nie starczyło już czasu na refleksję o bolesnym losie Świętego Krzyża. Siemiradzki po prostu nie poddał się symbolicznemu terrorowi miejsca. Zachował dystans i realizm spojrzenia bez angażowania emocji. Wydaje się jednak, że założenie więzienia na Świętym Krzyżu zainspirowało do nowej lektury miejsca, przeciwstawnej realistycznemu oglądowi Siemiradzkiego. Jej autorem był Michał Elwiro Andriolli. On właśnie narysował ople-ciony wysokim murem więziennym klasztor, który sprawiał wrażenie gotyckiego zamku (ryc. 1)93. Aby uzyskać taki efekt, wybrał znaczący punkt widzenia, uchwycił na rysunku spojrzenie skierowane z dołu ku górze, co pozwoliło stworzyć wrażenie strzelistości i wielkości budowli przytłaczającej swoim ogromem. Andriolli, tworząc taki wizerunek Świętego Krzyża, ostro przeciwstawiał się idyllicznej tradycji przed-stawiania klasztoru w pejzażu94. Rysunki Kostrzewskiego, Gersona, Ordy były utrzy-mane w ciepłej tonacji nastrojowej. Eksponowały bryłę klasztoru przede wszystkim przez zastosowanie różnych odcieni bieli, która dawała efekt świetlistości w kontra-


92 Ibidem. Warto dodać, że owe nieczynne warsztaty tkackie w relacji z 1887 r. były ostatecznie wykorzy-stane. W „Gazecie Kieleckiej”, 26, 1895, 60, s. 1, podano: „W ciągu ostatniego kwartału w oddziale rękodziel-niczym wyprodukowano: płótna lnianego, pakułowego 2,224 arszyny, przędzy rozmaitej 1,083 motków, naszpulowano nici 25 pud., 14 f. sznurków gładkich”. A więc refektarz klasztoru Świętego Krzyża stał się fa-bryką. Jednocześnie nie godzono się na degradację i podejmowano działania restauracyjne. Z kolei „Gazeta Kielecka”, 29, 1898, 45, s. 2, zamieściła apel rektora kościoła Świętego Krzyża Józefa Mączyńskiego o wsparcie finansowe, by odnowić freski i obrazy Smuglewicza. Mączyński, chcąc zachęcić do hojności, przypominał, że ks. Molecki pokrył kościół miedzianą blachą i rozpoczął restaurację organów; ks. Tarło z ofiar miejscowych pozłocił cyborium, skończył restaurację organów, posrebrzył lampion i niektóre lichtarze.

93 Właśnie tak zobaczył zabudowania klasztorne i kościół autor Korespondencji ze Świętego Krzyża: „Wy-sokie mury z zabudowaniami i strome skały zewsząd otaczają świątynię nadając jej wygląd małej twierdzy lub jakiegoś starożytnego zamku [...]. Harmonię całości jednak tylko psuła dzwonnica, obdarta z blachy i nieszczęśliwie zostawiona niepokrytą na działanie wichrów”, „Gazeta Kielecka”, 35, 1905, 30, s. 2.

94 Trzeba jednak dodać, że przesłał Adamowi Pługowi rysunki klasztoru nawiązujące do stylu Kostrzew-skiego i Gersona. Zob. M. E. ANDRIOLLI, Z przejażdżki po kraju. Listy Andriollego do Adama Pługa, „Kłosy”, 43, 1886, 1098, s. 40.

78 Anna KURSKA

ście z ciemnym tłem okalającej ją natury. Andriolli wybrał nie tylko inny punkt wi-dzenia, ale odrzucił także kontrast. Klasztor w jego ujęciu zatracił jasność, by stopić się z mroczną naturą. W słowie ujął to tak: „Mury spięły kilka potężnych gmachów, za murami dzika natura”. Oczywiście genezę takiego przedstawienia można łączyć z przeobrażeniem klasztoru w więzienie, ale nie tylko. Andriolli w listach do Adama Pługa odsłaniał charakter doświadczanego przez siebie miejsca. Fascynowały go jo-dły, a także ekspansywność natury oraz jej „ciemne głębie”. Szczególnie mocno prze-żywał bliskość osaczającej go przyrody:

Zdaje mi się, żem tak poważnego legendowego lasu nigdy nie widział. Co chwila się wyczekuje jakiegoś zjawiska. To Litwin na koniu zaglądający, czy nie śpią czaty na wałach. To biały mnich, wsparty o pień, a w myśli mu młodość się przesuwa; to krwawe sceny, których tu dużo było; to Świst i Poświst, co krzyż usiłują zdmuchnąć ze szczytu95.

Ryc. 1. E. M. ANDRIOLLI, Klasztor Ś-to-Krzyzki, ser. 4, 10, „Tygodnik Ilustrowany”, 1887, 247, s. 193.Ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach

95 Ibidem, s. 42.


Podróżnik przeniósł pamięć historii miejsca z przestrzeni architektonicznej zawłasz-czonej przez carskie więzienie w naturę: w las, który nazwał „dramatycznym”. Jego mroczność stworzyła w wyobraźni rysownika nowy wizerunek Świętego Krzyża, w jakiejś mierze korespondujący z Niemcewiczowskim. Gotyckość widzenia miej-sca poświadczana była już wcześniej zwłaszcza przez tych podróżników, którzy nie przysłaniali dokonującej się ruiny klasztoru i kościoła. Ruinowość miejsca wzmacniały obrazy zawłaszczania przez naturę zaniedbanych pustych cel klasztornych, z których przez wybite okna wyfruwały jaskółki i wróble; w oratorium gnieździły się nietoperze, a poddasze kościoła, jak opowiadał Tadeusz Dybczyński, zamieszkało „różne ptactwo, nie wyłączając puchaczy”, a także nietoperze, myszy i szczury. Temat ruiny pojawił się już u Żegoty Pauliego (1835 r.), potem wyraźniej u Pawła Bolesława Podczaszyń-skiego (1842 r.), wreszcie u Maleszewskiego (1857 r.), Z. K. (1874 r.), Zapałowskiego (1882 r.) i innych. Wydaje się, że doświadczeniem dojmującym w przestrzeni klaszto-ru nie do końca wyrażonym wprost przez podróżników była cisza, w której intensyw-niej słychać było dźwięk klucza w zamku, gdy otwierano podwoje zakrystii czy ko-ścioła (Podczaszyński), trzepot skrzydeł ptaków wylatujących „z pustych okien”, gdy zaglądano do wirydarza (Podczaszyński), dźwięk kroków: „Przez sklepione korytarze, w których każde stąpnienie tak posępnym rozlega się echem” (Deotyma). Intensyw-ność doświadczanej ciszy wzmagała pustka. Andriolli zwierzał się Adamowi Pługowi: „W niedzielę trochę się tu ożywia, w dnie powszednie zamiera tak, iż by się zdało, że człowiek w tych stronach to zjawisko”96. Nic dziwnego, że poddani pustce i ciszy miej-sca nie zauważali dzwonnicy. Wydaje się, że to był jeden z bardziej dramatycznych aspektów doświadczenia, o które ocierali się podróżnicy na Świętym Krzyżu zwłasz-cza w drugiej połowie XIX w.

W końcu XIX w. znacząco zaczął się zmieniać charakter relacji z wędrówek na Świę-ty Krzyż. Widać to już także w zapisie Siemiradzkiego, dla którego spacer po lesie stanowił ważną część pobytu na Łysej Górze. Jeszcze wyraźniej można to zauważyć w Wycieczkach po kraju Jankowskiego. Jego zapis wędrówki na Święty Krzyż zdomi-nowało zainteresowanie przyrodą: fauną i florą, charakterem widzianego krajobrazu, geologią i hydrografią, a nawet charakterystyczną dla tego regionu rasą bydła. Miej-sce i historia z nim związana zostały zepchnięte na margines. Jankowski bowiem po-służył się najbardziej stereotypową narracją, można by powiedzieć rodzajem kliszy, która pozwoliła mu w nieprawdopodobnym skrócie, kalejdoskopowo przedstawić najbardziej efektowne wątki opowieści o Świętym Krzyżu: o wojnie, cudach, skar-bach, pożarze kościoła w 1777 r., kaplicy, o niewyjaśnionych losach grobu Jeremiego Wiśniowieckiego, widoku z wieży, czarownicach. Ciekawe, że właśnie więzienie na Świętym Krzyżu zainspirowało Jankowskiego do odejścia od stereotypowej opowie-ści na rzecz historii o świętokrzyskich zbójcach. Ale w zlepku i chaosie najróżniej-szych informacji nie było miejsca na przedstawienie indywidualnego stosunku do odwiedzanego miejsca ani jego reprezentacji.

96 Ibidem, s. 41.

80 Anna KURSKA

W relacjach z pobytu na Świętym Krzyżu w późnych latach XIX w. coraz większą wagę przywiązywano do tego, co widzi oko. Nie od początku tak było. Dla dawniejszych podróżników dużo większe znaczenie miały opowieści o dziejach miejsca, jego aurze, którą tworzyły głównie legendowe narracje, ale i opisy spektaklów natury i widziane-go z Łysej Góry krajobrazu.

W stronę rzeczy

Interesujące byłoby odsłonić jeszcze inny aspekt doświadczenia wędrowców, któ-rzy dotarli w XIX w. na Święty Krzyż: pokazać, w jakim stopniu oni sami „dotykali” zmysłami materialnej strony przestrzeni, a więc i miejsca, do którego wędrowali. Nie jest to wcale łatwe zadanie, niezmiernie bowiem trudno oddzielić w zapisach wiedzę od doświadczenia oka, zwykle mocno splecionych ze sobą. Tradycyjnie nar-racja rozpoczynała się w Nowej Słupi, ponieważ to głównie stamtąd wędrowano na Łysą Górę w XIX w. Zatrzymywano się obok kamiennej figury, o której snuto różne opowieści. Sobieszczański zebrał wiele ich wersji i wydał w Wycieczce archeologicz-nej97, a po nim uczynił to Józef Gacki w monografii98. Sobieszczański przedstawił dokładny opis posągu:

Wyobraża on człowieka w postawie klęczącej, który twarz ma już przez swawolę ludzką nadpsutą: czoło wysokie, głowa okrągła i jakby ogolona; ubrany w suknię długą, do kostek sięgającą, na niej ma płaszcz z kapturem, który głowę okrywa, rękę lewą w płaszcz obwiniętą ma na chuście, jakby na temblaku zawie-szoną, i w niej ślad czegoś odłamanego, zapewne krzyża; prawa zaś odziana w rękaw, jakby od drucianej koszuli; zresztą obie ręce są na piersiach złożone do modlitwy, a torba wisi na boku99.

Tak szczegółowy opis pozwala przypuszczać, że jego autor był dość uważny w chwy-taniu naocznego świata. Tymczasem ów zapis nie jest dokumentem obrazu uchwy-conego przez oko tego właśnie podróżnika. Autorem cytowanej wyżej deskrypcji był bowiem Paweł Bolesław Podczaszyński, a Sobieszczański po prostu z niej skorzystał, jak to było wówczas w zwyczaju. Zapis nie jest więc dowodem uważności doświad-czenia zmysłowego Sobieszczańskiego, choć – jak można sądzić – najbardziej mu odpowiadał, skoro się nim posłużył. Ów przykład pokazuje, jak trudno (ryzykownie) zawierzyć XIX-wiecznym zapisom jako dokumentom odsłaniającym naoczność po-znania. Nadto wiedza o miejscu często zawłaszczała autentyczność i bezpośredniość doświadczenia. A cóż dopiero wówczas, gdy rzecz – kamienna figura znajdująca się u podnóża Łyśca przy drodze na jego szczyt – nie dawała się w pełni pochwycić po-znawczo. Wójcicki nie miał wątpliwości, że to postać Emeryka100. Hoffmanowa rela-

97 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 105–106. O kamiennej figurze pisał L. GAWLIK, Wokół figury tzw. „pielgrzyma świętokrzyskiego” z Nowej Słupi, [w:] M. DERWICH, K. BRACHA (red.), Z dziejów opactwa świętokrzyskiego, s. 127–152.

98 J. GACKI, Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, Warszawa 1873, s. 49–53 (reprint: 2006).




cjonowała zasłyszane opowieści: „jedni mówią, jest to figura pokutnika, jak więcej osób twierdzi, pokutnicy”101. Flatt wprost odkrywał kłopot:

kamienny posąg w klęczącej postawie, mężczyzny czy kobiety trudno odgadnąć w starożytnym tym za-bytku [...]. Lud okoliczny opowiada legendę o tej kobiecie, bo kobietą mieni ten posąg powszechny głos ludu (choć go niektórzy przewodnicy nawet Emerykiem nazywają)102.

Zastanawiające, że zetknięcie się z figurą, jej naoczne poznanie nie weryfikowało opowieści, w których występowała raz w roli mężczyzny, innym zaś razem kobiety. Widać to wyjątkowo wyraźnie również w ikonicznych reprezentacjach pochodzą-cych z XIX w. Leszek Gawlik przywołał ich kilka103. Były wśród nich rysunki: Kazimierza Stronczyńskiego104, Pawła Bolesława Podczaszyńskiego z 1842 r.105, Michała Elwiro Andriollego z 1887 r. (Figura z Nowej Słupi pod Świętym Krzyżem)106; cynkografia piel-grzyma z roku 1847107 (Figura kamienna na Łysej Górze) opublikowana przez Juliana Bartoszewicza jako ilustracja do artykułu Kościół i klasztor na Łysej Górze108; warto do-dać do tego spisu fotografię „pielgrzyma” z 1902 r. zamieszczoną w książce Aleksandra Janowskiego Wycieczki po kraju (Warszawa 1902). Przyglądając się tym ikonograficz-nym reprezentacjom, nie ma wątpliwości, że figura przedstawiona przez Andriollego ma brodę („Nieforemna ta prawie bryła, przedstawia klęczącego mężczyznę z brodą w opończy”)109. Z kolei z wizerunku wydanego przez Sobieszczańskiego można wno-sić, że ma raczej wąsy. Pozostałe przywołane przez Gawlika w istocie nie pozwalają na jasne rozstrzygnięcie. Fotografia mogłaby być pomocna w procesie ustalania płci ka-miennej figury, ale niestety jest mało wyraźna. Także konfrontacja ze współczesnym doświadczeniem nie przyda się na nic, ponieważ twarz pielgrzyma została mocno uszkodzona w 1909 r.; nie wiemy więc, jak naprawdę wyglądała, kiedy przyglądali się jej XIX-wieczni wędrowcy. Kłopoty z rozpoznaniem figury uświadamiają migotli-wość naocznego poznania, które mocno wspierane było słowem. Żegota Pauli nie dowiedział się nic o „posągu”, toteż nie zastanawiał się, kogo przedstawia kamienna postać110 – po prostu zabrakło spoiwa na narrację. Można przypuszczać, że to nie


102 O. FLATT, Góra Świętokrzyska, s. 199.

103 L. GAWLIK, Wokół figury, s. 127–152.

104 Opublikowany przez H. ŁOPACIŃSKIEGO w Z puścizny naukowej po ś.p. Kazimierzu Stronczyńskim, „Wisła”, 1903, 3, s. 351.

105 Ilustrację tę opublikował M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego o stanie techniki, hutnictwa i górnictwa żelaznego w zagłębiu Staropolskim z r. 1842, [w:] J. PAZDUR (red.), Studia z dziejów gór-nictwa i hutnictwa, t. 1, Wrocław 1957, s. 360.

106 Ilustracja do artykułu J. SIEMIRADZKIEGO, Z wycieczki w Góry Świętokrzyskie, nr 246, s. 181.

107 Opublikowana przez F. M. SOBIESZCZAŃSKIEGO, Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w Dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1847, s. 223–225.

108 „Tygodnik Ilustrowany”, 1, 1860, 22, s. 185.

109 M. E. ANDRIOLLI, Z przejażdżki po kraju, s. 41.

110 [Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża na Łysej Górze r. 1347, „Lwowianin czyli Zbiór Potrzebnych i Użytecznych Wiadomości”, 1835, 16, s. 135–137.

82 Anna KURSKA

oko, ale zasłyszane opowieści terroryzowały oglądających i narzucały płeć figurze. Bo właściwie dlaczego Hoffmanowa, która rozpoznała w kamiennej postaci kobietę (zawierzając ludowym opowieściom), nie zauważyła ani opończy, ani ogolonej głowy widzianych przez Podczaszyńskiego i Sobieszczańskiego, nie zobaczyła także brody, którą widział Andriolli? Ani nie popatrzyła okiem Siemiradzkiego: „przy pewnej dozie wyobraźni z trudnością niejaką sarmackie wąsy i delią rozpoznać można”111? Sobiesz-czański konsekwentnie o figurze pisał w rodzaju męskim, a w jej rozpoznaniu nie przeszkadzało mu, że „twarz miała nadpsutą”. Wskazywał za Podczaszyńskim (znów korzystał z jego zapisu)112 na usytuowanie „posągu”: „na pół łokcia wlazł w ziemię i nieco się pochylił”113; Deotyma z kolei konsekwentnie używała rodzaju żeńskiego, odnosząc go jednak tylko do figury kamiennej. Z kolei Gwiaździc ponad 20 lat póź-niej opowiadał:

Jeszcze w 1860 roku w nr 22 „Tygodnika Ilustrowanego” widzieliśmy rysunek tej figury, z którego nabrali-śmy wyobrażenia, że jest to tak zwana ‘baba’ [...]. Zdziwiliśmy się niemało widząc robotę względnie dobrą, kontury szat dokładnie zakreślone i wygładzone rysy twarzy, chociaż w 63 a więc po dokonaniu rysun-ku w „Tygodniku” zamieszczonego, białą bronią znacznie zeszpecone, jednak dość wyraźne, szczególniej oczy. Przyjrzawszy się bliżej z obu stron temu posągowi zauważyłem wyraźną różnicę kształtu rąk, z któ-rych jedna jest w rękawie szerokim, marszczonym, druga zaś, sucha, wisi na temblaku. Nie jest to postać kobiety, bo ma brodę, a z kształtu szat podobnego do noszonych przez mieszczan i w ogóle ludzi zamoż-nych XIV wieku114.

Rzecz może byłaby bardziej zrozumiała, gdyby zawierzyć anonimowemu wędrowco-wi Z. K. z 1874 r. Wiadomo, że o ,„uszkodzonej twarzy” pisał Podczaszyński (1842 r.), także u Sobieszczańskiego „twarz była nadpsuta” (1852 r.). Potwierdzał ów stan znisz-czenia anonimowy podróżnik N. N., używając nawet tych samych sformułowań w re-lacji z 1869 r.115 Z. K. natomiast – jeśli oczywiście zawierzyć jego świadectwu – widział ją odnowioną: „Obecnie poczerniałą od czasu twarz pielgrzyma ktoś świeżo obrobił, uwydatniwszy przez to rysy”116. Na tej podstawie można sądzić, że twarz kamiennej figury mogła się przemieniać między 1869 a 1874 r. Czy wtedy dodano jej tak wyraź-ną w ujęciu Andriollego brodę, która nie pozwoliła już, np. Gwiaździcowi w 1881 r., mieć wątpliwości, co do płci „posągu”?

Kamienna figura miała więc swoją historię przeobrażeń w podróżniczych opisach z XIX w. Na jej podstawie można wnosić, jak niezwykłą rolę odegrały w owych próbach rozpoznania rzeźby zasłyszane przez podróżników opowieści, zacierając


112 W wersji Podczaszyńskiego cytat brzmi: „Posąg ten, który zapewne stał na powierzchni, już teraz najmniej na pół łokcia wlazł w ziemię i nieco się pochylił”. Zob. M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 400.


114 GWIAŹDZIC [A. BRYKCZYŃSKI], Wycieczka do kościoła świętokrzyskiego na Łysej Górze, 33, „Kłosy”, 32, 1881, s. 63.

115 N. N., Góra Łysa czyli Świętokrzyska, „Opiekun Domowy”, 6, 1869, 23, s. 181.

116 Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, nr 54, s. 4.


i przesłaniając często to, co mogłoby zobaczyć oko. Warto tu przywołać drobne, ale symptomatyczne zdarzenie poświadczające wpływ legendowych narracji na zachowania podróżników. Jadwiga Łuszczewska, która zatrzymała się w drodze na Święty Krzyż przed kamienną figurą ogrodzoną płotem, zapisała: „Oburzeni tym uwięzieniem żyjącego kamienia otworzyliśmy płot”, oczywiście po to, by figura miała otwartą drogę, a tym samym mogła realizować plan opowieści, czyli dojść do celu, by nastąpił koniec świata. Ta relacja w tonie żartobliwym przecież odsłania jednak, jak dalece legendowe opowieści stawały się siłą sprawczą zachowań po-dróżników.

W drodze na Święty Krzyż uwagę przyciągały kapliczki. Niemcewicz ani Wójcicki nie poświęcili im ani słowa. Hoffmanowa nie mówiła o ich liczbie, ale przyglądała im się: „były to jak widać stacje pobożne, niezbyt dawno urządzone; ale zniszczały i nawet spocząć w nich trudno117; Sobieszczański zauważył „Dwie otwarte kalwaryjskie ka-pliczki”118; Flatt wspomniał „dwie kapliczki ze stacjami – wnętrze kapliczek pokryte licznymi napisami pamiątkowymi”119; Deotyma zauważała:

Kapliczka mała czworokątna budowa z okienkiem z jednej strony, a wejściem wyciętym w arkadę [...]. W głębi stoją na wpół przewrócone posągi świętych z rękami ułamanymi, lecz świeżymi kwiaty ustrojone. Przykre jest to zniszczenie w miejscu, gdzie by tak łatwo przywrócić porządek i ozdobę; mury oszpecone są tysiącami nazwisk i napisów, których zła pisownia lub mierne myśli, pobudzają do śmiechu tam, gdzie by podróżnik chciał się tylko wzniosłym wrażeniom oddawać120.

Zwykle mówi się o dwóch kapliczkach, dwie także zostały przedstawione na rysun-ku Napoleona Ordy zatytułowanym Święty Krzyż (Łysa Góra)121. Ale już anonimowy wędrowiec (Z. K.) pisał o trzech kapliczkach: „W nich są stare drewniane figury wy-obrażające Chrystusa, Matkę Boską lub innego świętego”122. Może dlatego, że czy-tał monografię o Świętym Krzyżu Gackiego, który pisał: „trzecia drewniana, już jest na szczycie, gdzie stał kościółek modrzewiowy Wszystkich Świętych”123. Kapliczka ta wskazywała więc miejsce, w którym miała stać mityczna budowla. Ale o niej podróż-ni, z wyjątkiem Z. K., milczą. Być może dlatego, że dość późno została wybudowana. Poświadczał jej istnienie ks. Bronisław Szczygielski124.





121 N. ORDA, Album widoków przedstawiających miejsca historyczne od początków chrześcijaństwa w tym kraju oraz stare ruiny zamków obronnych w guberniach warszawskiej, kaliskiej, piotrkowskiej, kie-leckiej, lubelskiej, radomskiej, płockiej, suwalskiej i łomżyńskiej zrysowane z natury, Seria VIII, Warszawa 1873–1883, ryc. 234.


123 J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 22.

124 B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, czyli opis Gór Świętokrzyskich, klasztoru, pamiątek i wskazówki dla zwiedza-jących to miejsce, Kielce 1908, s. 47.

84 Anna KURSKA

Z uwag Niemcewicza, który pisał: „na oglądaniu, dopytywaniu się i pisaniu strawi-łem dzień cały w klasztorze”, można by wnosić, że wiele miejsca poświęci w owym zapisywaniu temu, co widziało oko. Czytelnika czeka jednak rozczarowanie. Inte-resowały go tylko rzeczy, które zachowały się sprzed pożaru w 1777 r. Poświęcił im zaledwie kilka zdań:

W kaplicy wybudowanej przez Oleśnickich [...] znajdują się dwa groby: Mikołaja Oleśnickiego, kasztelana sandomierskiego, i jego żony Zofii, córki Sebastiana Lubomirskiego, kasztelana wiślickiego; ten w 1612, owa w 1628 r. żyć przestali. Groby te z czerwonego marmuru, lecz twarze i ręce z białego, kształtnie wy-rznięte125.

Niemcewicz był też w bibliotece, o której napisał jedno zdanie: „Księgarnia już mało ciekawych ksiąg krajowych zawiera w sobie”, choć wówczas, to znaczy w 1811 r., mogło w niej być około 9 tys. książek, tyle bowiem mieli uratować zakonnicy z po-żaru w 1777 r. Niemcewicz przyglądał się jeszcze tylko starożytnym sklepieniom go-tyckim, na których dostrzegł motyw orłów białych. Musiał też zatrzymać się, choć o tym wprost nie napisał, przed dwiema tablicami z czarnego marmuru umieszczo-nymi w krużganku w drodze do kościoła; na jednej wyryto dzieje Świętego Krzy-ża, na drugiej, nagrobnej – przypomnę – opowiedziano o zbiorowym pogrzebie szczątków opatów i zakonników pochowanych w podziemiach od początku istnie-nia klasztoru, by umożliwić nowe pochówki. Obie te opowieści podróżnik wyko-rzystał w relacji. To wszystko, co daje się wyczytać o kościele i klasztorze w zapisie Niemcewicza. Na zewnątrz zainteresowała go jedynie historia modrzewiowego ko-ściółka.

Modrzewiowy kościółek

To właśnie Niemcewicz rozpoczął opowieść o modrzewiowym kościółku w relacjach z wędrówek na Święty Krzyż w XIX w. Pisał: „kościół modrzewiowy, który dopiero przed kilku latami rozebrano był zbudowany przez Bolesława Chrobrego”126. Nieste-ty podróżnik nie wskazał miejsca, gdzie miał się on znajdować; nie wiadomo też, czy sam je poznał. Wiemy jedynie, że pozostałym z niego drewnem otoczono „cmentarz pielgrzymów”. Niemcewicz ułupał z owego ogrodzenia kawałek, przekonany, że po-chodził z kościoła Świętej Trójcy. Tyle wiemy od Niemcewicza. Z kolei Wójcicki w re-lacji z 1825 r. napisał, że to nie Chrobry, ale Mieszko go postawił, i powoływał się na przeora, który

pokazywał niemały cmentarzyk otoczony parkanem w pobliżu klasztoru, i utrzymywał, że jest to właściwie miejsce, gdzie w słowiańszczyźnie wznosiła się świątynia bożyszczom Lelum Polelum, i gdzie po przyjęciu wiary chrześcijańskiej na zwaliskach pogańskiej bóżnicy Mieszko ufundował drewniany kościół i osadził benedyktynów; dodając że szczątki modrzewia, z którego był wystawiony, opierając się przeszło dziewię-ciu wiekom, dotąd znajdują się jeszcze127.


126 Ibidem, s. 12.

127 Ibidem, s. 86.


Warto porównać te dwie wersje, które dzieli zaledwie 14 lat. Niemcewiczowski cmen-tarz pielgrzymów zamienił się w wersji przeora (relacjonowanej przez Wójcickiego) w miejsce, gdzie miała stać najpierw pogańska bożnica, a potem modrzewiowy ko-ściółek. Obie opowieści w istocie łączy jedynie motyw drewna – pozostałości po bu-dowli. W wersji pierwszej drewno miało być użyte do ogrodzenia cmentarza, w wersji późniejszej zaś jego szczątki – pozostałość po modrzewiowym kościółku – można jeszcze było w 1825 r. odnaleźć jedynie we wskazanym przez przeora miejscu. Re-lacje Niemcewicza i Wójcickiego pokazują, że to benedyktyni tworzyli mistyfikujące opowieści wzmacniające wagę miejsca. Jeśli przyjrzeć się późniejszym narracjom opowiadającym o kościółku, np. Klementyny z Tańskich Hoffmanowej128, która była na Świętym Krzyżu trzy lata po Wójcickim, to okaże się, jakim przeobrażeniom ulega-ły opowieści. W wersji zasłyszanej przez Hoffmanową modrzewiowy kościółek został wpisany w legendę o św. Emeryku. Właśnie w jego pobliżu Emeryk miał posłyszeć głos, który kazał mu oddać relikwię Krzyża Świętego temu miejscu. Hoffmanowej, jak wcześniej Wójcickiemu, wskazano je:

trochę poniżej [klasztoru i kościoła] jest miejsce oparkanione; tam stał ów kościółek modrzewiowy Mieczy-sława; mówią że szczątki jego trwały aż do naszych czasów, i że przy ostatecznym odbudowaniu dzisiej-szego kościoła, zdrowych jeszcze kawałków użyto na organy i stalle129.

Wersja Hoffmanowej korespondowała z wersją Wójcickiego. Obydwojgu wskaza-no miejsce, w którym miał niegdyś stać kościółek. Z opowieści opata przekazanej Wójcickiemu wynikało jednak, że kościół rozsypał się ze starości, skoro jego szczątki można było jedynie odnaleźć. Hoffmanowa natomiast, podobnie jak Niemcewicz, opowiadała, że kościół został rozebrany. Niemcewicz sądził, iż z jego szczątków zro-biono ogrodzenie cmentarza pielgrzymów, Hoffmanowa zaś opowiadała, że z części drewna zbudowano organy i stalle do nowego kościoła poświęconego w 1806 r. Ta wersja utrzymywała się długo. Za Hoffmanową wielu podróżników przypominało o organach i stallach z modrzewiowego drewna. Potem zapomniano o stallach, dłu-żej pamiętano o organach. Historia modrzewiowego kościółka ma swój punkt kulmi-nacyjny w opowieści Sobieszczańskiego, który przywołał w Wycieczce archeologicznej legendę zapisaną przez kronikarza klasztornego Wojciecha Ruffina. W tej zaś wersji kościółek modrzewiowy wybudowano w miejscu, gdzie Emeryk oddał Lambertowi, pierwszemu biskupowi krakowskiemu, relikwię Krzyża Świętego. Wybudowano go więc na pamiątkę zdarzenia, a istniał pod wezwaniem Wszystkich Świętych. Sobiesz-czański potwierdzał, ale i uzupełniał wersję o rozebraniu kościółka przywoływaną przez Hoffmanową:

Żyją jeszcze ludzie, którzy ten kościółek pamiętają, albowiem dopiero w r. 1780 ostatni opat Niegolewski rozebrał go, a suche z niego drzewo użył do wybudowania organów, na których sam miał być mistrzem. Niech mu Bóg przebaczy, ale archeologia nigdy tego wandalizmu nie zapomni. Jeszcze dotąd ze szcząt-

128 O modrzewiowym kościele wystawionym przez Mieszka i Dąbrówkę wspomina się również w „Przy-jacielu Ludu”, 1838, 29, s. 226.


86 Anna KURSKA

ków tego kościółka wyrabiają tu malutkie benedyktyńskie podwójne krzyże, i pobożnym zwiedzającym na pamiątkę rozdają130.

Raczej wyrabiali, gdy był tam Sobieszczański, skoro Niemcewicz, chcąc mieć pa-miątkę, ułamał z parkanu kawałek modrzewiowego drewna, Wójcicki zaś, podobnie jak Hoffmanowa, milczał na ten temat, a i później nikt już o benedyktyńskich krzyży-kach z modrzewiowego drewna nie pisał. Z wyjątkiem Gackiego, który powoływał się na informacje zaczerpnięte z „Kuriera Warszawskiego” (1827, 160), że w czasie jubileuszu w Słupi Nowej rozdawano krzyże „z modrzewiu, który miał z onej kaplicy pochodzić”131. Ks. Bronisław Szczygielski natomiast, autor przywoływanego wyżej przewodnika, pisał, że

wieśniacy miejscowi wyrabiają z czereśni krzyże benedyktyńskie i sprzedają bardzo tanio, i takowe zawsze można dostać u organisty132.

Temat modrzewiowego kościółka powraca w relacji Oskara Flatta:

Pierwotny kościółek modrzewiowy Mieczysława stać miał poniżej dzisiejszej świątyni, tam gdzie widne jeszcze sztachety; w początkach bieżącego wieku znaleziono nawet szczątki tego kościoła, i drzewo z nie-go użyto na organy i stalle nowej świątyni133.

W wypowiedzi tej widać już przemieszanie wątków, jakie złożyły się na opowieść o modrzewiowym kościółku przekazywaną przez podróżników od 1811 do 1856 r. Wydawałoby się, że opowieść o modrzewiowym kościółku zaniknie – nie ma o nim ani słowa np. w relacji Deotymy. Powraca jednak, zwłaszcza w przewodnikowych rela-cjach. Ks. Szczygielski odrzucił wersję przedstawioną przez Sobieszczańskiego, wspie-rającą się na opowieści ks. Ruffina, i odwoływał się do popularnej niegdyś legendy:

Stosując się młody książę do rozporządzenia anielskiego, drugiego dnia po onem widzeniu udał się na górę wraz z Lambertem, arcybiskupem krakowskim, który na ten czas bawił na dworze Bolesława Chrobrego, a przybywszy na miejsce, gdzie później stanął W.W. Świętych, Lambert przybrawszy szaty kościelne, z wiel-kim uszanowaniem odebrał od Emeryka Drzewo Krzyża Świętego. Ruszyła tedy procesja złożona z mnogie-go ludu i zakonników na wierzch góry do kaplicy modrzewiowej wystawionej przez Dąbrówkę, gdzie biskup Lambert złożył drogocenne drzewo, oddając je pod opiekę najstarszemu z pustelników134.

Tak więc znowu nastąpiła zmiana w opowieści. W wersji ks. Szczygielskiego modrze-wiowy kościółek stał się kaplicą wybudowaną przez Dąbrówkę, w której ofiarowano benedyktynom drzewo Krzyża Świętego. W tej przewodnikowej narracji znalazła się również informacja o istnieniu kapliczki stojącej w pobliżu klasztoru. Miała ona wska-zywać i upamiętniać miejsce, gdzie niegdyś stała modrzewiowa kaplica wystawiona przez Dąbrówkę135. Wydaje się, że to ta sama kaplica (trzecia), o której pisali Gacki

130 Ibidem, s. 107.


132 B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, s. 43.



135 Ibidem, s. 47.


i Z. K. Kolejną odnogę legendy stworzył Tadeusz Dybczyński w wydanej w 1909 r. relacji Z teki turysty:

Za murami klasztoru, na północnym już stoku góry widać też było z wieży wspaniałą jasnozieloną polan-kę, która od niżej trochę położonego lasu oddzielona jest murem usypanym z zebranego kwarcytowego rumowiska [...]. Podobno przed dziewięciuset laty w miejscu, gdzie teraz znajduje się polanka stała mo-drzewiowa świątynia poświęcona Lelum – Polelum. Była to główna w owe czasy świątynia Słowian. Na jej właśnie miejscu po zburzeniu Chrobry wzniósł benedyktynom kościół i klasztor136.

Zwiedzający ciągle tworzyli nowe opowieści związane z miejscem. Z legendowego korzenia, wbrew oczekiwaniom Sobieszczańskiego, wyrastały coraz fantastyczniej-sze nowe kłącza – tym razem o modrzewiowej świątyni Słowian!

Kościół, klasztor i okolice

Zastanawiające, że żaden z podróżników nie opisał w XIX w., co dokładnie znajdo-wało się na szczycie Łysej Góry. Symptomatyczna dla stylu zapisu jest wypowiedź Hoffmanowej: „są tam różne zabudowania prócz klasztoru i kościoła; ogrody i łąki”. Tę informację powtórzyli Baliński z Lipińskim: „Sam szczyt góry jest płaski i dosyć ob-szerny, gdyż oprócz kościoła i klasztoru są różne zabudowania, ogrody i łąki”137, a za nimi również Sobieszczański: „Oprócz kościoła i klasztoru są inne zabudowania, ogro-dy i łąki”. Z zapisu Deotymy wiemy jeszcze, że w deszczu i mgle trafiła do starej karcz-my. Z dokumentów wiadomo, że istniała ona w latach 1821–1854138. Ale z wyjątkiem Bohdana Dziekońskiego niemal nikt z wędrujących o niej nie wspominał. Na podsta-wie rysunków i obrazów przedstawiających Święty Krzyż także trudno coś stanowczo ustalić. Na obrazie Józefa Szermentowskiego widać skrawek dachu jakiegoś zabudo-wania od strony Nowej Słupi (ryc. 2), z kolei na stalorycie zamieszczonym w wydaniu La Pologne historique, litteraire, monumentale et pittoresque..., redagowanym przez Leonarda Chodźkę (Paryż 1835–1842), widać dwa zabudowania poza murami klasz-toru (ryc. 3). Na rysunku Franciszka Kostrzewskiego przedstawiającym widok z tej samej strony nie ma śladu żadnych zabudowań (ryc. 4). Są natomiast gdzie indziej. Rysunek Wojciecha Gersona przedstawia ich wielość po przeciwnej, zachodniej stro-nie (ryc. 5). Tymczasem Józef Gacki w monografii klasztoru wymieniał zabudowania na szczycie góry:

Mieści się na niej kościół z klasztorem, dzwonnica i hospiturat murowane, oraz drewniane: szopa i chałup-ka (dawniej karczemka). Resztę zajmują ogród, pola i krzaki139.

Można dodać, że na rysunku Gersona, który rysował z natury, poza murami klaszto-ru są trzy „chałupki”. Lepiej rzecz przedstawia się z uobecnianiem w opisie kościoła klasztornego.

136 T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty, s. 46.

137 M. BALIŃSKI, T. LIPIŃSKI, Starożytna Polska pod względem historycznym, jeograficznym i statystycznym opi-sana, t. 2, Warszawa 1844–1845, s. 326.

138 A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 179.

139 J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 10–11.

88 Anna KURSKA

Ryc.

2. J

. SZE

RMEN

TOW

SKI, K

lasz

tor n

a Św

ięty

m K

rzyż

u, o

lej n

a pł

ótni

e, 1

859.

Ze

zbio

rów

Muz

eum

Nar

odow

ego

w K

ielc

ach.

Fot.

P. S

UCH

AN

EK


Ryc.

3. E

glis

e de

Sai

nte

Croi

x su

r le

Mon

t Cha

uve

(Łys

a-gó

ra),

stal

oryt

. Ze

zbio

rów

Muz

eum

Nar

odow

ego

w K

ielc

ach.

Fot.

P. SU

CHA

NEK

90 Anna KURSKA

Ryc.

4. F

. KO

STRZ

EWSK

I (ry

sune

k), J

. STY

FI (d

rzew

oryt

), Ko

ścio

ł i k

lasz

tor ś

wię

tokr

zyzk

i na

Łysé

j Gór

ze, „T

ygod

nik

Ilust

row

any”

, 1, 1

860,

22,

s. 1

85.

Ze z

bior

ów W

ojew

ódzk

iej B

iblio

teki

Pub

liczn

ej w

Kie

lcac

h


Ryc.

5. W

. GER

SON

(rys

unek

), J.

CEG

LIŃ

SKI (

litog

rafia

), Ko

śció

ł św

ięto

-krz

yzki

. Ze

zbio

rów

Muz

eum

Nar

odow

ego

w K

ielc

ach.

Fot.

P. SU

CHA

NEK

92 Anna KURSKA

Niemcewicz w relacji interesował się tylko tym, co dawne (wały, kaplica, sklepienia, modrzewiowy kościółek), i nie pozostawił ani jednego zdania o kościele. Kazimierz Wójcicki przeciwnie. Przedstawił, co się dość rzadko w XIX-wiecznych relacjach zda-rzało, zarys wyglądu zewnętrznego:

Kościół wchodową i tylną ścianę mający z ciosu ułożoną, ozdobiony z zewnątrz marmurowymi posągami opatów i rycerzy, nie nosi na sobie żadnej cechy starożytności [...]. Gzymsy jego wewnętrzne opierają się na płaskich rzymskiego porządku słupach bielonych równie jak gmach cały. [...] Wielki ołtarz zdobią dwa słupy mozaikowe, w środku których obraz wspomnianego malarza Trójcę Świętą wystawia. Sześć innych obrazów tegoż samego artysty, tworząc sześć bocznych ołtarzy, upiękniają ściany140.

Hoffmanowa postąpiła inaczej. Zinwentaryzowała wnętrze kościoła: „Krzyż złoty, lich-tarze smakowne, ławki, organy, stalle, siedem ołtarzy”141.

Sobieszczański wprowadzał czytelnika do wnętrza, pozwalając mu „zobaczyć” fron-ton kościoła. Potwierdzał w ten sposób manifestowaną w Wycieczce archeologicznej postawę archeologa, wspierającego się na wiarygodnych źródłach historycznych i rzeczach. W 26 lat po wizycie Wójcickiego tak przedstawiał kościół:

Wystawa jego nie jest szczególną, gdyż przymurowana do klasztoru i z dawnego gmachu pozostałej kaplicy, nie tworzy odrębnej całości. Front ozdobiony jest płaskorzeźbami i statuami z ciosu dość miernej roboty, nad nimi zaś wznosi się wysoka wieża. Drzwi główne wchodowe wyłożone są marmurem, a nad nimi zawieszone olbrzymie kości zwierzęce tak zwanego mamuta, jasno tłumaczące owo podanie o tutejszych olbrzymach, o których Długosz prawi. Dwuszczytowe ściany kościoła i wieża z ciosu, ściany zaś boczne z cegły.

Część klasztoru ku północy obrócona jest najstarszą sądząc z kilku strzelnic armatnich u drugiego piętra, które snadź z dawnego obwarowania tego miejsca pozostały. Na ścianach kościelnych zewnątrz u dołu wprawione są tablice marmurowe z nagrobków po zmarłych opatach pozostałe, które przedtem zapewne wewnątrz się mieściły. Już one z trudnością odczytać się dają, tak działanie wilgoci i czasu na nich wpływa. Zdjąłem tylko niektóre142.

Pisał, że na ścianie „od wchodu ze Słupi”, „pod infułą opacią i herbem Godziemba”, znajduje się tablica poświęcona Michałowi Maliszewskiemu. Druga zaś była poświę-cona Stanisławowi z Bogusławic Sierakowskiemu. Sobieszczański zamieścił w relacji inskrypcje zapisów w języku łacińskim oraz ich tłumaczenia.

Wydaje się, że jest to najbardziej szczegółowy opis wyglądu kościoła w XIX-wiecz-nych relacjach. Można jeszcze przywołać dwa: jeden pochodzący z 1874 r., drugi z 1882 r., tym razem z nowym „motywem architektonicznym” – murem więziennym.Opis z Wycieczki archeologicznej w porównaniu z innymi zawiera sporo szczegółów. Ich pojawienie się wynikało jednak nie tyle ze spostrzegawczości i pracy oka Sobiesz-czańskiego, ile z jego wiedzy. W Wycieczce archeologicznej można bowiem odnaleźć ślady wielu lektur. Nikt w słowie nie zwrócił uwagi na zawieszone nad wejściem kości,niejako potwierdzające opowieść Długosza. Nikt także nie opisywał tablic znajdują-





cych się na murach kościoła. Ale i w opisie Sobieszczańskiego, podobnie jak w więk-szości innych relacji, nie ma dzwonnicy – jakby w ogóle nie istniała. Pojawiła się w dopiero w zapisie z 1882 r., a następnie w latach 90. w relacjach związanych z od-prawianymi na Świętym Krzyżu nabożeństwami, o których informowano w „Gazecie Kieleckiej”. Wydaje się, że zaistniała dlatego, że słyszalny był jej głos.

Również w sposobie przedstawienia wnętrz klasztoru i kościoła Sobieszczański stwo-rzył najpełniejszy opis. Wizualizował wnętrza, opowiadał o tym, o czym zaledwie wspomniał Niemcewicz:

Wszedłszy do klasztoru, idzie się naprzód na korytarz w kwadrat zamknięty; jest to jedyna pozostałość z dawnego kościoła na Łysej Górze, krzyżowe bowiem sklepienia krużganków mają tę samą formę, co w klasztorach w Koprzywnicy i Wąchocku, które jak wiadomo w końcu XII wieku stanęły. Przy zbiegu żeber sklepieniowych są tarcze, noszące na sobie herby państwa oraz prywatnych rodzin, jako: Dębno, Topor, Poraj, Jastrzębiec, Prus oraz podwójny krzyż, tutejszego klasztoru znamię. Herby te pochodzą niewątpli-wie z XV wieku, ale ściany sklepienia krużganków o wiek cały, albo jeszcze dawniejszymi być mogą143.

Ale np. opis wirydarza ze studnią i jego stanu zachowania można odnaleźć w relacji Podczaszyńskiego144. To on pisał o rosnących tam jarzębinach. Sobieszczański znów korzystał z wcześniejszej relacji:

Stąd okna wychodzą na mały czworograniasty dziedziniec, w którym jest studnia z kamienia ciosowego, na sposób dawnych włoskich klasztornych studzien. Na dziedzińcu rosną jarzębiny czerwonymi pokryte jagodami, a bruk pokryty trawą: ślad długoletnich pustek i zaniedbania145.

Przedstawił także dokładniej niż inni wnętrze świątyni:

Sam kościół wewnątrz jest niewielki, o jednej nawie ze sklepieniem kolebkowatym; wygląda zupełnie nowo, przy tym czysty, światły, a bardzo skromny. Gzymsy jego wewnętrzne opierają się na płaskosłu-pach bielonych równie jak gmach cały. Wielki ołtarz zdobią dwa słupy marmoryzowane i prześliczny obraz Trójcę Świętą wyobrażający, pędzla Franciszka Smuglewicza własnego jego układu. Na ołtarzu stoi kula ziemska z krzyżem, gdzie chowają sanctissimum146.

W kościele najwięcej uwagi poświęcali podróżnicy obrazom Smuglewicza. Motywem powracającym przez cały wiek XIX było ubolewanie nad stanem zachowania malowi-deł. Głównym tematem stała się wilgoć, która je niszczyła. Wójcicki pisał:

Wilgoć pomimo takiej wysokości jest tak wielką, z powodu opoki, na której mury są wzniesione, że jak tylko deszcz ma padać, woda na posadzkę kroplami występuje. Z tej to przyczyny piękne obrazy sławnego Smuglewicza, w krótkim czasie zostały zniszczone [...]. Koloryt ich już znacznie zepsuty niknie coraz bar-

143 Ibidem, s. 108–109.

144 Podczaszyński: „Wszedłszy do klasztoru idzie się naprzód na korytarz, w kwadrat zamknięty okna-mi od małego czworogrannego dziedzińca, w którym studnia z kamienia ciosowego na sposób dawnych włoskich klasztornych studzien. Po rogach jarzębiny czerwonymi pokryte owocami, bruk trawą zarosły”, M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 401.


146 Ibidem, s. 114.

94 Anna KURSKA

dziej, a tak ta praca, co wieki przeżyć miała, co mogła być najlepszym pomnikiem sławy naszego malarza zniknie wkrótce, i śladu nawet nie zostawując po sobie147.

Wizja Wójcickiego nie ziściła się. Ale to on zaszczepił zwyczaj pisania o złym stanie obrazów z powodu panującej w kościele wilgoci. Wszyscy podróżnicy nad tym ubo-lewali. Hoffmanowa pisała:

nie wiem jakim sposobem woda zacieka i psuje piękne Smuglewicza obrazy; już wiele szkody poczyniła, i jeżeli prędko temu troskliwa nie zaradzi ręka, zniszczeją wkrótce te szacowne pędzla rodaka pamiątki148.

Podobnie dwadzieścia kilka lat później utyskiwał Sobieszczański:

Obrazy te czas, wilgoć, a po części odnawianie tak uszkodziły, że trudno w nich już ręki mistrza się dopatrzeć149.

Uwagi o stanie obrazów Smuglewicza były więc stałym fragmentem narracji podróż-ników, wypowiadali się w tej sprawie także Deotyma, Flatt i inni. Jedynie Podczaszyń-ski nie zwrócił na to uwagi. Od Sobieszczańskiego też wiemy, że w 1846 r. obrazy były restaurowane przez profesora malarstwa i rysunku Aleksandra Kokulara, a po jego śmierci prace konserwatorskie kontynuował Franciszek Aleksander Mielnicki pod kie-runkiem profesora Ksawerego Kaniowskiego150. Sobieszczański owoce tej konserwa-cji komentował w przyjętym już duchu katastrofy:

Atoli po konserwacji zazdrosny jakiś artysta, że nie jemu te roboty powierzono, pociągnął je jakimś poko-stem, który na obrazy przeciw światłu wystawione taki wywarł skutek, iż biała śniedź zupełnie cały rysunek i barwy zakryła. Jeżeli zatem czas niejaki w tym miejscu zostaną, ulegną zupełnemu zniszczeniu, gdyż wilgoć, pomimo takiej wysokości, jest tu tak wielka z powodu opoki, na której mury są wzniesione, że jak tylko deszcz ma następować, woda kroplami na posadzkę marmurową występuje151.

Proponował, by przenieść je do innego kościoła, a na miejscu wystawić kopie152. Do zwyczaju należało wymienienie wszystkich dzieł Smuglewicza umieszczonych we wnętrzu kościoła. Sobieszczański zwracał uwagę, że tworzą one sześć ołtarzy bocz-nych, i wymieniał je w takim porządku:

1) od wchodu św. Emeryk, któremu anioł z obłoków wskazuje miejsce, gdzie ma wystawić klasztor. 2) Wi-dzenie się św. Benedykta z św. Scholastyką. 3) Śmierć św. Józefa. 4) Śmierć św. Benedykta. 5) Znalezienie św. Krzyża przez św. Helenę i próba cudowności tegoż na schorzałej osobie. 6) Niepokalane poczęcie Najświętszej Panny153.

Podróżnicy nie zastanawiali się nad cyklicznością i kompozycją obrazów umieszczo-nych w przestrzeni kościoła, ani też nad rolą stanowiącego ołtarz główny przedsta-




150 Wspomina o renowacji obrazów W. E. ZAPAŁOWSKI, Wędrówka po ziemi świętokrzyskiej, nr 350, s. 166. O dziejach renowacji dawnej i nowszej por. B. M. GAWĘCKA, Cykl malarski Franciszka Smuglewicza na Świętym Krzyżu, „Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach”, 23, 2007, s. 45–68.


152 Dużo wcześniej proponowano podobne rozwiązanie. Zob. [Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża, s. 137.



wienia Świętej Trójcy. Do zwyczaju natomiast należało wskazać te malowidła, które wzbudzały szczególne zainteresowanie oglądającego. Sobieszczański spośród sied-miu obrazów wybrał trzy, które uważał za wyjątkowo ciekawe: Świętą Trójcę, św. Scho-lastykę i Znalezienie św. Krzyża. Wójcicki zaś zapisał uwagi dotyczące św. Emeryka oraz obrazu przedstawiającego św. Helenę. Hoffmanowa uważniej przyglądała się obrazowi przedstawiającemu św. Emeryka; interesowały ją też przedstawienia św. Be-nedykta, św. Scholastyki, Śmierci Józefa. Na te same dzieła Smuglewicza zwróciła uwagę Deotyma, ale przełamała stereotyp zachowań, opowiadając o obrazie, który w jej przekonaniu „najmniej się udał”. Wskazała właśnie na obraz najbardziej wśród podróżników popularny, przedstawiający św. Emeryka:

postać królewicza ani kształtami, ani wyrazem nie odznacza się, anioł wcale nie anielski, jedną ma rękę niezmiernie długą, nawet strój Emeryka czerwony i żółty razi niezgodną jaskrawością, jeden tylko szcze-gół powiódł się nad wszelkie spodziewanie, chart królewiczowi towarzyszący w myśliwskiej wyprawie, pobiegł już nieco naprzód, ale stanął i obejrzawszy się na swego pana, spostrzega anioła; w tej oglądającej się postawie jego lekkie kształty prześlicznie się załamują, a przypuszczenie go przez malarza do tajemnic widzenia rozrzewniającą jest myślą; toteż nieporównany jego podziw na widok syna niebios daleko lepiej oddany niż podziw królewicza154.

Bardzo rzadko zwracano uwagę na organy ufundowane przez opata Niegolewskie-go. Sobieszczański odnalazł na organach po obu ich stronach umieszczone inicjały fundatora oraz herb Grzymała. Nadto twierdził, że „mocą i czystością tonów zalecają się”. Ale czy rzeczywiście słyszał je, czy też znów odwoływał się do Podczaszyńskiego, który podczas bytności na Świętym Krzyżu zastał tam organistę? On też zagrał na organach...

Kaplica

Gdy kaplica Świętego Krzyża została zniszczona podczas wojny ze Szwedami w roku 1704, opat Krystian Stanisław Mirecki przeniósł relikwiarz z drzewem Krzyża Świętego do kaplicy Oleśnickich. Dlatego na ścianach kaplicy przedstawiono historię znalezie-nia Krzyża Świętego: cuda, które sprawił, oddanie cząstki Krzyża królowi Stefanowi, wreszcie ofiarowanie relikwii przez Emeryka kościołowi na Łysej Górze. Niemal ża-den z podróżników nie zachwycił się malowidłami. „Pod względem sztuki nie bardzo szczęśliwego pędzla” – pisała Hoffmanowa, jej zdanie podzielali Sobieszczański, Deo-tyma i inni. To była stała opinia o polichromii znajdującej się w kaplicy Oleśnickich. Niemcewicz w ogóle nie zwrócił na nią uwagi. Podobnie nie dostrzegano, a w każ-dym razie nie przywoływano w relacjach wizerunków świętych umieszczonych na sklepieniu kaplicy. Ich istnienie zauważył anonimowy wędrowiec Z. K. w 1874 r. Być może korzystał z wydanej już monografii Józefa Gackiego, która zawierała ich opis. We wcześniejszych relacjach nie ma ani słowa o tym, że na sklepieniu kaplicy znajdo-wały się wizerunki Jezusa, Matki Boskiej, Jana Chrzciciela.


96 Anna KURSKA

W kaplicy interesowano się przede wszystkim nagrobkami Mikołaja i Zofii Oleśnickich (ryc. 6). Hoffmanowa zgodnie z radami zapisanymi w dawnych podręcznikach sztuki podróżowania przepisała inskrypcje i dała ich tłumaczenie; podobnie zachował się Sobieszczański. Jednak najważniejsza w kaplicy była umieszczona tam relikwia. Po-dróżnicy opisywali rytuał, w którym uczestniczyli, oraz sam wygląd relikwiarza. Wój-cicki pisał, że szczątki Krzyża Świętego znajdują się w złotej oprawie. Sobieszczański zaś, korzystając z opisu Marcina Kwiatkiewicza, opowiadał o relikwiarzu i o tym, co się w nim znajdowało:

Jest to prostej, ale gładkiej roboty, szczerozłoty, niewielki krzyż, znacznie od pobożnych całowań wytarty, z napisem na czarnej emalii, że sprawił go w r. 1614 Bogusław Boxa Radoszewski opat tutejszy. W nim to umieszczone jest pięć sztuczek drzewa Chrystusowego: trzy cząstki we trzech rogach albo końcach krzyża, poniżej cały krzyż z tegoż drzewa wyrobiony, a pod nim część piąta u samej rękojeści w formie kwadratowego słupka155.

Zaskakujące, że w opisie Flatta relikwiarz wyglądał inaczej:

Odłamek Św. Krzyża mieści się w relikwiarzu z XVII wieku, w kształcie podwójnego krzyża, z wyobrażo-nymi na nim narzędziami męki Pańskiej i wizerunkiem Jerozolimy. Relikwie z wszelką ostentacją kościoła okazywane są pobożnym pątnikom. Ksiądz w komży i w stule przy jarzącym świetle wyjmuje relikwiarz z cyborium; podawszy go do pocałowania, dopiero obejrzeć pozwala156.

Być może Flatt w ogóle nie był w kaplicy i nie widział relikwiarza, tym bardziej to prawdopodobne, gdy zwrócić uwagę na jego opis nagrobków Oleśnickich. Pisał, że są z szarego kamienia, a – jak wiadomo – były z alabastru i czerwonego marmuru. W wędrówkach nie opisywano zakrystii, bardzo rzadko nawet o niej wspominano. Przywołał jej istnienie Z. K.:

Z prezbiterium po lewej ręce wchodzi się do starożytnej zakrystii ozdobionej dębowymi rzeźbami, forni-rami i marmurami157.

Andriolli pisał, że „zakrystia ma pyszne zabytki”. W ruinie zaś przedstawił ją ks. Broni-sław Szczygielski:

Nawet lustra i zegary, które zdobiły szaty zakrystii, ręka nielitościwie złodziejska potrafiła wyjąć z ram, które obecnie, pozbawione swoich źrenic wyglądają, jak wielkie oczodoły na martwym i pokaleczonym ciele mozaiki drzewnej. Pozostało tylko to, czego nie można było wyrwać lub uwieźć, jak: ciężkie, włoskie marmury, mozaiki drzewne przybite silnie do ścian!158

Również zdobiące wnętrze kraty żelazne, zamykające wejście do kaplicy, pozostały przez wędrowników niezauważone.

155 F. M. SOBIESZCZAŃSKI, Wycieczka archeologiczna, s. 109–110. J. Gacki, posługując się identycznym opisem, wskazuje na źródło: opis M. Kwiatkiewicza, który był obecny wraz z wszystkimi zakonnikami w 1662 r. przy wyjęciu relikwii z oprawy. Według Kwiatkiewicza drzewo Krzyża Świętego miało być koloru „modrożelezistego”, „tak jakoby, kiedy kto świeżą krwią stal albo żelazo poleje”, cyt. za: J. GACKI, Benedyk-tyński klasztor, s. 38.





Ryc. 6. J. T. POLKOWSKI, Nagrobek Mikołaja i Zofii Oleśnickich na Łysej Górze, rysunek, „TygodnikIlustrowany”, 2, 1861, 103, s. 101. Ze zbiorów Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach

98 Anna KURSKA

Grobowce

To Wójcicki przywołał temat grobowców w relacji z podróży na Święty Krzyż. Za-pewne zainspirowały go nagrobki Oleśnickich, choć nie poświęcił im wiele uwa-gi. Ciekawy był, gdzie się podziały nagrobki Jeremiego Wiśniowieckiego czy We-spazjana Kochowskiego, o których pisał Jacek Jabłoński w dziele Drzewo żywota (1735). Ale na zadane przez siebie pytanie nie znalazł odpowiedzi. Temat ów sam niejako narzucał się podróżnym w kaplicy Oleśnickich, gdy podziwiano piękno na-grobków Mikołaja i Zofii Oleśnickich159. Duże wrażenie wywierał na zwiedzających kontrast materiału, z którego były wyrzeźbione. Biel alabastru głów i rąk wskazy-wała na śmiertelny wyraz twarzy i ciała przedstawionych postaci. Doceniano więc artystyczne walory płaskorzeźb, ale refleksje nad losami nagrobków mogły się ro-dzić nie tylko w kaplicy Oleśnickich. Powracały, gdy podróżny, tak jak Niemcewicz, czytał opowieść wyrytą na marmurowej tablicy umieszczonej w krużganku. Przy-pominała, że w 1766 r.

groby [...] tak się napełniły, że aż na ciała zmarłych nie zostawało miejsca. Postanowiono więc, aby wyjąw-szy kości wszystkie z trumien w jedno je miejsce, z przyzwoitą tak smutnemu obrządkowi uroczystością, złożyć160.

Były to szczątki 1437 opatów, przeorów i zakonników. I nawet jeśli liczba ta była prze-sadzona, to musiało pozostać po nich wiele trumien? grobowców? płyt nagrobnych? Niektóre wmurowywano w ściany kościoła, inne odnajdywano w najbardziej niespo-dziewanych miejscach. Sobieszczański opowiedział o jednym z nagrobków znajdują-cym się u wejścia do biblioteki:

zamiast stopniowych kamieni na dwoje rozpiłowany leży. Jest to zapewne jedyna na Łysej Górze starożyt-ność; wyobraża zaś na płycie z piaskowca długości łokci 3. szerokiej 1 ½ w głęboko rytym konturze, opata, w całej figurze w długim habicie, w infule na głowie, który prawą ręką błogosławi, w lewej trzyma pastorał opaci, a naokoło kamienia jest napis gotyckimi głoskami. Barbarzyńska ręka, która ten kamień na dwoje rozpłatała, odcięła też u jednej połowy oba końcowe napisy, tak, że całego teraz odczytać niepodobna161.

Według Sobieszczańskiego był to kamień nagrobny Michała z Lipia, czyli Lipskiego162.Podróżnik przypuszczał, że w podobny sposób mogły zaginąć nagrobki Jeremiego

159 W „Tygodniku Ilustrowanym” umieszczono informację o nagrobkach Mikołaja i Zofii Oleśnickich z podaniem tłumaczeń napisów nagrobkowych oraz rysunkiem J. T. POLKOWSKIEGO, Nagrobek Mikołaja i Zofii Oleśnickich na Łysej Górze, „Tygodnik Ilustrowany”, 2, 1861, 103, s. 101.



162 Pierwszy ów kamień nagrobny opisał Podczaszyński: „na dwoje rozpiłowany grobowiec wielce sta-rożytny”. Za Sobieszczańskim przypomniał o schodach zrobionych z nagrobka Michała z Lipna kolejny podróżnik, który swą relację podpisał jedynie inicjałami Z. K., Z wycieczki w Łysogóry, nr 55, s. 3: „Do Sali bi-bliotecznej znajdującej się na pierwszym piętrze wchodzi się po paru stopniach zrobionych z przerżniętej piaskowej płyty, na której jest wyryty wizerunek duchownej osoby z gotyckim na około napisem. Wizeru-nek ten ma przedstawiać opata Michała z Lipna zmarłego w 1477 roku”. Obszernie o dewastacji nagrob-ków, także na Świętym Krzyżu, pisał B. PODCZASZYŃSKI, Nagrobek Michała z Lipy, „Tygodnik Ilustrowany”, 10, 1864, 229, s. 60–62.


Wiśniowieckiego czy Wespazjana Kochowskiego163. Ks. Władysław Sierakowski nato-miast, wiele lat po Sobieszczańskim, w 1873 r., odkrył czytelnikom „Gazety Kieleckiej” wnętrze podziemi kaplicy Oleśnickich. O szczątkach Oleśnickich pisał:

Mieszczą się one w trumnach metalowych, które pod względem archeologicznym zasługują na uwagę, bo od czasu ich wyrobienia upłynęło przeszło 250 lat. Trumny rzeczone mają kształt skrzynek podłuż-nych, których wierzch kryją wieka metalowe bez żadnych ozdób. Na bokach trumien znajdują się po-umieszczane figury metalowe, malowane przedstawiające wyobrażenie niewiast płaczących. W trum-nach przechowały się kości nieboszczyków, obwinięte w szczątki bogatej materii. W grobie tej kaplicy znajdują się ciała pogrzebanych tam opatów benedyktyńskich, między którymi znajduje się trumna czarnym aksamitem obita, a w niej złożone są na wieczny odpoczynek Stanisława z Bogusławic Sie-rakowskiego, opata łysogórskiego, który dla surowości życia i niewinności obyczajów za świętego był uważany. Z tego też powodu przez długi czas, bo do 1863 roku trumna jego urzędownie była opieczę-towana164.

A więc nie można było do niej zaglądać... Nie wiadomo dokładnie, z jakich powodów odwiedzający Święty Krzyż tak rzadko schodzili do podziemi. W wędrówkach po kra-ju był to bowiem dość popularny styl zachowania. Nic też nie wiadomo, by było to zabronione, skoro Kostrzewski wraz z przyjaciółmi je penetrował. Być może uchyla tajemnicy wypowiedź Tadeusza Dybczyńskiego165. Pisał, że w kościele

Po środku nawy, w posadzce, zamknięte odpowiednimi drzwiami, znajduje się wejście do piwnic, w któ-rych spoczywają zwłoki wielu zakonników tutejszego opactwa. Będąc parę lat temu na Łysej Górze zwie-dzałem owe piwnice. Trumny tam leżą bez ładu jedna na drugiej, niektóre nawet wcale nie zakryte. Ciała nieboszczyków leżą wyschnięte w zbutwiałych cokolwiek habitach, niektóre zaś w popiół zaczęły się roz-sypywać166.

Być może dlatego nie zachęcano do zwiedzania podziemi, w których nieporządek trwał przez lata, choćby od napadu Rakoczego, kiedy to „ciała panów w grobach ob-nażono”. Potem przecież wydobywano z trumien szczątki opatów i zakonników, by pochować je we wspólnym grobie. Wreszcie kolejną katastrofą dla „podziemnego” ładu był pożar w 1777 r., a następnie odbudowa kościoła, pod którego fundamenty miano użyć nagrobków znajdujących się w podziemiach. Warto dodać, że ks. Broni-sław Szczygielski w 1908 r. informował, że można prosić o klucze „do grobowych, bar-dzo obszernych piwnic”, ale miał chyba na myśli piwnice znajdujące się pod kaplicą Oleśnickich. Opowiadał też, co w 1908 r. zawierały:

163 J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 57, opowiadał o zniszczeniu nagrobków podczas pożaru w 1777 r. Nadto przywoływał szczegóły związane z budową nowego kościoła: „Za przeorstwa Emeryka Gołaszew-skiego 1781 r. wszystkie groby przodków zniesiono, i że brat Stefan Wercner architekt zakonny, zniszczył także wiele pomników, jak twierdził, dla zrobienia planty pod nową całkiem świątynię. I założył jej nowe posady; lecz że chciał jeszcze rozwalać krużganki i inne od ognia ocalałe mury, przeto [przeor] Strojnowski dane przez niego fundamenta rozrzucił, a świecki architekt Dominik Pucek, kościół teraźniejszy postawił”.

164 W. SIERAKOWSKI, Z wycieczki na Łysą Górę, „Gazeta Kielecka”, 4, 1873, 40, s. 2.

165 T. DYBCZYŃSKI, Z teki turysty.

166 Ibidem, s. 42.

100 Anna KURSKA

Tu wyróżniamy zwłoki Mikołaja i Zofii Oleśnickich, opatów i innych braci zakonnych. Tu mają spoczywać zwłoki ks. Jeremiego Wiśniowieckiego. Ślady tego ostatniego znajdujemy już nie w prochach, ale w napisach znalezio-nych na płytach kamiennych, które nieopatrznie użyte zostały na stopnie schodów i inne potrzeby167.

Wcześniej Jankowski w Wycieczkach po kraju pisał:

Według podania mają też tu spoczywać zwłoki tyle głośnego bohatera ks. Jeremiego Wiśniowieckiego.

Biblioteka i skarbiec

Najbardziej zainteresowany biblioteką był Niemcewicz, ale nie opisał miejsca, choć wówczas, w 1811 r., były w niej jeszcze bogate zbiory. Wspomina się w relacjach o spaleniu wielu ksiąg przez francuskiego benedyktyna ks. Gerarda Lefebure de Las-suse’a; pisze się też o książkołapach, m.in. o Tadeuszu Czapskim, który wynosił książki z biblioteki klasztoru Świętego Krzyża. Po kasacie zakonu w 1819 r. niemal wszyst-ko z biblioteki zostało wywiezione, głównie do Warszawy i Radomia. Kulisy historii przedstawił Gacki w przywoływanej monografii klasztoru. Wędrowcy bardzo rzadko i enigmatycznie opowiadali o dziejach księgozbioru biblioteki, od kiedy zakon uległ kasacie. Wiemy, że ruina zawładnęła biblioteką już w 1835 r.:

Biblioteka była w sali z galerią mogącej około 10 000 książek pomieścić, zabrano ją dla biblioteki uniwersy-teckiej, leży jeszcze na podłodze ze dwieście podartych i podefektowanych woluminów168.

Z rzeczy i drobiazgów, które zachowały się po bibliotece, pozostały jedynie szafy i półki, na których Sobieszczański okiem Podczaszyńskiego169 zauważył złocone na-pisy: Teologia, Historia, Concionatores Poloni et Latini itp. Biblioteka była szczególnie atrakcyjnym miejscem dla podróżników, ponieważ z nią wiązano historię skarbca za-konu. Z tego także powodu opowiadano o tym miejscu:

W dużej tej sali przechowywały się jeszcze biblioteczne półki, galeria, także pewna ilość starych książek, na któ-rych przejrzenie czas nam nie pozwalał. Po prawej stronie wejścia zamykanego żelaznymi i ozdobnymi a jour drzwiami, znajduje się skryta sklepiona komórka, zasłoniona dawniej szafą biblioteczną i książkami; komórka ta dawniej służyła za schronienie znacznych bogactw nie tylko klasztornych, ale także składanych dla bezpie-czeństwa podczas wojen i napadów. Kryjówkę tę, o której dwóch tylko najstarszych zakonników miało zwykle udzielaną sobie wiadomość pod przysięgą zachowania tajemnicy, jeden z braciszków, zajęty porządkowaniem książek przypadkowo odkrył i zmówiwszy się z dwoma innymi fratrami uciekł. Chociaż wkrótce spostrzeżono rzecz, tylko część skarbów zdołano odebrać. Jak bogatym był ten skarbiec można wnosić stąd, że od reszty ocalonych bogactw, którą rząd austriacki zabrał i sam ocenił, płacił rocznie klasztorowi 14 000 złoty procentu170.

167 B. SZCZYGIELSKI, Święty Krzyż, s. 44–45.

168 [Ż. PAULI], Kościół Śgo Krzyża, s. 137.

169 B. Podczaszyński w rękopisie pozostawił także opis biblioteki: „Udaliśmy się na drugie piętro do bi-blioteki niegdyś znakomitej a teraz – cóż? Oto ujrzałem kupę śmiecia, książek ze dwieście w kącie starych, w pergamin niegdyś oprawnych; rzuciłem się do nich myśląc, że może co ciekawego znajdę, gdy tymcza-sem przerzuciwszy poznałem, że co było dobrego to już zabrane, a reszta, chociaż z tekstu szacowna, bo pisma kościelne [...]. Dawniej księgozbiór ważnym być musiał jak świadczą liczne w szafach i na piętrze półki i systematycznie ułożonym był zapewne, bo znać jeszcze tytuły złote Teologia, Concionatores Poloni, Latini”, M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 403.



Opis z narracją o dziejach skarbu wielokrotnie powielany był w relacjach z podróży na Święty Krzyż.

Inaczej bibliotekę zobaczyła Deotyma. Zaglądała do niej w drodze na szczyt wieży. Zwróciła uwagę na drzwi biblioteki, „całe z kraty sztucznie wycinanej”. Dzięki temu mogła zobaczyć jej wnętrze:

sala czworoboczna bardzo piękna i mile oświecona trzema wielkimi oknami błyszczącymi w głębi; skar-bów księgowych dawniej tu nagromadzonych już nie ma; ale przybyło w ich miejsce wiele dzieł nowszych, a między innymi są i wielkie zbiory gazet polskich171.

Tak było w 1859 r. Można więc sądzić, że biblioteka po rozproszeniu jej cennych zbio-rów miała jeszcze w swoich dziejach po kasacie zakonu lepszy czas jakoś związany z restauracją klasztoru na potrzeby Instytutu Księży Zdrożnych172.

Wieża

Była najbardziej popularnym obiektem do zwiedzania, stałym jego celem. Każdy po-dróżny (z wyjątkiem Niemcewicza) przedstawiał swój zarys widoku, jaki roztaczał się z wieży. Oskar Flatt, zwracając się do czytelnika, pisał:

widok jaki się tam przed oczami waszymi rozściele, będzie najcudowniejszym wiankiem pamiątki, jaki z pielgrzymki swojej wyniesiecie173.

Wszyscy opowiadali, jak dostać się na wieżę:

Z kościoła lub też z klasztoru, około chóru, na którym znajdują się jeszcze dobre organy sto kilkadziesiąt schodów prowadzi na wyniosłą wieżę mocno z ciosu zbudowaną. [...] Ganek wieży, równie jak i piękny jej szczyt zakończony piorunociągiem pokryty jest grubą miedzianą blachą; zdobią go pozłacane kule stojące na winklach balustrady, każda blisko po pół łokcia średnicy mająca. Cała blacha pokrywająca ganek, wspo-mniane kule, porysowana jest tysiącami napisów osób, które to miejsce zwiedzały174.

Tak została opisana wieża w 1874 r. Hoffmanowa dodawała, że po 112 niewygodnych schodach można dostać się na ganek wieży „mocną kratą żelazną obwarowany”. So-bieszczański wchodził po „wygodnych schodach” na szczyt wieży. Deotyma zaś szcze-gółowo je opisała:

z początku wschody są szerokie, kamienne i jasne, przechodzi się koło chóru, a dalej przed drzwiami bi-blioteki [...] dalej następuje najgorsza część nadpowietrznej podróży, schodki ceglane, w głębokości muru; jak są wąskie, ciemne, wyżłobione, śliskie itd. to już wolę nie opowiadać, bo mogłabym wszystkie przyszłe podróżniczki zniechęcić do wstąpienia na wieżę, a jednak widok z niej wart i jeszcze większych trudów. – Za schodkami ceglanymi następuje cały labirynt schodów drewnianych pozaczepianych między lasem wiązań; niektóre strome są jak drabiny – jednak na koniec wyjrzeliśmy przez ów upragniony otwór wypro-wadzający na wieżę. Jest on przykryty małym sklepieniem, opartym na czterech filarach, w koło których


172 A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 171–192.



102 Anna KURSKA

panuje mocno okratowany ganek – sklepienie to unosi jeszcze szereg piąterek coraz mniejszych i wy-smuklejszych w kształcie bań obitych blachą, arkad i słupków, a najwyżej utkwiony złoty krzyż jaśnieje175.

Duże zainteresowanie wzbudził „piorunociąg”, po którym podobno jakiś śmiałek zsu-nął się ze szczytu wieży na sam dół w 1835 r.176 W wersji Tadeusza Dybczyńskiego tym śmiałkiem miał być powstaniec z 1863 r. W zapiskach podróżnych ów piorunochron przyciągał szczególną uwagę. Anonimowy wędrowiec w „Opiekunie Domowym” (1868 r.) opowiadał:

Do osobliwości należy tu jeszcze piorunochron, który nie mogąc być zapuszczony w ziemię zwykłym spo-sobem pionowo po murze z powodu skalistego gruntu, zbacza do połowy wieży, wymija wierzchołek skały i kilkadziesiąt sążni niżej zapuszcza się w odpowiednią ziemię177.

Inne przestrzenie klasztoru

To znów Sobieszczański za Podczaszyńskim informował czytelnika, że z bibliote-ki znajdującej się na drugim piętrze można przejść obok cel przeora do okazałego mieszkania opata178, w którym w 1851 r. mieszkał ostatni benedyktyn, ks. Tomasz Du-dziński. Mieszkanie z pięknym widokiem było ozdobione portretami opatów – zda-niem Sobieszczańskiego, „wcale niezłego pędzla”. Czyje to były portrety, można do-wiedzieć się z monografii Gackiego (Klemensa z Oliszowy, Michała Maliszewskiego, Hieronima Michała z Komornik Komornickiego). Na drugim piętrze znajdowały się cele byłych zakonników, które odnowiono dla księży demerytów, zamieszkujących je w zasadzie od 1851 do 1863 r.179 Sobieszczański, podobnie jak Podczaszyński, inte-resował się również typowymi miejscami klasztornymi. Wymieniał karcer, oratorium, refektarz z ogromnym piecem, którego „ledwie sążniem drzewa opalić byłoby moż-na”, i wykonany z różnobarwnego marmuru lawaterz. Zarówno we wcześniejszych, jak i w późniejszych relacjach podróżni bardzo rzadko odwoływali się do tych miejsc. Z relacji drukowanej w 1874 r. można się dowiedzieć, że w refektarzu i celach prze-chowywano zboże, drewno i inne „gospodarskie przedmioty”. W latach 80., gdy klasz-tor przeznaczono na więzienie, w refektarzu urządzono fabrykę.

Warto zwrócić uwagę, że większość wędrówek na Święty Krzyż w XIX w. podporząd-kowana była patriotycznej strategii, której głównym celem było kształtowanie pa-mięci i wyobrażeń narodowych. Co jednak ciekawe, formować je miały raczej legen-dowe mity miejsca niż prawda historyczna. To opowieści wędrowców zakorzenione

175 J. ŁUSZCZEWSKA (DEOTYMA), Wędrówka na Górę Czarów, nr 18, s. 2–3.

176 J. GACKI, Benedyktyński klasztor, s. 76.

177 N. N., Góra Łysa czyli Świętokrzyska, s. 181. O piorunochronie zwanym konduktorem opowiadał wcześ-niej H. S. K., Część Góry Świętokrzyskiej pospolicie zwana Łysą Górą, „Jana Jaworskiego Kalendarz Astrono-miczno-Gospodarski”, 1860, s. 149–153.

178 Sobieszczański przemierzył korytarze klasztorne w podobnym porządku jak Podczaszyński: „prze-szliśmy mimo cel niegdyś przeora, mimo cel opata pustych i głuchych jak ich groby i koło karceresu [...] koło oratorium [...] i wyszliśmy na chór”, M. RADWAN, Świadectwo Pawła Bolesława Podczaszyńskiego, s. 403.

179 Szczegółowo pisze o tym A. MASSALSKI, Miejsce pokuty i poniżenia, s. 173–189.


w tradycji miejsca miały wpływać na kształtowanie tożsamości zbiorowej tych, którzy je poznawali. Opowieść ks. Bronisława Szczygielskiego świadczy, jak dbano o to, by legenda miejsca pozostała inspiracją dla odwiedzających Święty Krzyż – pisząc za-rys przewodnika, ksiądz nie weryfikował legendowej wersji naukowymi ustaleniami, choć wiadomo, że już Kazimierz Wójcicki, powołując się na Naruszewicza, burzył jej podstawę. Potem Sobieszczański już wprost rozprawiał się z legendową „nieprawdą”, a wspierali go Julian Bartoszewicz, Józef Gacki i inni. Warto zwrócić uwagę, że do-piero w XX w. można odnaleźć ślady niezgody na legendową wersję miejsca. Otóż w „Gazecie Kieleckiej” z 1913 r. jej czytelnik podpisany T. W. prostuje wypowiedź księ-dza, który nawołując do składania ofiary na odnowę kościoła, powoływał się na jego starożytne dzieje i wspominał Chrobrego jako fundatora kościoła i klasztoru. Wydaje się, że ksiądz uczynił to celowo, by przemówić do jak najszerszego ogółu, dla którego legenda była jedyną wiedzą o miejscu, i w ten sposób zachęcić do ofiary. Czytelnik nie tylko prostował opowieść księdza dotyczącą dziejów miejsca, ale też oskarżał ar-chitekta-zakonnika Stefana Wercnera o zniszczenie podziemia kościoła180.

Jak więc widać, narracje podróżnicze dostarczały języka i niezbędnych dla zrozu-mienia charakteru miejsca sposobów widzenia – to dzięki nim właśnie uzyskiwało ono znaczenie w czytelniczym odbiorze. Przypominając, tworząc, ale i odnawiając zapomniane związane ze Świętym Krzyżem historie, kształtowano przez cały wiek XIX jego znaczenie oraz wizerunek. Nie tylko kreowano wizje miejsca, ale jednocześ-nie w słowie i ikonografii utrwalano istnienie świata rzeczy. W relacje wpisywano bowiem dwa równoległe plany: pokazywano sposób widzenia miejsca, który ulegał zmianom, oraz świat rzeczy, który także podlegał przeobrażeniom, oscylując między ruiną, odnową i ponowną ruiną. Warto zwrócić uwagę, że narastająca ruina Święte-go Krzyża nie tylko wymuszała korzystanie z gotyckiej konwencji przedstawiania, ale i inspirowała do szukania sposobów zapisu, które skrywałyby degradację miejsca. Niezwykłą rolę w tuszowaniu, a przede wszystkim w odnawianiu wizerunku Łyśca odgrywały właśnie wykreowane obrazy miejsca wpisywane do podróżniczych relacji. W dużej mierze kształtowały je legendowe, baśniowe i historyczne opowieści. Dzię-ki nim tworzono klimat dawności miejsca wspierający, jak u Niemcewicza, „głębię przeszłości”. Do poetyki gotyckiej nawiązywano również w tekstach, które odsłania-ły ruinę miejsca (Pauli, Podczaszyński, Maleszewski, Zapałowski). W wielu relacjach ruinowość przysłaniano opowieściami o cudach i mocy relikwii. Motyw ten, podej-mowany wielokrotnie przez podróżników, silnie wspierał wizję Świętego Krzyża jako sakralnego miejsca o niezwykłej, cudownej mocy (Wójcicki) i służył przede wszyst-kim odbudowywaniu jego wagi. Inny sposób uatrakcyjniania i odnawiania znaczenia Łyśca wiązał się z poetyką tajemniczości dzięki wykorzystaniu ludowych opowieści (Hoffmanowa, Wójcicki, Sobieszczański). Niezwykłą wprost rolę w odnawianiu wagi Świętego Krzyża odegrała w relacjach podróżnych natura. Wykorzystywano ją do kreacji niepowtarzalnej aury miejsca. Nocne pejzaże (Wójcicki) wzmacniały klimat wzniosłości i tajemnicy. Wschody słońca i blask oblewający szczyt Łyśca przyczyniały

180 T. W., Święty Krzyż na Łysej Górze, „Gazeta Kielecka”, 42, 1913, 24, s. 3.

104 Anna KURSKA

się do „metafizycznego zachwytu” i odrodzenia duchowego (Flatt). Bliskość natury i rozległość widzianego pejzażu rodziły „uczucia nieskończoności” (Dziekoński). Bu-rze, deszcze, wiatry, a nade wszystko mgły pozwalały mówić o Świętym Krzyżu jako o miejscu, w którym doświadcza się tajemnicy istnienia (Deotyma). Warto podkreślić, że relacje podróżne do lat 60. XIX w. wspierały klimat niezwykłości. Tym samym przy-wracały zrujnowanemu i zdegradowanemu miejscu znaczenie. Niejako odnawiały i wzmacniały jego wagę, sugerując, że moc Świętego Krzyża nie wyczerpała się mimo dojmującej ruiny samego miejsca. W drugiej połowie XIX w. znacznie większą wagę zaczęto przywiązywać do historii miejsca i odnajdywania w dziejach Świętego Krzyża paraleli z losami Polski (Zapałowski). Powstała potrzeba przypominania dziejów, od-rzucano mitologizację przestrzeni na rzecz realistycznego opisu nieskrywającego już ruiny i przedstawiającego klasztor jako więzienie (Siemiradzki). Wydaje się, że zwrot ku realizmowi zapoczątkował Sobieszczański, choć nie od razu ów styl zyskał uznanie wśród podróżników, czego dowodem są relacje Deotymy i Flatta. Warto zauważyć, że wszystkie przywołane literackie reprezentacje miejsca miały kształtować pamięć zbiorową Polaków i percepcję rzeczywistej przestrzeni. Dzięki nim formowała się narodowa geografia mityczna, wspierająca poczucie tożsamości związane z mityzo-wanym miejscem, stopniowo urealnianym w projektowanych przez słowo obrazach także przez świat rzeczy.



Anna KURSKAInstytut Filologii PolskiejUniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach

O przeobrażeniach wizerunku Świętego Krzyża w XIX-wiecznychrelacjach z podróży po Polsce

Streszczenie

Artykuł jest próbą przedstawienia, w odwołaniu do propozycji geopoetyki i geokrytyki, w jaki sposób kreowa-no wizerunek Świętego Krzyża w relacjach z wycieczek w Góry Świętokrzyskie w wieku XIX. Autorka przedsta-wia ujęcie chronologiczne, by wyraźniej odsłonić ewolucję obrazu miejsca i uchwycić czynniki, które wpłynęły na jego przemianę. W tym celu wykorzystuje relacje: Juliana Ursyna Niemcewicza, Klementyny z Tańskich Hoff-manowej, Bohdana Dziekońskiego, Kazimierza Władysława Wójcickiego, Oskara Flatta, Jadwigi Łuszczewskiej (Deotymy), Juliana Bartoszewicza, Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego, Antoniego Brykczyńskiego, Władysława Zapałowskiego, Józefa Siemiradzkiego, Tadeusza Dybczyńskiego, Pawła Bolesława Podczaszyń-skiego, Władysława Sierakowskiego, Michała Elwiro Andriollego, Franciszka Kostrzewskiego, a także relacje z pobytu na Łysej Górze anonimowych wędrowców, którzy publikowali je w XIX-wiecznych czasopismach.

Autorka odsłania trzy strategie kreacji Świętego Krzyża prezentowane w podróżniczych narracjach. Najpopu-larniejsza wiąże się z wykorzystaniem opowieści o mitycznych i historycznych dziejach miejsca. W narracyjnej strategii miały one nie tylko „przysłaniać” ruinę kościoła i klasztoru na Łyścu, lecz również – przez „poetyckość” przekazu – kreować na nowo wizerunek Świętego Krzyża i odbudowywać wagę miejsca. Kolejna strategia ukazuje związek miejsca i jego tradycji kulturowej z naturą, z ziemią i jej krajobrazem. Dotyczy to zwłaszcza przedstawień Wójcickiego, Dziekońskiego, Flatta i Łuszczewskiej, którzy zaprezentowali skrajnie odmienne wi-zerunki: od mrocznych obrazów po rozświetloną blaskiem wschodzącego słońca epifaniczną wizję Świętego Krzyża. Trzecia z kolei strategia łączy się z próbą opisu i rekonstrukcji wyglądu niektórych miejsc na Świętym Krzyżu, a także architektury i wyposażenia wnętrz kościoła i klasztoru, oraz zarysowania postawy wędrowców, którzy byli mało uważni w poznawaniu otaczającego ich świata rzeczy, zajęci doświadczaniem ducha miejsca.

Słowa kluczowe

geopoetyka, geokrytyka, podróż, Święty Krzyż, relacja z podróży, krajoznawstwo, romantyzm

106 Anna KURSKA


Anna KURSKAInstitute of Polish PhilologyJan Kochanowski University in Kielce

On the metamorphoses of the image of Święty Krzyż in 19th centuryaccounts of tours of Poland

Summary

The article is an attempt to present – with reference to geopoetics and geocriticism – how 19th century ac-counts of trips to the Świętokrzyskie Mountains depicted Święty Krzyż (Mount Holy Cross, also known as Łysa Góra or Łysiec). The author follows a chronological approach to show more clearly the evolution of the image of the place and to capture the factors which influenced its metamorphosis. To this end, she uses accounts by Julian Ursyn Niemcewicz, Klementyna Hoffmanowa, née Tańska, Bohdan Dziekoński, Kazimierz Władysław Wójcicki, Oskar Flatt, Jadwiga Łuszczewska (Deotyma), Julian Bartoszewicz, Franciszek Maksymilian Sobiesz-czański, Antoni Brykczyński, Władysław Zapałowski, Józef Siemiradzki, Tadeusz Dybczyński, Paweł Bolesław Podczaszyński, Władysław Sierakowski, Michał Elwiro Andriolli, Franciszek Kostrzewski as well as anonymous travellers whose works were published in 19th century periodicals.

The author reveals three strategies used to create representations of Święty Krzyż in the travelogues. The most common strategy is associated with the use of mythical and historical stories concerning the location. Using a poetic language, they were supposed not only to “conceal” the ruins of the church and the monastery situated on Łysa Góra, but also to create a new image of Święty Krzyż and restore its significance. Another approach reveals a relation between the site with its cultural tradition, and nature, the land and its scenery. This applies particularly to accounts by Wójcicki, Dziekoński, Flatt and Łuszczewska, who present diametrically opposed images: from gloomy representations to an epiphanic vision of Święty Krzyż, illuminated by the blaze of the rising sun. The third strategy is associated with an attempt to describe and reconstruct the appearance of some places situated on Święty Krzyż as well as the architecture and the interior of the church and the monastery. It is also about presenting the attitude of the travellers who were rather inattentive in exploring the material world around them, concentrating instead on their spiritual experience.

Keywords

geopoetics, geocriticism, journey, Święty Krzyż (Mount Holy Cross), travelogue, sightseeing, Romanticism


Anita STAROŃKatedra Filologii RomańskiejUniwersytet Łódzki

À rebours et L’oblat de Joris-Karl Huysmans : entre décadence et spiritualité*

La fin du XIXème et le début du XXème siècle en France ont connu une vague de conver-sions tellement importante qu’elle avait provoqué plusieurs analyses et commenta-ires, aussi bien à l’époque1 que de nos jours. Frédéric Gugelot, dans ses scrupuleu-ses analyses de La conversion des intellectuels au catholicisme en France (1885–1935)2, explique ce phénomène par quelques facteurs. Le premier serait la situation politi-que de la France, mélange sulfureux du sinistre héritage de 1870 et des problèmes de la IIIème République, qui conduisait certains esprits à rechercher une plus grande sta-bilité au sein de l’Église, tout en se détournant d’une démocratie défectueuse. Pour citer Gugelot, « des convertis politiques [...] recherchent dans l’Église catholique une force de conservation sociale autant qu’une foi ». Cela les conduisait à confondre « foi en Dieu et amour de la patrie »3. Ce sentiment était renforcé par les difficultés qu’ava-it connues l’Église en France à partir des années 1880, et qui se traduisirent par la loi sur les associations du 28 septembre 19014 avant d’aboutir à la séparation de l’Église


1 Entre autres : abbé A. CROSNIER, Les Convertis d’hier. François Coppée, Ad. Retté, J.-K. Huysmans, Paul Bour-get, Ferdinand Brunetière, Lyon 1904 ; F. BRUNETIÈRE, Questions actuelles (Le Catholicisme aux États-Unis), Paris 1907 ; R. DE GOURMONT, Épilogues, « Mercure de France », n° 239, 1 juin 1907, p. 491–492 ; P. BRULAT, Conver-sions religieuses, « L’Événement », 1 juin 1912 ; N. SÉGUR, Le Mysticisme Littéraire, « La Revue », 15 août 1912, p. 510–515 ; J. SAGERET, La vague mystique (Bibliothèque de culture générale), Paris 1920.

2 F. GUGELOT, La conversion des intellectuels au catholicisme en France (1885–1935), Paris 1998. Cf. égale-ment H. SERRY, Littérature et religion catholique (1880–1914). Contribution à une socio-histoire de la croyance, « Cahiers d’histoire. Revue d’histoire critique », 87, 2002 (mis en ligne le 1 avril 2005, consulté le 28 janvier 2013. URL : http://chrhc.revues.org/1656) et R. M. GRIFFITHS, The Reactionary Revolution; the Catholic Revival in French literature, 1870–1914, New York 1965.

3 F. GUGELOT, La conversion, p. 500.

4 Cette loi, introduite par le Conseil présidé par Pierre Waldeck-Rousseau, obligeait les ordres religieux à demander une autorisation du gouvernement pour pouvoir continuer leur activité. Plusieurs ordres déci-dèrent alors d’émigrer hors la France sans même déposer de dossier.

108 Anita STAROŃ

et de l’État5. Plusieurs intellectuels avaient ressenti alors le sentiment d’union avec l’institution qu’ils croyaient oppressée. Comme le précise encore Gugelot, « l’Église attaquée devient aussi plus attractive »6. En revenant en son sein, ils comptaient en même temps s’appuyer sur un organisme solide et immuable depuis le Moyen Âge, qu’ils opposaient à l’instabilité du monde moderne. Le sentiment de la décadence et le désir du renouveau présidaient également à nombre de conversions : les conver-tis espéraient trouver appui dans la croyance contre « l’impression de vide »7 qu’ils ressentaient. Enfin, la crainte du progrès de la civilisation qui avait envahi, à tort ou à raison, la société française de la fin du XIXème siècle, valut à l’Église, perçue comme forteresse de la tradition, plusieurs fidèles.

Dans cette vague de conversions, les noms des écrivains frappent par leur fréquence8. Parmi eux, se trouve également celui de Joris-Karl Huysmans qui, selon Frédéric Gu-gelot, fut l’un des précurseurs de ce courant9, et dont le chemin vers la foi est sans doute l’un des mieux documentés, grâce surtout à ses propres écrits. L’oblat (1903) est son quatrième roman où il met en scène Durtal qui sous beaucoup d’aspects reflète sa propre personnalité et ses expériences. Dans les trois précédents, Là-bas (1891), En route (1895) et La Cathédrale (1898), il restituait les étapes de son retour vers Dieu. Mais à y regarder de près, son roman antérieur et de loin le plus célèbre, À rebours (1884) retrace déjà les débuts de cette conversion. En effet, son héros, des Esseintes, s’exilait de Paris pour mener une vie solitaire dans ce qu’il qualifiait de thébaïde ; si, en fait d’objets de culte, elle n’était remplie que de livres et d’œuvres d’art, la vie claustrée de cet origi-nal et sa propension à la méditation le rapprochaient déjà des religieux.

Sans nous concentrer sur l’aspect religieux de la conversion de Huysmans10, nous nous proposons donc d’abord de relever les affinités entre ces deux phases extrêmes d’une évolution spirituelle, pour ensuite examiner la vision de l’ordre bénédictin qui émane de L’oblat. Elle apparaît sur un fond historique qu’il sera également intéressant d’étudier, sachant qu’il est filtré par la conscience du héros. La proximité entre l’auteur

5 La loi de séparation des Églises et de l’État fut adoptée le 9 décembre 1905.

6 F. GUGELOT, La conversion, p. 395.

7 Ibidem, p. 371.

8 Le livre évoque, entre autres, les cas de Paul Claudel, Léon Bloy, Paul Bourget ou Charles Péguy, pour ne citer que les contemporains de Huysmans. Au total, Gugelot parle de cent cinquante intellectuels convertis (p. 9).

9 Cf., entre autres, p. 27, 65–67 et 346 (F. GUGELOT, La conversion).

10 Nous laissons de côté cette thématique, croyant qu’elle a été exhaustivement traitée par les spécialistes en la matière : cf. F. GUGELOT, La conversion, ou les contributions : J.-P. VILCOT, Bonheur et clôture chez Huysmans, « Bulletin de la Société J.-K. Huysmans », 63, 1975 : M.-G. SLAMA, Solitudes et retraites : une géographie de l’iso-lement, ibidem, 95, 2002 ; E. KOCIUBIŃSKA, Entre péché et grâce : le cas Joris-Karl Huysmans, http://etudes-roman-tiques.ish-lyon.cnrs.fr/wa_files/EdytaKociubinska.pdf ; W. DON, Durtal en route : le mysticisme et la conversion d’un intellectuel, http://etudes-romantiques.ish-lyon.cnrs.fr/wa_files/WillemijnDon.pdf, dans les actes du col-loque Les religions du XIXe siècle (2009), édités par S. GUERMÈS et B. MARCHAL (mise en ligne septembre 2011, consulté le 6 novembre 2013). Il faut mentionner aussi une publication toute récente, J. SOLAL (dir.), Huysmans écrivain catholique (La Revue des lettres modernes, Série Huysmans, 2), Caen 2012.

« À rebours » et « L’oblat » de J.-K. Huysmans : entre décadence et spiritualité 109

et ses alter ego romanesques ne faisant pas de doute11, nous écartons délibérément toute analyse autobiographique. Rappelons seulement que Huysmans qui avait, au terme de longs efforts, retrouvé sa foi perdue, passa un certain temps dans l’abbaye Saint-Martin de Ligugé en qualité d’oblat, avant d’être obligé de la quitter à cause des suites de la loi sur les congrégations déjà mentionnée.

Dans À rebours, qui a mérité une appellation toute significative de « Bible des déca-dents », les allusions à la religion ne manquent pas. Mais, à les analyser, il apparaît qu’elles sont dépourvues de toute ferveur religieuse, quand elles ne côtoient pas le blasphème12. Ainsi, au tout début du roman, on trouve cette description qui unit un cadre purement religieux à un contenu profane :

Sur la cheminée [...], entre deux ostensoirs, en cuivre doré, de style byzantin [...], un merveilleux canon d’église, aux trois compartiments séparés, ouvragés comme une dentelle, contint, sous le verre de son cadre, copiées sur un authentique vélin, avec d’admirables lettres de missel et de splendides enluminures, trois pièces de Baudelaire : à droite et à gauche, les sonnets portant ces titres « la Mort des Amants » – « l’Ennemi » ; – au milieu, le poème en prose intitulé : « Any where out of the world. – N’importe où, hors du monde » (18)13.

Cette vénération de la poésie, de plus celle de Baudelaire, relevait sans doute de la provocation, mais en même temps, elle traduisait une certaine nostalgie des sen-sations offertes par la religion. Plus loin dans le roman, elles se précisaient, allantdu côté de la claustration. Le premier signe de ces rapprochements, tout extérieurs fussent-ils, avec le couvent, est le costume que des Esseintes fait porter à sa domes-tique, « tel qu’en portent encore, à Gand, les femmes du béguinage » et censé évo-quer « la sensation d’un cloître » (20). Cette impression calme les nerfs tendus duhéros et il cherche à développer son effet bénéfique en arrangeant sa chambre « en cellule monastique » (66). Évidemment, là encore, il ne s’attache qu’à des formes extérieures, ce qui conduit à une inversion spécifique :

Il se refusait à accepter, pour sa part, l’austère laideur des asiles à pénitence et à prière. À force de tourner et de retourner la question sur toutes ses faces, il conclut que le but à atteindre pouvait se résumer en celui-ci : arranger avec de joyeux objets une chose triste, ou plutôt tout en lui conservant son caractère de laideur,

11 Et ayant été maintes fois examinée (à part les propres aveux de Huysmans, entre autres par : J. BLOIS, L’Au-delà et les forces inconnues, opinion de l’élite sur le mystère, Paris 1902 ; L. BLOY, Sur la tombe de Huysmans, Paris 1913 ; L. DEFFOUX, É. ZAVIE, J.-K. Huysmans converti littéraire, Paris 1914 ; plus près de notre époque, par : A. GARREAU, J.-K. Huysmans, Paris 1947, R. BALDICK, La vie de Joris-Karl Huysmans, Paris 1958 [traduction, éd. angl. en 1955] ; M. ORTOLEVA, J.-K. Huysmans, romancier du salut, Sherbrooke 1981 ; A. VIRCONDELET, Joris-Karl Huysmans, Paris 1990 et Huysmans, entre grâce et péché, Paris 1997. Elle ne fait non plus de doute pour F. Gugelot : « le parcours spirituel de Durtal correspond à celui de Huysmans, sans pour autant que la créa-tion littéraire perde ses droits » (F. GUGELOT, La conversion, p. 18).

12 C’est également l’opinion de P. DUPLOYÉ, Huysmans (Les écrivains devant Dieu), Paris 1968.

13 J.-K. HUYSMANS, À rebours, Paris 1924 (par la suite, nous nous référerons à cette édition, donnant les numéros de pages entre parenthèses directement après la citation). Dans le chapitre XIII, un passage simi-laire est consacré aux vertus d’une liqueur fabriquée par les bénédictins, « couleur de safran, d’une finesse exquise », renfermée dans une bouteille rappelant à des Esseintes « les prieurés du moyen âge » et lui faisant observer l’« hypocrisie qui résultait de l’extraordinaire désaccord établi entre le contenant et le contenu, entre le contour liturgique du flacon et son âme, toute féminine, toute moderne » (p. 164, c’est nous qui soulignons).

110 Anita STAROŃ

imprimer à l’ensemble de la pièce, ainsi traitée, une sorte d’élégance et de distinction ; [...] obtenir l’effet absolument opposé, en se servant d’étoffes magnifiques pour donner l’impression d’une guenille ; disposer, en un mot, une loge de chartreux qui eût l’air d’être vraie et qui ne le fût, bien entendu, pas (ibidem).

Et des Esseintes s’en donne à cœur joie en arrangeant cette mystification, décrite dans le livre avec tous les détails techniques. Depuis les tissus qui tendent les murs et le plafond et imitent la peinture grossière des véritables cellules, jusqu’à l’ameu-blement (« un faux lit de cénobite », des chandelles, « un antique prie-Dieu » qui remplace la table de nuit, etc.), tout y est arrangé de façon à produire l’illusion de vivre « loin du monde, dans le fin fond d’un cloître » (67). Il observe plusieurs ressem-blances entre lui et des moines, évidemment à l’exception de l’élément spirituel. Il est intéressant de voir comment il construit cette analogie :

L’illusion était facile, puisqu’il menait une existence presque analogue à celle d’un religieux. Il avait ainsi les avantages de la claustration et il en évitait les inconvénients : la discipline soldatesque, le manque de soins, la crasse, la promiscuité, le désœuvrement monotone. De même qu’il avait fait de sa cellule une chambre confortable et tiède, de même il avait rendu sa vie normale, douce, entourée de bien-être, occupée et libre.

Tel qu’un ermite, il était mûr pour l’isolement, harassé de la vie, n’attendant plus rien d’elle ; tel qu’un moine aussi, il était accablé d’une lassitude immense, d’un besoin de recueillement, d’un désir de ne plus avoir rien de commun avec les profanes qui étaient, pour lui, les utilitaires et les imbéciles.

En résumé, bien qu’il n’éprouvât aucune vocation pour l’état de grâce, il se sentait une réelle sympathie pour ces gens enfermés dans des monastères, persécutés par une haineuse société qui ne leur pardonne ni le juste mépris qu’ils ont pour elle ni la volonté qu’ils affirment de racheter, d’expier, par un long silence, le dévergondage toujours croissant de ses conversations saugrenues ou niaises (67–68).

Observons qu’il donne de l’existence isolée des moines une interprétation bien per-sonnelle, passée à travers ses propres émotions et expériences, puisqu’il serait osé de prétendre que la communauté entière de moines s’est réfugiée dans le « désœuvre-ment monotone » des cloîtres à cause de sa fatigue extrême et éprouve du mépris pour la société laïque qui la repaie avec de la haine.

Cependant, la suite du roman montre l’éveil progressif du héros à la foi, sujet qui sera continué dans les quatre romans mettant en scène Durtal. Restituer cette longue route vers la conversion dépasserait le cadre du présent travail, nous voudrions cependant relever quelques éléments qui apparaissent d’un livre à l’autre et permettent de mesu-rer l’évolution spirituelle entre À rebours et L’oblat.

Le jeu des analogies

En premier lieu, il faut retenir l’idée du rôle de l’Église moderne, conservatrice du vieil art. Selon des Esseintes,

l’Église a, seule, recueilli l’art, la forme perdue des siècles ; elle a immobilisé, jusque dans la vile reproduc-tion moderne, le contour des orfèvreries, gardé le charme des calices élancés comme des pétunias, des ciboires aux flancs purs ; préservé, même dans l’aluminium, dans les faux émaux, dans les verres colorés, la grâce des façons d’antan (79).


Observons que, tout en vantant son caractère protecteur, il n’en constate pas moins la dégradation par rapport au passé. Dans L’oblat, cette idée de la corruption moderne revient avec une grande force, et parfois le regard du personnage est plus pessimiste que dans À rebours. Ainsi Durtal, convaincu de la « puissance de l’art [...] l’auxiliaire le plus sûr de la mystique et de la liturgie, pendant le Moyen-Âge », déplore

l’ état d’abandon et d’anémie [dans lequel] se trouve l’Église, depuis qu’elle s’est désintéressée de l’art et que l’art s’est retiré d’elle ! Elle a perdu son meilleur mode de propagande, son plus sûr moyen de défense (349)14.

La fascination de l’art religieux conduit le héros d’À rebours à l’admiration du plain-chant. Cet art, ayant connu son sommet au Moyen Âge, n’est plus cultivé, au XIXème siècle, que par quelques fervents. Pour des Esseintes, c’est « le verbe de l’antique Église, l’âme du Moyen-Âge », l’unique forme musicale qui « pût s’accoupler avec les vieilles basiliques et emplir les voûtes romanes dont elle semblait l’émanation et la voix même ». Il éprouve une profonde répulsion pour des compositions plus moder-nes, qui lui semblent toujours profanes. Et il se sent outré lorsqu’il entend « ces pré-textes à Stabat, imaginés par les Pergolèse et les Rossini, [...] ces œuvres équivoques que tolère l’indulgente Église » qui sont pour lui une « intrusion de l’art mondain dans l’art liturgique » (199–200).

Durtal partage cette vénération pour le chant grégorien. Maintes pages de L’oblat sont consacrées à l’évocation de cette puissante musique, « la vraie musique de l’Église » (50). On souligne le rôle de l’abbaye de Solesmes dans la restitution de certains cantiques anciens. Mais cette musique qui déjà dans À rebours était décrite comme un vestige mal accepté par les modernes15, devient, dans L’oblat, un vrai su-jet de confrontation entre les forces de la tradition et de la nouveauté. L’église du couvent auquel Durtal est attaché est à la fois paroissiale et abbatiale. À propos des messes célébrées pour les paroissiens, surgit un conflit entre les nobles et les moines, décrit par Huysmans dans une langue succulente :

Parmi les seigneurs du lieu, figure une impérieuse baderne, plus ou moins blasonnée, qui aime à chanter les morceaux d’opéras ajustés par les scélérats de la piété, au culte ; à diverses reprises, ce baron des Atours a tenté d’obtenir, au moment du mois de Marie, la permisssion de roucouler ses falibourdes dans l’église ; les moines l’ont, naturellement, rabroué, la musique des sous-Gounod et de sous-Massenet n’étant pas encore, Dieu merci, admise dans les cloîtres. Alors, ses amis ont pris fait et cause pour lui et ils ne pardon-neront jamais à l’abbaye d’avoir empêché ladite baderne de souiller avec le filet saumâtre de sa voix les murs du sanctuaire (22).

C’est sur ce plan que se joue symboliquement la lutte entre l’ancien et le moderne, lorsque la noblesse se voit secourue par le nouvel arrivant, un abbé paroissial nommé par les autorités pour semer la discorde entre les moines et la population du village. Il réalise sans hésiter le désir du baron, en détruisant ainsi la tradition du plain-chant

14 J.-K. HUYSMANS, L’oblat, Paris 1903. Toutes les citations proviennent de cette édition.

15 « Cette forme maintenant considérée comme une forme caduque et gothique de la liturgie chré-tienne, comme une curiosité archéologique, comme une relique des anciens temps... » (199).

112 Anita STAROŃ

et la réputation du Val des Saints. Le mépris de Huysmans éclate, ici encore, dans le choix de termes utilisés pour décrire cette nouvelle situation :

Poussé par les noblaillons du crû, il enleva de ce village cette senteur du hameau Moyen-Âge qu’il exhalait, le dimanche, aux offices, et il transforma ce pays, unique peut-être en son genre, en un lieu comme un autre où l’on brailla dans l’église des rigaudons (239).

L’irrésistible comique de la scène où le baron des Atours réalise enfin son vœu ne change rien à la constatation générale qui demeure profondément pessimiste : les temps modernes tuent l’art véritable (315–316).

Avant de développer cette idée, signalons un autre rapprochement entre L’oblat et À rebours. Il se situe au niveau de l’horticulture : les deux personnages s’adonnent à cette occupation, mais si la préférence de des Esseintes va aux plantes rares et exo-tiques (ch. VIII), Durtal cultive dans son jardin des plantes médicinales, des herbes et parfois celles qui sont communément vues comme de mauvaises herbes et dont il admire les pouvoirs bénéfiques. Ce changement de goût reflète l’évolution men-tale du héros et constitue une autre représentation symbolique du chemin parcouru d’À rebours jusqu’à L’oblat.

Le dernier chapitre d’À rebours peint un des Esseintes convaincu des bienfaits de la foi mais encore incapable de la recouvrer. Le contact avec les ecclésiastiques lui semble profitable à cause de la proximité de leurs intérêts et du style de vie. Cependant, il se sent repoussé par l’évolution de l’Église moderne et ne cache pas sa méfiance envers certains de ses représentants, car, dit-il,

ce ne sont ni les physiologistes ni les incrédules qui démolissent le catholicisme, ce sont les prêtres, eux-mêmes, dont les maladroits ouvrages extirperaient les convictions les plus tenaces (214).

Il avoue également son penchant pour

un catholicisme salé d’un peu de magie, comme sous Henri III, et d’un peu de sadisme, comme à la fin du dernier siècle [...], ce mysticisme dépravé et artistement pervers vers lequel il s’acheminait, à certaines heures (213).

De tels intérêts ne sont pas faits pour le rapprocher du courant officiel de la religion.

En dépit de toutes ces hésitations, les dernières phrases du roman contiennent un appel à Dieu :

Seigneur, prenez pitié du chrétien qui doute, de l’incrédule qui voudrait croire, du forçat de la vie qui s’embarque seul, dans la nuit, sous un firmament que n’éclairent plus les consolants fanaux du vieil espoir ! (218)

Tous ces éléments s’inscrivent parfaitement dans le cadre de ce que Jean Pierrot appelle dans son ouvrage magistral sur L’imaginaire décadent16, les « inquiétudes religieuses ». À le lire, les décadents, en refusant les certitudes du positivisme, aboutissaient néces-sairement à l’idéalisme, ce qui, par conséquent, les poussait à réfléchir sur l’au-delà. Loin de retrouver les formes traditionnelles de la croyance, à cause de l’intransigeance

16 J. PIERROT, L’imaginaire décadent (1880–1900) (Publications de l’Université de Rouen, 38), Paris 1977.


de l’Église, ils éprouvaient cependant le besoin d’un certain mysticisme. D’autre part, leur engouement pour tout ce qui était artificiel, compliqué, bizarre, devait donner à l’expression de cette spiritualité des formes très ostentatoires. Huysmans sert précisé-ment d’exemple à Pierrot lorsque celui-ci énumère les phases successives de ce courant mystique qui s’était développé à la fin du XIXème siècle : le « catholicisme esthétique » des années 1880 où il ne s’agit que de recourir aux signes extérieurs du culte, « considé-rés d’un point de vue uniquement esthétique, même si déjà existe en arrière-plan une nostalgie diffuse du surnaturel »17; l’approfondissement des thèmes religieux pendant les années 1890, ayant pour résultat le développement du satanisme et de l’occultisme, ainsi que de la littérature morale18 ; enfin, la réintégration des dogmes religieux tradi-tionnels, qui ne concerne cependant qu’« une partie des artistes et des écrivains, dont le plus célèbre est évidemment Huysmans »19.

Que se passe-t-il donc, une fois la conversion accomplie ?

L’oblat montre déjà un Durtal sûr de sa foi, mais encore incertain quant à la meilleure manière d’assurer le contact permanent avec Dieu ; il ne veut pas se faire moine, et pourtant, vivre dans un monde laïque lui est devenu insupportable. Or, dans la Cathédrale, il envisageait de se faire oblat20. Cependant, après un séjour à la Trappe, il fut repris d’hésitations, doutant qu’il puisse se subordonner à un régime qui lui sem-blait très sévère21. Il craignait également la censure de ses écrits (344–348), même s’il était conscient que la plupart de ces doutes résultaient de son « manque d’humilité » (346). La fin du livre le laissait à ces réflexions, sans qu’il sache, pas plus que le lecteur, quelle décision il prendrait. Dans L’oblat, ces doutes diminuent : après un retour sur le passé au début du livre, qui relate l’expérience de sa vie à Chartres, nous retrouvons Durtal dans l’abbaye bénédictine du Val des Saints.

Portrait de l’abbaye

La première partie du livre décrit, en grands détails, tous les éléments de la vie des re-ligieux dans l’abbaye du Val des Saints, portrait à peine déguisé de l’abbaye de Saint Martin de Ligugé où Huysmans avait passé ses années d’oblature, avant que la loi de 1901 ne l’oblige à regagner la vie laïque.

17 J. PIERROT, L’imaginaire décadent, p. 106.

18 Citons, à titre d’exemple, Idées morales du temps présent d’Édouard Rod (1891) ou Les bases de la croyance de Ferdinand Brunetière (1896). Les écrits de Paul Bourget s’incrivent également dans ce courant.

19 J. PIERROT, L’imaginaire décadent, p. 106.

20 Citons encore Gugelot, avant de passer à la vision de l’oblature dans le livre de Huysmans : « Les formes intermédiaires d’engagement chrétien [...] obtiennent auprès des convertis un vif succès. L’obla-ture, association d’une personne à un monastère pour participer de sa spiritualité, s’ouvre aux convertis presque naturellement. L’oblature a en effet connu un renouveau au XIXème siècle, liée à celle (sic !) du mou-vement de renaissance bénédictin suscité par Dom Guéranger. Ainsi, une structure très adaptée s’offre aux nouveaux croyants dans les difficultés de l’après-conversion. Certains convertis, comme Huysmans, sont sensibilisés à ce renouveau grâce à la réapparition de la musique grégorienne qui l’accompagne » (F. GUGELOT, La conversion, p. 346).

21 Cf. J.-K. HUYSMANS, La Cathédrale, Paris 1898, p. 227.

114 Anita STAROŃ

Le Val des Saints est une importante communauté comptant « une cinquantaine, y compris les novices et les convers » (17). Selon les explications de Durtal, c’est « l’une des plus importantes fondations qu’ait autrefois créées Solesmes ; c’est le grand cloître de la Bourgogne » (18). Après avoir disparu dans la tourmente de la Révolution, elle a été rétablie, « il y a une trentaine d’années, seulement » (18), sous les ordres de l’Abbé de Solesmes, Dom Guéranger22. Le couvent est donc constitué de bâtiments anciens, comme le clocher du XVème siècle, et de constructions mo-dernes, comme l’église qui inévitablement irrite Durtal par des marques d’un goût douteux : « un affreux chemin de croix », des vitraux modernes, exécutés « par un Lavergne quelconque » (23–24), etc. Des jardins et des vignes que le couvent exploite entourent cet ensemble (54–55). Le cloître possède également une pharmacie dont profitent non seulement les religieux, mais aussi les habitants du village (65–67). De très nombreuses descriptions permettent de découvrir les cellules de quelques moines, le réfectoire et la bibliothèque. On la retrouve à la veille du départ forcé des moines : cette belle collection de livres ne trouvera probablement pas de place dans leur nouvel établissement (395).

Les portraits de religieux complètent les descriptions des lieux et composent un ensemble haut en couleur. Plusieurs moines, des novices, les pères, dont le prieur et le père Abbé, le supérieur de l’abbaye, sont décrits avec des détails curieux ou amu-sants qui les rendent pleins de vie. L’opinion générale de Durtal sur ce milieu est très favorable, ce qui ne l’empêche pas de relever certaines faiblesses des religieux ou de formuler certaines critiques23. Ainsi de la lecture pendant les repas, volontairement monotone, et des histoires lues, d’habitude très ennuyeuses :

On avalait des tranches historiques insipides, ou, ce qui était pis, des morceaux de vies de Saints, écrites dans ce style oléagineux, cher aux catholiques ; et parfois alors, un sourire courait sur les lèvres des reli-gieux, en entendant pour la millième fois les expressions fatiguées de ces rengaines (41),

ou du repas de Pâques durant lequel Durtal ne peut contenir son rire à la vue des moines engloutissant l’agneau pascal (292). Remarquons, à ce propos, l’attention consacrée, dans le livre, aux repas, et peut-être davantage encore aux jeûnes ; maints passages évoquent les difficultés qu’ils causent aux religieux et à Durtal (p. ex. 293).

D’autres éléments s’ajoutent à cette peinture du couvent, comme les descriptions massives des rites et offices (le temps de l’Oblat s’organise autour des fêtes et céré-monies de l’église), ou des discussions entre les religieux. Nous obtenons, dans l’en-semble, une vision riche et assez fidèle de leur existence, qualifiée par Durtal de la manière suivante :

22 On voit à quel point la fiction, nécessaire dans une œuvre d’art, se mêle chez Huysmans au réel. Il n’est certes pas besoin de rappeler ici la figure de Dom Guéranger (1805–1875), grand refondateur de l’abbaye de Solesmes et restaurateur de l’ordre bénédictin en France.

23 Comme le signale Frédéric Gugelot, les « moines du Ligugé [...] lui pardonneront difficilement le por-trait qu’il fait de l’abbaye » (F. GUGELOT, La conversion, p. 344).


belle vie [...] que cette vie bénédictine qui plane si haut, par dessus des siècles et au delà des temps ; l’on ne peut vraiment s’acheminer vers le Seigneur avec des mouvements plus chaleureux et des chants plus nobles ; cette vie réalise l’initiation la plus parfaite, ici-bas, de l’office des anges tel qu’il se pratique et tel que nous le pratiquerons, nous aussi, là-haut. On arrive, la marche terminée, devant Dieu non plus comme novice, mais comme une âme qui s’est préparée par une étude assidue à la fonction qu’elle doit à jamais exercer dans l’éternelle béatitude de sa Présence. Quelles sont les occupations si agitées, si vaines des hommes en comparaison de celle-là ? (212)

Oblature

Cependant, Durtal est persuadé que la vie de moine lui serait à la longue insuppor-table. C’est pourquoi il avait opté pour une solution intermédiaire, celle de l’oblat. Le sens de ce terme et les règles de l’oblature bénédictine ne sont pas donnés d’emblée, bien au contraire, Durtal se plaint du peu de précision quant à leur formulation et se voit obligé de mener sa propre recherche. Il en donne les résultats, en vrac (probable-ment une astuce de Huysmans lui-même qui justifiait ainsi le caractère inachevé de ces documents), au cours d’une conversation avec ses invités. Nous apprenons ainsi que l’oblature n’est nullement une invention bénédictine (139), qu’il n’est pas facile de distinguer entre les oblats, les convers et les reclus, qu’il existe « deux sortes d’oblats. Ceux qui habitaient dans le cloître et ceux qui habitaient dans ses alentours » (141), enfin qu’après les épreuves de la Révolution, « l’oblature a repris naissance avec Dom Guéranger lorsqu’il a rétabli, à Solesmes, l’Ordre Bénédictin » (145). Le retour à cette ancienne institution fut d’ailleurs encouragé par le pape Léon XIII qui a « déclaré qu’il fallait l’aider et le propager » (152). Cette longue conférence se termine par des infor-mations historiques sur les oblats et les oblates célèbres, rois et impératrices (154). Elle sera complétée dans la suite du roman au moment où Durtal termine son année de noviciat et commence l’oblature. Sa connaissance de la règle formulée par saint Benoît se précise dans les conversations avec Dom Felletin qui le prépare à la cérémo-nie. L’importance de l’élément esthétique devient alors incontestable :

Il ne suffit point d’être fidèle à ses devoirs et de communier plus ou moins fréquemment, il faut aussi avoir le goût de la liturgie, le sens du cérémonial, l’amour de la symbolique, l’admiration de l’art religieux et des beaux offices (248).

Comme l’explique Dom Felletin,

Nous cherchons la qualité et non la quantité ; il nous faut des savants, des lettrés et des artistes, des per-sonnes qui ne soient pas exclusivement des dévots... [...] notre seule force, à nous, ne peut résider que dans l’efficace des oraisons liturgiques et des offices (249).

L’oblature pratiquée selon les règles de l’ordre bénédictin convient donc surtout aux artistes. Mais il ne faut pas qu’ils vivent enfermés, il leur faut une certaine distance du cloître pour conserver l’indépendance des goûts artistiques, souvent douteux, des pères :

La question se résume donc pour moi ainsi : direction spirituelle, énergique, de la part du religieux maître de l’oblature, et abstention pour tout le reste, déclare Dom Felletin (250).

116 Anita STAROŃ

Durtal deviendra « premier oblat moderne du Val des Saints » (252) et il aidera à garder le patrimoine des « Congrégations de Cluny, des saints Vanne et Hydulphe et de saint Maur » (ibidem). L’essence de sa promesse (les oblats ne prononcent pas de vœux) est de renoncer « à tout ce qui fait pour l’homme charnel la joie de la vie » (253).

La part de l’esthète dans l’oblat

Dans ce livre, tout tissé de longues descriptions, une large place est réservée aux détails de l’existence matérielle des moines, ce qui en même temps indique que Dur-tal n’a pas complètement renié ses habitudes d’esthète et de mondain.

Ainsi, lorsqu’il compare les ordres cistercien et bénédictin, c’est pour conclure à une liberté plus grande chez ces derniers (p. 1) et pour vanter le « côté bon enfant de leurs observances » (2), de même que leur hospitalité (3). Précisons que s’il a jeté son dévo-lu sur le Val des Saints, c’est qu’il se sentait découragé par les conditions de vie dans la proximité de Solesmes (mauvais logement, lenteur des trains vers Le Mans et Paris) : l’aspect matériel compte toujours pour cet apprenti des religieux. À la fin du roman, lorsque le départ des moines est imminent, Durtal a cette observation pour le moins curieuse : selon lui, les moines ne sont pas les plus à plaindre dans cette affaire, car il ne s’agit pour eux que de changer d’habitation, et « un vrai moine n’a qu’une patrie, son couvent » (409), tandis que lui et les autres personnes non religieuses devront réorganiser leur vie sans le confort que leur offrait la présence des bénédictins.

En même temps, Durtal demeure un homme de lettres. Son travail littéraire compte donc toujours pour lui, et les conditions de l’exécuter lui paraissent primordiales. Aus-si revient-il à l’idée, déjà exprimée dans La Cathédrale, de la liberté artistique menacée par une censure éventuelle dans l’abbaye, et de l’impossibilité de créer dans un lieu où le rythme de la vie est scandé par des offices, des prières et des lectures. Avec ces interruptions fréquentes, impossible de se concentrer : « Le cloître est utile pour pré-parer un ouvrage, mais il sied de l’exécuter dehors ! » (6) En somme, Durtal se montre toujours un exigeant qui veut conserver une certaine liberté et ne désire se plier aux exigences de la vie cloîtrée que lorsqu’il en trouve des avantages personnels.

Mais justement, dans L’oblat, ces avantages commencent à prévaloir sur les incon-vénients. Durtal a choisi les bénédictins en pleine conscience : il s’est senti attiré à eux par le caractère de leur travail, en grande partie intellectuel et créateur, et par la splendeur de leurs offices qui s’exprime entre autres dans le plain-chant. L’élément esthétique joue donc un rôle important, et on pourrait se demander s’il ne prévaut pas sur les autres aspects de la religion. Cela semble également le point de vue des religieux qui affirment que « l’ambiance des lieux et le décor sont indispensables pour soutenir une vocation » (385).

D’autre part, le rôle des bénédictins paraît de conserver l’art religieux dans toute sa beauté. Durtal en est profondément convaincu lorsqu’il se prononce pour « l’idéal surélevé de Dom Guéranger » (157) :


Sa conception de l’« Opus Dei », des messes, des heures canoniales exécutées avec art, célébrées en grande pompe, cette idée du luxe pour Dieu est, selon moi, très belle ; il siérait que les moines, chargés de la réaliser, fussent en même temps des artistes, des savants et des saints ; c’est beaucoup demander, je le sais ; mais enfin, en tenant compte même du déchet, l’œuvre n’en est pas moins magnifique ! (158)

Il ne voit pas « l’utilité pour les bénédictins de prêcher et d’enseigner » (157), puisqu’ils se sont déjà fait experts dans un domaine différent. Et d’énumérer les travaux des bénédictins :

Dom Guéranger a restauré les études liturgiques, Dom Pothier le plain-chant, et Dom Pitra la symbolique, en réunissant son Spicilège qui forme des volumes précieux pour quiconque veut comprendre l’âme et l’art du Moyen-Âge ; enfin, il existe du père Le Bannier une traduction en un vieux français vraiment exquis des Meditations de saint Bonaventure (158).

C’est ainsi qu’il voit l’avenir de la communauté, ce en quoi il est soutenu par M. Lampre, un autre laïc vivant dans la proximité du couvent. Selon lui, c’est

du côté de l’art que l’Ordre de saint Benoît doit s’orienter, s’il veut conserver l’aloi de son ancien renom ; il faut qu’il recrute des artistes pour rénover l’art religieux qui s’inanime ; il faut qu’il obtienne pour la littérature et pour l’art les résultats qu’ont obtenus Dom Guéranger pour la liturgie et Dom Pothier pour le chant (61–62).

Dans ce projet, l’oblature a une place toute spéciale, puisqu’elle permettrait aux ar-tistes de soutenir l’ordre de l’extérieur, tout en gardant l’indépendance nécessaire à leur travail.

En somme, l’intérêt de Durtal pour l’ordre des bénédictins est né de sa conviction de leur potentiel artistique et de la liberté relative qu’ils assurent à leurs pensionnaires. Il ne saurait se soumettre à une discipline plus sévère et à une vie uniquement concen-trée sur la religion. L’art demeure toujours un élément incontournable de son existence.

Situation politique

L’oblature est pour Durtal un événement heureux et longtemps attendu. Malheureu-sement, elle s’accomplit au moment où l’inquiétude sur l’avenir des couvents se mue en une triste certitude. En effet, le livre relate l’ambiance fiévreuse des années 1900–1901 où la menace d’interdire les ordres religieux devient de plus en plus réelle pour se matérialiser dans la loi sur les congrégations de 1901. À ce point, il faut rappeler le caractère profondément subjectif de la narration de L’oblat, menée presque entiè-rement de la perspective de Durtal. Les opinions exprimées par lui et par d’autres personnages du roman reflètent donc celles du milieu catholique, quand ce n’est de Huysmans lui-même.

Ainsi, on évoque la lutte contre la religion, menée par le gouvernement (notamment le « sieur Brisson »24, 54) et par la presse franc-maçonne qui s’adonne à une « persé-cution diabolique » (53) des croyants. Durtal revient à deux reprises au « caractère

24 Henri Brisson (1835–1912), fondateur de l’hebdomadaire La Morale Indépendante, président de la Chambre des députés à plusieurs reprises et premier ministre lors de l’Affaire Dreyfus, s’était prononcé en faveur de l’innocence de ce dernier et avait soutenu les lois sur les ordres religieux et la séparation de l’Église et de l’État.

118 Anita STAROŃ

démoniaque si marqué de l’affaire Dreyfus » qui n’est pour lui qu’un « tremplin in-stallé par les juifs et les protestants, pour mieux bondir à la gorge de l’Église et l’étran-gler » (53 et 277). Selon lui, « c’est la Passion de l’Église qui commence » (277). Il est vrai qu’il n’est pas tendre pour les catholiques eux-mêmes qu’il voit généralement comme un « amas de sottise et de lâcheté » (298) et qui l’exaspèrent par leur passivité, voire laxisme. Dans cet état de dégénérescence, les cloîtres, pense-t-il, sont les moins coupables ; il faut s’en prendre surtout « aux évêques, au clergé, aux fidèles, à tous les catholiques, en un mot » (389). En effet, Durtal s’inquiétait depuis longtemps des progrès du rationalisme entre les novices. Il constatait que la nouvelle génération était porteuse d’une pensée indépendante qui reniait la tradition :

[elle] entend la foi à sa manière ; elle en accepte et elle en refuse ; elle n’a plus confiance dans les leçons de ses maîtres. [...] Tous ces gaillards-là ont lu Renan (169–170).

Ainsi, le danger devenait à la fois externe et interne.

Les discussions et délibérations continuent jusqu’au moment où la loi sur les congré-gations est approuvée par le Sénat. Elle amène un changement radical dans la situa-tion des établissements religieux :

les congrégations étaient bel et bien étranglées ; le but si patiemment poursuivi depuis tant d’années était atteint (302).

Cela signifie la fin de la tranquillité au Val des Saints :

Tout ce petit monde qui n’était au courant de rien et qui s’était moqué, Dieu sait combien, jusqu’alors de la politique, se demandait quel mal il avait bien pu commettre pour qu’on le pourchassât de la sorte (302).

Les religieux décident de partir en Belgique et Durtal se trouve de nouveau dans une situation précaire :

j’inaugure, dit-il, au Val des Saints, une profession un tantinet bizarre, celle de l’oblat in extremis, celle de l’oblat de la dernière heure. Je vais me porter, moi-même, en terre, et mener mon propre deuil (301).

Pendant un moment encore, il entrevoit la possibilité de réaliser son rêve de l’obla-ture moderne dont le rôle serait de prier et de « rénover l’art catholique tombé si bas » (341). Même après l’expulsion de l’ordre, il pense qu’on pourrait fonder une oblature indépendante, vivant par ses propres soins, « sous la direction [...] d’un Abbé laissé pour cette œuvre en France » (342). Il imagine en détails les conditions de vie des artistes, pareilles à celles des béguinages (344). Ainsi, l’oblature bénédictine réa-liserait son but et, en même temps, apporterait la consolation à un grand nombre d’âmes inquiètes :

Il y a trop de gens qui l’attendent, qui la convoitent, trop de gens qui ne peuvent, à cause de leurs occu-pations, à cause de leur état de santé, de leur genre de vie, s’interner dans les cloîtres, pour que Dieu n’in-staure un hâvre de grâce, un port, où s’amarreraient ces âmes qu’obsèdent des appétences monastiques, des désirs de vivre hors du monde et de travailler près de Lui et pour Lui ! en paix (351).

Mais tous ces projets ne seront pas réalisés, et l’unique contribution de Durtal à la mission spirituelle des bénédictins sera de continuer les offices après le départ des moines, avant qu’ils n’arrivent dans leur nouvel établissement en Belgique (405).


Décadence

Les opinions de Durtal se précisent au fur et à mesure des réflexions dont il fait part dans ses monologues intérieurs ou dans des discussions avec les autres. Il est de plus en plus convaincu de l’importance de l’oblature en tant qu’institution renouant direc-tement avec les temps glorieux du XIIème siècle ; il loue en même temps la mentalité des bénédictins et leur rôle dans la conservation de la beauté de l’art. À chaque fois, il souligne ainsi une opposition entre les temps anciens et modernes, temps de la gloire et temps du déclin. Parallèlement, il développe des réflexions sur un certain type de personnalité, qui n’a pas cessé d’exister à l’époque moderne, pour qui les cloîtres s’offrent comme la seule partie. Il se compte visiblement dans ce groupe. C’est également pourquoi il voit une large place pour les artistes, faits oblats comme lui, au sein des communautés bénédictines.

Malheureusement, la suite des événements empêche la réalisation de ce projet idéa-liste. Ce n’est qu’une confirmation de plus de ce qui ne fait aucun doute à ce décadent converti : la déchéance du monde moderne. Durtal a conservé la plupart des convic-tions de des Esseintes.

Les exemples de cette vision pessimiste abondent dans L’oblat. « Il n’y a plus d’hom-mes », affirme Durtal. Tout se meurt, l’humanité se laisse consommer par une mala-die pareille à celle de la vigne (425). Cette situation lamentable concerne tous les domaines :

c’est la faillite [...] de la science matérialiste et faillite de l’éducation des grands séminaires et des ordres, en attendant la banqueroute générale qui ne peut tarder ! Les anarchistes ont peut-être raison. L’édifice social est si lézardé, si vermoulu, qu’il vaudrait mieux qu’il s’effondrât ; on verrait à le reconstruire, à neuf, après (423).

Ces paroles sonnent comme un écho des idées pessimistes d’Eduard von Hartmann qui préconisait l’extinction volontaire de l’humanité en vue de sa renaissance future dans une meilleure forme25.

Même au sein de son couvent d’élection, les signes de la décadence sont bien vi-sibles, par exemple en ce qui concerne l’observation de la règle de Saint Benoît. De l’aveu du père Felletin, il n’est plus possible de respecter le régime comme au Moyen Âge. Il l’explique à l’aide d’une argumentation bassement moderne :

Hélas ! nous avons des corps débilités de pères en fils maintenant et leurs infirmités se répercutent sur le moral ; c’est une humiliation que le Seigneur nous inflige ; il est donc prudent de ne point la négliger ; sinon alors, il n’y a plus qu’à renvoyer les meilleurs de nos sujets parce qu’ils ne peuvent résister aux jeûnes, ou à muer le monastère en hôpital ! (163)

Et le pauvre Durtal, une fois de plus privé de havre, ressent une fatigue qui ressemble étrangement à celle qu’éprouvait des Esseintes :

25 K. R. E. VON HARTMANN, La Philosophie de l’Inconscient, trad. de l’allemand par D. NOEL, 1877 et 2008 [1869].

120 Anita STAROŃ

si vous saviez, mon cher Seigneur, ce que je suis las et, maintenant que j’ai trouvé un siège, ce que je voudrais y demeurer assis ! (362, c’est nous qui soulignons)

Évidemment, la différence entre À rebours et L’oblat est importante, et consiste en ce que Barbey d’Aurevilly avait très bien formulé lors de la parution de la « Bible des décadents » en 188426. Si des Esseintes n’avait aucun motif d’espérer, Durtal peut s’ac-crocher à sa foi.

Cependant, il est difficile de cerner le sentiment religieux de Durtal. En comparai-son des descriptions de la vie du couvent, ses réflexions pieuses occupent une place beaucoup plus modeste. Il se présente comme un « morphinomane de l’office » (8) et éprouve « la nécessité de la prière en commun » sans quoi il succombe à une « dé-faillance de tout son être, une impression d’implacable découragement, d’accablant ennui » (ibidem).

D’autre part, il se laisse distraire facilement : nombre de fois, il plonge dans des réflexions qui l’éloignent de la messe27 et il accuse son imagination de « part[ir] à la vanvole » tan-dis qu’il prie mécaniquement. Il avoue aussi ne pas pouvoir s’humilier totalement, tuer son orgueil, ce qui lui semble indispensable pour intégrer la vie monacale. Et pourtant, déclare-t-il, c’est « au-dessus des forces humaines ! » (114) Il décide donc de se limiter à des tâches plus faciles, suivre le régime des confessions, établir un certain automa-tisme des procédés religieux, en se protégeant ainsi du péché (118).

De plus, Durtal, dont la maison est comblée de livres, n’a pas abandonné sa passion de la recherche minutieuse. Il approche le cérémonial en studieux et il veut toujours comprendre :

les points de repère acquis, il convenait d’étudier le corps même de l’office, d’en comprendre la signifi-cation, et de découvrir ce qu’après le service divin des louanges et les suppliques d’intérêt général, l’on pouvait en tirer pour son profit d’âme (111).

C’est également en cela qu’il ressemble à des Esseintes. D’autre part, il se convainc progressivement du « caractère talismanique de la liturgie » (112) et comprend qu’il ne faut pas vouloir trop déceler. Cela le rapproche du mystère de la foi et lui permet, à la toute fin du roman, d’attendre plus humblement sa destinée :

On ne peut pas toujours être dans la vie spirituelle ce qu’est, dans la vie matérielle, le mari de la blanchis-seuse ou de la sage-femme, le Monsieur qui regarde, en se tournant les pouces !Ah ! mon cher Seigneur, donnez-nous la grâce de ne pas nous marchander ainsi, de nous omettre une fois pour toutes, de vivre enfin, n’importe où, pourvu que ce soit loin de nous-mêmes et près de Vous ! (448)

26 « Après un tel livre, il ne reste plus à l’auteur qu’à choisir entre la bouche d’un pistolet ou les pieds de la croix ».

27 « Il est absurde de s’évaguer de la sorte, pensa Durtal ; je ferais mieux de suivre mes Vêpres que de courir ainsi la prétentaine à propos d’une fête » (28) ; « Et en voilà assez ; revenons à notre office. Il lui fut facile cette fois de se récupérer ; le chœur chantait l’hymne de Fortunat, le « Vexilla Regis » et l’envolée superbe de cette séquence, le défilé de ces strophes charriant d’impétueux trophées, le saisissaient aux moelles » (31).


***Les nombreux romans que J.-K. Huysmans a consacrés au problème de la religion rendent état des différents stades de sa réflexion spirituelle. Ce qui, dans À rebours, n’était qu’une première tentation de l’au-delà, devient une véritable vocation dans L’oblat. En même temps, la passion documentaire de Huysmans et son amour du détail trouvent ici leur parfaite expression. Ainsi, L’oblat devient-il un précieux témoi-gnage sur la vie des bénédictins à la veille de leur nouvel exode de la France et sur l’état d’esprit des catholiques en ces temps inquiets. De plus, au travers de ces pages, l’auteur fait entendre son appel à la renaissance de l’art religieux dans sa forme an-cienne. Il n’abandonne pas pour autant une vision pessimiste du monde moderne qui reste, en dépit de sa foi reconquise, un élément important de sa personalité.

J.-K. Huysmans mourut en 1907, en espérant toujours un renouveau des cloîtres et de la religion. Quelques années plus tard, un autre cataclisme devait sévir en France et en Europe, en chambardant toutes les règles établies. Paradoxalement, cela condui-sit, entre autres, au renforcement de la vie spirituelle et à la restauration des ordres religieux.

122 Anita STAROŃ


Anita STAROŃKatedra Filologii RomańskiejUniwersytet Łódzki

Na wspak i Oblat Jorisa-Karla Huysmansa:między dekadencją i duchowością

Streszczenie

Joris-Karl Huysmans jako jeden z wielu francuskich pisarzy przełomu XIX i XX w. uczestniczył w fali nawróceń na wiarę katolicką, która ogarnęła wtedy Francję. Jego przypadek wyróżnia się jednak na tle innych jako wyjątko-wo bogato udokumentowany. Pisarz poświęcił temu tematowi cykl czterech powieści: Là-bas (1891), En route (1895), La Cathédrale (1898) i L’oblat (1903). Ich główny bohater, Durtal, stopniowo odnajduje drogę do wiary. Jednak już poprzednia i najbardziej znana powieść Huysmansa, À rebours (Na wspak, 1884), zawiera w sobie pierwsze przejawy owego zainteresowania wiarą, zwłaszcza zaś – życiem klasztornym.

Pierwszym zadaniem niniejszego artykułu jest porównanie dwóch faz – wstępnej i końcowej – procesu po-nownego odkrywania własnej duchowości przedstawionego w Na wspak i w Oblacie. Kolejne istotne zagadnie-nie stanowi wizja zakonu benedyktynów wyłaniająca się z drugiej z tych powieści. Opis zakonu, materialnych i duchowych przejawów jego egzystencji, przedstawiono na tle niepokojów związanych z wprowadzeniem na początku XX w. praw dotyczących zgromadzeń zakonnych. Całość jest przefiltrowana przez świadomość głównego bohatera. Huysmans wylicza zadania stojące przed benedyktynami, w głównej mierze związane z odnową sztuki sakralnej i ochroną jej dotychczasowych wytworów. Jednocześnie podkreśla szczególną rolę, jaką mogliby w tym procesie odegrać oblaci, podobni do jego alter ego, Durtala. Owe aspiracje podlegają jed-nak ciągłej konfrontacji z otaczającą rzeczywistością, która rysuje się coraz bardziej ponuro i ostatecznie nie pozwala na realizację szczytnych wizji bohatera. Wpływa to w dużym stopniu na jego pesymistyczny odbiór świata i przenikanie pierwiastków dekadentyzmu do sfery duchowej, która – jak można by sądzić – powinna być od nich wolna. Z drugiej strony łatwo zauważyć, że niezależnie od okoliczności zewnętrznych Durtal zawsze będzie niósł w sobie część osobowości des Esseintes’a: w oblacie nadal żyje dekadent.

Słowa kluczowe

Joris-Karl Huysmans, literatura francuska, nawrócenie, klasztor, oblatura, dekadencja, duchowość


Anita STAROŃ Department of Romance PhilologyUniversity of Łódź

Joris-Karl Huysmans’ À rebours and L’oblat:between decadence and spirituality

Summary

Like many other French writers at the turn of the 20th century Joris-Karl Huysmans was part of the wave of conversions to Catholicism that spread through France at the time. His case stands out, however, because it is documented in exceptional detail. The writer devoted a cycle of four novels to the topic: Là-bas (1891), En route (1895), La Cathédrale (1898) and L’oblat (1903). Their main protagonist, Durtal, gradually finds faith. Yet already in Huysmans’ previous and best known novel, À rebours (Against the Grain, 1884), we find the first manifesta-tions of his interest in religion, particularly in monastic life.

The first aim of the present article is to compare two stages – the initial and the final – of a process of rediscov-ery of one’s spirituality presented in À rebours and L’oblat (The Oblate). Another important issue is the vision of the Benedictine Order emerging from the latter. The author’s description of the order, the material and spiritual manifestations of its existence, is presented against the background of unrest associated with the introduction of laws concerning religious congregations in the early 20th century. The whole is filtered through the protago-nist’s consciousness. Huysmans enumerates the tasks facing the Benedictines, largely relating to renovation of religious art and preservation of its existing works. At the same time he emphasises the special role that could be played in this process by oblates like Durtal, his alter ego. However, these aspirations are constantly con-fronted with reality, which appears increasingly dark and in the end prevents the protagonist from achieving his noble visions. This has a big influence on his pessimistic view of the world and spread of decadent elements to the spiritual sphere, which – one would think – should be free of them. On the other hand, it is clear that regardless of the external circumstances Durtal will always carry some part of des Esseintes’ personality: the decadent continues to live in the oblate.

Keywords

Joris-Karl Huysmans, French literature, conversion, monastery, oblature, decadence, spirituality


m a t e r i a ł y

m a t e r i a l s


Vincenzo TROMBETTAUniversità degli Studi di Salerno

Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napolidalle origini all’Unità d’Italia*

Rare e sporadiche, nella pur vasta storiografia dedicata alle vicende dell’Ordine, le notizie di libri e di librerie impiantate dai Gesuiti nelle regioni meridionali della penisola italiana. Una lacuna che si riscontra anche nell’ambito degli studi di storia dell’editoria e di storia delle biblioteche, ancora poco propensi a valutare il contributo della comunità ignazia-na, tanto più rimarchevole in quanto, tra Sei e Ottocento – attraversando le profonde trasformazioni sociali e politiche dal Viceregno spagnolo a quello austriaco, fino all’auto-nomo Regno dei Borbone – essa ha rappresentato una decisiva componente della vita culturale nella capitale partenopea. Meglio indagato, invece, l’apporto educativo della Compagnia, grazie alla gestione e al controllo di un’articolata struttura scolastica in cui capaci docenti, con indiscusso prestigio e autorità, istruiscono intere generazioni di al-lievi di estrazione tanto nobiliare quanto popolare. Un impegno didattico e pedagogico che si riflette sia nella consistenza di ricche librerie, adeguatamente dotate per promuo-vere l’incremento degli studi, sia in una produzione editoriale realizzata con il concorso dei più affermati stampatori dell’epoca, a carattere essenzialmente religioso, ma intesa pure a fornire gl’indispensabili strumenti operativi della Ratio Studiorum.

La dismissione delle biblioteche e la dispersione del cospicuo patrimonio bibliografi-co della Compagnia di Gesù, con la conseguente difficoltà di ricostruirne l’originaria fisionomia, motivano, probabilmente, il silenzio degli storici del libro; e altrettanto vale per la penuria di approfondimenti sull’editoria specificamente gesuitica e sui rapporti dei singoli autori con mecenati e tipografi. Difficoltà che sollevano, piutto-sto, problemi metodologici imponendo nello sviluppo della ricerca un necessario intreccio di fonti: dall’analisi dei superstiti cataloghi librari all’identificazione delle provenienze – ex libris, timbri, firme, sigle e note di possesso da considerare utili in-dizi della vita materiale degli esemplari per risalire ai diversi complessi conventuali, a eventuali passaggi di proprietà, all’uso individuale dei religiosi – fino al reperimento di inediti documenti, senza trascurare memorie, guide, carteggi, che possono con-tribuire a illuminare un segmento di storia a tutt’oggi inesplicabilmente trascurato.


128 Vincenzo TROMBETTA

Origine e sviluppo della biblioteca del Collegio Massimo

Fin dai primi anni del Seicento la libreria del Collegio Massimo, nell’insula del SS. Sal-vatore1, si annovera tra le «migliori della Città» grazie al lascito di oltre cinquecento volumi appartenuti al reggente Ferdinando Fornari, «uomo dottissimo e benemerito del nostro ordine», e incamerati alla sua morte nel 16032. Successive scritture banca-rie certificano frequenti forniture di materiale librario che evidenziano un costante aggiornamento con la selezione di “freschi di stampa” reperiti anche su piazze estere: Giovanni Giacomo Staserio – per lunghi anni applicato all’attuazione dell’Ordo stu-diorum3 – effettua, il 25 maggio 1619, un versamento di ventotto ducati sul Banco del Popolo «per libri fatti venire [...] da Francoforte», probabilmente a fini personali4; pure per Matteo Majorana sono attestate spese, sia pur di minor entità, nelle fornite botteghe di Stefano Monliverio operoso editore e libraio, e di Feliciano Raimondi, uno dei capostipiti di una celebre famiglia di stampatori – il 7 agosto 1620 (4 ducati), il 24 aprile 1621 (11 ducati), il 18 maggio 1621 (16 ducati) – per soddisfare evidenti necessità di studio.

Negli stessi anni si definisce la struttura organizzativa della libreria. Le Consuetudini communi della Provincia di Napoli del 1625 rivelano che il Collegio risulta dotato di personale “tecnico”: un legatore, in realtà il barbiere che, nei giorni in cui «non tosa», ripara libri sciupati e accomoda rivestimenti di manoscritti5, due librari e un Prefetto responsabile del buon funzionamento della biblioteca. Questa si articola in tre di-stinte sezioni: la prima, «secreta», ove si custodiscono i libri di maggior pregio – nel rispetto di un assetto tradizionalmente osservato nelle librerie degli ordini religiosi

1 Sull’imponente struttura architettonica vedi: M. ROTILI, Il cortile del Savatore (Saggi e studi dell’Istituto di storia dell’arte dell’Università di Napoli), Roma 1955; M. G. CASTELLANO LANZARA, La casa del Salvatore in Napoli, [in:] Miscellanea di scritti vari in memoria di Alfonso Gallo, Firenze 1956, pp. 239–247; M. ERRICHETTI, L’architetto Giuseppe Valeriano (1542–1596) progettista del Collegio Napoletano del Gesù Vecchio, «Archivio Storico per le Province Napoletane», 34, 1959, pp. 325–352; IDEM, L’antico Collegio Massimo dei Gesuiti a Na-poli (1552–1806), «Campania Sacra. Studi e Ricerche», 7, 1976, pp. 170–264; A. PINTO, Il Museo di Mineralogia e l’antica biblioteca gesuitica del Collegio Massimo, «Rendiconto della Accademia delle Scienze Fisiche e Ma-tematiche», 132 (serie IVa, 60), 1993, pp. 121–146.

2 F. SCHINOSI, Istoria della Compagnia di Giesù. Appartenente al Regno di Napoli, parte 3, In Napoli, Nella Stamperia di Michele Luigi Mutio, 1706, p. 301.

3 Cfr. R. GATTO, Tra scienza e immaginazione. Le matematiche presso il collegio gesuitico napoletano (1552–1670 ca.) (Biblioteca di Nuncius, Studi e testi, 14), Firenze 1994, pp. 75–89, 101–113, 150–155, 157–160, 308–322, 325–333.

4 «A Marco Antonio Bonori d. vintotto [...] li paga per il padre Giovanni Giacomo Staferio dal quale con-tanti [e] sono per il prezzo di libri fatti venire a detto padre da Francoforte», Archivio Storico del Banco di Napoli (A.S.B.N.), Banco dei Poveri, giornale copia polizze 1619, matricola 98, d. 28, 25 maggio, ora in G. LOMBARDI, Tra le pagine di San Biagio. L’economia della stampa a Napoli in età moderna (Storia economica del Mezzogiorno, 12), Napoli 2000, p. 243.

5 «Lo istesso barbiere liga libri, di modo che li giorni, che non tosa et il tempo che l’avanza delli giorni assegnati di tosare, lo spende a’ ligar libri, scritti et quel che li sarà ordinato [...]. A quest’effetto hà diverse tavolette, viti, etc. particolarmente lo martelletto da batter carta, lo tiene lui», Consuetudini communi della Provincia di Napoli; revisto / et esaminato con tutti li superiori; nell’anno 1625 / e N.o P.re vole che s’osservino, Archivio Napoletano della Società del Gesù, Mss. 8. b. 32, c. 21r.

Libri e biblioteche della Compagnia di Gesù a Napoli 129

– accessibile soltanto al Prefetto, ai docenti delle scuole superiori e al «maestro d’hu-manità»; la seconda, contenente volumi che, con licenza prefettizia, possono essere concessi in prestito, ma per un periodo non superiore agli otto giorni, dai librari a cui si affida pure la custodia della cartapecora per «coprir libri, et scritti», e le «carte et penne da scrivere»; la terza, infine, destinata alle opere di uso corrente di cui viene consentito il prelievo diretto dai lettori da annotare su un’apposita tavoletta posta all’ingresso6. Indubbio il valore biblioteconomico dei nove articoli degli Avvisi della Libreria – con la prescrizione delle norme da rispettare per lo studio, il prestito e la restituzione – tra i pochissimi regolamenti in vigore nelle secentesche biblioteche napoletane:

Avvisi della Libraria. 1. Dalla libreria secreta nessuno piglierà libro alcuno ne manco a breve tempo senza licenza del P.e Rett.e. 2. Dalla libraria comm.e il Prefetto della libreria potrà dar licenza di pigliar libri per otto giorni chi la vorrà per più tempo la domandi al Padre Rettore. 3. Chi havrà licenza del Sup.re di haver in qualche modo libri dalle librerie non li piglierà senza p.a avvisare il Prefetto della libraria ancor chè li piglia per uso d’alcun superiore. 4. Quelli che piglieranno libri dalle librerie li noteranno in quella tavoletta, che sta appeso la porta della libraria ponendosi il giorno del mese, et il nome di colui, che lo piglierà, et quanto lo restituiscono, lo cassino. 5. Chiunque leggerà qualche libro nella libraria averta di tornarlo nello proprio luogo donde lo piglia. 6. Chi con licentia del Sup.e piglierà libri impresto per più d’una settimana dalli P.i; o f.lli del Coll.o ne dia aviso al Prefetto della libraria. 7. Chiunque si partisse dal Collegio per andare altrove deve p.a consegnare tutti li libri de’ quali s’è servito al Prefetto della libraria, acciò esso li possa confrontare, et cassare dal Catalogo. 8. Chi vorrà restituire libri alla libraria quelli hava tenuti per uso suo non li ponga nella libraria ma li dia al Prefetto acciò egli li cassi dal Catalogo di chi li restituisca. 9. Quando si sta in libraria per studiare non si parli insiem.e ne anco per conferir tra loro quel che leggono acciò non si disturbino gli altri, che nella libraria leggeranno7.

Presso il libraio Agostino Bertaldo, nel 1638, Francesco de Mari accende un conto di «475 ducati per prezzo di tanti libri»8: un’ingente somma da impiegare per gli incrementi della biblioteca del Collegio che, nel corso del secolo, accumula tanto materiale da rendere improrogabili i lavori per una più idonea sistemazione, secon-do la standardizzata tipologia della verticalizzazione degli spazi con un perimetrale ballatoio raggiungibile tramite scale incorporate in massicce armadiature. Iniziato nel 1688, l’immenso vaso, lungo 146 palmi e largo 43, si dispone su due livelli: il

6 «Librerie. 1. C’è sono in tutto tre librerie: una secreta dove si tengono li migliori libri et in quantità, dilla quale tengono chiave li maestri delle scuole sup.i, lo prefetto di studii et lo m.o dell’Humanità: chi dell’altri vol entrare, ne dimanda licenza, et la chiave dal min.o. 2. Alla 2.a ce’ sogliono stare libri p. dispensare, et di q.sta, ness.o n’ha chiave, eccetto li librari. 3. Alla 3a ce’ stanno libri che sono p. uso co.e, alla porta della qua-le ci stà la tavoletta, dove chi piglia libri, l’hà da scrivere, et tornati cassarli. 4. Tutti i libri passano p. mano del libraro, fuor di alcuni libretti che li sol tenere il P.e Prefetto dello Spirito; o’ Confessori spirituali. 5. Son due i librari: uno è il Capo, et l’altro l’aggiunta, quello tiene la cartapecora p. coprir libri, et scritti; Carta da Canterio, carte et penne da scrivere. L’ordini che sogliono stare appesi alla Libraria p. li P.di et fil.i si può vedere alt.i avvisi della libraria, ibidem, c. 30r.

7 Avvisi della Libraria, Ivi, c. 48r.

8 «Ad Agostino Bertaldo ducati 50 et per esso al padre Francesco de Mari della Compagnia di Gesù a complimento di ducati 300 [...] in conto di ducati 475 per prezzo di tanti libri», A.S.B.N., Banco dei Poveri, giornale 1638, d. 50, 17 dicembre; ora in G. LOMBARDI, Tra le pagine, p. 252.


piano inferiore presenta una serrata sequenza di vetrine a parete incorniciate da paraste doriche; gli “stipi” vengono costruiti, con «singolar maestria», da Corrado Guden «insignis faber lignarius», con legname di noce, olivo e altri legni pregiati. La terza edizione della Guida de’ Forestieri di Pompeo Sarnelli stampata da Antonio Bulifon data l’ultimazione dei lavori già nel 1695; mentre quella impressa da Dome-nico Antonio Parrino, intitolata Napoli città nobilissima, antica e fedelissima Esposta à gli occhi, & alla mente de’ Curiosi, la posticipa ai primi del Settecento9. Il terzo tomo della seconda edizione delle Notizie del Bello, dell’Antico e del Curioso della Città di Napoli del canonico Carlo Celano, apparso nel 1724 per i tipi di Gianfrancesco Paci, così descrive l’ampio salone:

Il vaso della libreria, che forse è il più famoso e grande della nostra città. Perché gli Armarj sono tutti di legno di noce, delicatamente lavorati. Ave ella due ordini, uno inferiore e l’altro superiore: nel superiore vedono tutti i libri fin ora usciti dalle penne de’ Gesuiti ligati in pelle cremisi e posti in oro e veramente la quantità è d’ammirazione.

La straordinaria architettura della libreria colpisce un illustre viaggiatore tedesco. Joann Caspar Goethe, padre del celebre Wolfgang, attraversa l’Italia e soggiorna a Napoli restituendone un dettagliato resoconto. Nella lettera del 13 aprile 1740 si sof-ferma proprio sulle biblioteche partenopee e annota:

Ma, fra tutte, quella de’ Gesuiti è la più grande e di bellissima apparenza, giacché gode di monte rendite, onde facilmente si può d’anno in anno aumentarla10.

Intorno agli anni Sessanta del Settecento vengono allestiti inventari topografici, ca-taloghi per autori e indici per materie: strumenti resi ormai indifferibili non solo per l’efficace gestione dell’ingente patrimonio librario, ma anche per consentire un più facile accesso alla sua consultazione. Questa una breve descrizione dei singoli tomi, tutti in folio, oggi conservati nella Sezione Manoscritti e Rari della Biblioteca Naziona-le “Vittorio Emanuele III” di Napoli:

– Libraria del SS. Salvatore (Ms. III.A.33, cc. 226); con l’Inventario di una Scanzia straordinaria in mezzo alla Li-braria (cc. 227–229): registro topografico (con aggiunte, inserzioni, correzioni, lacune, spostamenti, dupli-cati) che riporta un ordinamento in diciotto classi disposte in ventotto scansie, segnalate con cifre romane su cartellini sporgenti dal margine destro, con la sequenza alfabetica, all’interno di ogni singola classe, per nome di battesimo degli autori:

I. Biblia Sacra; II. Concilia, et Canones; III. Sancti Patres; IV. Interpretes Sacrae Scripturae; V. Concionato-res; VI. Ascetici; VII. VIII. IX. X. XI. Historici; XII. XIII. Polyhistores; XIV. XV. Miscellanei; XVI. XVII. XVIII. Philo-

9 Quest’ultima più attendibile datazione viene confermata dalla causa discussa nel Consiglio Collaterale, il 21 giugno 1701, intentata dai padri Gesuiti contro Nicola Capasso, fittavolo di «una casa vicino il collegio al vicolo di sant’Angelo, e vicino quella chiesola, che viene essere incontro il fondo della nova libreria de’ gesuiti»; il contrasto sorge dalle vive rimostranze dei religiosi per la presenza «di gente infame e di mala vita» quali si sarebbero dimostrati proprio gli studenti che frequentavano la scuola privata del Capasso pubblico lettore di legge all’Ateneo napoletano. Sull’episodio vedi N. CORTESE, L’età spagnola, [in:] Storia della Università di Napoli, Napoli 1924, p. 302.

10 J. C. GOETHE, Napoli città gentile (Ritratti di Città, 1), Napoli 1991, p. 118.


logi; XIX. Mathematici; XX. Medici, et Philosophi; XXI. Philosophi; XXII. XXIII Jurisperiti; XXIV. Canonistae; XXV. Morales; XXVI. Polemici; XXVII. XXVIII. Teologi.

Più volte ripetuti, e di certo posteriori, i nomi del bibliotecario [Michele] Torcia, di [Vincenzo] Gioja, suo aiutante, e del maggiore [Angelo] Principe, nominato dal sovrano consegnatario dei libri: nominativi ai quali si devono ascrivere le fitte annotazioni di una meticolosa revisione di consistenza, effettuata dopo l’espulsione;

– Inventario de’ libri della Libreria del Secondo Ordine (Ms. III.A.34, cc. 130): registro di XVI scansie contenenti le opere di autori Gesuiti, La c. 130r, reca la dicitura: «Finis coronat opus» con la soscrizione «Torcia, Gioja, Principe» preceduta dalla formula: «Laus Deo actum et spatio quindecim dierum»; sul verso compare un’altra soscrizione, «Sarcono / Lucente», pure presente negli altri tomi;

– Inventario di due scanzie estraordinarie che stanno nella sala di detta libreria, che sono li seguenti. Scanzia a mano sinistra della porta dell’entrata di detta libreria (Ms. III.A.35, cc. 2–20); con l’Inventario de’ libri che stanno nella stanza appresso la Libraria, che sono proibiti, et altre materie (cc. 22–54); e l’Index Librorum si-stentium [...] ante Bibliothecam. Lettera columnam numeri ordinem designat. Litterae A-H (cc. 55–56);

– Index rerum, quas Auctores externi pertractant. Tom. I. A–R [sul dorso]; sul piatto anteriore compare la scrit-ta: Asterisco dinota, che i libri sono nel Camerino dell’Atrio della Libraria (Mss. III.A.36, cc. 637);

– Index Materiarŭ. Tom. II. L–X (Mss. III.A.37, cc. 694);

– Catalogus materiarum & Nominum Auctorum Soc. Iesu (Mss. III.A.38, cc. 397); con un Indice alfabetico dei nomi (cc. 398–442) che conclude l’ordinamento per titoli elencati in elegante grafia, su carta rigata, con ampie spaziature per future inserzioni;

– [Indice alfabetico per cognomi d’autore] (Ms. III.A.39, cc. 405);

– Catalogus Bibliothecae Colleg. Neapolit. Soc. Jesu. [Tomo I] A–C (sul dorso) con l’Index cognominum Auctorem exter-norum (sul piatto) (Ms. III.A.40, cc. 450); Tomo II. D–L (Mss. III.A.41, cc. 456); Tomo III. M–R (Ms. III.A.42, cc. 418); Tomo IV. S–Z (Ms. III.A.43, cc. 331) con l’indicazione bibliografica di circa tredicimila opere11.

Di eccezionale interesse l’inventario dei libri proibiti (Ms. III.A.35) che, per i cataloghi delle librerie partenopee del diciottesimo secolo (manoscritti o a stampa), costituisce una rarissima testimonianza delle norme dettate dalla Congregazione dell’Indice alla luce dell’ortodossia cattolica. La facoltà concessa dalle preposte autorità ecclesiasti-che di conservare sub clave le stampe condannate impone, all’interno delle stesse raccolte, una forma di “ghettizzazione” di tutte quelle opere giudicate velenose per la salute dell’anima e perniciose per la stabilità del potere costituito. Queste alcune delle edizioni di celebri autori e di altrettanto famosi stampatori – oltre ai numerosi manoscritti in «carta pergamina» di carattere giuridico qui non citati – che, fisicamen-te separate, sono escluse dalla lettura senza uno speciale permesso:

Erasmo da Rotterdam, Adagiorum opera (Venetia, in Aedibus Aldi, 1508 e Basilea, ex Officina Frobeniana, 1528); Hieronimo Savonarola, Molti devotissimi trattati (Venezia, Bernardino Stagnino, 1536); Sermones (Vene-zia, Bernardino Stagnino, 1536) e Trionfo della Croce di Cristo (Venezia, al Segno della Speranza, 1547); Calisto

11 Vedi G. GUERRIERI, La Biblioteca Nazionale «Vittorio Emanuele III» di Napoli, Milano-Napoli 1974, pp. 151–152; P. INNOCENTI, Collocazione materiale e ordinamento concettuale in biblioteche pre-moderne, «Accademie e Biblioteche d’Italia», 64, 1996, 3, pp. 24–27; poi [in:] Libri, tipografi, biblioteche. Ricerche storiche dedicate a Luigi Balsamo (Biblioteca di bibliografia italiana, 148), vol. 2, [Firenze] 1997, pp. 517–521.


da Piacenza, Cento soliloqui del verbo di Dio (Firenze, Lorenzo Torrentino, 1550); Teofrasto Paracelso, Operum latine (Basilea, Pietro Pernae, 1575); Teofilo Folengo, Opus Macaronicarum (Venetia, per Horatio de Gobbis, 1581); Remigio Fiorentino, Epistole ed Evangeli che si leggono tutto l’anno alla Messa secondo l’uso della S. Ro-mana Chiesa (Venezia, per li Gioliti, 1584); Girolamo Manghi, Compendio dell’arte essorcistica et possibilità delle mirabili, et stupende operazioni delli demoni, et dei malefici (Bologna, per Giovanno Rossi, 1586); Bernardino Te-lesio, De Rerum natura iuxta propria principia. Libri XI (Napoli, Orazio Salviani, 1586); Ercole Tasso, Il Confortatore (Bergamo, Comin Ventura, 1595); Giambattista Marino, L’Adone. Poema (Parigi, Michele Savio, 1627) e La Lira (Venezia, Giambattista Ciotti, 1629); Nicolas Malebranche, Lettres à un des amis (Rotterdam, s.t., 1636); Paolo Sarpi, Discorso sopra l’origine, forma, leggi, ed uso dell’Ufficio dell’Inquisizione nella Città, e dominio di Venezia (s.l., s.t., 1638); Raimondo Lullo, Opera (Argentorari, s.t., 1651); Thomas Hobbes, Opera omnia philosophica quae latina scripsit in tre tomi in quarto (Amstelodami, Joannem Blaeu, 1668); Blaise Pascal, Lettres Provinciales (Colonia, s.t., 1700); Niccolò Carminio Falcone, Intera storia della famiglia, vita, miracoli, traslazioni, e culto del martire di S. Jennaro (Napoli, Felice Mosca, 1713); Lionardo di Capua, Parere sopra l’incertezza della medicina (Napoli, Raillard, 1689, e Cologna, s.t., 1714); Ludovico Ellis Dupin, Storia della Chiesa dal principio del mondo sino al presente (Venezia, Giovanni Manfrè, 1716); Pietro Giannone, Istoria civile del Regno di Napoli (Napoli, Nicola Naso, 1723); Costantino Grimaldi, Discussioni istoriche, theologiche, philosophiche (Lucca, s.t., 1725); Niccolò Machiavelli, Tutte le opere (Haya, s.t., 1726); Catalogue alphabetique de la Bibliothéque Janseniste (Bru-xelles, chez Simon Sert, 1739); Francesco Vargas Macciucca, Dissertazione intorno la riforma de’ Monisteri per la dote delle Figliole (Napoli, s.t., 1745); Raimondo di Sangro, Lettera apologetica (Napoli, s.t., 1750); Apologia de’ PP. Gesuiti di vari autori (Fossombrone, Gino Bottagrisi, 1760); Giovanni Boccaccio, Il decamerome (s.l., s.t., 1761); Giuseppe Aurelio de Gennaro, Ragioni per impedire la fabbrica del Nuovo Collegio de’ P. Gesuiti (s.n.t.) 12.

Poco prima dell’espulsione, la letteratura odeporica ci tramanda un’ulteriore me-moria della libreria gesuitica. L’astronomo transalpino Jérôme Joseph Le Français de Lalande, in visita a Napoli, consegna alle pagine del suo Voyage en Italie, edito nel 1786, una panoramica delle biblioteche dislocate nei quartieri della città, dove non mancano riferimenti a quelle della Casa Professa – «une des plus belles bibliothéques de Naples» – e del Collegio Massimo, che non solo è «très-nombreuse, & les Jésuites y avoient rassemblé les meilleurs livres», ma è anche fornita di una rispettabile col-lezione di moderni strumenti fisici e astronomici attrezzature utilizzate per la ricerca ma non collegate all’istruzione scientifica13 – «machines – aggiunge con viva sorpre-sa – alors nouvelles, que je ne m’attendois pas à trouver au fond de l’Italie»14.

12 Questa succinta lista – piccola quota di una ben più cospicua elencazione – rimanda alle dimensioni e all’incidenza di un fenomeno ideologico, culturale e politico sul quale rimandiamo a: M. C. NAPOLI, Letture proibite. La censura dei libri nel Regno di Napoli in età Borbonica (Studi e ricerche di storia dell’editoria, 16), Milano 2002; M. SABATO, Poteri censori. Disciplina e circolazione libraria nel Regno di Napoli fra ‘700 e ‘800, pre-fazione di G. GALASSO (Pubblicazioni del Dipartimento di studi storici dal Medioevo all’ETÀ contemporanea, 77; Saggi e ricerche (Congedo editore), 70), Galatina 2007.

13 J. CASANOVAS, L’astronomia nei collegi della Compagnia di Gesù, [in:] F. IAPPELLI, U. PARENTE (cura), Alle origini dell’Università dell’Aquila. Cultura, università, collegi gesuitici all’inizio dell’età moderna in Italia meridionale. Atti del convegno internazionale di studi promosso dalla Compagnia di Gesù e dall’Università dell’Aquila nel IV centenario dell’istituzione dell’Aquilanum Collegium (1596): L’Aquila, 8–11 novembre 1995, Roma 2000, pp. 251–260.

14 Sulle biblioteche nella letteratura di viaggio cfr. V. TROMBETTA, Viaggiatori stranieri nelle biblioteche napoletane del Settecento, «Rivista Italiana di Studi Napoleonici», n.s., 31, 1994, 2, pp. 143–168; IDEM, Libri


Poche le informazioni disponibili anche per le altre librerie dell’Ordine. Nei primi anni del Seicento, la biblioteca della Casa Professa, al Gesù Nuovo, registra notevoli acqui-sizioni: il padre Antonio Maria Solima, il 14 ottobre 1616, paga venticinque ducati al libraio Ettore della Gatta in acconto di un’imprecisata «maggior somma» per libri15. Intorno al 1685 Ottavio Caracciolo, prefetto in carica, programma i lavori del locale per destinarvi la biblioteca alla quale si accede «dalla sala della Ricreazione comune, voltata col prospetto delle finestre a mezzogiorno, che piglia ancor lume dal finestro-ne grande che guarda verso oriente». Il Celano, nelle sue Notizie, riferisce di un’«ampia libraria, benché fin’oggi non collocata dove ne sta il disegno» e che, almeno fino al 1717, «è restato rozzo, ed ultimamente con dispiacere si è veduto fatto Gallinaro». Studi recenti attribuiscono a Cristoforo Schor, stretto collaboratore dell’architetto Ar-cangelo Guglielmelli, la costruzione di un elegante salone – in seguito decorato con affreschi eseguiti dalle maestranze della bottega del Sarnelli – verosimilmente inau-gurato solo intorno alla metà del secolo. I Gesuiti vi raccolgono una collezione «non ispregevole» di libri di scienze e di lingue orientali «più sconosciute che difficilmente i curiosi avrebbero potuto trovare altrove»16. La testimonianza trova conferma nella puntuale ricognizione sulle biblioteche della capitale del regno borbonico offerta dalla monumentale Istoria Generale del Reame di Napoli dell’abate cistercense Placido Troyli, messa a stampa nel 1752:

Anche i Padri Gesuiti nella Casa Professa, o sia nel Gesù Nuovo tengono una Libreria di somma conside-razione: in cui Libri di ogni Scienza rattrovansi, e specialmente in Lingua Cinese. E nel Collegio, osia nel Gesù Vecchio, oltre a una grandissima Libreria di ogni sorta di Libri; vi è quello di singolarissimo lavoro: in cui si conservano solamente i Libri composti da Padri della Compagnia, tutti coverti ad una maniera di color rosso17.

Nel 1711, sulla collina di Pizzofalcone, si apre la «nuova» libreria nella Casa di Probazio-ne, edificio abbellito – scriverà il Parrino nella settecentesca riedizione del Teatro eroico e politico de’ Viceré del Regno di Napoli dal tempo di Re Ferdinando il Cattolico fino all’anno 1675 – «d’amenissimi fonti, e giardini [e] bellissime Statue, e rarità curiose». Alla data del 30 settembre 1762, nel Libro delle Consulte, si legge che uno dei padri, crucciato dall’in-decoroso disordine, raccomanda «che si mettessero in buon’ordine e registro li Libri nel-

e viaggiatori. Per uno studio delle biblioteche napoletane tra ‘700 e ‘800, «La Fabbrica del Libro. Bollettino di storia dell’editoria in Italia», 2, 1996, 1, pp. 41–45.

15 «Ad Antonio Maria Solima della Compagnia di Gesù d.25 e per lui a Ettore della Gatta, libraro, e sono in parte de maggior somma che deve havere dalla loro casa professa per libri vendutili», A.S.B.N., Banco dei Poveri, giornale 1616, matricola 72, d. 25, 14 ottobre, ora in G. LOMBARDI, Tra le pagine, p. 240.

16 Sulla libreria della Casa Professa vedi: C. D’ENGENIO, Napoli Sacra, Napoli, Per Ottavio Beltrano, 1624, p. 228; F. SCHINOSI, Fondazione in Napoli della Casa de’ Professi, [in:] IDEM, Istoria della Compagnia, parte 1, pp. 371–381; G. CONSOLI FIEGO, Itinera Literaria. Ricerche sulle biblioteche napoletane del secolo XVII (Scritti editi ed inediti di G. Consoli Fiego a cura della famiglia, 1), Napoli 1934, p. 127; G. GUERRIERI, La Biblioteca Nazionale, pp. 151–152; F. IAPPELLI, Gesuiti e Seicento Napoletano. II. Congregazioni del Gesù Nuovo e Oratorio dei Nobili, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 34, 1985, 3, p. 90.

17 PLACIDO TROYLI, Istoria Generale del Reame di Napoli. Ovvero Stato antico, e moderno delle Regioni, e Luo-ghi, che ‘l Reame di Napoli compongono, una colle loro prime Popolazioni, Costumi, Leggi, Polizia, Uomini Illu-stri, e Monarchi, t. IV, parte 4, libro 20, capitolo IV, Napoli, s.t., 1752, p. 240.


la Libreria Comune, e che si formasse catalogo più esatto de’ libri di detta Libreria per maggior facilità di trovarli, e poi riporli nelle proprie scanzie. Lo che si sta eseguendo»18.

Tutte le librerie gesuitiche – in ossequio ai dettami della Ratio studiorum e di una prassi largamente diffusa19 – godono di lasciti e donazioni che assicurano, nel tem-po, introiti da investire per le nuove acquisizioni: il padre Isidoro Cicala devolve, alla Casa di Probazione, trenta ducati annui per la «compra di libri di materie predicabili», oltre all’entrata di altri sei, in forza del disposto di Giovan Battista Marziale; Isabella Feltria della Rovere, principessa di Bisignano, assicura alla libreria della Casa Professa quaranta ducati annui; stessa cifra assegnata a quella del Collegio Massimo, pagabili ogni 25 marzo, per legato del padre Andrea di Gennaro, che si sommano agli altri centoventi da «spendere ogni anno in compra di libri in aumento di Libraria»; anche la piccola biblioteca del Collegio di S. Giuseppe a Chiaia usufruisce della donazione di cinquanta ducati annualmente elargiti dal padre Scipione Cosso20. Altre rendite risul-tano inscritte nei bilanci delle biblioteche del Collegio di Capua21, di Castellammare di Stabia22, di Cosenza23, di Catanzaro24 e dell’Aquila25.

Gli autori della Compagnia di Gesù nell’editoria napoletana

L’inventario della Libreria del Collegio Massimo relativo al Secondo Ordine (Ms. III.A.34), così come il catalogo degli autori della Compagnia (Ms. III.A.38) restituiscono i dati di un inedito capitolo dell’editoria partenopea tra Sei e Settecento, riguardante la produzio-

18 A.N.S.J., Libro / Delle Consulte / della / Casa di Probazione / della Compagnia di Giesv / di Napoli / Princi-piato a Gennaro / MDCCXI, c. 123r.

19 «Affinché ai nostri non manchino i libri nella quantità necessaria [il preposito provinciale] deve riservare all’incremento della biblioteca un fondo proveniente dai beni del collegio stesso o da altri introdotti, che è assolutamente proibito destinare ad altri usi», M. SALOMONE (cura), Ratio atque institutio studiorum Societatis Jesu. L’ordinamento scolastico dei collegi dei Gesuiti (Universale economica Feltrinelli, 873), Milano, 1979, p. 33.

20 C. BELLI (cura), Stato delle rendite e pesi degli aboliti Collegi della Capitale e regno dell’espulsa Compagnia detta di Gesù (Fonti e documenti per la storia del Mezzogiorno d’Italia, 8), Napoli 1982, pp. 73, 196, 261, 369. Cfr. pure: F. IAPPELLI, La Nunziatella. Da Noviziato dei gesuiti a Scuola Militare (1587–1787). II, «Societas. Rivista dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 36, 1987, 3, pp. 72–73; M. DE LUZENBERGER, S. Giuseppe a Chiaia e Carminiello al Mercato. Storia di due Collegi popolari napoletani, Napoli 2002, p. 61.

21 «Vi è l’obbligo di spendersi in ogni anno in compra di libri le rendite del capitale di ducati 300 donato da Vittoria Amodio», pari a 12 ducati annui, Stato delle rendite, p. 407.

22 «Per la libreria del Collegio in compra di libri, per osservanza di legato del quondam suddetto Pietran-tonio [Nocera], si devono spendere annui ducati 50», ibidem, p. 503.

23 «Per la libreria ducati 15 in ogni due anni, metà de’ quali per anno D. 7,50», ibidem, p. 761.

24 «Alla Libreria del Collegio da spendersi in compra di libri annui ducati 27 circa, in osservanza di legato del Padre Domenico Tancredi che lasciò detta annua rendita che perviene dal capitale di ducati 1.000 so-pra la Gabella del grano a rotolo del Pesce e dal capitale di ducati 175 sopra li Precipui di Cassa militare di detto grano a rotolo. d. 25», ibidem, p. 816.

25 «Tiene il peso il Collegio di spendere in compra di libri in aumento della libreria annui ducati 25 in osservanza di legato de’ Padri Giovanni Antonio e Giovanni Paolo Caprini dell’espulsa Compagnia, i quali per lo suddetto effetto donarono al Collegio il capitale di ducati 500, che si trova in oggi impiegato con D. Gennaro Antinori e rende l’istessi suddetti annui d. 25», ibidem, p. 926.


ne gesuitica: su quasi quattromila edizioni repertoriate, infatti, all’incirca duecento titoli risultano di stampa napoletana26. In tutte le città italiane, come europee, gli scrittori dell’Ordine stabiliscono intensi e duraturi rapporti con rinomati editori e stampatori locali: Luca Franceschini e Antonio Benardi a Firenze; Giovanni Rossi e Giambattista Fer-rari a Bologna; Filippo Ghisolfi, Federico Agnelli, Domenico Bellagatta a Milano; Pier Giovanni Cadenzano a Genova; Vincenzo d’Amico a Messina; Francesco Amato a Paler-mo; Paolo Baglioni, Andrea Poletti, Niccolò Pezzana, Lorenzo Baseggio, Giambattista Pasquali a Venezia; Andrea Fei, Francesco e Luigi Zanetti, Ignazio de Lazzeri, Antonio de Rossi, Girolamo Mainardi, Vitale Mascardi a Roma.

A Napoli i padri Gesuiti, non disponendo di una propria tipografia, devono avvalersi di una pluralità di artieri in grado di assicurare tanto la qualità del lavoro tipografi-co, quanto la commercializzazione dei testi. Edizioni – nella loro generalità – molto sobrie, di piccolo sesto (prevalgono i formati in-dodicesimo e in-sedicesimo), senza ridondanze iconografiche, nonostante l’imperante gusto barocco, e prive delle iden-tificative marche tipografiche, ormai in disuso. Questa una sintetica rassegna dei ti-pografi, delle opere e degli autori. Giovan Giacomo Carlino, in società con Antonio Pace, nel 1593, edita il Trattato della religione utilissimo per conoscere la vera vocazione di Emerio De Bonis e, l’anno dopo, il Libretto d’imagini, e di brevi meditationi della Vita della Santissima Vergine Maria Madre di Dio di Luca Pinelli da Melfi, ambedue tirati nell’attrezzata stamperia di Orazio Salviani, «eccellente stampatore non meno, che rinomato librajo». Aperta una propria tipografia, con tipi di ogni sorta e «di molta bellezza», il Carlino – che il Giustiniani definisce «elegante impressore, e molto inge-gnoso a riuscir bene nelle più difficili composizioni»27 – stampa, nel 1612, il Trattato

26 Questa la consistenza dell’Inventario: I. Scansia I. Prima fila. Litera A (c. 2r–v): 23 lemmi. Seconda fila litera B (cc. 2r–3v): 22 lemmi. Scansia I. Fila terza [litera] C (cc. 3v–4v): 21 lemmi. Fila quarta litera D (c. 4v): 12 lemmi. Quinta fila litera E (c. 5r–v): 13 lemmi. Fila 6 scansia terza. Litera F (cc. 3v–5v): 14 lemmi. [Totale 105 lemmi]. II. Scansia seconda (cc. 6r–14r) 6 palchetti A–F: 290 lemmi (a: 49; B: 61; c: 59; D: 47; e: 35; F: 39). III. Scansia terza (cc. 14v–22v) 6 palchetti A–F: 280 lemmi (A: 56; B: 56; C: 51; D: 39; E: 40; F: 38). IV. Scansia quarta (cc. 22v–32v) 6 palchetti A–F: 295 lemmi (A: 65; B: 53; C: 54; D: 49; E: 35; F: 39). Scansia quinta (cc. 32v–42r) 6 palchetti A–F: 267 lemmi (A: 59; B: 66; C: 61; D: 50; E: 46; F:44). VI: Scansia sesta (cc. 42r–50v) 6 pal-chetti A–F: 297 lemmi (A: 74; B: 54; C: 55; D: 43; E: 39; F: 32). VII. Scansia settima (cc. 50v–59r) 6 palchetti A–F: 226 lemmi (A: 71; B: 65; C: 56; D: 51; E: 35; F: 19). VIII. Scansia ottava (cc. 59r–62r) 6 palchetti A–F: 94 lemmi (A: 15; B: «sta vacua»; C: 28; D: 18; E: 20; F: 13). IX. Scansia nona (cc. 62r–63v) 6 palchetti A–F: 46 lemmi (A: «vacua»; B: «vacua»; C: 9; D: 24; E: 13; F: «tutta vuota»). X. Scansia decima (cc. 63v–78v) 6 palchetti A–F: 447 lemmi (A: 73; B: 72; C: 69; D: 60; E: 142; F: 40). XI. Scansia undecima (cc. 78v–88v) 6 palchetti A–F: 363 lemmi (A: 68; B: 57; C: 55; D: 42; E: 45; F: 96). XII. Scansia duodecima (cc. 88v–101v) 5 casse: A–F: 347 lemmi (Cassa I litera A: 75; Cassa II litera B: 75; Cassa III litera C: 55; Cassa IV litera D: 43; Cassa V litera E: 70; Cassa V fila II litera F: 29). XIII Scansia terzadecima (cc. 101v–105v) 6 casse A–F: 191 lemmi (Cassa I litera A: «vacua»; Cassa II litera B: 25; Cassa III litera C: 23; Cassa IV litera D: 45; Cassa V litera E: 43; Cassa VI litera F: 45). XIV. Scansia deciquarta (cc. 105–115r) 6 casse A–F: 282 lemmi (Cassa I litera A: 55; Cassa II litera B: 49; Cassa III litera C: 51; Cassa IV litera D: 42; Cassa V litera E: 38; Cassa VI litera F: 47). Scansia decimaquinta (cc. 115r–126r) 6 casse A–F: 333 lemmi (Cassa I litera A: 67; Cassa II litera B: 80; Cassa III litera C: 68; Cassa IV litera D: 42; Cassa V litera E: 38; Cassa VI litera F: 38). Scansia decimasesta (cc. 126r–130r) 6 casse A–F: 110 lemmi (Cassa I litera A: 24; Cassa II litera B: 22; Cassa III litera C: 21; Cassa IV litera D: 14; Cassa V litera E: 14; Cassa VI litera F: 15).

27 L. GIUSTINIANI, Saggio storico-critico sulla tipografia del Regno di Napoli, In Napoli, Nella stamperia di Vincenzo Orsini, a spese del libraio Vincenzo Altobelli, 1793, p. 166.


dell’angelo custode, cavato fedelmente da alcune prediche del R.P. Francesco Albertino [...] per Ottavio Iovene e, nel 1614, il Trattato del santissimo sacramento dell’altare [...]. Con un modo di confessarsi bene, & communicarsi devotamente di Lorenzo Masselli.

Tarquinio Longo – proprietario di una tipografia provvista di «eccellenti caratteri [con] altri finimenti da poter decorare le sue edizioni, ma non tutte hanno lo stesso merito», come si premura di avvertire il Giustiniani28 – compone: Liber Psalmorum cum poetica interpretatione latine di Louis de Cruce (1601); Maria Deipara Thronus Dei. De Virginis Beatissimae Mariae laudibus praeclarissimis di Pietro Antonio Spinelli – ret-tore del Collegio Napoletano – con il frontespizio raffigurante la Madonna seduta con bambino in braccio, reggente la sfera crocigera (1613); Carminum libri quinque his adiecti dialogus de vitiis senectutis, et Homericae Iliadis libri duo e graeco in latinum conversi di Costantino Pulcarello (1618).

Ai torchi di Costantino Vitale, «ottimo stampatore» e socio del Carlino, si rivolge il padre Pinelli per l’impressione, nel 1603, sia del Trattato dell’altra vita, et dello stato delle anime in essa, che Del sacramento della penitenza, quanto appartiene a sapere al penitente per confessarsi bene, & della preparatione alla santa confessione, & modo per farla con frutto.

Lazzaro Scoriggio – ritenuto un «artigiano di somma abilità»29 – tira, nel 1622, il Rag-guaglio della santa vita del beato Francesco Borgia duca di Gandia, marchese di Lombai, cavallerizzo maggiore &c. Poi religioso della Compag. di Giesù, e suo terzo generale di Francesco Scorzia, rettore del Collegio di Ferrara; e, nel 1628, la Novena overo Ragio-namenti spirituali, sopra le sette antifone maggiori [...] che si recitano nel Vespro avanti il Natale di Gregorio Mastrilli, rettore delle case professe di Roma e Napoli.

Dall’officina di Domenico e Secondino Roncagliolo – stampatori sferzati dalla severa critica del Giustianini, che li considera «acciabattanti»30 – escono: la terza impressione «corretta, & grandemente accresciuta» della Vita miracoli e canonizzatione di S. Ignatio di Loiola fondatore della Compagnia di Giesù Cavata da’ processi autentici, & relationi della Rota, & Congregatione de’ riti, fatte per la sua canonizatione di Giovanni Girolamo Soprani (1626) e le Missioni de padri della Compagnia di Giesù nel Regno di Napoli di Scipione Paolucci, insegnante di lettere, filosofia, teologia e sacra scrittura (1651).

Ai tipi di Egidio Longo31 si devono i tre tomi in quarto dei Discorsi quadragesimali [...] sopra le domeniche, e ferie di tutta la quadragesima. Distinti in tre parti (1628) e i Trenta discorsi [...] Nelli quali si spiega la sacra historia del santo profeta Giona (1630) del padre Mastrilli.

28 Ibidem, p. 169.

29 Ibidem, pp. 168–169.

30 Ibidem, p. 172.

31 Nominato Regio Stampatore nel 1631, «stampò bene quando volle mostrare la sua abilità ed attenzione. Ebbe degli ottimi caratteri, e talvolta usò della buona carta con de’ fregetti non spregevoli», ibidem, p. 177.


Francesco Savio, «ottimo impressore» fornito di numerose serie di caratteri, appronta la stampa del Vesuviani incendij historiae libri tres di Salvatore Varo (o Varone) che, nel frontespizio, presenta una marca con due santi ai lati del monogramma di Cristo con la scritta «ut portent nomen meum» (1631); il Saverio orientale ò vero Istorie de’ cristiani illustri dell’Oriente di Bernardino Ginnaro, “napolitano”, rettore del Collegio di Atri e di Chieti (1641); il Giardinetto di fiori di Maria, ò vero Varie pratiche di riverire la B.V. Maria, composto dal P. Francesco de la Croix, della Compagnia di Giesù, tradotto dalla lingua latina nell’italiana dal P. Scipione Paolucci (1642); Il Peccator contrito overo Considera-tioni, & affetti sopra il luogo del salmo 50. Tibi soli peccavi di Emilio de Cardenas (1652).

Nel 1653 e nel 1658 Roberto Mollo e i suoi eredi mettono sotto i torchi due opere di Felice Girardi di Nola: Diario delle cose più illustri seguite nel mondo, offerto «all’illustris-simo ed eccellentissimo Nicolò Giudice, principe di Cellammare», e La pietà trionfante; mentre, nel 1660, ristampano S. Gregorius Nazianzenus commentarijs concionalibus ex-pensus di Giovan Battista Mascolo, stimato docente di “humanità” e retorica, già impres-so da Domenico Maccarone nel 1651. Nella stamperia di Giacinto Passero – non «tra gli ultimi di quest’arte»32 – si compongono: I sospiri del mondo per la nascita del verbo eterno, al rimedio de’ mali cagionatili dal peccato originale, sermoni di Scipione Paolucci (1655); i Panegirici sacri, in due tomi (1662 e 1665) con l’emblema della Compagnia (il monogramma IHS, con la croce e il cuore trafitto dai chiodi della Passione entro l’ostia raggiante), e l’Avvento e Panegirici (1665) di Vincenzo Balestrieri, predicatore e rettore del Collegio di Chieti, con antiporta disegnata da Giuseppe Marullo e incisa da Federico Pesche (la Minerva, con la scritta: «Sine clade victor; Potius mori quam faedari»).

Di non eccelsa qualità la produzione di Camillo Cavallo con «un’infinità di edizioni buone, medie e pessime», tra le quali: l’Aiuto de’ moribondi, e condannati a morte dalla giustizia di Diego de Cordova (1648) e, in società con Michele Luigi Muzio a Monte-oliveto, l’Istoria della Conversione alla nostra Santa Fede dell’Isole Mariane, dette prima de’ ladroni, Nella vita, Predicatione, e morte gloriosa per Christo del venerabile P. Diego Luigi di Sanvitores (1686), tradotta in italiano e accresciuta di notizie da Ambrogio Ortiz – procuratore del Collegio Imperiale di Madrid e revisore dei libri proposti per la stampa dai membri della Società, poi ritiratosi a Napoli dove muore nel 1718 – con la tavola calcografica del suo martirio realizzata dal Pesche.

Al regio stampatore Salvatore Castaldo, titolare di una tipografia fornita di eleganti caratteri, Tommaso Auriemma – che dopo l’insegnamento di lettere e teologia mo-rale, consacra la sua vita alle missioni – affida, nel 1657, la tiratura degli Affetti scam-bievoli tra la Vergine Santissima, e suoi Divoti dimostrati da questi con Ossequj; da Maria corrisposti con grazie, e favori singolari, in particolare nelle sette sue Feste. Apprezzata l’attività di Giovan Francesco Paci che, nel 1661, stampa in quarto la Continuatione de’ successi del prossimo incendio del Vesuvio, con gli effetti della cenere, e pietre da quello vomitate, e con la dichiaratione, & espressione delle croci maravigliose apparse in varij luoghi dopo l’incendio di Giovanni Battista Zupi, originario di Catanzaro e, per circa un trentennio, docente di matematica nel Collegio di Napoli, dove muore nel 1667;

32 Ibidem, p. 174.


e i Panegirici sacri, e discorsi di Leonardo D’Anna (1670), poi ristampati dal Raillard nel 1703. Pure Lucantonio di Fusco – considerato «un mediocre stampatore», perché «Stampava alla grossa, e senza diligenza» – immette sul mercato opere di scrittori Gesuiti, come la Historia della prima chiesa di Capua, overo di santa Maria Maggiore, ò con altro nome detta santa Maria di Capua. Prima sua chiesa, e prima sua vescoval sede (1666) di Giovanni Pietro Pasquale – rettore del Collegio di Capua – con lo stem-ma arcivescovile del dedicatario; e, in dodicesimo, i Panegirici sacri di Francesco Zuc-carone (1670).

Pregnante, alla fine del Seicento, l’attività di Novello de Bonis, insignito del titolo di “Stampatore Arcivescovile”, che «seppe molto bene la sua professione, e tenne for-nita la sua officina di molte sorte di caratteri, come delle note musicali»33. Vasta la sua produzione gesuitica che comprende: Istoria panegirica della vita, e miracoli di S. Nicolò Pellegrino protettore, e padrone della città di Trani. Data in luce dal p. Agnello Bruni della Compagnia di Giesù (1687) con l’antiporta calcografica raffigurante S. Ni-cola sottoscritta da Nicola Mautone; Vita di S. Domenica Vergine, e Martire Cittadina, e Protettrice della Nobile, e Fedelissima Città di Tropea di Antonio Barone nativo del-la stessa cittadina (1690); L’importanza dell’eterna salute di Francesco De Guevara, dedicata a Nicola Ventriglia, canonico della Chiesa Metropolitana di Capua (1695); Meditationi degli esercitii spirituali di S. Ignatio, Diuise in quattro Settimane, Spiegate, e distese in parte prima e seconda (1695); e, in dodicesimo, La luce tra le tenebre cioè gli eccessi dell’amore di Giesù Cristo verso l’huomo. Appalesati nella sua passione tra gli eccessi delle sue pene, e delle iniquità degli uomini, discorsi dedicati a Carlo Maria Ca-rafa (1708), entrambi pubblicati da Antonio Auria; Botanicorum, seu institutionum rei herbariae libri IV di Francesco Eulalio Savastano, docente a Napoli, di umanità, lingua ebraica, retorica, filosofia e teologia, con l’antiporta del dedicatario, Andrea Casimiro d’Ambrosio, intagliata da Antonio Caporale (1712).

Anche Domenico Antonio Parrino occupa una posizione di tutto rilievo con i volumi: Il fuoco sacro della divinità racceso negl’Altari del Clero Mitrato, e Religioso. Panegirici di Giacomo Lubrani, impresso in società con Michele Luigi Muzio (1694); Il passaporto evangelico per entrare in cielo e riportarne Gratie Spirituali, e temporali. Trattenimento utile, e divoto, dato a’ fedeli di Pietro Ansalone di Sanseverino – rettore dei Collegi di Lecce e Capua e, per un quarantennio, predicatore a Napoli – impresso a spese del medesimo tipografo (1696); l’«Editio novissima» del Synopsis tractatus theologici De recto usu opinionum probabilium luce publica donati sub initium anni 1694 a reveren-diss. patre Thyrso Gonzalez Praeposito generali Societatis Jesu (1697); e, ancora dell’An-salone, i Respiri dell’anima divota di Maria. Le litanie loretane (1698).

«Nella nuova stampa di caratteri forestieri, all’Insegna del Salvatore alla Strada di To-ledo, e a sua spese», il Parrino, nel 1699, tira con licenza L’Eneide di Virgilio Marone trasportata in ottava Rima Napoletana dal Signor Giancola Sitillo, nome anagrammato del padre gesuita Nicola Stigliola, docente di umanità, filosofia e teologia, rettore dei collegi di Bari, Lecce, Chieti, Capua, poi del Noviziato napoletano e, infine, “ministro”

33 Ibidem, p. 173.


del Collegio di S. Giuseppe «alla spiaggia chiamata Chiaia [dove] chiuse in santa fine i suoi giorni»34. La traduzione dello Stigliola – apparsa cinquant’anni dopo L’Eneide di Virgilio volgarizzata da Ignazio Angelucci e pubblicata da Ettore Cicconio – ottiene la regia approvazione di Tommaso Bruni, anch’egli appartenente all’Ordine della Com-pagnia di Gesù:

Per comando di V.E. hò letto il Virgilio trasportato in lingua Napoletana dal Signor Gio: Cola Sitillo, & essen-do un Opera piena d’ingegno, e non meno profittevole, che gioconda, ne havēdo cose cōtro la Real Giu-risdizione, giudico che debba stamparsi e così resterà servita l’E.V. Collegio Napoletano 13 Agosto 1698.

La versione con testo latino a fronte – dedicata ai «Signori Eletti Della Nobiltà, e Po-polo di questa Fedelissima Città di Napoli», rappresentanti di quella plurisecolare gestione municipale affidata, a turno, alle casate dell’aristocrazia dei seggi – viene «Abbellita con nobilissime Figure intagliate in Rame» al principio di ogni Libro, e pure corredata da un conclusivo dizionario terminologico, ricco di circa quattrocento vo-caboli, in funzione di un «Catalogo, in cui si spiegano alcuni voci, e motti Napoletani, per maggior facilità di chi legge»35.

A cavallo dei due secoli, comunque, signoreggia la figura di Giacomo Raillard, sicura-mente uno dei più valenti tipografi della capitale, come testimoniano la nitidezza dei caratteri, l’eleganza della mise en page, la correttezza della composizione, la raffina-tezza delle illustrazioni commesse a celebri artisti e incisori, che per la Compagnia re-alizza, in un rapporto di proficua continuità, una nutrita messe di edizioni: Positiones suas physioastronomicas de sphaera coelesti publicè demonstrandas, & propugnandas in Collegio Neapolitano Soc. Jesu di Egidio Leognani Ferramosca «Superiorum facul-tate» (1682); Prose, et carmina di Francesco Guarini, prefetto degli studi nel Collegio Napolitano (1682); Philosophia peripatetica [...]. Tomus primus-quartus di Giovanni Battista De Benedictis, originario di Ostuni (1688), seguita dalle sue Lettere apologe-tiche in difesa della Teologia Scolastica, e della Filosofia Peripatetica di Benedetto Aleti-no (1694); La Sacra Ignazeide di Antonio Manfredi di Taranto (1706). Con i torchi del Raillard, il napoletano Giacomo Lubrani pubblica, in due volumi in quarto, Il Cielo domenicano, col primo Mobile della Predicazione, con più pianeti di Santità. Panegirici sacri (1691–1693); le Prediche quaresimali postume [...]. Parte prima e seconda a spese del libraio Carlo Porpora (1702); Il solstizio della gloria divina nel Nome Santissimo di Giesù, predicato in due mondi da’ Santi, e Beati della sua Compagnia. Panegirici (1705). Il Raillard stampa ancora: Ex D. Ignatii Societatis Jesu Fundatoris Spiritualibus exercitiis

34 Cfr. P. MARTORANA, Notizie biografiche e bibliografiche degli scrittori in dialetto napoletano, Napoli 1874, pp. 390–391; C. SOMMERVOGEL, Bibliothèque de la Compagnie de Jésus. Bibliographie, t. 7, Bruxelles-Paris 1896, coll. 1579–1580; A. PAOLILLO, N. Stigliola poeta dialettale, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 22, 1970, 1, pp. 4–9.

35 Il Giustiniani sostiene: «Questa sorprendente traduzione; nella quale vi è daddovero tutta l’eleganza, e l’atticismo della lingua napoletana, fu fatta al P. Nicola Stigliola Gesuita, che per lunghissimi anni stiede di stanza nel loro monistero al mercato di Napoli, e nel darla alle stampe volle mascherare il suo nome sotto quello di Gian Cola Sitillo», L. GIUSTINIANI, Saggio storico-critico, p. 184; si rinvia pure a V. TROMBETTA, Tasso e Virgilio sulle sponde del Sebeto. Le versioni dialettali nell’editoria napoletana tra Sei e Settecento, «Seicento & Settecento. Rivista di letteratura italiana», 2, 2007, pp. 147–169.


soliloquia (1702) e Avellino illustrato da’ Santi, e da’ Santuari [...] ove si trovano varietà di eventi in più provincie del Regno, e di altre regioni. Dedicata a gl’illustrissimi signori del governo della città medesima di Francesco de Franchi (1709); e Le ultime battaglie della Chiesa militante ristrette in compendio da S. Giovanni nel capo decimoterzo dell’Apoca-lisse di Giacomo Perreca di Bitonto, docente di grammatica, teologia morale e rettore del Collegio di Chieti (1712).

Con rara fedeltà nella scelta dell’editore36, ai torchi raillardiani si affida il prolifico Ni-cola Partenio Giannettasio – docente di lettere, filosofia e matematica – per pubblica-re: Universalis cosmographiae elementa. In Collegio neapolitano S. Iesu a viris Nobilibus demonstrata, [...] edita ad usum Scholae eiusdem Collegii (1688 e 1692); Halieutica, con incisioni di Hubert Vincent e François de Louvemont su disegni di Francesco Soli-mena (1689); la seconda edizione della Piscatoria et nautica – già apparsa per i Regi Tipi nel 1685 – con tavole su disegni del Solimena (1692) Aestates Surrentinae, con frontespizio illustrato a firma di Paolo de Matteis e Andreas Magliar (1696); Bellica, con ritratto del dedicatario, Tomás de Aquin, siglato dal Magliar, ancora disegnato dal Solimena (1699); Panegyricus, et carmen saeculare Innocentio 12. pontifici maximo (1699); Panegyricus in funere Innocentii 12. Pontificis maximi, dedicato al cardinale Gia-como Cantelmo (1700); Ver Herculanum, con antiporta calcografica su disegno del Solimene e intagliata dal De Louvemont (1704). Con Bernardo Michele, successore di Giacomo, stampa ancora: Naumachica, seu De belli navali libri 5 (1714–1715) e l’Opera omnia poetica, in tre volumi in quarto (1714–1721).

Anche Michele Luigi Muzio, rappresentante di una delle più ragguardevoli dinastie di editori, stampatori e librai settecenteschi, rientra nel novero dei tipografi al servizio della Compagnia. Tra le sue pubblicazioni: la seconda impressione de Il Bambino Gie-sù in catedra, nel seno verginale di Maria donde ammaestra il mondo. Novena del San-to Natale di Pietro Ansalone, dedicata a monsignor Pietro Paolo Mastrilli, vescovo di Mottula (1690); Archivorum veteris testamenti libri tres de rebus ad Deum spectantibus. De primis Patribus. De viris illustribus in Veteri Testamenti di Scipione Sgambato – di-stintosi per la sua forbita eloquenza – edizione impressa con caratteri appositamente fusi e dedicata all’«eruditum virum» Domenico De Georgico (1703); Tromba quaresi-male, parte prima e seconda, di Antonio Ardia (1704, poi riedita nel 1713), dedicata rispettivamente all’ «Eccellentissima Signora» Giovanna Pignatelli, Pimentel, Aragona e Cortes e al suo consorte Nicola Pignatelli, duca di Monteleone e Terranova; Ristretto della vita e miracoli di San Ciro medico, romito, e martire di Francesco Paternò (1707);

36 Opposto il caso del padre Francesco Pavone di Catanzaro che, per un’opera commissionatagli dalla Congregazione dei Chierici dell’Assunzione nel Collegio della Compagnia di Giesù, stampa con sempre diverse tipografie: Prima della seconda parte delle meditazioni dell’Apparecchio alla messa. Della messa, e suoi fini, e de gli obblighi de i sacerdoti, In Napoli, appresso Lazzaro Scorriggio, 1633 (E di nuovo per gl’heredi di Fusco, 1681); Terza parte delle meditationi delle virtù teologali fede, speranza, e carità, In Napoli, nella stamperia di Roberto Mollo, 1639 (E di nuovo, per gl’heredi di Fusco, 1680); Terza della seconda parte delle Meditazioni dell’apparecchio alla messa. De i riti della santa messa, In Napoli, per Giacomo Gaffaro, 1653, con marca xilografica della Vergine assunta con ai piedi un cartiglio con il motto: «Assumitur et assumit» in ovale con la scritta: «Congregatio cleric. in Coll. Neap. Societ. Ies.», sormontato dall’emblema dell’Ordine.


e, del medesimo autore, i Panegirici sacri offerti a Giovanni De Nicastri, arcidiacono della Metropoli di Benevento (1728); Istoria della Compagnia di Giesu, appartenente al Regno di Napoli, in due volumi in quarto, di Francesco Schinosi, rettore del Collegio di Napoli dal 1707 al 1711, con dedica ai Fratelli dell’Ordine (I tomo) e ai Padri dell’Università degli Studi nel Collegio Napoletano (II tomo); nel frontespizio figura l’em-blema della Compagnia con quattro ritratti dei suoi più illustri esponenti (S. Ignazio, S. Alfonso Salmeron, Nicola Bodadilla, Andrea Oviedo), realizzata da Francesco De Grada37; e Vita di Francesco Teodoro Sanseverino dello stesso Schinosi, (1712); Historia Neapolitana in Tres Tomos divisi che il Giannettasio dedica al principe Carlo Pacecco Carafa (1713) con l’antiporta, firmata dal De Matteis e dal Magliar, che ritrae l’autore nel suo studio sovrastato dalla rappresentazione della vittoria e del tempo con il mot-to «Victura Immortalitati»38; Vita del venerabile padre Francesco di Geronimo di Carlo De Bonis, con licenza de’ Superiori, che i Padri della Compagnia di Gesù del Regno di Napoli dedicano alla «Sagra Real Maestà»39 (1747).

Protagonista di assoluta eccellenza della stampa napoletana del Settecento, Felice Mosca – elogiato da Giambattista Vico per aver importato il «gusto dei libri d’Olan-da» – riserva alla famiglia religiosa una particolare attenzione pubblicando: Hippo-cratis aphorismi poeticis salibus aspersi di Antonio Calmieri (1699); Verità evangeliche, o Discorsi morali su gli evangelii delle domeniche, da Pentecoste fino all’Avvento, con aggiunta di Panegirici sacri di Simone Bagnati (1708, con ristampa del 1714); Lezioni sacre sopra le virtù eroiche del B. Luigi Gonzaga della Compagnia di Giesù di Domenico Antonio Moscati, rettore dei Collegi di Sulmona e Bari (1718); Il Confessore istruito e Il Penitente istruito di Paolo Segneri (1721)40; De balneis Pithecusarum libri 6. di Camil-lo de Quintiis (1726) con tavole incise dal Magliar su disegni di Antonio Baldi; Della Commedia di Dante Alighieri trasportata in verso Latino eroico da Carlo d’Aquino della Compagnia di Gesù. Cantica [...] coll’aggiunta del testo italiano, e di brevi annotazioni in tre tomi in ottavo (1728); Il Martirio del Cuore di Maria Addolorata di Liborio Siniscalchi – preposto alla Casa Professa di Napoli dal 1739 al 1741 – già stampata a Venezia e, di nuovo, a Napoli, per Felice Carlo Mosca (1737) con l’antiporta della Madonna che regge il Cristo morto.

37 Vedi la scheda in Le piacevolezze della musica e del teatro, l’arte degli illustratori. I nuovi modelli della tipografia Muzio (Settecento napoletano, vol. 2), Avellino 2012, p. 134, n. 8.

38 Ibidem, p. 139, n. 10.

39 Nella lettera dedicatoria, senza paginazione, si legge: «Ad un Monarca adorno di pregi sì rari, non avendo noi maniere per corrispondere qui in terra, rimane unicamente, che preghiamo dall’eterno Signore ogni prosperità, la quale sparsa prima, a guisa di rugiada celeste, sopra la sua Real Persona, sopra la Real Consorte, su’l Regio Principe poco fa da Dio concedutole, e le Regie Principesse, ridondi a felicità di tutto il suo Reame. E dovendosi fra Divini Favori noverare anche la numerosa prole maschile, per ottenerle anche questa porgeremo altresì i nostri voti al Cielo, acciò per intercessione de’ veri Servi dell’altissimo Iddio, fra’ quali reputiamo quello, di cui è scritta questa Vita, liberalmente gliela conceda».

40 Vedi la scheda in L’universo del sapere e la magnificenza della corte nelle edizioni Mosca (Settecento napoletano, vol. 1), Avellino 2012, p. 137, n. 17; p. 139, n. 18.


Alessio Pelliccia stampa il Catechismo delle claustrali, ovvero la Religiosa Ammaestrata negli obblighi della sua vocazione di Sertorio De Matteis, le cui copie si vendono nella bottega di Giovanni Massimo Porcelli a S. Biagio de’ Librai (1755).

Opportuno, a conclusione di quest’essenziale panoramica editoriale, un cenno al tema del mecenatismo – certamente meritevole di più mirate indagini – che vede partecipi non solo gli esponenti dell’aristocrazia, i protagonisti della vita politica e amministrativa del Regno, i rappresentanti delle autorità ecclesiastiche, ma anche le pie, virtuose e devote nobildonne napoletane. Proprio alle «più ammirate Dame della Nostra Città», come Ippolita Cantelma Stuarda principessa della Roccella, Isa-bella Acquaviva di Aragona principessa di Forano e Ippolita Pignatelli contessa di Palena, Francesco Pepe – promotore della sistemazione, nella centrale piazza Trinità Maggiore, dell’obelisco della Vergine Immacolata – dedica rispettivamente la Prima Corona di dodici stelle (Discorsi sopra il Cantico Magnificat precedenti alla Festa dell’Im-macolata Concezione della divina Madre Maria Santissima), la Seconda Corona di dodici stelle (Discorsi in dodici sabati precedenti alla Festa dell’Immacolata Concezione della divina Madre Maria Santissima. Sopra la Salutazione Angelica) e la Terza Corona (Dis-corsi sopra il salmo ottantesimo sesto precedenti alla Festa dell’Immacolata Concezione della divina Madre Maria Santissima) tutte impresse nella stamperia di Angelo Vocola nel 174441.

Molto numerosi, come si evince, gli editori e stampatori partenopei che ampliano la propria attività con l’impressione e la vendita di opere di autori gesuiti che al di là dei generi – preponderante quello religioso, ma anche storico e scientifico – garantisco-no sicuri e soddisfacenti ritorni economici.

La Libreria del Collegio dei Nobili

Un’altra significativa raccolta si sedimenta nella libreria del Collegio dei Nobili: il ge-nerale apprezzamento del ministero sacerdotale e pedagogico svolto dalla Compa-gnia induce la nobiltà napoletana a sostenerla con sostanziose donazioni e munifici lasciti, come nel caso di Giovan Battista Manso marchese di Villa, «uomo di gran sape-re e letteratura» tra i fondatori nel maggio del 1611 – con Giambattista Della Porta – dell’Accademia degli Oziosi42. Il letterato, influente mecenate e assiduo frequentatore di maghi, astronomi e alchimisti, non lesina sostegno e protezione a ingegni inquieti e stravanganti: nella sua dimora ospita il melanconico Tasso, intercede per la scarce-

41 Così, nella dedica, scrive l’autore sulla Pignatelli: «Il più nobil pregio però, che v’incorona, e l’aver aggiunti splendori a tanti soli di prima chiarezza nella Vostra Persona con tante virtù veramente Princi-pesche, e Cristiane, che vi dimostrano una delle più riguardevoli Principesse della Casa Pignatelli, e delle più ammirate Dame della Nostra Città; mentre ammira in V.E. tanta pietà verso Dio, dimostrata nelle Visite frequenti de’ Sacri Tempj; nel Santo, e frequente Costume de’ Santi Sagramenti; nella singolare modestia, e devozione in quanto spetta al Culto Divino; e nel tenero, e veramente filiale amore inverso la Divina Ma-dre Immacolata, di cui mostrate in pubblico di gloriarvi di esserLe Figlia amante, e Serva fedele col vestire la di Lei livrea, diposta ogni gala, e pompa del Mondo damesco».

42 Cfr. C. MINIERI-RICCIO, Cenno storico delle Accademie fiorite nella città di Napoli, Napoli, Stab. Tipografico del Cav. Francesco Giannini, 1879, p. 84 e segg.


razione di Giambattista Marino esuberante poeta della “meraviglia”, visita in carcere l’eretico Tommaso Campanella, stringe amicizia con il pittore Battistello Caracciolo, lo scrittore Giovan Battista Basile, fino a Colantonio Stigliola medico e astronomo, convinto sostenitore delle rivoluzionarie tesi galileane.

Dopo aver contribuito all’impianto del Pio Monte della Misericordia, il marchese, sen-sibile alla diffusione del sapere, istituisce il Seminarium Nobilium dove alunni e convit-tori imparano «non solamente le buone lettere, e religiosi costumi», ma, a differenza degli altri istituti, possono praticare «ancora molti esercizi cavallereschi, come del ballo, della scherma, e del torneo» sul modello del Collegio dei Nobili a Parma43. I Pa-dri Gesuiti v’insegnano teologia, filosofia, legge civile e canonica, rispettando, però, quella diversità di classe bisognevole di un’istruzione tanto speciale da includere le discipline cavalleresche e le arti mondane per i nobili rampolli presto partecipi delle feste esclusive e degli sfarzosi ricevimenti di corte. Dopo vari trasferimenti, nel 1645, viene acquistato il palazzo d’Afflitto nella strada degli Alessandrini, poi degli ‘mpisi, per la sistemazione dell’istituto; terminati i lavori di riadattamento viene posta, sul portone d’ingresso, l’iscrizione marmorea

SEMINARIUM NOBILIUMSOCIETATE IESU

MONS MANSO ADDIXITANNO

MDCLXXIIII

L’educazione nobiliare non può escludere l’apprendimento musicale funzionale al cerimoniale liturgico e all’esercizio scenico che stabilisce uno stretto rapporto anche con quello spirituale, perno di tutta la visione loyolana. Nella metà del Seicento i con-vittori, con la guida di avvertiti maestri, allestiscono spettacoli teatrali – recite, panto-mime, tragicommedie – che costituiscono un punto d’approdo, pubblico e festoso, d’una pratica finalizzata a coniugare recitazione attorica e tecnica oratoria: esito della preparazione al dialogo, al confronto, all’agone che impronta l’intero corso degli stu-di44. Alcuni lavori approdano alle stampe, come: l’Argomento del Leone Armeno, nuo-va tragedia rappresentata nelle ferie autunnali del 1666 dedicata a Pietro Antonio d’Aragona viceré di Napoli; l’Argomento del Ciro; e la tragicommedia Elisabetta Regina di Portogallo in scena nel 1679.

I responsabili del Collegio, negli anni del viceregno austriaco, provvedono alla pub-blicazione – commessa ai torchi del Mosca – de Il Gerione. Accademia d’esercizj cavalle-reschi divisa in tre corpi d’armi, lettere e giuochi. Da rappresentarsi nelle ferie autunnali di ottobre 1717 da’ signori convittori del Collegio de’ Nobili, sotto l’educazione de’ PP. della Compagnia del Gesù per celebrare le vittorie novellamente riportate dall’armi gloriose

43 Cfr. M. TURRINI, Il «metodo stabile» per regolare il Collegio dei nobili di Parma ad inizi Settecento, [in:] G. P. BRIZZI, R. GRECI (cura), Gesuiti e università in Europa (secoli XVI–XVIII). Atti del Convegno di Studi, Parma, 13–15 dicembre 2001, Bologna 2002, pp. 243–256.

44 F. TAVIANI, Il teatro per i gesuiti: una questione di metodo, [in:] F. IAPPELLI, U. PARENTE (cura), Alle origini dell’Università dell’Aquila, pp. 225–250.


della S.C. Cattolica Maestà dell’Aug. Carlo VI contro la potenza ottomana, con dedica al viceré Wirich Philipp Lorenz Daun, conte di Teano e marchese di Rivoli. Nel 1738, poi, si dà alle stampe l’Imeneo, spettacolo allestito per celebrare il fastoso sposalizio di Carlo di Borbone con Maria Amalia di Sassonia.

Intorno alla metà del Settecento, sotto la direzione di Luigi De Marco, si avviano i la-vori di ristrutturazione: si costruiscono una vasta cappella e un teatro, a due ordini di palchi, capace di ottocento spettatori; inoltre, la vastità del cortile lo rende particolar-mente idoneo agli esercizi di equitazione e ai giochi di squadra. Sorge pure un’Acca-demia di scienze e belle lettere in cui i giovani, ammessi «a tutto rigor di concorso», si cimentano in dissertazioni di fisica, matematica e legge, in poetici componimenti, spesso in greco o in latino, o in rappresentazioni teatrali. L’iniziativa riscuote l’appro-vazione di re Carlo che, a tutti i membri, concede l’onore di esibire, pendente da un nastro rosso, l’insegna dei gigli d’oro simbolo della casa reale.

Sul finire dell’anno scolastico, nel mese di settembre, si organizzano pubbliche esercitazioni a cui assiste il fior fiore dell’aristocrazia partenopea: esemplare, a tal proposito, l’Accademia d’armi e di lettere De’ Signori Accademici e Convittori del Col-legio de’ Nobili della Compagia di Gesù in Napoli in ossequio de’ Gloriosissimi loro Sovrani Carlo e Maria Amalia dedicata alla S.R.M. del Re N.S. stampata da Giuseppe Raimondi nel 1752. Il rettore, nel prologo, vanta i successi conseguiti dagli allievi che ormai rivestono posizioni di prestigio militare e di responsabilità civile e ammi-nistrativa; il sommario, poi, elenca i saggi dei convittori provetti nel comporre mu-sica, nel suonare strumenti, nella danza, nella scherma (assalto di spada, e di spada e pugnale) e nella recita di poesie, composte in più lingue, che inneggiano alle nuove realizzazioni della monarchia borbonica: Per lo regno di Gerusalemme (Catal-do Antonio Carducci); Per la magnifica Fabbrica degli Studj Regi (Gaetano Parisio); Pel nuovo Porto (Pasquale Frisari dei duchi di Scorrano); Per l’Armata contro de’ Barbari. Alla sicurezza della Navigazione (Cesare Tocco); Pel nuovo Teatro di S. Carlo (Silvestro Del Verme); Per la nuova Strada Marittima (Gennaro Marciano); Per l’Accademia della Marina (Michele Cessa); Per la nuova Fabbrica del grand’ Albergo de’ Poveri (Vincenzo Caputo duca di Torano). Al termine si aggiungono le proposizioni sull’architettura militare, sulla pirotecnica, sulla trigonometria piana, sulle leggi del moto naturale e “artificioso”, sulla statica e meccanica, sulla legge canonica intorno alla dignità del Sommo Pontefice.

Ferdinando IV, nel 1760, conferma l’onorificenza borbonica e, per l’occasione, viene messo in scena il Telemaco in Creta. Azione scenica per introduzione ad una accademia d’esercizi cavallereschi, la quale alla R.M. di Ferdinando IV Re di Napoli e Sicilia consacra-no gl’Accademici Convittori del Collegio de’ Nobili della Compagnia di Gesù con alquanti poetici componimenti ad onor suo nell’occasione di ricever dalla Maestà Sua la Reale In-segna de’ Gigli d’oro.

La creazione della biblioteca del Collegio era stata già prevista dal marchese di Villa con la donazione della propria “domestica” libreria, in cui erano confluiti anche i ma-


noscritti del Marino45; a questo primo fondo, naturalmente, si erano aggiunti nuovi materiali librari probabilmente acquisiti senza l’opportuna catalogazione. La fisiono-mia culturale e la configurazione bibliografica della raccolta, sebbene solo parzial-mente, ci viene restituita dal secondo volume dell’inventario della biblioteca, redatto il 28 novembre 1767, all’indomani della soppressione, e intitolato: Napoli / 1768 / In-ventario della Libraria del Collegio / Seminario & Nobili / Vol: Secondo / Giosuè Salvati / Att.rio. Il manoscritto, di chiara grafia, rinvenuto nel fondo gesuitico dell’Archivio di Stato di Napoli, alle cc. 1–71 ordina, per formato, opere di prevalente stampa cinque e seicentesca, senza menzionare reparti di libri censurati. Nella prima carta, sul margi-ne superiore sinistro, si legge: «Inventario de Libri / ritrovati nella Libra / ria di q.to Semi-na / rio e Collegio de No / bili». Questa la classificazione delle nove classi in quattordici scansie che enumerano, complessivamente, 1.129 volumi costituiti da 7 incunaboli, 676 cinquecentine, 412 secentine, 34 settecentine:

I. De Libri Poetici. II. [mancante]. III - IV. Miscellanea Selecta. V. Rhetores. VI. Historici. VII. Concilia, et Patres. VIII - IX. Philosophi. X. Ascetici. XI. Rhetores. XII. [mancante]. XIII. Juristae. XIV. Casuistae.

Segue, alle cc. 72–78, l’Inventario de’ libri particolari, ritrovati nelle Camere dei / PP. Ge-suiti, che stanziavano in questo Collegio, e Sem- / minario de Nobili che raccoglie altri settantaquattro titoli, così suddivisi: 13 cinquecentine, 36 secentine e 25 settecenti-ne. Nel suo complesso, dunque, la libreria conserva un carattere di fondo “antico” – a conferma di un’educazione imperniata sullo studio di opere di lunga e consolidata tradizione – con una bassa percentuale di tirature settecentesche, non a caso larga-mente presenti nelle celle dei Padri desiderosi di libri utili al loro proficuo aggiorna-mento. Più della metà della dotazione si concentra nelle classi dei Rethores (284), Philosophi (136), Historici (131), Casuistae (124); poco affollate, al contrario, quelle dei Juristae (34), Concilia, et Patres (37), Ascetici (54), Miscellanea Selecta (59). Una biblio-teca, però, capace di compensare una palese inattualità con il pregio delle edizioni: l’inventario, infatti, elenca un corposo numero di volumi tirati dalle più note officine tipografiche italiane tra Cinque e Seicento tra cui quelle di: Aldo Manuzio, Gabriele Giolito de’ Ferrari, Francesco Marcolini, Michele Tramezzino, Vincenzo Valgrisi, Giovan Battista Ciotti (Venezia); Comin da Trino (Monferrato); Filippo Giunti, Lorenzo Torren-tino, Bartolomeo Sermatelli (Firenze); Vincenzo Colombara (Perugia); Paolo Manuzio e Antonio Blado (Roma); Giuseppe Cacchi, Giacomo Carlino, Costantino Vitale, Anto-nio Pace, Nicola Stigliola, Lazzaro Scoriggio, Ottavio Beltrani, Orazio Salviani, Dome-

45 Il testamento vieta la vendita e il prestito di libri e di manoscritti a qualunque titolo: «Lascio al detto Monte (Manso) mio erede tutta la mia libreria, così dei libri stampati come dei mss [...] e voglio che i libri si debbano conservare nel palagio da me donato [...] e non si possano estraere né per vendita né per prestan-za, ma debbano sempre ivi conservarsi per uso [...] dei signori Accademici oziosi, come degli alunni del mio Seminario», M. MANFREDI, Gio. Batista Manso nella vita e nelle opere, Napoli 1919, p. 254. Vedi pure: A. BORZELLI, Giovan Battista Manso Marchese di Villa, Napoli 1916; C. BELLI, La Fondazione del Collegio dei Nobili di Napoli, [in:] C. RUSSO (cura), Chiesa, assistenza e società nel Mezzogiorno moderno (Pubblicazioni del Dipartimento di studi storici dal Medioevo all’età contemporanea, 33; Saggi e ricerche (Congedo editore), 27), Galatina 1994, pp. 183–280; C. LANZA, Il Collegio dei Nobili e l’espulsione dei Gesuiti nella Napoli del 1767, «Capys. Bol-lettino interno degli “Amici di Capua”», 33, 2000, pp. 79–88.


nico Roncagliolo (Napoli); oltre alle edizioni di stamperie europee: Christophe Plantin ad Anversa, di Sebastian Gryphius a Lione e di Robert Estienne a Parigi.

Cospicua la quantità dei classici del mondo greco e latino in originale e in traduzioni:Aristotile, Euripide, Omero, Eschilo, Sofocle, Plutarco, Tucidide, Ovidio, Senofonte, Boe zio, Tacito, Plauto, Terenzio, Catullo, Properzio, Virgilio, Tito Livio, Lucrezio, AppianoAlessandrino. Le opere letterarie spaziano dalle istituzioni di lingua greca ed ebraica ai lexicon greco-latini oltre a rimari, grammatiche, tesauri, e dizionari. Ricchissimo il settore con manuali sull’arte del versificare, sulla retorica, e sulla poesia e, ancora, elogi, sonetti, madrigali, panegirici, novelle, poemi eroici, drammi, tragedie, comme-die amorose e burlesche. Modesta, al contrario, l’entità di annali ecclesiastici, di com-menti biblici, di scritti dei Padri e dei Dottori della Chiesa, di testi teologici, agiografici e devozionali – forse contenuti in misura più significativa nella prima parte del cata-logo non ancora emersa dallo scavo d’archivio – che risalta al diretto confronto con l’insieme dei titoli di giurisprudenza, di filosofia (etica, morale, logica, metafisica), di belle arti (pittura e architettura, ma anche antiquaria e musica), di scienze (geografia, medicina, fisica, matematica, geometria, astronomia, nautica, agricoltura, zoologia). Largo spazio è accordato alla storia napoletana declinata in genealogie e biografie di uomini illustri, vicende belliche e cronache del regno. Figurano pure libri d’apparato (descrizioni di tornei cavallereschi, feste, anniversari e funerali, teatri di nobiltà) e di storia e teoria militare (dalle fortificazioni alle ordinanze dell’esercito fino agli schiera-menti di famose battaglie). Tra i titoli occorre ricordare almeno:

Opera Omnia Pici Mirandola (Basileae, ex Officina Henripetrina, 1494); La Gierusalemme conquistata del Sig.r Torquato Tasso (Napoli, presso Gio. Giacomo Carlino e Costantino Vitale, 1507); Ioannis Ioviani Ponta-ni amorum libri duo; eiusdem de Amore coniugalium (Florentiae, ex Officina Philippi Giunta, 1514); Plurium auctorum, Opera (Venetiis, in aedibus Aldi, 1523); L’Odissea di Omero tradotta in volgare da Girolamo Bac-celli (Firenze, presso il Sermartelli, 1542); Galeni Opera omnia (Venetiis, 1544); Le Rime di Angelo Firenzuola (Firenze, 1544); Le vite de dieci Imperatori di Svetonio (Venetia, per Michele Tramezzino, 1544); Diodori Siculi Bibliothecae Historicae (Basileae, apud Henricum Petrum, 1548); La sposizione di Simon Fornari sopra l’Orlan-do furioso dell’Ariosto (Firenze, per Lorenzo Torrentino, 1549); Index Alphabeticus omnium Operum Aristote-lis Stagiritae (Lugduni, apud Joannem Trellonium, 1549); Terza parte delle vite degli Architetti, e Scultori di Giorgio Vasari (Firenze, 1550); Sonetti di M. Benedetto Varchi (Fiorenza, presso M. Lorenzo Torrentino, 1555); Trattato dell’imbrigliare, maneggiare, e ferrare i cavalli (Bologna, per Anzelmo Giaccarelli, 1556); DiogenisLaertii de vita, et moribus Philosophorum (Lugduni, apud Haeredes Seb. Griphii, 1559); Il Paragone della lin-gua toscana e castigliana (Napoli, per Mattia Cancer, 1560); Retorica di M. Batt.a Cavalcanti (presso Gabriele Giolito, 1560); Silva de varios Romances (Barcellona, 1567); Dell’Istoria veniziana di Pietro Bembo (Venezia, per Giordano Ziletti, 1570); L’Achille, e l’Enea e l’Impresa d’Orlando di Ludovico Dolce (Venetia, presso Gabriele Giolito de’ Ferrari, 1571); Terzo libro dell’Austria in versi di Ferrante Carafa (Napoli, presso Giuseppe Cacchi, 1572); L’Ulisse, La Battaglia de i Topi, e delle Rane, La vita di Giuseppe. Poemi del Dolce (Venezia, presso Gabriele Giolito de’ Ferrari, 1573); Catullus, Tibullus, et Propertius (Lugduni, apud Antonium Griphium, 1573); Annotaz.ni sopra alcuni luoghi del Decamerone del Boccaccio (Firenze, presso i Giunti, 1574); Adagia Pauli Manutii (Flo-rentiae, apud Juntas, 1575); Divi Aurelii Agustini Opera (Antuerpiae, ex Officina Christophari Plantini, 1577); Amorosi avvenimenti di due nobilissimi Amanti (Venetia, per Domenico Farri, 1586); Conradi Gesneri Medici Tigurini historiae animalium (Tiguri, apud Cristophorum Trosconerum, 1581); Thomae Campanellae, Philoso-


phia sensibus demonstrata (Neap., apud Horatium Salvianum, 1591); Thucididis de bello Peloponnesiaco greco latini (Francofurti, apud Heredes Wecheli, 1594); Rimario di tutte le desinenze della Comedia di Dante (Napoli, per Cio: Giacomo Carlino, 1602); L’Eneide di Virgilio del Commendatore Annibal Caro, coll’aggiunta degli Argo-menti, e le figure in rame (Padova, presso Pietro Paolo Tozzi, 1608); Il Regno di Napoli diviso in 12 Provincie di Errico Bacco (Napoli, nella Stamparia di Tarquinio Longo, 1611); Isidoro. Poema Castellano (Madrid, per Alonso Martin de Balboa, 1613); Della Magica arte, ò vero della Magia Naturale (Venezia, per Giacomo Violati, 1614); Lycophronis Chalcidensis Alexandra Poema. Op. greco Lat: (Lugduni Batavorum, ex Officina Elzeverii, 1615); L’arte Poetica di Orazio in ottava rima col testo latino, e con l’aparizione de luoghi più scuri, e necessarii, e con le regole (Napoli, presso Gio. Giacomo Carlino e Costantino Vitale, 1610); Il Saggiatore del Galilei (Roma, per Gia-como Mascardi, 1623); Epitalami del Marini (Venezia, per il Ciotti, 1628); Trattato del Monte Vesuvio e de’ suoi incendi di Gian Bernardo Giuliano (Napoli, Egidio Longo, 1632); Teagene Poema del Cavalier Giamba.tta Basile (Roma, presso Pietrantonio Facciotti, 1637); Istoria della Città, e Regno di Napoli di Fran.co Capece (Napoli, per Ottavio Beltrani, 1640); Rime di diversi Autori Napoletani, ed altri (Venezia, presso Gabriel Giolito de Ferrari, 1651); Il ritratto di Bella Donna. Panegirico di Scipione Errico (Napoli, per Lazaro Scorigio, 1714).

Alla fine dell’inventario compare una lettera di Vincenzo Cuomo che reclama la resti-tuzione di oltre cinquecento libretti di commedie e drammi; segue, poi, un’elenca-zione che – oltre alla generica menzione delle diciotto commedie in prosa di Giovam Battista Della Porta e delle quattordici di Nicola Amenta – specifica titolo e anno del-le rappresentazioni eseguite nei teatri di Venezia, e l’indicazione di altre duecento commedie, prive di titolazioni e non altrimenti individuabili, recitate sui palcoscenici di Roma, Mantova e Padova: soggetti, trame e canovacci certamente utilizzati come motivi d’ispirazione per le prove teatrali allestite dai convittori.

La nobile gioventù partenopea dispone, dunque, delle opere più significative del sa-pere cinque e secentesco, di certo più “moderne” di quelle custodite nella biblioteca del Collegio Massimo: nelle sue scansie, infatti, si trovano collocati non soltanto i libri di cultura religiosa e di base per l’istruzione, ma anche quei testi che il Manso aveva collezionato per la sua biblioteca: da Campanella a Telesio, da Gessner a Marino, dalla prima edizione del Nuncius galileano alle Centurie astrologiche di Michel de Nostre-dame46.

Soppressione e dispersione

Allineandosi alla politica antigesuitica intrapresa dal Portogallo (1759), dalla Francia (1762) e dalla “cattolicissima” Spagna (1767), anche il Regno di Napoli, nell’ottobre del 1767, decreta l’abolizione dell’Ordine di Sant’Ignazio47. Nel fronte cattolico, an-

46 Cfr. V. TROMBETTA, La libreria del Collegio dei Nobili e le biblioteche dei Gesuiti, a Napoli, tra Sette e Ottocen-to, [in:] G. TORTORELLI (cura), Educare la nobiltà. Atti del Convegno Nazionale di studi, Perugia, Palazzo Sorbello, 18–19 giugno 2004, Bologna 2005, pp. 123–163.

47 Questo il resoconto dell’espulsione dei Gesuiti, preordinata nei minuti aspetti organizzativi e logistici, nella testimonianza di Luigi Vanvitelli che, involontario spettatore, così scrive al fratello Urbano, residente a Roma, nella lettera del 24 novembre 1767: «Ieri sera, alle 24 ½ di notte, furono sorpresi ne’ loro Collegi e Case tutti li Gesuiti, da quali si fece la consegna di tutto ad un Presidente di Camera, Razionale, Scrivano, ecc. Qualche officiale militare con truppa teneva arrestata la porta di ogni Collegio. Accadde tutto, nello stesso tempo alle sette Case loro, cioè la Nunziatella, Noviziato, S. Saverio alla piazza del Re, il Gesù Novo,


corché attraversato da rinnovatrici correnti filosofiche e teologiche, la Compagnia di Gesù aveva difeso, con pervicace intransigenza, i propri privilegi esercitando, con il secolare controllo dell’istruzione pubblica, un’influenza culturale e morale ritenuta di ostacolo al concreto miglioramento delle condizioni sociali del paese promosso dal riformismo regalista. A opinione dei tanti detrattori, il gesuitismo era contrario – per sua intrinseca essenza – al riconoscimento dei diritti della sovranità e, forte delle «immense ricchezze» e di una «smisurata potenza», aveva creato un autonomo Stato, con a capo il Generale dell’Ordine, svincolato da ogni forma di controllo politico. La soppressione, nella realtà meridionale, rappresenta l’esito di quell’anticurialismo as-sunto dal governo borbonico per combattere l’intollerabile ingerenza cattolica e che trova, nella figura del marchese Bernardo Tanucci, il suo interprete più lucido e tena-ce. Proprio il ministro di Casa Reale, con il convinto consenso dei gruppi intellettuali e della potente classe forense, non solo si adopera per ridurre i benefici goduti dalla nobiltà e limitare gli abusi feudali, ma rivolge «il suo spirito pugnace» contro la curia romana e i Gesuiti, sua emanazione, convinto che

non servono le monarchie, ma fanno servire questi stessi principi alle loro passioni, che non sono per il bene degli Stati ma per il bene della Compagnia, di cui la maggior parte è fuori dallo Stato [...]. Non importando nulla ai buoni Padri che il governo vada di male in peggio, purché sia salvo il bene e la utilità della Compagnia48.

Sul piano amministrativo, la Giunta degli Abusi, dipendente dalla prima Segreteria di Stato, riceve mandato di risolvere le complesse questioni inerenti allo scioglimen-to della Compagnia e di gestire le sue cospicue proprietà49. Le prime direttive che

Casa Professa, il Gesù Vecchio, Collegio Generale, il Carmeniello vicino la piazza del Carmine, S. Giuseppiel-lo a Chiaia, ed il Collegio Grande de’ Nobili. Questa notte ò sentito passare in su e giù molte carrozze in fila, con della gente, che sotto voce parlavano, e si sentiva il calpestio dei picchetti di Cavalleria. La curiosità mi tentava ad affacciarmi, ma il dubbio di acquistarmi un raffreddore maggiore mi à fatto restare a letto. Adunati dopoi tutti li Gesuiti, secondo ò inteso da chi li à veduti, sono stati mandati con carrozze e calessi, più di 140 a Pozzuolo, ove aspettano le navi e tutte le imbarcazioni: eran preceduti da una Compagnia di Cavalleria, ed altra era appresso, ed a guisa di delinquenti avevano alla portiera due soldati a piedi. Questo convoglio, alle ore 9 d’Italia, si è incaminato. Alla Nunziatella ànno fatto spogliare a forza tutti i Novizii e rimandati, secondo dicono, alle loro case. In questo loco saranno depositati ad tempus li vecchi e li amalati. Li Procuratori restano fin tanto che averanno reso conto di tutto il loro avere, che si dice usur-pato intieramente. Se lo sia, Iddio lo sa; à recato non poco disturbo alla città, ma gli ordini del Re devono essere obbediti ed in tutto onorati, mentre per mezzo dei ministri savii viene bene assistito», F. STRAZZULLO, Le lettere di Luigi Vanvitelli della Biblioteca Palatina di Caserta, vol. III (Biblioteca napoletana di storia e arte, 3), Galatina 1977, p. 473.

48 Lettera di Tanucci al principe di Jaci del 17 gennaio 1757, in M. DANVILA Y COLLADO, Reinado de Carlos III, vol. I, Madrid 1892, p. 306. Sull’abolizione della Compagnia vedi ancora: M. SCHIPA, Il Regno di Napoli al tem-po di Carlo di Borbone, Napoli 1904, pp. 114–115; E. DELLE DONNE, L’espulsione dei Gesuiti dal Regno di Napoli (Collana di studi e testi / Università degli studi di Salerno, 3), Napoli 1970; D. AMBRASI, L’espulsione dei Gesuiti dal Regno di Napoli nelle lettere di Bernardo Tanucci a re Carlo III, «Campania Sacra. Studi e Documenti», 2, 1971, pp. 211–250; R. ONNIS, L’abolizione della Compagnia di Gesù nel Regno di Napoli, [in:] IDEM, Filippo Buo-narroti e altri studi, Roma 1971, pp. 382–444.

49 La Giunta, creata con decreto del 16 settembre 1767, comprende: il principe Jaci di Campofiorito se-gretario di Stato per gli Affari di Guerra e Marina; Carlo de Marco segretario degli Affari Ecclesiastici; Angelo Cavalcanti luogotenente della Camera della Sommaria; Francesco Vargas Macciucca delegato della Real


Tanucci, da Caserta, trasmette a Gennaro Pallante il 4 febbraio 1768 riguardano la vendita di tutti i mobili non preziosi, escludendo espressamente i libri – assieme agli argenti, ai quadri e altri oggetti di valore – per garantirne la tutela. La risoluzione della Giunta del 22 aprile dispone la rilevazione quantitativa della dote libraria ac-cumulata dall’Ordine da concentrare nel Collegio Massimo; terminate le operazionidi trasporto dai vari collegi si ordina, poi, la redazione di tre distinti indici: «i libri de’ Collegi del Carminiello, di S. Giuseppe a Chaja e di S. Francesco Saverio, oggi detto S. Ferdinando, si uniscano co’ libri del Collegio Massimo, o sia Casa del Salvatore di questa Capitale, e se ne facciano tre indici, uno de’ duplicati, l’altro de’ libri degli Au-tori Gesuiti, e il terzo di tutti gli altri libri50.

Intanto, la fama e la notorietà della biblioteca del Collegio sopravvive alla stessa espulsione degli Ignaziani. Nel 1771 ne viene concessa l’eccezionale apertura per la visita di Jacob Jonas Björnsthael, professore di filosofia ad Upsala munito di debite credenziali, che invia le sue impressioni di viaggio a Carl Christophersson Gjörwell, regio bibliotecario a Stoccolma:

La Biblioteca de’ Gesuiti è chiusa, dappoichè essi sono stati scacciati. Tuttavolta la mi è stata una volta aperta. Ella è molto bella, e grande, molto ben ornata d’intagli in legno, senza che vi si abbia adoperato il menomo chiodo, o ferro, e contiene di molte belle macchine matematiche. Manoscritti non ce ne ho trovati; dicesi che i Gesuiti gli abbiano abbruciati51.

Nel 1774 viene messo a stampa il primo e unico tomo dello Stato In ristretto dell’Azien-da Gesuitica dal giorno dell’espulsione, col Piano di tutte le Opere disposte da S.M., in cuisi riconfermano le finalità della riconversione dei beni requisiti. Questi vengonodispensati «a beneficio del Pubblico», secondo un indirizzo caldeggiato da FerdinandoGaliani sull’analoga esperienza francese, e che fa proprie le istanze del credo illumi-

Giurisdizione; Gennaro Pallante consigliere della Vicaria; Ferdinando de Leon commissario di Campagna; e i consiglieri: Diego Ferri, Stefano Patrizi, Angelo Granito, Diodato Targiani, Gennaro di Ferdinando. Cfr. F. TRINCHERA, Degli archivi napoletani. Relazione a S.E. il Ministro della Pubblica Istruzione, Napoli 1872, p. 375.

50 Archivio di Stato di Napoli, Casa Reale Antica, fascio 1298. Giunta degli Abusi; ora in F. IAPPELLI, Il Palazzo delle Congregazioni e l’«insula» del Gesù Nuovo, I, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridio-nale», 35, 1986, 3, p. 68.

51 Lettere ne’ suoi viaggi stranieri di Giacomo Giona Bjoernstaehl professore di Filosofia in Upsala scritte al signor Gjorwell bibliotecario regio in Istocolma, tradotte dallo svezzese in tedesco da Giusto Ernesto Groskund e dal tedesco in italiano recate da Baldassardomenico Zini di Val di Non, Tomo Secondo, Poschiavo, per Giu-seppe Ambrosioni, 1784, p. 198. Ancora nel 1788 Giuseppe Sigismondo fornisce ai viaggiatori una mappa delle bellezze cittadine includendovi la libreria del Collegio, allora già trasformata in pubblica Real Libreria dei Regi Studi, ma ormai depauperata delle migliori edizioni: «Si può passare ad osservare la sorprendente libreria che fu degli Espulsi, situata in una vasta sala cogli armadi delicatamente lavorati in noce, e con intagli dell’ultima perfezione, e statue allusive alle scienze ed arti di legno tinto a color di rame, che for-mano un maestoso colpo d’occhio. Ella è divisa in due ordini di scanzie una sottoposta all’altra, e nel piano superiore vi si ascende per delle scale a lumaca fatte con somma maestria; cosa degna veramente di essere osservata. Una tal libreria è ricca di più migliaia di volumi. Vi sono d’intorno delle belle dipinture di Paolo de Mattheis; vi sono delle eccellenti machine per le scienze fisiche, matematiche, ed astronomiche, de’ perfettissimi globi sì terrestre, che celeste, e dei sistemi Tolemaico, e Copernicano, quali cose tutte si sono date oggi per uso dell’Accademia suddetta, e de’ suoi membri». G. SIGIMONDO, Descrizione di Napoli e dei suoi borghi, t. 2, Napoli, presso i fratelli Terres, 1788, p. 64.


nista sulla più ampia diffusione delle conoscenze52: i dipinti per la formazione di una pinacoteca a Pizzofalcone, gli strumenti scientifici per la dotazione di un osservatorio astronomico e le librerie da destinare al «servizio della gioventù studiosa»:

Altresì sono tutti esistenti i quadri, le librerie, e gli strumenti matematici, destinati da S.M. a beneficio del Pubblico: cioè i quadri per formarsene una speciosa galleria nell’abolita casa del Noviziato di Pizzofalcone, ove sta destinato un Convitto per la gioventù di ragguardevole distinzione; le Librerie, e gli strumenti matematici, radunati tutti nella Casa del Salvatore per servizio della gioventù studiosa, e per l’osservatorio astronomico, che sta ordinato di costruirsi.

Le procedure di registrazione, che richiedono l’impiego di addetti qualificati, però, già avviate con ritardo, si protraggono per lunghi anni: oggettive le difficoltà dovute alla stessa quantità dei libri, al riscontro dei volumi pervenuti in duplice o triplice copia, alla catalogazione delle opere antiche e alla ripartizione degli autori in base all’ap-partenenza dell’Ordine. Il raro opuscolo dal titolo Dimostrazione In ristretto dello Stato attuale dell’Azienda di Educazione, stampato a Napoli senza indicazioni tipografiche, ma datato 30 aprile 1774, nel confermare le idee guida del programma, introduce un riferimento alle librerie negli aboliti collegi delle province del Regno che, contraria-mente a quelli napoletani, devono conservarsi nella loro sede di origine. Proseguono, intanto, i lavori d’inventariazione al Salvatore:

Le librerie rinvenute negli aboliti Collegj del Regno nell’istessi Collegj si conservano a comodo della Gio-ventù studiosa; e le librerie degli Aboliti Collegj della Capitale, radunate tutte nella Casa di S. Salvatore, dove al presente se ne formano i Registri, serviranno al maggior comodo del Pubblico.

Gli anni seguenti rappresentano un periodo denso di significativi avvenimenti per le istituzioni culturali napoletane, come la riforma dell’Ateneo che, ampliato il numero delle cattedre, viene traslocato proprio nelle aule dal Collegio del Salvatore; il proget-to di trasferimento della Biblioteca Reale da Capodimonte al Palazzo dei Regi Studi fuori la porta di Santa Maria di Costantinopoli; la fondazione dell’Accademia delle Scienze, inaugurata alla presenza dei sovrani nel grande salone della biblioteca degli espulsi53. Il susseguirsi e l’accavallarsi di tali iniziative stravolge il primitivo piano di

52 «Crederei adunque 1. che delle case e stabili rimasti de’ Gesuiti se ne debba prontamente fare una sola, uniforme, e generale destinazione, e questa debba essere tutta alla pubblica educazione della gio-ventù. Così si è fatto qui. Delle case e stabilimenti che erano in tutta la Francia, se si eccettua la sola casa professa di Parigi, tutte si sono in brevissimo tempo convertite in collegi, e fatta notoria questa destina-zione anche assai prima dell’esecuzione [...] non so finire senza pregare V.E. a riflettere che l’istituzione di numerosi collegi in molte città delle Due Sicilie per l’educazione della gioventù secolare è il solo rimedio efficace a diminuire l’eccessivo stuolo di preti e di frati». Dalla lettera di Ferdinando Galiani a Tanucci, datata «Parigi, 4 del 1768», [in:] IDEM, Opere di Ferdinando Galiani, cura F. DIAZ, L. GUERCI (Illuministi Italiani, VI, La Letteratura Italina. Storia e Testi, 46), Milano-Napoli 1975, pp. 710–716.

53 «Correva il giorno 5 luglio dell’anno 1780 quando con pompa magnifica venne celebrata l’inaugu-razione dell’Accademia. Ove oggi è l’Università, nell’ampia sala, che conteneva la Biblioteca degli espulsi gesuiti, intervennero alle ore ventuna italiane con fasto regale Ferdinando e Maria Carolina, circondati dalla Corte, da’ dignitari del Regno, dagli ambasciatori, dagli arcivescovi e dai vescovi, e vi lessero due discorsi l’accademico onorario Giuseppe Carulli, segretario della real Giurisdizione, ed il segretario Sarconi, né vi mancò la recita di poesia. Giammai qui si era veduta tanta festa ufficiale in occasione di un nuovo Isti-tuto scientifico», G. BELTRAMI, La R. Accademia di Scienze e Belle Lettere fondata in Napoli nel 1778, «Atti della


conservazione delle librerie gesuitiche concentrate al Salvatore; si provvede, infatti, alla ripartizione del patrimonio librario determinandone un’irreparabile dispersio-ne: i materiali privi di valore bibliografico vengono assegnati alla libreria – diretta da Michele Torcia – del Collegio Reale, sorto sulle ceneri quello Gesuitico54; gli altri,di buona edizione, rari e pregevoli, sono destinati alla Biblioteca Reale, nel palazzo di Capodimonte, dove era stata alloggiata la libreria dei Farnese dopo anni di desolato abbandono lungo i corridoi della Reggia. Carlo di Borbone l’aveva ereditata per via materna e trasferita da Parma, una volta insediato sul trono partenopeo, con un «do-vizioso Museo di Medaglie e di Antichità, e una Galleria rinomatissima di eccellenti Pitture». Il padre somasco Giovanni Maria della Torre, dotto naturalista e insegnante di scienze fisiche e matematiche nel Liceo Arcivescovile, vi riveste la carica di biblio-tecario e, disponendo di un solo addetto «che attualmente fatica a poner l’indice per ordine alfabetico» dei volumi, chiede, con la lettera del 12 aprile 1780, l’ausilio di altro personale per «scrivere l’indice grande degli espulsi»: prova, a questa data, della av-venuta consegna dei materiali provenienti dalle librerie ignaziane, trasportati da carri trainati da buoi lungo un tragitto che, oltrepassate le mura della città, scendeva nel

Accademia Pontaniana», 30 (serie II, 5), 1901, 5, pp. 1–120. Vedi anche: F. AMODEO, Gli Istituti accademici di Napoli intorno al 1800, ibidem, 35 (serie II, 10), 1905, 4, pp. 1–59; E. CHIOSI, “Humanitates” e scienze. La Reale Accademia napoletana di Ferdinando IV: storia di un progetto, «Studi Storici», 30, 1989, 2, pp. 435–456.

54 Il Torcia, anni più tardi, dovrà segnalare mancanze e furti di libri. Questo il rapporto inviato da Fran-cesco de Baldassarre a Angelo Cavalcante, Luogotenente della Regia Camera della Sommaria, datata25 luglio 1777: «In adempimento di quanto da V.S. Ill.ma, e dagli altri Ill.mi Sig.ri Ministri della Giunta di Eco-nomia mi fu comandato, che avessi veduto, ed appurato, se nella Libraria grande nella Casa del Salvatore vi fussero mancanti Libri e machine matematiche, dopo dell’inventario fatto dal Libraro Francesco Alto-belli; essendomi portato in d.a Libraria coll’assistenza e presenza del m.o Bibliotecario D. Michele Torcia, ilmag.e D. Vincenzo Gioja destinato da S.M. per dare la consegna di detti Libri, e machine al d.o BibliotecarioTorcia, e di D. Angelo Principe ajutante dello stesso Bibliotecario; e fattovi il confronto coll’anzidetto Inven-tario formato dopo l’espulsione dal d.o Libraro Altobelli; ho ritrovato, che mancano i seguenti libri: Un tomoin 4° di Prediche Quaresimali del P.re della Boissiere. Due tomi in 4° dell’Istoria, e Memorie dell’Accademia Reale delle Scienze. Un tomo in foglio delli Commentarj di Scipione Rovito sopra le Pramatiche del Regno di Napoli. Un tometto in 12 intitolato = L’Ignazio. Tragicommedia di Scipione Sgambati Gesuita. E due tomi in 4° di Geminiano Gaetti intitolati Il Giovane istruito ne’ Dogmi Cattolici della verità della Religione Cristia-na. Nello stesso tempo ho ritrovato, che vi sono marciti, rosi da tarle i seguenti tre corpi. Un tomo in foglio intitolato Chronicon Paschale Greco latino. Due tomi in foglio degli Annali [...] Greco-Latino. E due tomi in foglio di Anselmo Panturi dell’Imperio Orientale, o sieno le Antichità Costantinopolitane. Se poi si voglia considerare l’antico Indice fatto dagli espulsi, moltissimi sarebbero i Libri mancanti; ma questi potrebbero ritrovarsi tra quelli, che vi erano nelle particolari stanze de’ gesuiti, che li prendevano come li bisognavano dalla d.a Libraria p. i loro studj; i quali Libri delle particolari Stanze si sono radunati tutti in altri Cameroni, e nel Refettorio nella d.a Casa del Salvatore, che si sono parim.e inventariati dallo stesso Altobelli; ed allora quando si farà la consegna ancora di questi, si potrà vedere se effettivamente vi sia mancanza. Vi è ancora in d.a Libraria un armario serrato a chiave con craticole avanti di ottone, ove sono alcuni manoscritti ligati a forma di libri, i quali confrontati coll’Inventario fatto dal d.o Altobelli niente manca; né di essi vi è Indice formato dagli Espulsi. Rispetto poi alla machine Matematiche niente manca e sebbene qualche volta se n’è presa qualcheduna dal Professore di Fisica sperimentale, ed Astronomia nelle regie Scuole di d.a casa del Salvatore D. Gius.e Vairo p. farle dimostrazioni alli studenti, si è dopo immediatam.e restituita. Ed è quanto detto a V.E. Ill.ma ed alla Giunta riferire, e resto facendo umiliss.ma riverenza», A.S.B.N., Casa Reale Antica, Affari Gesuitici 1372, ora in V. TROMBETTA, Storia e cultura delle biblioteche napoletane. Librerie private, istituzioni francesi e borboniche, strutture postunitarie, Napoli 2002, pp. 156–157.


vallone della Sanità per risalire sulla verdeggiante collina di Capodimonte. Sollecita, il 18 aprile 1780, la retribuzione agli addetti che hanno «travagliato negli Indici ed Inventarii delle Librerie Gesuitiche» e, alla richiesta di un «Piano ragionato per la dis-tribuzione de’ libri, e formazione dell’Indice delle librerie degli espulsi», il della Torre replica il 25 aprile 1780 fornendo il dettaglio degli impiegati con le rispettive man-sioni: nell’elenco figurano «Quelli che faticano all’Indice per scegliere i libri, e farne notare i frontespizi sono D. Alessio Pelliccia, D. Pasquale Baffi, e D. Giuseppe Cestari, che non hanno soldo ed a’ quali è stato promesso, che nelle vacanze saranno collocati a tenore delle fatiche fatte». Alla catalogazione dei volumi della Compagnia di Gesù – ai quali intere generazioni di studenti dovevano la loro formazione culturale – at-tendono, quindi, alcuni tra i più noti esponenti di quella intellighenzia che aderirà alle insorgenze giacobine, in molti casi, pagando un contributo di sangue alla causa della Repubblica Napoletana del 1799.

Con la lettera del 14 settembre, il della Torre informa il ministro Giuseppe Becca-delli Bologna marchese della Sambuca del sopralluogo effettuato dai librai Ema-nuele Terres e Vincenzo Altobelli55 al Gesù Vecchio dove, nelle stanze superiori, erano stati ammassati anche i libri sequestrati in altre diciotto Case Gesuitiche – tra cui quella ricchissima di Capua56 – «acciocché sulla faccia del luogo facessero uno scandaglio ragionato di ciò, che potrebbe importare in fare un confronto tra l’Indice già quasi compito di tutti i libri, co’ libri stessi attualmente esistenti». L’ini-ziativa rivela la sostanziale rinuncia di preservare tutti i depositi librari nei rispet-tivi complessi soppressi nelle contrade del Regno. L’Altobelli viene contattato per eseguire la gravosa verifica bibliografica che richiede almeno due mesi con una spesa calcolata in ottanta ducati, diminuiti a sessanta su pressante richiesta del Prefetto (lettera del 25 settembre). Il riscontro, però, subisce ritardi imprevisti: rac-

55 Vincenzo Altobelli, «libraro in questa città», nella supplica del 19 febbraio 1778 per esser «ammesso p. la scelta, ed erezione della Real Biblioteca da fondarsi nell’Università de’ Regj Studj, per poi rimaner Bibliotecario», dichiarerà di esser figlio di quel Francesco Saverio che «inventariò tutti i Libri dell’Espulsa Compagnia». A. S. N., Casa Reale Antica, fascio 718.

56 Occorre ricordare, tra le biblioteche dei collegi gesuitici della provincia, quella di Capua di cui Carlo Paoletti – funzionario governativo incaricato delle operazioni di esproprio – riferisce la mancanza dell’in-ventario; la compilazione, però, «richiede più tempo» del previsto come precisa nella lettera a marchese Tanucci dell’8 febbraio 1768. Il protrarsi del lavoro conferma la ricchezza della libreria che Francesco Gra-nata aveva descritto nella sua Storia sacra della Chiesa Metropolitana di Capua stampata nel 1766: «Nello stesso Collegio vi è un’ottima Libreria, arricchita di molti, rari ed utilissimi libri; anzi a nostro giudizio può paragonarsi alle migliori che sono in Napoli, non solo per la rarità de’ libri, ma ancora per la ricca dote [...]. Dimodocché colle rendite di tal pingue legato si comprano di giorno in giorno nuove opere di valore e di buon gusto», cfr. F. IAPPELLI, Il Collegio dei Gesuiti a Capua (1611–1767), [in:] G. GALEOTA (cura), Roberto Bellar-mino arcivescovo di Capua. Teologo e pastore della riforma cattolica. Atti del Convegno internazionale di Studi, Capua 28 settembre – 1 ottobre 1988, vol. 1. Teologia. Pastorale, Capua 1990, pp. 504–505. Oggi si conserva un frammento dell’ Inventario de ‘ libri ritrovati / nella Libraria del Colleggio degli / espulsi Gesuiti di Capua. I tre fascicoli sciolti, compilati da mani diverse e privi di paginazione, registrano a partire «dalla Scansia 1 a destra nell’/entrare nella Libraria» alcune centinaia di volumi con descrizioni bibliografiche, purtroppo assai sommarie. Biblioteca Del Museo Campano, Ms. busta 292. Vedi A. ROBOTTI, La biblioteca settecentesca del Collegio dei Gesuiti in Capua, «Societas. Rivista bimestrale dei Gesuiti dell’Italia Meridionale», 51, 2003, 5–6, pp. 237–240.


cogliendo l’invito a non trascurare anche l’apporto di altri librai, eventualmente in grado di eseguire il medesimo lavoro in minor tempo e a costi inferiori, il padre so-masco, per maggiore «cautela legale», interpella i «Libraj doviziosi, onorati, e pra-tici di queste materie» – Emanuele e Antonio Terres, Michele Stasi, GiovambattistaAjello, e lo stesso Vincenzo Altobelli» – proponendo l’«accenzione della candela», cioè una pubblica licitazione vinta, il 1 ottobre 1780, da Carlo Mormile con l’offerta di soli 49 ducati57.

Sul destino delle raccolte della Compagnia di Gesù grava il progressivo indebolirsi della politica di tutela a fronte del prevalere di un orientamento teso a cancellare la stessa memoria storica del sistema d’istruzione gesuitico e dei suoi strumenti cul-turali: elementi che, con l’affermazione degl’interessi di casa reale, la penuria di pre-videnti bibliotecari e l’autentico saccheggio perpetrato dagli addetti, concorrono all’irrimediabile perdita di un autentico tesoro bibliografico58. Dolenti le pagine che ilGiustiniani, regio bibliotecario, dedica alla dissipazione di quest’immensa risorsa intellettuale, sedimentata e gelosamente custodita da secoli, ma dispersa nel giro di pochissimi anni. Nelle sue Memorie storico-critiche della Real Biblioteca Borboni-ca, apparse nel 1818, denuncia le impunite ruberie, in qualche caso indotte dalle richieste di danarosi bibliofili; la tardiva stampa di cataloghi di vendita mal compi-lati, con opere di poco o nullo interesse bibliografico; la svendita di quintali di libri a peso di carta straccia:

I libri de’ Gesuiti erano in gran numero, e per la massima parte ancor di pregio. Gl’incumbenzati alla scelta, e quelli di maggior conoscenza mostrarono meno interesse per la gloria del Re e della Nazione. La medesi-ma dovea riuscire ricchissima, ed ottima; ma (salvi alcuni biblici, SS. Padri, e classici pochissimi) consistette in teologi, canonisti, ascetici, predicabili, legali, non tutti ancora delle migliori stampe. Chi può dubitare, che gl’Ignaziani non avessero avute nelle loro raccolte taluni libri benanche rarissimi? Tra i libri gesuitici si rinvenne una copia di Girolamo Morlino, che comprò poi il Duca di Cassano Serra per ducati 120 da mano di uno di questi destinati a fare il detto assortimento. Di tutti quei libri, che i Gesuiti appellavano Rubri per ragione delle loro legature, e che erano i più scelti ed interessanti, ne furono assai pochi incorporati a quelli della Farnesiana, che in oggi a colpo d’occhio si possono osservare nella nostra R. Biblioteca. Non furono venduti i libri identici, ed ottimi, ma francamente involati: val quanto dire, che le librerie de’ Gesuiti si posero piuttosto a saccheggio da tutti quegl’impiegati, i quali eransi destinati a fare la dovuta scelta, e vendere poi i duplicati, per acquistare altri libri da rendere sempreppiù ricca e di utilità al pubblico la no-vella R. Biblioteca. De’ mediocri rimasti non se ne fece benanche buon uso; perché dall’infinito lor numero poteasene pure ricavare qualche profitto, onde impiegarne il denaro a compra di altri corpi utili a comple-tare le classi in essa nostra Real Biblioteca; ma si venderono con poco giudizio ed intelligenza bibliografica,

57 A tutt’oggi, però, non sono state rinvenute attestazioni sul lavoro effettivamente svolto dal Mormile. Per la corrispondenza del direttore della Reale rinviamo a V. TROMBETTA, Lettere di Giovanni Maria della Torre «Custode» della Real Biblioteca di Napoli, «Rendiconti della Accademia di Archeologia Lettere e Belle Arti di Napoli», 67, 1997–1998, pp. 341–368.

58 Nell’Europa di quegli anni, però, non mancano esempi contrari: nella capitale degli Asburgo, la fornita biblioteca del Collegio Teresiano – severa fucina dell’educazione riservata alla nobiltà austriaca – viene pre-servata dagli effetti della soppressione, l’unica a non essere incamerata nell’Università o venduta alle pub-bliche aste, A. TRAMPUS, I gesuiti e l’Illuminismo. Politica e religione in Austria e nell’Europa centrale (1773–1798) (Facoltà di Lettere e Filosofia. Fondo di studi Parini-Chirio, New Ser., 5), Firenze 2000, p. 75.


e con pochissimo profitto del Fisco. Finalmente della rimasta putredine ne formarono tanti cataloghetti, usciti però da mano imperitissima, che posero a stampa; e non so, se dalla vendita fatta di pochi di essi libri se ne fosse ricuperata la spesa della stampa. Nel pian terreno della Real Biblioteca ne rimasero, come roba anche inservibile, da circa 300 cantara; e, dopo di essere stati così ammonticchiati per lungo tempo, si trasportarono nel braccio nuovo della medesima, dove rimasero pure senza mai più essere osservati, e furono alla fine consegnati alla bilancia59.

Nella seconda metà dell’Ottocento, in occasione dell’Esposizione Universale di Vien-na, l’abate Vito Fornari, prefetto della Biblioteca Nazionale di Napoli, nel ricostruire le tribolate vicende della Biblioteca Reale mitiga alquanto il negativo giudizio del Giustiniani sostenendo che:

Peggior sorte toccò alla libreria de’ gesuiti, la quale dopo la loro cacciata dal regno era stata eziando desti-nata in dote alla nuova biblioteca. La più parte dei que’ volumi fu sottratta e venduta. Ma ne furono salvati alquanti, manoscritti e stampati, e tra gli altri alcuni di non piccolo pregio60.

I libri dei Gesuiti dal Decennio francese all’Unità

La conquista del Regno da parte delle armi francesi, nel 1806, segna la seconda espul-sione dei Gesuiti – rientrati appena due anni prima – nel quadro dell’abolizione di quasi tutte le comunità degli ordini religiosi. La biblioteca del Collegio napoletano risistemata nei locali della Regia Università al Gesù Vecchio, nonostante gli appelli e le rimostranze mosse al governo di Giuseppe Napoleone, viene sottoposta a sequestro in deroga al suo status giuridico: era nata, infatti, non per munificenza regia, ma dalla «collazione di tutti i socii, i quali per molti anni con la loro pecunia avevano raccolti volumi in tutti i rami delle scienze»61.

Troppo breve la riammissione della Compagnia per consentire la crescita di nuovi e significativi poli librari: molti dei padri, però, consapevoli della necessità di ricosti-tuire una fornita biblioteca rendono disponibili e comuni le loro personali librerie: il dotto Rocco Menchada trasferisce quarantadue casse di libri da Bologna con una spesa di trecento scudi; circa tremila i volumi di Giuseppe Pignatelli, pervenuti a Na-poli in ventidue casse imballate, «sceltissimi per importanza di materia e per leggia-dria di edizioni [...] la maggior parte fatti venire da Francia, Inghilterra e Germania».

Accanto alla fondazione di nuove istituzioni bibliotecarie, estesa pure alle province, la monarchia dei Napoleonidi potenzia le diverse biblioteche “speciali” a supporto dell’istruzione tecnico-militare (come quella annesse alla Reale Officina Topografi-ca, alle Scuole Politecniche alloggiate nell’ex Collegio della Nunziatella, alla Reale Accademia di Marina) e, soprattutto, al ripristino di biblioteche di grande tradizione storica. Una politica, quella del governo giuseppino prima e murattiano poi, che

59 L. GIUSTINIANI, Memorie storico-critiche della Real Biblioteca Borbonica di Napoli, Napoli 1818, pp. 84–85 (rist. anastatica a cura di V. TROMBETTA, Sala Bolognese 2008).

60 V. FORNARI, Notizia della Biblioteca Nazionale di Napoli, Napoli 1874, pp. 66–67.

61 M. VOLPE, I Gesuiti nel napoletano. Note ed appunti di storia contemporanea da documenti inediti e con larghe illustrazioni 1814–1914, vol. 1: Dal 1814 al 1829, Napoli 1914, p. 127 e segg.


non si limita alla confisca delle librerie degli ordini religiosi soppressi e alla loro ripartizione, secondo diversificate priorità, ma mette a disposizione nuove risorse,in termini di mezzi, uomini e competenze: per espresso volere di Giuseppe Napo-leone viene chiamato lo spagnolo Juan Andrés dell’espulsa Compagnia alla direzionedella Biblioteca Reale. L’Andrés, unanimemente stimato come «il più insigne biblio-grafo del suo tempo», accetta l’incarico dopo aver chiesto ed ottenuto la dispensa papale:

Un solo fra i Gesuiti fù eccettuato dall’esilio e questi fu il p. Giovanni Andres Spagnuolo nativo di Planes città della Valenza ai 15 febr. del 1740, il quale era rettore del Convitto de’ Nobili. Nella espulsione de’ Gesuiti da Napoli Andres contava anni 65 ed era celeberrimo in tutta l’Europa per molte opere e segna-tamente per la Storia Universale di ogni letteratura. Era quindi il più insigne bibliografo del suo tempo, e però non ci era persona più acconcia alla prefettura della Biblioteca Borbonica. Il governo francese non si lasciò sfuggire dalle mani un personaggio così insigne e nominollo Bibliotecario. L’Andres che già aveva sperimentato l’esilio dalla Spagna non si sgomentava del novello esilio lieto di seguire la sorte de’ suoi compagni. E però senza indugio scrisse al Sommo Pontefice Pio VII manifestandogli l’impedimento che il Governo intrametteva alla sua partenza da Napoli per l’incarico della prefettura alla Biblioteca dello Stato. Il Sommo pontefice rispose rimanesse in Napoli; a nessuno meglio di lui potersi affidare in tempi così torbidi per la gioventù la custodia di sì cospicua biblioteca62.

La scelta del «forestiere» – che viene subito annoverato tra i soci onorari della nuo-va Accademia di Storia e Belle Lettere – suscita, però, le immediate proteste per l’«ingiura manifesta di chi aveva diritto ad occupar tal carica, e di tanti altri uomini valentissimi della nazione» con l’inoltro al responsabile del dicastero degli interni di anonime proteste. Il nuovo prefetto si prodiga per difendere l’integrità della raccolta gesuitica, ottenendo il permesso di depositarla in due distinti ambienti della Regia Biblioteca, ma non trascura neppure il lavoro bibliografico a cui si dedica con alacrità. La Tipografia Reale, nel 1816, stampa i suoi Anectoda graeca et latina ex mss. codicibus Bibliothecae Regiae Neapolitanae deprompta: nell’introduzione l’autore fornisce un primo inquadramento storico della Biblioteca Farnesiana descrivendo i fondi mano-scritti di librerie napoletane ivi confluiti, come quello famosissimo di San Giovanni a Carbonara63. Proprio in quell’anno l’Andrés lascia Napoli, per Roma, affidando alle cure del fidato amico Giuseppe Carafa della Spina conte di Policastro, altri libri, codici e manoscritti, accumulati negli ultimi anni napoletani, da rimettere ai confratelli una volta ristabiliti nelle province continentali.

62 A.N.S.J., Giovambattista ROSSI, S.J., Memorie sul terzo secolo / Della Compagnia di Gesù nelle province / Di qua dal faro, [in:] IDEM, [Miscellanea manoscritta, Napoli, sec. XIX], cc. 13–15.

63 «Da Prefetto della R. Biblioteca con singolar critica e diligenza disanimò libri scritti a penna greci e la-tini, che qui rinvenne; si sforzò di rendere, secondo le Pliniane espressioni, sempre più pubblici gl’ingegni degli uomini. Ed affinché l’impresa riuscisse doppiamente vantaggiosa, chiamò a parte della fatica que’ suoi alunni, cui guidar bramava all’acquisto di una non volgare erudizione: e con tanto ardore gli stimolò, che fece consegnare alla tipografia reale parecchi lavori, in cui riluce la ricchezza della nostra Biblioteca, e l’industria di chi la regolava. Di siffatta raccolta egli compose e per la pubblica utilità diede in luce un prodromo dove accennò l’istoria della medesima libreria», L. MARINGOLA, Dei vantaggi apportati dagli eccle-siastici alle scienze, lettere ed arti, vol. 2, Napoli 1853, p. 405.


La pubblicazione del decreto reale del 3 settembre 1821 richiama l’Ordine Igna-ziano nel Regno delle Due Sicilie – ma fin dal 1817 Ferdinando, ufficiosamente, aveva chiesto al Pontefice l’indispensabile consenso al rientro della Compagnia – perché ritenuto il «mezzo più efficace ad ottenere il miglioramento della Pubblica Educazione»64. Subito il nuovo provinciale dei Gesuiti sollecita la restituzione dei libri confiscati dai regnanti francesi, ottenendo solo parte della biblioteca privata andresiana. Gli ambienti ministeriali e i vertici direttivi della Biblioteca Reale, infatti, non soltanto si oppongono alla restituzione dei libri gesuitici accantonati dall’An-drés, ma avanzano il sospetto – tanto calunnioso quanto diffamante – di una sua indebita appropriazione di materiali di proprietà del primo Stabilimento Lettera-rio del paese. La questione si trascina fino ad approdare alle aule del tribunale: in assenza di bollature, segni o note di possesso, come già verificato nei libri e ma-noscritti, in grado di comprovare l’effettiva appartenenza ai fondi della Borbonica, i giudici devono emettere una sentenza favorevole ai padri Gesuiti che li riconosce legittimi eredi dei codici andresiani.

All’esito del processo lo stesso re Ferdinando I, sicuramente consigliato in tal senso, interviene presso il provinciale: sarebbe stato oltremodo gradito se quanto assegnato alla Compagnia per giudizio fosse ceduto spontaneamente a ornamento della Regia Biblioteca. Impossibile opporre rifiuti creando spiacevoli dissapori: i padri secondano i reali desideri supplicando, quale compenso, la cessione dalla medesima Borbonica di tanti volumi di scarto o di opere duplicate per riempire le vuote scansie della bi-blioteca del Gesù Nuovo. A seguito di questa concessione, non può essere escluso il ritorno, nelle scaffalature, anche di libri appartenuti alla stessa Compagnia che, dopo l’incameramento nella Biblioteca Reale, si erano rivelati di scarsa utilità o addirittura doppi.

L’eredità andresiana, però, non si limita ai soli libri. Pur tra i suoi molteplici impegni, Andrés era solito trattenersi in biblioteca, come sostiene il Giustiniani, «per tutto il rimanente dell’orario in unione de’ suoi allievi». Intorno al Prefetto si radunavano “al-lievi” di belle speranze guidati «con mano maestra a più proficui studi che potessero illustrare la patria». Nel novero di questa eletta adunanza spiccano i nomi di Giusep-pe Maria Parascandolo, Francesco Maria Avellino, Agostino Gervasi, Michele Arditi,

64 «Ferdinando I. Conoscendo che il mezzo più efficace ad ottenere il miglioramento della pubblica edu-cazione sia il ripristinamento della compagnia di Gesù già altra volta riammessa in tutti i nostri dominj, e che la sopravvenuta occupazione militare allontanò dalla province di qua del Faro; Sulla proposizione del nostro Direttore della Ral Segreteria di Stato degli affari ecclesiastici; Abbiamo risoluto di decretare, e decretiamo quanto segue. Art. 1. Sarà ripristinata ne’ nostri dominj di qua del Faro la compagnia di Gesù. 2. Per ora verrà assegnata alla compagnia di Gesù la chiesa insieme coll’intero locale detto del Gesù nuovo, annesso alla detta chiesa; riserbandoci, a proposizione che si aumenterà il numero de’ PP. Gesuiti e de’ loro novizi, di assegnar altri due locali distinti e separati, da servire uno pel solo noviziato, e l’altro per collegio. 3. Sarà frattanto assegnata a’ PP. della compagnia di Gesù una dotazione in beni fondi di annui ducati dodi-cimila. 4. I nostri Direttori delle Reali Segreterie di Stato degli affari ecclesiastici, degli affari interni, e delle finanze, sono incaricati della presente esecuzione del presente decreto, ciascuno per la parte che lo riguar-da. Napoli 3 settembre 1821», Concordato fra Sua Santità Pio VII Sommo Pontefice e Sua Maestà Ferdinando I Re del Regno delle Due Sicilie, parte 3: Contenente i brevi e le lettere apostoliche, i reali decreti e rescritti, le circolari ed istruzioni, pubblicate dal 1820 a tutto l’anno 1825, Napoli 1826, pp. 68–69.


Angelo Antonio Scotti che diverranno i protagonisti della cultura napoletana nella prima metà dell’Ottocento.

Scarsissimi i riferimenti su libri e biblioteche ignaziane tra gli anni Trenta e Quaranta del diciannovesimo secolo. Per notizie “ufficiali” sull’attività del Collegio napoletano bisogna attendere il secondo volume di Napoli e i luoghi celebri delle sue vicinanze pubblicato dallo stabilimento di Gaetano Nobile in occasione del VII Congresso degli Scienziati Italiani, inauguratosi il 20 settembre 1845 proprio nel Museo Mineralogico, antica sede della biblioteca dei Gesuiti, che vede la partecipazione di illustri perso-nalità provenienti da quasi tutte le regioni italiane con un alta presenza di ospiti stra-nieri. Nel Capo III del secondo tomo (pp. 39–40), dal titolo Istituti scientifici e letterari, pubblica istruzione, e loro edifizj, Bernardo Quaranta fornisce particolareggiate infor-mazioni sulla struttura e l’organizzazione scolastica dell’istituto gesuitico:

Nel convento, che già fu di s. Sebastiano, i pp. della compagnia di Gesù gratuitamente ammaestrano la gioventù in letterarie e scientifiche scuole. Nelle prime si legge per tre anni grammatica latina, greca, ita-liana: di poi si passa allo studio dell’umanità e della retorica; ma le une e le altre hanno comuni lezioni ac-cessorie di storia, geografia ed archeologia. Di nove scuole componesi la facoltà di filosofia e matematica; di logica e metafisica; di etica e dritto di natura; di filosofia istorico-critica; di fisica, con un gabinetto prov-veduto a sufficienza di macchine, nel quale una volta alla settimana si fanno esperimenti; di matematica elementare; d’introduzione al calcolo; di calcolo differenziale ed integrale; di meccanica; di astronomia. Ci ha medesimamente un gabinetto di mineralogia, ed uno di conchiglie assai dovizioso. La facoltà teologica poi ha le seguenti cattedre: di sacra scrittura; di teologia dommatica; di lingua ebraica; di dritto canonico; di storia ecclesiastica; di teologia morale. Gli alunni ammessi a studio nelle scuole anzidette sono ampia-mente esercitati nelle pratiche di pietà e religione.

Proprio nel 1845, poco prima della morte, Angelo Antonio Scotti – arcivescovo di Tessalonica, dottissimo paleografo, sovrintendente dell’Officina dei Papiri ercolanesi e prefetto della Real Biblioteca Borbonica – dona al Collegio Massimo la sua splen-dida biblioteca ricca di un migliaio di sceltissime edizioni di testi classici, di filologia e antiquaria: una donazione certamente assai gradita, ma materialmente acquisita solo al termine di aspre contestazioni sollevate dagli eredi. Sono questi gli anni in cui Francesco Manera, provinciale molto sensibile all’istruzione degli allievi, promuo-ve lo studio della filosofia greca, degli oratori latini, dei poemi omerici, della Divina Commedia, acquistando nuovi libri e finanziando la stampa dei testi per i corsi di ma-tematica e di filosofia nelle scuole superiori, e di un’antologia italiana, in prosa e in versi, per le scuole inferiori, la cui mancanza influiva negativamente sul profitto degli studenti. Durante la sua accorta direzione si accendono gl’insegnamenti di diritto canonico, storia ecclesiastica, eloquenza sacra e civile, di filosofia storico-critica, di antichità greco-romane, di archeologia, di numismatica programmando molte altre pubblicazioni scolastiche, «venute man mano alla luce e che sarebbero comparse nel 1848, senza la espulsione» – la terza – della “peste gesuitica”65.

65 M. VOLPE, I Gesuiti nel Napoletano, vol. 3: Dal 1837 al 1847, Napoli 1915, p. 387; vedi pure A. DE MEO, I Gesuiti nell’Italia Meridionale dal 1848 al 1859 (Cristianismo, 9), Palermo 1991.


L’aperto contrasto tra le autorità borboniche e la Compagnia di Gesù insorto per la pubblicazione della «Civiltà Cattolica» – episodio ben ricostruito da una puntuale bi-bliografia – s’inasprisce nel febbraio del 1855 quando il Consiglio Superiore di Pub-blica Istruzione stabilisce che i libri di testo, adottati da qualunque istituto scolastico del Regno, debbano essere preliminarmente approvati dallo stesso Consiglio. Un provvedimento che, abbinato a quello del controllo statale da esercitare pure nelle scuole dirette dalle corporazioni religiose, lede profondamente la tradizionale auto-nomia dei padri Gesuiti, da sempre liberi di utilizzare testi scolastici e di organizzare corsi e facoltà al di là di preventive autorizzazioni, come contemplato dal decreto di riammissione del 1821. Secondo le disposizioni, Giuseppe Paladini nell’aprile 1855 trasmette al ministro della Pubblica Istruzione la lista dei libri utilizzati nelle scuole gesuitiche, ottenendone l’assenso. Ma il clima rimane teso per il successivo divieto di ristampare le Istituzioni di Etica di Matteo Liberatore – comunemente adottate nei collegi dell’Ordine – che riproduce la pubblicazione romana non autorizzata dai cen-sori borbonici: necessario allestirne una diversa edizione da sottomettere a revisione e, nel frattempo, sostituirla con altro testo approvato dagli organi competenti. Alla censura dell’Etica si accompagna quella di un saggio pubblico di diritto naturale dato da cinque allievi del Collegio di Reggio Calabria, ispirato alle dottrine di Giovanni Antonio Ponzi, a sua volta debitore del Corso elementare di natural diritto di Luigi Ta-parelli d’Azeglio: quest’ultimo, come il Liberatore, solerte collaboratore della rivista «Civiltà Cattolica»66.

Proprio i libri, dunque, scatenano un’ultima violenta battaglia ideologica e culturale con il governo dei Borbone alla vigilia della sua caduta militare e politica e del pro-cesso di unificazione nazionale.

66 Cfr. E. ABBATE, I Gesuiti e il governo borbonico durante la seconda restaurazione a Napoli (1848–1860), «Campania Sacra. Rivista di Storia Sociale e Religiosa del Mezzogiorno», 31, 2000, 1–2, pp. 121–167.



Vincenzo TROMBETTAUniwersytet w Salerno

Książki i biblioteki Towarzystwa Jezusowego w Królestwie Neapolu(od początku działalności zakonu do zjednoczenia Włoch)

Streszczenie

Sięgając do oryginalnych dokumentów, autor eseju analizuje jezuickie biblioteki i publikacje z okresu od XVII do XIX w. wydawane w Królestwie Neapolu, gdzie członkowie Towarzystwa Jezusowego byli bardzo zaanga-żowani w studia teologiczne i kształcenie ogólne arystokracji. Główne tematy poruszane w pracy są następu-jące: początki i rozwój Biblioteki Collegio Massimo w Neapolu; jezuiccy autorzy neapolitańskich wydawnictw; Biblioteka Collegio dei Nobili; kasata Towarzystwa Jezusowego (1767) i jej wpływ na rozproszenie dziedzictwa kulturowego zakonu pod koniec XVIII w.; jezuickie biblioteki od Dekady Francuskiej do zjednoczenia Włoch.

Słowa kluczowe

biblioteki jezuickie, historia działalności wydawniczej, Królestwo Neapolu



Vincenzo TROMBETTAUniversity of Salerno

Books and libraries of the Society of Jesus in the Kingdom of Naples(from the beginning of the Order’s activity to the unification of Italy)

Summary

Drawing on original documents, the author of the essay analyses Jesuit libraries and publications between the 17th century and the second half of the 19th century in the Kingdom of Naples, where members of the Society of Jesus were strongly committed to theological scholarship and general education of the nobility. The princi-pal topics are as follows: the origins and development of the Library of the Collegio Massimo in Naples; Jesuit authors of Neapolitan publications; the Library of the College of the Nobles; the suppression of the Society of Jesus (1767) and its impact on the dispersion of cultural heritage of the Order in the late 18th century; Jesuit libraries from the French Decade to the Italian Unification.

Keywords

Jesuit libraries, history of publishing, Kingdom of Naples


Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZOddział Starych Druków i Rzadkich KsiągBiblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego w Kijowie

Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów w Ostrogu*1

Kolegium jezuitów w Ostrogu zostało ufundowane przez właścicielkę Ostroga, księż-nę Annę Alojzę Ostrogską, córkę księcia Aleksandra Ostrogskiego, wojewody wołyń-skiego, wnuczkę księcia Konstantego Wasyla Ostrogskiego, wojewody kijowskiego, protektora Cerkwi prawosławnej, fundatora i patrona Akademii Ostrogskiej, wreszcie małżonkę wielkiego hetmana litewskiego Jana Karola Chodkiewicza2. W latach 1624 i 1627 księżna zapisała jezuitom znaczne majętności, a także przekazała im grunty i materiały na budowę siedziby kolegium oraz kościoła3, jak również książki, o czym świadczą pochodzące z biblioteki jezuitów w Ostrogu starodruki z herbowym super-ekslibrisem księżnej4.

Apteka w kolegium jezuickim w Ostrogu została założona w 1628 r., a rozbudowa-na w 1641 r. Nie posiadała żadnych fundacji, ale funkcjonowała bez przerwy aż do likwidacji kolegium w 1773 r., po czym została sprzedana przez Komisję Edukacji Narodowej. W XVII w. przez jakiś czas w aptece pracował wykwalifikowany apte-


1 Artykuł jest zmienioną wersją tekstu І. О. ЦІБОРОВСЬКА-РИМАРОВИЧ, Місце і роль медичної літератури в структурі книгозбірні Острозького єзуїтського колегіуму, [w:] Л. А. ДУБРОВІНА (red.), Археографічні дослідження унікальних архівних та бібліотечних фондів, „Рукописна та книжкова спадщина України”, 15, 2012, s. 80–91.

2 T. KEMPA, Dzieje rodu Ostrogskich, Toruń 2002; В. УЛЬЯНОВСЬКИЙ, Князь Василь-Костянтин Острозький: історичний портрет у галереї предків та нащадків, Київ 2012, s. 1273–1279.

3 T. ШЕВЧЕНКО, Острозький колегіум єзуїтів (1626–1648), „Етнічна історія народів Європи”, 12, 2001, s. 85; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy. 1564–1995, oprac. L. GRZEBIEŃ I IN., Kraków 2004, s. 482; T. KEMPA, Akademia i Drukarnia Ostrogska (Biblioteka „Wołania z Wołynia”, 46), Biały Dunajec-Ostróg 2006, s. 33.

4 Ю. ШЕМЕТА, Суперекслібрис Анни-Алоїзи Острозької у фондах Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського, „Наукові праці Національної бібліотеки України імені В. І. Вернадського”, 10, 2003, s. 157–171; І. О. ЦІБОРОВСЬКА-РИМАРОВИЧ, Бібліотека Острозького єзуїтського колегіуму: історія та сучасний стан фонду, „Наукові записки Національного університету «Острозька академія»”, „Серія «Історичні науки»”, 13, 2009, s. 378–392.

162 Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZ

karz Baltazar z Turyngii, protestant, któremu nie udało się dotrzeć do Kijowa, więc – przyjąwszy wiarę katolicką – zadomowił się w Ostrogu. Podniósł on rangę apteki oraz nauczył swojej profesji br. Stefana Wojtelskiego. Dokumenty archiwalne prze-kazują imiona 23 aptekarzy jezuickiego kolegium w Ostrogu, którzy pracowali tutaj w latach 1628–17735.

Podstawa źródłowa dla badań nad księgozbiorem kolegium, w szczególności zaś nad tą jego częścią, która dotyczy zagadnień medycznych, nie jest dzisiaj starannie opra-cowana i nie wyróżnia się ani bogactwem i różnorodnością dokumentów, ani ich licz-bą. Katalog biblioteki kolegium jezuickiego w Ostrogu z czasów jego istnienia, a więc źródło informacji pierwszego rzędu, nie zachował się.

Po kasacie kolegium w Ostrogu księgozbiór jezuitów zmieniał właścicieli. W latach 1777–1793 należał do szkoły powiatowej założonej przez Komisję Edukacji Narodo-wej i prowadzonej przez bazylianów z monasteru w Hoszczy6. Następnie został włą-czony do biblioteki prawosławnego Wołyńskiego Seminarium Duchownego otwar-tego w Ostrogu w 1796 r.7 W latach 1812–1813 został ewakuowany do miasteczka Kobielaki w Guberni Połtawskiej. Wraz z seminarium był kilkakrotnie przenoszony: z Ostroga do Annopola, z Annopola do Krzemieńca, z Krzemieńca do Żytomierza. Po rewolucji październikowej 1917 r. seminarium w Żytomierzu zostało zlikwidowane, książki wpłynęły do zbiorów biblioteki Wołyńskiego Muzeum Naukowego w Żyto-mierzu, a następnie, w roku 1932, trafiły do Biblioteki Narodowej Ukrainy, od 1988 r. noszącej imię W. I. Wernadskiego (Національна бібліотека України імені В. І. Вер-надського).

W spisanym w 1893 r. drugim tomie inwentarza biblioteki Wołyńskiego Semina-rium Duchownego, zatytułowanym Систематический каталог книг фундамен-тальной библиотеки Волынской духовной семинарии на языках латинском, греческом и (отчасти) еврейском. Т. 2, с № 2395 (Systematyczny katalog książek podstawowej biblioteki Wołyńskiego Seminarium Duchownego w językach łacińskim, greckim i (po części) hebrajskim) i zawierającym rozdział Medycyna, uwzględnio-no książki treści medycznej, które pochodziły z biblioteki jezuickiej w Ostrogu8. W zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy natomiast udało się do tej pory zidentyfi-kować około 600 zachowanych druków z kolegium ostrogskiego, w tym 34 wydaw-nictwa medyczne i 2 dwa atlasy botaniczne. Na tej podstawie można stosunkowo dobrze zrekonstruować kolekcję książek medycznych znajdujących się w kolegium w połowie XVIII w. Należy jednak mieć na uwadze, że księgozbiór pojezuicki po-niósł straty zarówno podczas kasaty, jak i w czasie przewożenia zbiorów, a także pożarów Ostroga w latach 1795, 1809 i 1821, kiedy ucierpiały zabudowania poje-

5 Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 483.

6 S. KARDASZEWICZ, Dzieje dawniejsze miasta Ostroga, Warszawa-Kraków 1913, s. 194.

7 А. П. ЛОПУХИН (red.), Православная богословская энциклопедия, Петроград 1902, t. 3, kol. 788.

8 Biblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego (Національнa бібліотекa України імені В. І. Вер-надського, dalej: НБ України), Dział Rękopisów (Інститут рукопису), f. 1 (dalej: Katalog), nr 4726.

Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorze kolegium jezuitów w Ostrogu 163

zuickie z mieszczącym się w nich seminarium9. Na dodatek anonimowy autor ręko-piśmiennego Katalogu z 1893 r. musiał się borykać z opisem licznych zdefektowa-nych egzemplarzy oraz brakiem znaków proweniencyjnych, mógł zatem popełnić błędy w identyfikacji druków pochodzących z kolegium w Ostrogu. W niniejszej publikacji, po przytoczeniu wstępnych danych dotyczących starodruków, poda-wane są ich numery według katalogu rękopiśmiennego Wołyńskiego Seminarium Duchownego.

Na podstawie Katalogu oraz rozpoznanych druków zachowanych w Bibliotece Naro-dowej Ukrainy zidentyfikowałam 63 druki z zakresu medycyny (włącznie z atlasami botanicznymi)10. Dla porównania zestawimy wiadomości o książkach o treści me-dycznej w klasztorach innych zakonów rzymskokatolickich. W protokole wizytacji z 1818 r. klasztoru bonifratrów w Łucku odnotowano 63 książki, w tym 16 o treści me-dycznej11. Na początku XIX w. bonifratrzy w Wysokim Litewskim posiadali 53 książ-ki o treści medycznej, w Grodnie – 21, w Wilnie – 14 dzieł w 22 tomach12. W 1816 r. karmelici bosi z Wiśniowca mieli 20 książek medycznych13, a trynitarze z Łucka – 4614. Zatem dysponujące 63 takimi książkami kolegium w Ostrogu było stosunkowo nieźle wyposażone.

Wśród tych 63 druków znalazły się prace 47 lekarzy i farmakologów. Były to dzie-ła lekarzy zarówno starożytnych (Aulus Cornelius Celsus, Claudius Galenus zwa-ny Galenem, Hipokrates), jak i nowożytnych: Joannes Actuarius († około 1328), Giovanni da Vigo († 1525), Szymon z Łowicza († około 1538), Phillippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim (Paracelsus, † 1541), Valerius Cordus († 1544), Giovanni Baptista Montano (Montani, Montanus, † 1551), Jean-François Fernel (Fernelius, † 1558), Andreas Vesalius († 1564), Leonhart Fuchs († 1566), Ales-sio Piemontese (Alexius Pedemontanus, pseud. Girolamo Ruscelli, † 1566), Guillau-me Rondelet († 1566), Johann Winter (Guinter, Guintherius, † 1574), Girolamo Car-dano († 1576), François Valleriola († 1580), Johann-Jakob Wecker († 1586), Blasius Holler (Hollerius, XVI w.), Jodocus Lommius (XVI w.), Giovanni Andrea Nola (XVI w.),

9 S. KARDASZEWICZ, Dzieje dawniejsze, s. 196–197.

10 Katalog, nry: 3068, 3070, 3074, 3077 (1–2), 3079, 3082, 3084, 3085 (1–2), 3087, 3091, 3094, 3095, 3097, 3099, 3102, 3103, 3105 (1–3), 3106 (1–2), 3111, 3112 (1–2), 3113, 3116, 3117 (3 t.), 3120 (1–4), 3122, 3125, 3126, 3130, 3132, 3134, 3136, 3140, 3142, 3143, 3145, 3148, 3153 (1–2), 3155, 3156, 3157 (4 t.), 3180, 3182, 3184 i atlasy botaniczne, nry: 3035, 3090 (2 egz.). НБ України, sygn.: Pal. 314, Ost.SJ A3085 (1), Ost.SJ B3039, Ost.SJ A3155, Ost.SJ A3156, Ost.SJ B3097, Ost.SJ C3084, Ost.SJ A2051, Ost.SJ B3130, Ost.SJ A3094, Ost.SJ B3132, Ost.SJ C3091, Ost.SJ A3081, Ost.SJ A3071, Ost.SJ C3120 (1–2), Ost.SJ C3106, Ost.SJ A3082, Ost.SJ A3085 (2), Ost.SJ A3088 (1), Ost.SJ A3088 (2), Ost.SJ A3088 (3), Ost.SJ A3157, Ost.SJ A3116, Ost.SJ A3182, Ost.SJ C3112 (1), Ost.SJ A3105, Ost.SJ B3096, Ost.SJC3122, Ost.SJ C3112 (2), Ost.SJ A3079, Ost.SJ A3184, Ost.SJ B3095, Ost.SJ B3143 i atlasy botaniczne, sygn.: Pal. 1909, Ost.SJ C3090 (2 egz.).

11 M. PIDŁYPCZAK-MAJEROWICZ, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII–XVIII wieku (Acta Universitatis Wratislaviensis, 1815, Bibliotekarstwo, 20), Wrocław 1996, S. 89.

12 Ibidem.

13 J. M. GIŻYCKI, Klasztor OO. Karmelitów bosych w Wiśniowcu, „Rocznik Wołyński”, 8, 1939, s. 193.

14 M. PIDŁYPCZAK-MAJEROWICZ, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne, s. 91.


Giovanni Pietro Passera (XVI w.), Girolamo Sacchetti (Sachetus Aelianus, Hieroni-mus, XVI w.), Pierre Pena († około 1600/1605), Johannes Heurnius († 1601), Emil-lio Campolongo († 1604), Luis de Mercado (Mercatus, † 1606), Joseph Duchesne (Quercetan, † 1609), Eustachius Rudius (pseud. Johannes Donatellus, † 1611), Mar-tin Ruland († 1611), Joannes Bauhin († 1613), Giovanni Tomaso Minadoi († 1615), Philotheus Elianus Montalto († 1616), Matthias de l’Obel (Lobelius, † 1616), Franz Tidicaeus († 1617), Toma Fienus († 1631), Wilhem Fabry († 1634), Daniel Sennert († 1637), Nicolaus Oelhaf (Olhafius, † 1643), Philipp Grüling († 1667), Johann Zwel-fer († 1668), John Johnston († 1675), Michael Ettmüller († 1683), Handrian Mynsicht (XVII w.), Johann Helfrich Jüngken († 1726), Lucas Antoni Porzio (Portius, † 1728), Hermann Boerhaave († 1738).

Chronologicznie druki medyczne ze zbiorów kolegium jezuickiego w Ostrogu można podzielić następująco: XVI w. – 31, XVII w. – 26, XVIII w. – 7. Biorąc zaś za podstawę miejsce wydania, księgozbiór był reprezentowany przez drukarnie działające w na-stępujących miastach: Antwerpia – 1, Awinion – 1, Bazylea – 6, Bergamo – 1, Brescia – 1, Florencja – 1, Frankfurt nad Menem – 12, Gdańsk – 1, Jena – 2, Kolonia – 1, Kraków – 1, Lejda – 3, Lipsk – 2, Londyn – 1, Lubeka – 1, Lyon – 7, Montbéliard – 1, Norymber-ga – 3, Padwa – 3, Paryż – 4, Toruń – 1, Utrecht – 1, Wenecja – 3, Wiedeń – 2.

Książki były poświęcone różnym dziedzinom nauk medycznych i sposobom lecze-nia rozmaitych chorób. Najbogatszy zbiór dotyczy farmacji (12), którą reprezentują farmakopee, prace o sposobach przygotowywania leków oraz traktaty o antido-tach, m.in. Antidotarium generale15 J.-J. Weckera. W grupie farmakopei w księgo-zbiorze znajdowała się Pharmacopoeia regia16 J. Zwelfera oraz anonimowe dzieło Dispensatorium pharmaceuticum austriaco-viennense17. Farmację reprezentowały Dispensatorium pharmacorum omnium18 V. Cordusa, Opera pharmaceutico-chymi-ca19 M. Ettmüllera oraz trzy prace J. H. Jüngkena: Medicus praesenti seculo accomo-dandus20, Lexicon pharmaceuticum21 i Lexicon chymico-pharmaceuticum22.

Ścisły związek z farmakologią wykazywały dzieła o treści botanicznej, które zawie-rały informacje zarówno o roślinach, jak i o ich właściwościach leczniczych. Często przyjmowały formę atlasów botanicznych, bogato ilustrowanych rycinami roślin. Jezuici z Ostroga posiadali pierwsze wydanie De historia stirpium commentarii insi-gnes23 L. Fuchsa, dzieła uważanego za najwcześniejszy fundamentalny traktat bo-

15 Bazylea 1585 – Katalog, nr 3095.

16 Norymberga 1693 – Katalog, nr 3143.

17 Wiedeń 1737 – Katalog, nr 3148.

18 Norymberga 1598 – Katalog, nr 3103.

19 Lyon 1686 – Katalog, nr 3142.

20 Frankfurt nad Menem 1672 – Katalog, nr 3134.



23 Bazylea 1542 – Katalog, nr 3035.


taniczny, zawierającego opisy 400 dzikich oraz 100 uprawianych roślin, a także wia-domości o ich medycznym zastosowaniu. Jest ono ilustrowane 512 drzeworytami z wizerunkami roślin. Ilustracje zostały wykonane przez trzech artystów: malarza Albrechta Meyera, który szkicował rośliny według ścisłych wskazówek L. Fuchsa, malarza Heinricha Füllmauera, który przenosił rysunki na drewniane deski, oraz drzeworytnika Rudolfa Specklego, który rytował je w drewnie. Jezuici mieli także dwa egzemplarze znanego atlasu botanicznego Stirpium adversaria nova24, autor-stwa P. Peny i M. de l’Obela.

W bibliotece kolegium znajdowały się także prace z zakresu anatomii i chirurgii. Jeśli chodzi o tę pierwszą dziedzinę, to można wskazać fundamentalne dzieło A. Vesaliusa De humani corporis fabrica25, z zakresu chirurgii natomiast – rozprawę G. da Vigo Pra-xis chirurgica26, która doczekała się aż 40 wydań, dzieło W. Fabry’ego Selectae observa-tiones chirurgicae quinque et viginti, item de gangrena27 oraz pięć prac L. de Mercado: Institutiones chirurgicae28, De mulierum affectionibus29, Opera omnia medica et chirur-gica in 5 vol.30, Instutiones ad usum еt examen eorum, qui luxatoriam exercent artem31 oraz De puerorum educatione custodia et providentia32. Do tej dziedziny można też zaliczyć dzieło Celsusa De medicina, z rozdziałami poświęconymi higienie, chirurgii i chorobom skóry33.

W księgozbiorze jezuitów z Ostroga znajdowały się traktaty o metodach leczenia róż-nych chorób. Wymienić wśród nich należy: Methodus curandorum omnium morbo-rum corporis humani in tres libros distincta34 G. Rondeleta, De febribus35 J. Heurniusa oraz Optica intra philosophiae et medicinae arcam. De visu, de visus organo, et objecto theoriam accurate complectens36 P. E. Montalto; z zakresu medycyny wojskowej – De milites in castris sanitate tuenda37 L. A. Porzio. Dorobek naukowy H. Boerhaavego, pio-niera klinicznych metod nauczania i leczenia oraz założyciela pierwszego w historii szpitala akademickiego, reprezentują cztery dzieła: Aphorismi de cognoscendis et cu-

24 Londyn 1570 – Katalog, nr 3090.


26 Brak karty tytułowej – Katalog, nr 3184.

27 [b.m.w.] 1598 – Katalog, nr 3105.

28 Frankfurt nad Menem 1619 – Katalog, nr 3120 (4).


30 Frankfurt nad Menem 1620, t. 1–3 – Katalog, nr 3117.



33 Katalog, nr 3180: „Libri octo medici. Padwa. 8º. Bez tytułu oraz pierwszych osmiu stron”. Pierwsza edy-cja utworu ukazała się w 1566 r.

34 Paryż [1573] – Katalog, nr 3182.

35 Lejda 1598 – Katalog, nr 3102.

36 Florencja 1606 – Katalog, nr 3111.

37 Wiedeń 1685 – Katalog, nr 3140.


randis morbis38, Tractatio medico practica de lue venerea39, Tractatus de viribus medica-mentorum40 oraz Opera41.

Istotne informacje na temat wpływu książek do biblioteki oraz ich wykorzystania przynoszą noty proweniencyjne. Starodruki z biblioteki funkcjonującej przy aptece kolegium mają na stronach tytułowych zapis „Pro Apotheca Collegii Ostrogiensis So-cietatis Jesu”.

Z punktu widzenia historii medycyny interesujące są relacje między książkami a ich użytkownikami, ponieważ nieczęsto zdarza się możliwość ich zbadania. Wśród starodruków o treści medycznej pochodzących z księgozbioru kolegium jezuitów w Ostrogu pojawia się jednak wyrazisty ślad takiego związku. Egzemplarz dzieła De humani corporis turpitudinibus cognoscendis et curandis libri tres42 G. T. Minadoi za-wiera cztery wpisy, które pozwalają prześledzić jego niezbyt skomplikowane losy. Książka została zakupiona dla apteki kolegium jezuitów w Ostrogu za 6 tynfów przez miejscowego aptekarza Benedykta Charleckiego († po 1773)43. Mówią o tym dwa pierwsze wpisy, które sporządziła ta sama ręka, należąca zapewne do tegoż aptekarza: „Hunc librum emi 6 Tynf. P. Apotheca Ostrоgiensis / Societatis Jesu” oraz „Benedictus Charlecki S. J. Apoth. Ostrog[iensis]”. W 1766 r. Charlecki przekazał ją kolegium w Ostrogu, o czym świadczą kolejne dwie zapiski: „Collegii Ostrogiensis / Societatis Jesu / 1766 / ex dono Benedicti / Charlecki S. J.” oraz „Applicui Collegii Ostrogiensis Soc[ietatis] Jesu”. Dwa pierwsze i ostatni znajdują się na wklejce staro-druku, trzeci wpis natomiast umieszczono na stronie tytułowej. Na karcie tytułowej pierwszego alligatu klocka z dziełami L. de Mercado znajduje się wpis poświadcza-jący wykorzystanie w infirmerii kolegium: „Collegii Ostrogiensis Soc. Jesu / 1639. / Pro Infirmeria”.

Omówiony w artykule materiał przekazuje informacje o rozpowszechnianiu się na Ukrainie w XVI–XVIII w. drukowanych prac czołowych medyków europejskich oraz o ich praktycznym wykorzystaniu. Pokazuje dzieje księgozbioru kolegium jezuitów w Ostrogu, stwarzając możliwość przeprowadzenia porównawczej analizy księgo-znawczej oraz źródłoznawczej medycznych prac biblioteki kolegialnej z wydawnic-twami o treści medycznej, jakie zachowały się w bibliotekach innych kolegiów jezuic-kich na ziemiach ukraińskich. Stanowi tym samym znakomity materiał poglądowy do badań historii medycyny w Ukrainie.

38 Lejda 1737 – Katalog, nr 3153.


40 Jena 1752 – Katalog, nr 3156.

41 Norymberga 1755 – Katalog, nr 3153 (2).

42 Padwa 1600 – Katalog, nr 3106.

43 Encyklopedia wiedzy o jezuitach, s. 86.


Aneks

Druki medyczne i botaniczne z biblioteki kolegium jezuitów w Ostroguzachowane w zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy

Joannes ACTUARIUS, De medicamentorum compositione. Ruellio interpretate, Parisiis: Per Conradum Neobarium, 1539, in 8º, sygn. Pal. 314.

Joannes BAUHIN, Historia novi et admirabilis fontis balneique Bollensis in Ducatu Virtem-bergico ad acidulas Goepingensis..., Montisbeligardi 1598, in 4º, sygn. Ost.SJ B3039.

Hermann BOERHAAVE, Tractatio medico practica de lue venerea. Continens hujus affec-tionis historiam, originem, progressum, causas, symptomata et curationem..., Lugduni Batavorum: Apud Henricum van der Deyster et Philippum Bonk, 1751, in 8º, sygn. Ost.SJ A3155.

Hermann BOERHAAVE, Tractatus de viribus medicamentorum (editio novissima), Jeanae: Impensis Jo. Schulzii, 1752, in 8º, sygn. Ost.SJ A3156.

Emilio CAMPOLONGO, De arthritide liber unus, De variolis altera..., Venetiis: Apud Paulum Meretum, 1586, in 4º, sygn. Ost.SJ B3097.

Girolamo CARDANO, De rerum varietate libri XVII, Avinione: Per Matthaeum Vincentium, 1558, in 8º, sygn. Ost.SJ A2051.

Girolamo CARDANO, Opuscula, artem medicam exercentibus utilissima..., Basileae: Ex of-ficina Hieronimi Curionis; Impensis Henrici Petri, 1559, in 2º, sygn. Ost.SJ C3084.

Valerius CORDUS, Dispensatorium pharmacorum omnium..., Norimbergae: Excudebat Paulus Raurmann, 1598, in 2º, sygn. Ost.SJ B3130.

Joseph DUCHESNE, Pharmacopoe dogmaticorum restitute preciosis selectisque herme-ticorum floribus abunda illustrate, Lipsiae: Excudebat Haeredes Michaelis Lantzen-bergeri; Sumptibus Bartholomaei Vogit et Thomae Schureri, 1613, in 8º, sygn. Ost.SJ A3116.

Jean-François FERNEL, Universa medicina..., Francofurti: Apud Andream Wechelum, 1581, in 8º, sygn. Ost.SJ A3094.

Leonhart FUCHS, De historia stirpium commentarii insignes..., Basileae: In officina Isin-griniana, 1542, in 2º, sygn. Pal. 1909.

Philipp GRÜLING, Florilegii Hippocrateo-Galeno-Chymici novi et quasi prodromi, medici-nae practicae proxime ius equentis... (4 ed.), Lipsiae: Sumptibus Georgii Heinrici From-manni, 1680, in 4º, sygn. Ost.SJ B3132.

Blasius HOLLER, Morborum curandorum brevis institution, medics et chirurgis utilissime, juxta Galeni potissimum sententiam nec hactenus visa Basilio hollerio..., Basileae 1556, in 8º, sygn. Ost.SJ A3081.

Jodocus LOMMIUS, Medicinalium observationum libri tres..., Antverpiae: Ex Officina Chri-sthophori Plantini, 1560, in 8º, sygn. Ost.SJ A3071.


Luis DE MERCADO, De mulierum affectionibus, libri quatuor [...], relecti, emaculati, brevibus epitomis, ac indice locuplete donate, a zacharia Palthenio..., Francofurti: Typis Hartman-ni; Sumptibus Haeredum D. Zachariae Palthenii, 1620, in 2º, sygn. Ost.SJ C3120 (1).

Luis DE MERCADO, [Consultationes medicarum, disputationum et puerillium morborum con-tinentur. – T. 4], Francofutri: Ex Officina Paltheniana, 1629, in 2º, sygn. Ost.SJ C3120 (2).

Giovanni Tomaso MINADOI, De humani corporis turpitudinibus cognoscendis et curandis libri tres..., Patavii: Apud Franciscum Bolzettam, 1600, in 2º, sygn. Ost.SJ C3106.

Giovanni Baptista MONTANO, In artem paruam Galeni explanations /a Valentino Lublino Polono editae, Lugduni: Apud Antonium Vincentium, 1556, in 8º, sygn. Ost.SJ A3082.

PARACELSUS, Chirurgia vulnerum, cum recentium, tum veterum, occultorum et manife-storum ulcerum etc. qui libri duo, prior De contracturis; De apostematibus, syronibus et nodis altera, accesserunt, per interna et externa medicamenta curam eorum veram continents. Ex Gerardi Dorn e Germanico in Latinum versione, Basileae: Apud Petrum Pernam, [b.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (3).

PARACELSUS, Chyrurgia minor, quam alias Bertheoneam intitulavit. Cui etiam sequentes tractatus accesserunt eiusdem authoris; De apostematibus, syronibus, et nodis; De cu-tis apertionibus; De vulnerum et ulcerum curis; De vermibus, serpentibus, etc ac maeulis a nativitate ortis. Ex Gerardi Dorn e Germanico in Latinum versione, Basileae: Apud Pe-trum Pernam, [b.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (2).

PARACELSUS, Generosi omnique in scientiarum genere expertissimi viri Theophrasti Pa-racels [...] libri quatuor De vita longa. Diligentia et opera Adami a Bodenstein recogniti, nunq primum in lucem editi, [b.m.w.] 1560, in 8º, sygn. Ost.SJ A3085 (2).

PARACELSUS, Liber paramirum clarissimi [...] Aeroli Theophrasti Paracelsi, in quo universa-lis, theorica physics et chirurgiae origins, et causae morborum traduntur [...] Accesserunt [...] libri de modo pharmacandi, de xeondochio, de thermis. A quodam doco [...] nunc pri-mum e germanico in latinum sermonem converse..., Basileae: Per Petrum Pernam, 1570, in 8º, sygn. Ost.SJ A3088 (1).

Alessio PIEDEMONTESE, [De secretis libri septem [...], nunc primum translate, a Joan. Jaco-bo Weckero ex italico sermone in latinum converse..., Basileae: Apud Petrum Pernam, 1563], in 8º, sygn. Ost.SJ A3085 (1).

Pierre PENA, Mathias DE L’OBEL, Stirpium adversaria nova, Londini 1570, in 2º, sygn. Ost.SJ C3090 (2 egz.).

Praxis medica, sive Commentarium in aphorismos Hermani Boerhaave De cognoscendis et curandis morbis (4 ed.), P. 3, Trajecti ad Rhenum: Apud Petrum Muntendam et So-cium, 1745, in 8º, sygn. Ost.SJ A3157.

Guillaume RONDELET, Methodus curandorum omnium morborum corporis humani in tres libros distincta. Ejusdem de dignoscendis morbis, de febribus, de morbo gallico, de inter-nis et externis, de pharmacopolarum officina, de fucis. Omnium nunc primum in lucem edita et diligentissime castigate, Parisiis: Apud Jacobum Macaeum, [1573], in 8º, sygn. Ost.SJ A3182.


Eustachius RUDIUS, De affectibus externarum corporis humani partium libri septem..., Venetiis: Apud Ioan. Antonium et Jacobum de Francisci, 1606, in 2º, sygn. Ost.SJ C3112 (1).

Martin RULAND, De perniciosae luis ungaricae tecmarsi et curatione tractatus..., Franco-furti: Typis Romani Beati; Sumptibus Nicolai Bassaei, 1600, in 8º, sygn. Ost.SJ A3105.

Girolamo SACCHETTI, De podagricis et arthriticis morbis retractatio, Brixiae: Ex officina Petri Mariae Marchetti, 1586, in 4º, sygn. Ost.SJ B3096.

Daniel SENNERT, Opera, T. 2, Lugduni: Sumptibus Ioannis Antonii Huguaetan Filii, et Marci Antonii Ravaud, 1650, in 2º, sygn. Ost.SJ C3122.

François VALLERIOLA, Observationum medicinalium libri sex, nunc primum editi, et in lu-cem emissi..., Lugduni: Apud Antonium Gryphium, 1573, in 2º, sygn. Ost.SJ C3112 (2).

Andreas VESALIUS, De humani corporis fabrica lib. VII., T. 1, Lugduni: Apud Ioan. Tornae-sium, 1552, in 8º, sygn. Ost.SJ A3079.

Giovanni DA VIGO, [Praxis chirurgica], [b.m.r.w.], in 8º, sygn. Ost.SJ A3184.

Johann-Jakob WECKER, Antidotarium generale..., Basileae: Per Eusebium Episcopium et Nicolai Frat. Haeredes, 1585, in 4º, sygn. Ost.SJ B3095.

Johann WINTER, De medicina veteri et nova, tum cognoscenda, tum faciunda commenta-rii duo, Basileae: Ex Officina Henricpetrina, 1571, in 2º, sygn. Ost.SJ C3091.

Johann ZWELFER, Pharmacopoeia regia..., Norimbergae: Typis et sumptibus Balthasaris Joachimi Endteri, 1692, in 4º, sygn. Ost.SJ B3143.



Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZOddział Starych Druków i Rzadkich KsiągBiblioteka Narodowa Ukrainy im. W. I. Wernadskiego w Kijowie

Druki medyczne i botaniczne w księgozbiorzekolegium jezuitów w Ostrogu

Streszczenie

W artykule autorka ukazała znaczenie literatury medycznej i botanicznej w działalności klasztorów zlokalizowa-nych na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej w okresie XVI–XVIII w. na przykładzie zbiorów biblioteki jezuickiego kolegium w Ostrogu. Dokonała historycznej i bibliologicznej analizy literatury medycznej i bota-nicznej z ostrogskiego księgozbioru, a także zbadała proweniencje znajdujących się w nim książek. Przebadany materiał stanowi cenne źródło do badań historii medycyny na Ukrainie.

Słowa kluczowe

starodruki medyczne, starodruki botaniczne, księgozbiór, kolegium jezuickie, Ostróg, biblioteka, medycyna, Ukraina



Irena O. CIBOROVSKA-RYMAROVYCHDepartment of Old and Rare BooksVernadsky National Library of Ukraine in Kiev

Medical and botanic books in the collectionof the Ostroh Jesuit college

Summary

The article presents the significance of medical and botanic literature for the activity of the monasteries located in the eastern territories of the former Republic of Poland in 16th–18th century, drawing on the example of the Ostroh Jesuit college library collection. The author has carried out a historical and bibliological analysis of medical and botanic literature from the Ostroh collection, as well as investigated the provenance of the books it holds. The researched material constitutes a valuable source for the study of the history of medicine in Ukraine.

Keywords

medical early printed books, botanical early printed books, collection of books, Jesuit college, Ostroh, library, medicine, Ukraine


Piotr RUMANOWSKIPuck

O malowidle Chrystus jako „Fons Vitae” z pocysterskiego kościoła parafialnego św. św. Jakuba Starszego

i Mikołaja Biskupa w Mechowie koło Pucka*

Wieś Mechowo znajduje się w województwie pomorskim, powiecie puckim, około 7 km na zachód od siedziby powiatu. Godna uwagi jest zabytkowa architektura tej miejscowości1. Na wzgórzu położonym w centralnym miejscu wsi znajduje się intere-sujący kościół o konstrukcji określanej jako ryglowa lub szkieletowa z murem wypełnia-jącym z cegły2. Wybudowano go w roku 1742 z fundacji opatów klasztoru cysterskiego w Oliwie – ks. Mikołaja Zelewskiego i ks. Jacka Rybińskiego. Wyposażenie wnętrza świą-tyni św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa stanowią manierystyczne XVII- i XVIII- wieczne ołtarze, pochodzące z poprzedniego kościoła, który stał w tym samym miej-scu3. Mechowo wpisuje się w dzieje istnienia cystersów na Pomorzu, ponieważ dobra mechowskie były od XIII do XVIII w. własnością opactwa w Oliwie4.

W ołtarzu głównym świątyni znajdują się trzy interesujące dzieła malarskie. W pre-delli ołtarza umieszczono niewielkie (80 × 20 cm) dzieło, wykonane techniką olejną na desce, przedstawiające Ostatnią Wieczerzę. W polu głównym natomiast uwagę


1 O miejscowości zob. J. BRYLOWSKI, Dzieje wsi i parafii Mechowo, praca magisterska napisana pod kierun-kiem ks. dra Anastazego Nadolnego, Pelplin 1988; R. FRYDRYCHOWICZ, Mechowo, [w:] F. SULIMIERSKI, B. CHLEBOW-SKI, W. WALEWSKI (red.), Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 6, Warszawa 1885, s. 223–224; K. ICKIEWICZ, Z przeszłości Mechowej, „Pomerania”, 15, 1978, 3, s. 36–38.

2 Ten rodzaj budowania muru ciekawie określano w źródłach z końca XVI w., pisząc o nim jako o „ścia-nie murowanej w drewno”, „ścianie drewniano-murowanej”, „półmurowanej”, zob. S. KUJOT, Visitationes Archidiaconatus Pomeraniae Hieronimo Rozrażewski Vladislaviensi et Pomeraniae episcopo faceta, „Fontes”, 1897–1899, 1–2, s. 413.

3 O interesującej budowie kościoła, szczegółach drewnianej konstrukcji i bogatym wyposażeniu wspo-minają T. SADKOWSKI, Drewniana architektura sakralna na Pomorzu Gdańskim w XVII–XX wieku (Seria Mono-grafii, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych, 103), Gdańsk 1997, s. 13–15, 106, 163–164, 169, 175, 196; A. LISZEWSKI, T. SADKOWSKI, Kaszubskie drewniane kościoły (= Holz-kirchen in der Kaschubei = Wooden churches of Kaszuby), Gdańsk 2006, s. 98.

4 S. KUJOT, Kto założył parafie w dzisiejszej dyecezyi chełmińskiej, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w To-runiu”, 9, 1902, s. 137–138.

174 Piotr RUMANOWSKI

Ryc. 1. Autor nieznany, Chrystus jako „Fons Vitae”, druga połowa XVII w.,olej na desce, Mechowo, kościół parafialny. Fot. M. WOJCIECHOWSKA, zbiory własne

O malowidle „Chrystus jako »Fons Vitae«” w kościele w Mechowie koło Pucka 175

przykuwa malowidło powstałe w połowie XVII w., Koronacja Najświętszej Marii Panny. Autor obrazu nie jest znany, ale główne założenia kompozycyjne pozwalają wiązać go z wpływami warsztatu malarzy gdańskich, Bartłomieja Strobla i Hermana Hana. Jego fundatorami byli w roku 1645 opat oliwski Aleksander Kęsowski oraz sekretarz królewski i adwokat oliwski Piotr Skaton5.

Nad Koronacją Najświętszej Marii Panny w polu górnym umieszczono obraz Chrystus jako „Fons Vitae”, w kształcie pionowego prostokąta zamkniętego od góry pięcio-bocznie (ryc. 1). Treść w sposób symboliczny przedstawia ścisły związek pomiędzy męką Chrystusa a udzielanymi przez Kościół sakramentami. Z ran frontalnie namalo-wanego Zbawiciela, stojącego na czarze kielicha, krew kilkoma strumieniami spływa do dużego zbiornika. Wokół głównej postaci obrazu namalowano sceny udzielania sakramentów świętych.

Obraz Chrystus jako „Fons Vitae” może nie zachwycać pięknem lub rozmachem kom-pozycji czy umiejętnościami warsztatowymi autora, ale praca ta jest interesująca pod względem ikonograficznym. Taki typ przedstawienia Jezusa w sztuce pomorskiej jest rzadko spotykany. Obraz jest znacznie uproszczoną repliką XVII- wiecznego malowi-dła z ołtarza Siedmiu Sakramentów znajdującego się w kościele katedralnym w Pel-plinie (ryc. 2). To podobieństwo było już wcześniej zauważone i odnotowane6. Fakt istnienia swoistej kopii pelplińskiego pierwowzoru nie powinien dziwić, skoro kościół należał dawniej do cysterskiego dominium. Obraz nie wzbudzał dotychczas zaintere-sowania historyków sztuki, nie dokonano jego szczegółowej analizy stylistycznej ani historycznej, niemniej doczekał się kilku wzmianek.

Marian Orłowicz w swoim przewodniku pisał, że jest on „dobrego pędzla z początku XVIII w., być może z Oliwy, przedstawia 7 sakramentów”7. Paweł Czaplewski również zwrócił uwagę na wspomniane malowidło. Opisując wyposażenie świątyni, umieścił je w dziale Zabytki ważniejsze, w którym pominął inne prace malarskie, znajdujące się już w tym czasie w budynku kościoła8. Janusz Stanisław Pasierb w opracowaniu poświęconym Hermanowi Hanowi, opisując mechowskie dzieło, poświęcił mu kilka zdań, w których porównał je do pelplińskiego pierwowzoru9. Badacz zauważył różni-ce i podobieństwa pomiędzy obrazami, a opis naszej kopii zakończył dosadną opinią:

Niewysokie, pękate figurki aktorów wszystkich tych scenek tchną swoistym ludowym humorem, przywo-dzącym na myśl niektóre obrazy Bruegla St.10

5 Wskazuje na to inskrypcja umieszczona w lewym dolnym rogu obrazu.

6 P. CZAPLEWSKI (red.), Diecezja Chełmińska – zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928, s. 510; T. CHRZA-NOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, seria nowa, V: Województwo gdań-skie, 2), Warszawa 1989, s. 24.

7 M. ORŁOWICZ, Ilustrowany przewodnik po województwie pomorskiem (Polska Biblioteka Turystyczna, 7), Lwów-Warszawa 1924, s. 79.

8 P. CZAPLEWSKI (red.), Diecezja Chełmińska, s. 510.

9 J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 229.

10 Ibidem.


W Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce znajdziemy jedynie stwierdzenie istnienia obra-zu i spostrzeżenie jego podobieństwa do Fons Vitae z Pelplina11. Opisy turystycznych walorów gminy Puck, o charakterze popularyzatorskim, promocyjnym, nie wnoszą istotnych treści w interesujące nas zagadnienie12.

Obraz Fons Vitae z ołtarza Siedmiu Sakramentów z kościoła pocysterskiego w Pelpli-nie jest prawdopodobnie dziełem ucznia malarza gdańskiego Hermana Hana13. Cechy warsztatowe wskazują, że jego autorem mógł być w pierwszej ćwierci XVII w. zięć Hana, Jan Peterhacke14. Podobne efekty światłocieniowe i kolorystyczne, sposób kształtowa-nia postaci, dukt pędzla obserwujemy w pracach malarskich ołtarza św. Barbary z ko-ścioła parafialnego w Żarnowcu, którego autorstwo przypisuje się też temu artyście15.

Najważniejszym wątkiem pelplińskiego pierwowzoru jest postać Zbawiciela umiesz-czona nad naczyniem przypominającym kielich. Z ran Chrystusa okrytego do pasa purpurowym płaszczem spływają strużki krwi zbierające się w czaszy fontanny naśla-dującej patenę. Wokół fontanny malarz przedstawił udzielanie siedmiu sakramentów. Na pierwszym planie umieścił bierzmowanie i chrzest. Z prawej strony kompozycję zamykają kapłaństwo i na dalszym planie ostatnie namaszczenie. W górnym lewym rogu przedstawiono zaślubiny, poniżej Eucharystię i pokutę. W kompozycji nad war-stwą kolorystyczną dominuje rysunek. Bohaterowie przedstawienia prezentują się na ciemnym tle, a główne barwy to: czerwienie w różnych odcieniach, nasycona purpura i złocień gaszony dla równowagi przez biel i szarość. Autor zastosował perspektywę powietrzną. W typach twarzy, gestach postaci, rozwiązaniach kolorystycznych i wa-lorowych widać analogie do warsztatu Hana. Proporcje postaci sprawiają, że kom-pozycja zachowuje klarowność i jasność. Przed dokonaniem zabiegów konserwacyj-nych trudno w pełni docenić klasę tego obrazu. Całą powierzchnię dzieła pokrywa sczerniały werniks, który nadaje warstwie kolorystycznej jednolity szarożółty odcień. Dlatego trudno ocenić, czy pogrążenie całej kompozycji w półmroku i ciemne tło za postacią Chrystusa to świadomy wybór mistrza czy efekt działania czasu.

Malowidło z kościoła parafialnego w Mechowie wykonano w technice olejnej na podobraziu drewnianym o wymiarach 115 × 83 cm. Pomimo upływu czasu malowi-dło zachowało żywą kolorystykę. Podobrazie pokryto szarą emulsyjną zaprawą. W jej

11 T. CHRZANOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice, s. 24.

12 Np. J. P. DETLAFF, D. DETLAFF, Oblicza moich Kaszub... Gmina Puck, Bydgoszcz 2004, s. 99.

13 Na temat malarza: A. GOSIENIECKA, Herman Han, [w:] Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających: malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 3, red. J. MAURIN-BIAŁOSTOCKA, J. DERWOJED, Wrocław i in. 1979, s. 18–20 (tu obszerna literatura).

14 J. CIEMNOŁOŃSKI, J. S. PASIERB, Pelplin (Pomorze w Zabytkach Sztuki), Wrocław i in. 1978, s. 195; M. ZDZITO-WIECKA, Karta zabytków I–IX, Gdańsk 1963, mps w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Gdańsku, Dział Zabytków Ruchomych (dalej: WUOZ Gdańsk, DZR), przypisuje autorstwo malarzowi z kręgu Hermana Hana lub jego zięciowi Janowi Peterhackemu; T. STANKIEWICZ, Karta zabytków ruchomych II–XI, Gdańsk 1963, mps ibidem, określa jedynie prawdopodobny czas powstania obrazu na pierwszą ćwierć XVII w. O obrazie i ołtarzu zob. także J. HEISE, Die Bau-und Kunst Provinz Westpreussen, Heft III der Kreiss PR Stargard, Danzig 1885, s. 223; R. FRYDRYCHOWICZ, Geschichte der Cistercienserabtei, Pelplin, Düsseldorf 1905, s. 372, 374.

15 T. CHRZANOWSKI, Puck, Żarnowiec i okolice, s. 75.


Ryc. 2. Warsztat Hermana Hana, Chrystus jako „Fons Vitae”, pierwsza ćwierć XVII w.,olej na płótnie, Pelplin, katedra (dawny kościół cystersów). Fot. K. MANIA, zbiory własne


skład jako wypełniacz wchodzi biel ołowiowa16. Artysta zastosował takie pigmenty jak: biel ołowiowa, cynober, azuryt, pigment ołowiowy żółty, zieleń miedziowa, brą-zowy i czerwony pigment żelazowy oraz czerń z węgla drzewnego17. Paleta malarska jest w zasadzie taka sama jak u innych malarzy XVII w.18 Obraz wykonano na dwóch deskach lipowych połączonych listwą wodzącą zwaną szpongiem. Listwa ta nie jest oryginalna. Ma jaśniejszą kolorystykę, a twardość i układ słojów świadczą, że wyko-nano ją z jesionu lub orzecha. Deska lipowa nie jest typowa dla podobrazi dzieł Hana i jego naśladowców. Malarz najczęściej stosował podobrazia dębowe, jako najmniej ulegające odkształceniom19. Malowidło z Mechowa ma niewielkie rozmiary i zapew-ne dlatego ryzyko zniekształceń nie było brane pod uwagę.

Znajdujemy na nim charakterystyczne dla polskiego malarstwa tego okresu akcenty uwzględniające przyzwyczajenia i zdolności percepcji ówczesnego odbiorcy. Szlach-cic, ziemianin, przywykł do dzieł, w których tematyka religijna była związana z życiem codziennym, np. postacie przedstawiano we współczesnych strojach mieszczan, du-chowieństwa i szlachty.

Zgodnie z doktryną Kościoła katolickiego w centrum obrazu artysta umieścił po-stać Zbawiciela, ponieważ „Do nieba iedna jest tylko fortka, przez Chrystusa Jezu-sa [...] nie wnidzie nikt, ieno kto wierzy w Chrystusa”20. Chrystus stoi zwrócony en face, z rękami rozłożonymi na boki w geście oddania i ofiary. Kolor ciała Zbawiciela jest cielisty, w cieniach szary. Jego obnażone ciało osłania jedynie luźno spływająca od pasa materia koloru czerwonego21. Postać Zbawiciela stojącego na zamknię-tym od góry naczyniu w kształcie kielicha mszalnego zajmuje centralne miejsce kompozycji. Naczynie to umieszczono pośrodku fontanny wypełnionej krwią wy-pływającą strumieniami z pięciu ran Chrystusa. Naczynie-fontanna przypomina baseny chrzcielne wykorzystywane w początkach chrześcijaństwa. Z czasem prak-tyka udzielania chrztu przez zanurzenie zanikała. Jeszcze w późnym średniowieczu chrzcielnice były znacznych rozmiarów, ale stawały się coraz mniejsze, przyjmując kształt kielicha. Taki właśnie kształt ma chrzcielnica z mechowskiego malowidła.

16 M. WOJCIECHOWSKA, Dokumentacja konserwatorska ołtarza głównego z kościoła parafialnego pw. św. Ja-kuba Starszego i św. Mikołaja Biskupa w Mechowie, s. 12 (pełna dokumentacja zostanie opracowana po zakończeniu prac konserwatorskich).

17 Ibidem.

18 L. SZOLGINIA, Zagadnienia technologiczne w twórczości Hermana Hana, „Ochrona Zabytków”, 26, 1973, 2, s. 253.

19 Ibidem.

20 S. STAROWOLSKI, Arka Testamentu zamykająca w sobie kazania niedzielne całego roku, cz.1, Kraków 1648, s. 865.

21 Podobnie jak w Ukrzyżowaniu z kaplicy Wejherów w kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Puc-ku. Autorstwo tego dzieła oraz predelli ołtarza przedstawiającej Złożenie do grobu badacze przypisują bądź samemu Hermanowi Hanowi, bądź bliżej nieokreślonemu mistrzowi z tzw. szkoły Hermana Hana. Interesu-jące dzieło z kaplicy Wejherów w puckiej farze wywołuje nadal wiele kontrowersji dotyczących jego atry-bucji. Doczekało się współczesnej mu kopii znajdującej się obecnie w kościele parafialnym św. Wawrzyńca w Różynach koło Pszczółek.


W południowej kruchcie parafialnego kościoła w Mechowie do dziś znajduje się kamienna XVII-wieczna kropielnica, mogąca służyć za wzór autorowi opisywanego malowidła.

Rodzajowe scenki wokół fontanny w symboliczny sposób przedstawiają związek po-między męką i ofiarą Chrystusa a udzielanymi w czasie mszy sakramentami. Chociaż są skromniejsze od pelplińskiego pierwowzoru, przekazują sporo informacji o ów-czesnej modzie. Na pierwszym planie biskup i dwóch księży udzielają bierzmowania dwójce dzieci. Skromne białe szaty księży w komżach i stułach kontrastują ze złotym płaszczem i infułą biskupa, ozdobioną drogimi kamieniami, namalowanymi z praw-dziwie miniatorską skrupulatnością. Stojąca tyłem do widza matka bierzmowanych dzieci, ubrana w brązową suknię, osłania głowę brązowym czepcem ozdobionym zło-tą nicią. Jej ramiona okrywa krótka pelerynka (lub kożuszek) przyozdobiona szerokim kołnierzem zakończonym falbankami. Asystujący biskupowi ksiądz podaje w złotym naczyńku krzyżmo – mieszaninę oleju świętego i balsamu. Na prawo od opisywanej grupy artysta przedstawił akt chrztu. Bierze w nim udział pięć osób. Pierwszy od lewej to mężczyzna ubrany z hiszpańska w czarny strój, z wąsikami i spiczastą bródką. Stoi oparty o krawędź chrzcielnicy i, z lekka unosząc głowę, patrzy w stronę duchownego. Obok niego widać postać mężczyzny ubranego w czerwoną delię zapiętą ciasno pod szyją na pętlicę22. Spod wierzchniego okrycia wygląda aksamitny żupan w kolorze błękitnym23. Podgolona głowa to cecha polskiej elegancji szlacheckiej w XVII w.24 To prawdziwy polski Sarmata. Przyglądając się tej postaci, dostrzegamy, że artysta sta-rał się nadać jej indywidualne cechy. Stojąca obok szlachcica kobieta jest do połowy zasłonięta przez chrzcielnicę, widać jednak jej wykwintny, choć skromny strój. Na ramiona ma zarzuconą pelerynkę lub kożuszek, jak u matki towarzyszącej bierzmo-waniu, pod spodem widzimy różową suknię. Stojący pionowo kołnierz zakończony jest białą kryzą. Kobieta trzyma nad złotą misą chrzcielnicy dziecko ciasno owinięte pomarańczowoczerwoną materią. Zastosowana barwa miała znaczenie magiczne, ponieważ broniła od uroków25. Wśród ludności kaszubskiej na Pomorzu praktykowa-ny był również zwyczaj owijania w szatkę dziecka ostrych przedmiotów metalowych, utrudniających złym mocom dostęp do dziecka26. Z dużą dozą realizmu i humoru namalowany jest kapłan dokonujący chrztu. Twarz księdza, okrągła, ozdobiona ru-mieńcami, namalowana jest tak, jakby artysta chciał przekazać, że osoba ta zapomina o umiarkowaniu w jedzeniu i piciu. To jemu przygląda się, patrząc z ukosa, Sarmata. Przedstawiona na obrazie grupa dokonująca chrztu jest najciekawsza w całej kom-pozycji. Prawie w całości widać wszystkie występujące osoby, których twarze, stroje

22 W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie w dawnych wiekach, Kraków 19744, s. 126–131.

23 M. BARTKIEWICZ, Polski ubiór do 1864 roku, Wrocław i in. 1979, s. 91–93.

24 Ibidem.

25 J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, s. 227. Podobnie ubrane jest Dzieciątko na obrazie Pokłon pasterzy, również zaliczanym do grupy prac, które wyszły z tzw. szkoły Hermana Hana. Malowidło zdobi kaplicę biskupów gdańskich.

26 J. S. BYSTROŃ, Słowiańskie obrzędy rodzinne. Obrzędy związane z narodzeniem dziecka, Kraków 1916, s. 87.


i gesty mają indywidualne cechy. Widzimy tu przedstawiciela szlachty, obcokrajowca, mieszczkę i niemal karykaturalnie namalowanego księdza.

Pozostałe osoby kompozycji przypominającej średniowieczne sceny misteryjne są do połowy zasłonięte przez postacie występujące przy bierzmowaniu i chrzcie27. Po pra-wej stronie fontanny wypełnionej krwią Zbawiciela ksiądz udziela ostatniego namasz-czenia. Chory leży na krótkim łożu; jego głowa obwiązana jest białą chustą. Duchow-nemu towarzyszy rudowłosy pomocnik trzymający świecę i otwarty rytuał. W górnym prawym rogu obrazu oglądamy obrzęd udzielania święceń kapłańskich. Udziela ich si-wobrody biskup w infule, okryty fioletową kapą. Przed biskupem stoi trzech diakonów ubranych w komże. Dostojnik Kościoła rozmawia z nimi, żywo gestykulując dłońmi, jakby wyliczał coś na palcach. Czy sprawdza ich wiedzę na temat liczby sakramentów?

W przedstawieniu sakramentu małżeństwa, po drugiej stronie fontanny, kapłan udzielający zaślubin jest przedstawiony en face. Siwizna na głowie i brodzie oraz zmarszczki zdradzają wiek, jak pisał Janusz Stanisław Pasierb, „poczciwego probosz-cza”28. Lico oblubienicy wydaje się wierną kopią twarzy matki trzymającej na opi-sywanym obrazie dziecko do chrztu. Wysoki kołnierz na stelażu świadczy, że cechy modnego stroju są znane pannie młodej. Uśmiechnięta twarz wybranka prawie ginie w półmroku. Parze młodej towarzyszy dwóch świadków. Jeden, z gładko przyczesaną brodą i spiczastymi wąsikami, przygląda się ceremonii. Drugi, w wysokiej ciemnej czapce, jako jedyny spośród portretowanych nie jest aktywnym świadkiem sakra-mentu. Jakby nieobecny w czasie ceremonii, patrzy przenikliwym wzrokiem wprost na oglądających obraz. Czyż jest to autoportret malarza?

Ostatnie dwie sceny przedstawiają komunię i spowiedź. Przyjmujący komunię szlach-cic z podgoloną głową ubrany jest w czerwony żupan i delię podbitą sobolami. Komu-nii udziela ksiądz w niebieskozielonej szacie. Poniżej zakonnik, zapewne cysters, słucha spowiedzi, zasłaniając twarz białą chustą. Spowiadający się penitent to również ubrana z polska postać z podgoloną głową, w zielonym żupanie i krótkiej pelerynie.

Uproszczona wersja Fons Vitae w Mechowie świadczy o wymianie myśli i ważnych idei między opactwem a małą świątynią z cysterskiego dominium. Od końca XVI w., gdy zreformowane klasztory polskich prowincji zaczęły ponownie rosnąć w siłę, sys-tematycznie zwiększała się liczba cysterskich proboszczów i wikariuszy w kościołach prowincjonalnych należących do zakonu. Tak też było w cysterskiej świątyni w Me-chowie, gdzie na przełomie XVI i XVII stulecia proboszczami byli oliwscy cystersi, zobowiązani do przyjazdu do siedziby opactwa w okresie adwentu na ćwiczenia mające na celu podbudowę duchową i intelektualną29. Ale nie tylko w ten sposóbwspierano wiejskie świątynie. Opaci oliwscy byli fundatorami ołtarzy kościoła. Wy-

27 W. TOMKIEWICZ, Aktualizm i aktualizacja w malarstwie polskim XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 13, 1951, 2–3, s. 16.

28 J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman Han, s. 229.

29 P. CZAPLEWSKI (red.), Annales Monasteri Olivensis Ord. Cist. Aetae Posteriores, „Fontes”, 20, Toruń 1916–1919, s. 125.


sokiej klasy ornamentyka manierystycznych ołtarzy i poziom artystyczny obrazu Ko-ronacja Najświętszej Marii Panny z ołtarza głównego świadczą o nie tylko duchowym wsparciu nadzorującego opactwa30. Do mniejszych wiejskich świątyń przenoszono elementy pochodzące być może z Oliwy lub Pelplina, stąd wysoki poziom artystycz-ny wyposażenia kościoła w Mechowie.

Może właśnie dlatego taki obraz znalazł się w Mechowie, w kościele prowadzonym przez cystersów, tym bardziej że malowidło to uwzględniało wychowawczą rolę ma-larstwa dla przeważnie niepiśmiennej społeczności wiernych wiejskiej parafii. Autor pamiętał o przyzwyczajeniach odbiorców tego dzieła, którym zagłębianie się w za-gadnienia filozoficzno-religijne nie było potrzebne. Przesłanie kompozycji jest jasne i czytelne, wyrażone za pomocą środków zaczerpniętych z codziennego życia, scen obyczajowych i politycznych. Sztuka, także literatura, asymiluje rodzime, miejscowe elementy, aktualne wydarzenia. Płaszczyzna płótna lub deski buduje treści przez stło-czenie szczegółów wokół motywu zasadniczego, tworząc dynamiczne i plastyczne kompozycje sytuacyjne.

Autor obrazu realizował zalecenie Kościoła, by w sposób jasny, prosty i czytelny wyja-śniać „dogmatyczne podstawy kultu i pożytek z nich przy nauczaniu prawd wiary”31, według słów dominikanina ks. Fabiana Birkowskiego. Powtarzając myśli doktorów Kościoła, kaznodzieja ów chciał, by malarstwo oddziaływało na oglądających tak, aby parafianin, gdy

obaczy historyą narodzenia pańskiego, albo inney tajemnice odkupienia malowanie, to stoi mu za doktora i za księgę, i ta reprezentacya żywa więcej go uczy i wzrusza, aniż słowa kaznodziejskie32.

Pojawienie się repliki pelplińskiego obrazu w wiejskim kościele przekonuje, że jego gospodarze doceniali rolę informacji ikonograficznej, traktując ją jak swoiste me-dium w propagandzie wiary33. Katolicyzm stał się ponownie religią słowa i obrazu, a realizacji tych zamierzeń służyły nowe przedstawienia w sztuce sakralnej34. Sztuka religijna musiała się stać sztuką zaangażowaną, jej zadaniem stawało się pouczanie i wyjaśnianie spraw wiary, nawoływanie do pobożnych rozmyślań.

Inspiracją dla środkowej części Fons Vitae mogły być przedstawienia Jezusa określane jako Chrystus Boleściwy (Bolesny, Bolejący). Ten typ przedstawieniowy ma proweniencje

30 Wysokiej klasy wyposażenie można oglądać w kościele parafialnym św. Michała w miejscowości Sta-rzyno, leżącej kilka kilometrów od Mechowa. Wieś była własnością cystersów od 1220 r. Fundatorem istnie-jącej do dziś XVII-wiecznej świątyni i jej wyposażenia był opat oliwski Aleksander Kęsowski.

31 J. S. PASIERB, Problematyka sztuki w postanowieniach soborów, „ Znak”, 16, 1964, s. 14.

32 F. BIRKOWSKI, O świętych obrazach jako mają być szanowane, [w:] IDEM, Ks. Fabiana Birkowskiego kazania przygodne i pogrzebowe, z dodatkiem kazania Ks. Makowskiego na pogrzebie tegoż Ks. Fabiana Birkowskiego, wyd. K. J. TUROWSKI, Kraków 1859, s. 78.

33 Ks. R. KNAPIŃSKI, A. WITKOWSKA OSU, Polskie niebo. Ikonografia hagiograficzna u progu XVII wieku, Pelplin 2007, s. 13.

34 Np. obrazy związane z kształtowaniem nowożytnej mariologii (Immaculata, Annuntiata, Assunta), prezentujące takie tematy jak Tryumf Eucharystii, Kościół walczący, cierpiący i tryumfujący, a także wątki hagiograficzne oraz sakramenty święte.


bizantyjskie i pojawił się w XII w.35 W łacińskiej części Europy najwcześniejsze wizerunkiVir Dolorum pochodzą z ostatniej ćwierci XIII w.36 Większość tych wyobrażeń reprezen-towała wersję z półpostaciowym przedstawieniem Zbawiciela. Całopostaciowe portrety Chrystusa Bolesnego pojawiły się równocześnie w Niemczech i w Czechach na począt-ku XIV w.37 W średniowiecznej sztuce utrwaliły się wyobrażenia Zbawiciela okrytego perizonium, z rękami skrzyżowanymi na piersiach i z pochyloną jak w Ukrzyżowaniach głową. Ten typ przedstawieniowy zapożyczył od krucyfiksu wyprostowaną postać Zba-wiciela i skrzyżowane dłonie38.Tymczasem Chrystus w obrazie Fons Vitae unosi obie dłonie w geście oranta lub w nawiązaniu do postaci Sędziego znanej z przedstawień Sądu Ostatecznego. Ten gest w wizerunku Fons Vitae nie jest zupełnie przypadkowy. Oglądamy tu bowiem nie sędziego Pantokratora, ale Syna Boga, który stoi w centrum ustanowionych znaków łaski – sakramentów – i jest postacią spełnioną, służy ludziom dzięki swojej ofierze w prawdziwie polskim, sarmackim towarzystwie. Znane w Polsce – wywodzące się m.in. z tematyki pasyjnej – wizerunki Chrystusa Boleściwego wycho-dzącego z sarkofagu, widocznego jedynie do kolan, nazywano Chrystusem w studni39. Otwarte lub półprzymknięte oczy wskazują, że jest to już martwy człowiek, ale jedno-cześnie żywy Bóg. W kompozycjach późniejszych pokazuje się Chrystusa na tle nie ca-łego grobowca, lecz tylko fragmentów jego dolnej krawędzi. Kiedy na części sarkofagu stoi kielich mszalny, do którego spływa krew, to mówimy wówczas o wizerunku Jezusa Boleściwego Eucharystycznego. Wizerunek Chrystusa w studni jest jednak przedstawie-niem postaci umęczonej, jeszcze nie zmartwychwstałej40. Zbawiciel w Fons Vitae jest już tryumfujący, zwycięski. Być może z powodu ogólnego podobieństwa możemy doszu-kiwać się analogii głównej postaci z opisywanego malowidła do ikonografii Ecce Homo, na której ukształtowanie z pewnością miały wpływ średniowieczne wizerunki Vir Dolo-rum41. W takich przedstawieniach nie ma jednak ran w dłoniach i boku Zbawiciela42.

Fons Vitae, scena przedstawiająca Chrystusa będącego źródłem życia, może też być rodzajem mistyczno-dogmatycznego podejścia do sceny Ukrzyżowania. Pojawia się

35 E. PANOFSKY, Przyczynek do historii typów przedstawieniowych Mąż Boleści i Maria Pośredniczka, przeł. T. DOBRZENIECKI, [w:] IDEM, Studia z historii sztuki, Warszawa 1971, s. 95.

36 G. JURKOWLANIEC, Chrystus umęczony. Ikonografia w Polsce od XIII do XVI wieku, Warszawa 2001, s. 29.

37 Ibidem, s. 35; W. MERSMANN, Schmerzensmann, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 4, Rom i in. 1970, szp. 88.

38 E. PANOFSKY, Przyczynek do historii typów przedstawieniowych, s. 95.

39 Wizerunki „Chrystusa w studni” przedstawiają m.in.: fresk w kościele Świętego Krzyża w Krakowie, zob. Kościół św. Krzyża (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV: Miasto Kraków, 3: Kościoły i klasztory śródmieścia, 2, Warszawa 1978, s. 26), malowidła w Zbylitowskiej Górze, malowidła w kościele klasztornym klarysek pw. Świętej Trójcy w Starym Sączu, obraz z ołtarza Pana Jezusa Pięciorańskiego w kościele klasztornym paulinów w Wieruszowie.

40 Z. KRUSZELNICKI, Obraz z Donaborowa i zagadnienie ikonografii Chrystusa w studni, Teka Komisji Historii Sztuki, t. 15, z. 3, Toruń 1965, s. 101.

41 T. DOBRZENIECKI, Średniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, 13, 1969, 1, s. 107.

42 T. DZIUBECKI, Ikonografia Męki Chrystusa w nowożytnym malarstwie kościelnym w Polsce, Warszawa 1996, s. 61.


w sztuce europejskiej pod koniec średniowiecza. Język sztuki, aby przybliżyć prawdy wiary i tradycję Kościoła, zajmował się wówczas materializacją określonych zwrotów słownych i zespołów pojęciowych, takich jak Chrystus jako Fons Vitae, „Młyn Eucha-rystyczny” czy „Chrystus w Tłoczni Mistycznej”. Przedstawianie w sztuce sakralnej „Młynu Eucharystycznego” to plastyczna realizacja wizji literackiej z XIV w. Pomysł zrodził się z narastającego na przełomie stuleci kultu hostii. Końcowym etapem jego rozwoju było ustanowienie święta Bożego Ciała43. „Tłocznia Mistyczna” natomiast jest rozwiniętą w ikonografii pewną przenośnią starotestamentową Izajasza: „szaty Twe jak u tego, co wygniata winogrona w tłoczni”44. W myśl tych słów św. Augustyn i św. Bonawentura porównywali Zbawiciela do winnego grona pod prasą. Egzegeza chrześcijańska nadała rangę symbolu Winnicy Pańskiej wspomnianej w Starym Te-stamencie. Motyw winnej latorośli i wyciskania soku w kolorze krwi tłumaczono jako zapowiedź męki Chrystusa i ustanowienia Eucharystii45. Tę piękną metaforę śred-niowieczni malarze w sposób dosłowny przekładali na język plastyki. W ich dziełach ociekający krwią Chrystus dźwiga belkę tłoczni, którą dociska Bóg Ojciec. Napój po-jawiający się w skrzyni, w której stoi Odkupiciel, zostaje przelany do beczek i rozwie-ziony do ołtarzy na całym świecie, w celu udzielania sakramentów.

Bohaterowie drugiego planu uczestniczący w wydarzeniu mają wiele wspólnych cech. Reprezentują społeczeństwo tej samej epoki. Tworzą grupy stojące w małym półkolu. Ich gesty nie są dynamiczne, raczej przemyślane i wyważone. Artysta zgodnie ze wska-zaniami nauki Kościoła przedstawia w pierwszej kolejności sakramenty bierzmowania i chrztu. Do istoty tematu malarstwo nawiązywało w częstych realizacjach przedstawia-jących chrzest Chrystusa w Jordanie lub z pomocą najbardziej popularnej symboliki: jelenia u wodopoju czy Mojżesza wydobywającego wodę ze skały46.

Barok, jako epoka niezwykłych form sztuki, znajduje wiele wspólnych cech charaktery-zujących plastykę i literaturę. Sztuki plastyczne i słowo pisane w XVII w. obserwują już nie naturę, lecz ludzką duszę47. Sceny przedstawiające ostatnie namaszczenie z malo-widła z Mechowa to ilustracja XVII-wiecznych traktatów poświęconych sztuce dobrego umierania. Cierpiącemu przyjmującemu ostatnie namaszczenie towarzyszą „nabożne sprzęty”. Moce piekielne mają uciekać przed świętym żywiołem zapalonej świecy i du-chowną książką. Wielu autorów barokowych poradników ars bene moriendi polecało obłożnie choremu spisać tzw. testament duchowy. Konający jeszcze raz potwierdzał w nim swoją wiarę, wzywając opieki Matki Boskiej i Anioła Stróża, przed ostatnią drogą

43 Z. KRUSZELNICKI, Z zagadnień ikonografii sztuk plastycznych, [w:] J. KELLER (red.), Katolicyzm średniowiecz-ny, Warszawa 1977, s. 394–395.

44 Iz, 63,2, Biblia Tysiąclecia (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języka greckiego), red. A. JANKOWSKI, K. ROMANIUK, L. STACHOWIAK, Poznań-Warszawa 19903, s. 903.

45 H. MAŁKIEWICZÓWNA, Interpretacja treści piętnastowiecznego malowidła ściennego z Chrystusem w Tłoczni Mistycznej w krużgankach franciszkańskich w Krakowie, „Folia Historiae Artium”, 8, 1972, s. 79–81.

46 D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. i oprac. W. ZAKRZEWSKA, P. PACHCIAREK, R. TURZYŃSKI, Warszawa 1990, s. 271–272, 314.

47 Ks. M. BRZOZOWSKI, Teoria kaznodziejstwa, [w:] M. RECHOWICZ (red.), Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2: Od odrodzenia do oświecenia, cz. 2, Lublin 1975, s. 394.


wybierał świętych patronów. Na mechowskim obrazie namaszczony świętymi olejami i wspomagany modlitwą księdza chory wpatruje się w blask świecy, która jak

pochodnia zapalona znaczy światło, wnętrze na duszy naszej, i pokazuje dobrodziejstwa Boskie, próżność świata tego, krótkość żywota naszego doczesnego [...] marność rozkoszy wszystkich, które jako dym na powietrzu giną i niszczeją48.

Bezpośrednie porównanie do symboliki gasnącej świecy jakby wyjęte ze średnio-wiecznej eschatologii śmierci, pełnej pogardy dla spraw doczesnych, zawierają słowa XVIII-wiecznego kaznodziei Rajmunda Tworkowskiego, który pisze:

patrzymy na świece palące się, każda gorejąc umiera, ustawicznie jej ubywa, tak człowiek gore, gore, aż też i zgore, spali się świeca zostaje po niej swąd, smród, perzyna i popiół, toż samo i po człowieku49.

Z czasów powstania Fons Vitae z Mechowa pochodzi wiele przedstawień ars bene moriendi. Leżącemu w łożu towarzyszą postacie świętych patronów, Anioła Stróża, modlących się ludzi oraz księży.

W każdej z opisywanych scen uczestniczą osoby duchowne, przedstawiciele różnych szczebli kapłańskiej hierarchii – diakon, ksiądz (czyli prezbiter), biskup. We wcześniej-szych wiekach sztuka rzadko przedstawiała różne poziomy święceń. Realizacje tych typów ikonograficznych w średniowieczu częściej podejmowała rzeźba niż malar-stwo, np. w archiwoltach portali kościołów50. W okresie średniowiecza i renesansu hierarchia kościelna, zwłaszcza na niższych poziomach święceń, nie wypracowała po-zytywnego modelu kapłana51. Sobór Trydencki bronił hierarchii Kościoła, a społecz-ny prestiż duchowieństwa miał być podniesiony za sprawą lepszego wykształcenia i większego zdyscyplinowania52. Do tego problemu nawiązuje scena przedstawiająca moment święceń kapłańskich na mechowskim malowidle. Osoby duchowne często były prezentowane przez malarzy epoki baroku. Nie był to temat nowy, ale w okre-sie ruchów reformacyjnych, wystąpień przeciwko hierarchii Kościoła, znaczenie tego motywu miało szczególne znaczenie.

Ksiądz uczestniczy też w scenie zaślubin. Zgodnie z postanowieniami Soboru Try-denckiego, który uznał związek małżeński za sakramentalny znak ustanowiony przez Chrystusa, w jego zawarciu uczestniczą kapłan i dwóch świadków53. Celebrowano je

48 J. DREXELIUSZ, Zodyakus albo Droga do wieczności, czyli: Dwanaście znaków przejrzenia do nieba, Wado-wice 1874, s. 1. Por. K. MOISAN-JABŁOŃSKA, Obrazowanie walki dobra ze złem (Polska Sztuka Kościelna Renesan-su i Baroku – Tematy i Symbole. Nauka Kościoła, 3), Kraków 2002, s. 480.

49 R. TWORKOWSKI, Ostatnia umierającego człowieka dyspozycja, Kraków 1754, s. 11.

50 J. POESCHKE, Ordines, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 4, szp. 355.

51 S. LITAK, Organizacja Kościoła w Polsce – parafie w XVI–XVIII w., [w:] M. RECHOWICZ (red.) Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, Lublin 1969, s. 102–103.

52 Służyły temu zakładanie seminariów duchownych i częste wizytacje biskupów, archidiakonów, dzie-kanów. Społecznym prestiżem duchowieństwa, podniesieniem jego życia duchowego zajmowały się też zreformowane zakony. Szczególną rolę w tym względzie odegrało Towarzystwo Jezusowe.

53 Ks. A. BARON, ks. H. PIETRAS (red.), Dokumenty Soborów Powszechnych: tekst łaciński i polski, t. 4: (1511–1870) Lateran V, Trydent, Watykan (Źródła Myśli Teologicznej, 33), Kraków 2004, s. 717.


wewnątrz świątyni przy drzwiach wejściowych, a od XVII w. przy ołtarzu54. W sztukach plastycznych częstym motywem ikonograficznym sceny zawierania małżeństwa jest przedstawienie św. Joachima i św. Anny. Dla katolika przykładem do naśladowania były wizerunki Świętej Rodziny, „doskonałej komunii osób, mężczyzny i niewiasty”55.

W zobrazowaniu Eucharystii, którą „Nieprzyjaciele prawdy, Heretycy, Sakramentarze, Zwingliani, Kalwinowie, odiąć nam [...] chcą”56, uczestniczą przyjmujący sakrament oraz duchowny ubrany w zielony ornat, kolor odradzającego się życia57. W sztukach plastycz-nych Najświętszą Ofiarę przedstawiano już w malowidłach katakumbowych jako chleb. W chrześcijańskiej sztuce średniowiecza bardzo popularny był pelikan, personifikacja Chrystusa i Eucharystii58. Jednak najczęstszym symbolem tego sakramentu było i jest do czasów współczesnych naczynie, kielich mszalny. W malarstwie motyw Najświętszej Ofia-ry znajdujemy w scenach z przedstawieniami cudów eucharystycznych. Ich sprawcami byli św. Antoni Padewski, św. Norbert, św. Bernard z Clairvaux nawracający księcia Wilhel-ma z Akwitanii oraz św. Klara ratująca Asyż przed Saracenami59. Legendę o cudzie eucha-rystycznym powtarza też temat przedstawiający wydarzenia z tzw. mszy św. Grzegorza60.

Scena spowiedzi świętej to zilustrowanie wybrania przez wiernego właściwej drogi pro-wadzącej ku zbawieniu. Spowiednik i penitent zostali namalowani na stojąco wbrew obowiązującym nakazom61. Zapewne podyktowane to zostało względami kompozycji obrazu, gdyż w pozycji klęczącej zostaliby zasłonięci przez pozostałe osoby. Wyznanie grzechów, pokuta, odrzucenie „podszeptów szatana” i powrót do „niebieskiej ojczy-zny” to tematy powracające w sztuce baroku. Teologiczne uzasadnienie przedstawie-nia sakramentu pokuty i nawrócenia człowieka z grzesznego do bogobojnego życia wprowadzał już Stary i Nowy Testament62. Żal za grzechy do XIV w. jest powiązany z publicznymi rytuałami kościelnymi, przywdzianiem pokutniczych szat, biczowaniem się. W liturgicznej formie pokutę określił na nowo Sobór Trydencki. W ikonografii już we wczesnym średniowieczu jej odpowiednikiem były wizerunki Chrystusa Dobrego Pasterza. W średniowieczu pokutę często przedstawiano w formie realnych czynności

54 W. KULIGOWSKI, Miłość na Zachodzie: historia antropologiczna (Etnologia i Antropologia Kulturowa – Uni-wersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 21), Poznań 2004, s. 99.

55 JAN PAWEŁ II, O bezżenności dla królestwa niebieskiego, [w]: IDEM, Mężczyzną i niewiastą stworzył ich: od-kupienie ciała a sakramentalność małżeństwa, Lublin 2008, s. 231.

56 Piotr SKARGA, Kazania o siedmi sakramentach Kościoła s. katolickiego, Kraków 1835, s. 25.

57 D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 122–123; O. HOLL, Farbensymbolik, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 2, Freiburg i in. 1970, szp. 12–13.

58 D. FORSTNER OSB, Świat symboliki chrześcijańskiej, s. 122–123, 246–247.

59 K. MOISAN-JABŁOŃSKA, Obrazowanie walki dobra ze złem, s. 52.

60 J. Ph. DE BORCHGRAVE D’ALTEA, La messe de Saint Grégorie, „Bulletin des Musées Royaux des Beaux Arts”, 8, 1959, s. 33. A. THOMAS, Gregoriusmesse, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 2, szp. 199–202.

61 Obowiązujące i powszechne w tym czasie księgi liturgiczne zwane Agendą Powodowskiego, wydane w Krakowie w roku 1591 i mające wiele wznowień, nakazywały spowiedź w pozycji klęczącej, zob. ks. B. NA-DOLSKI, Leksykon liturgii, Poznań 2006, s. 1393.

62 Ez, 18,21–24; Jl 2, 12–18; Mt, 3,1–4; Mk, 1,1–4, Biblia Tysiąclecia, s. 1000, 1065, 1126, 1159.


wyznaniowych63. Prezentowano grupy żałujących za grzechy, z atrybutami kary za prze-winy, biczem, ubiorem pokutnym. W Niderlandach do XVI w. temat ten był chętnie perso-nifikowany wizerunkiem penitenta z rózgą i dzbankiem wody, symbolem oczyszczenia64. W malarstwie XVII w. często przedstawiano motyw wyboru drogi, powrotu syna mar-notrawnego, zbłąkanej owcy niesionej przez Dobrego Pasterza. Bliskie ikonograficznie tematowi spowiedzi i pokuty były wizerunki św. Jana Nepomucena, którego kult w XVII stuleciu propagował zakon jezuitów65. Zobrazowanie tego tematu to również pokutu-jąca Maria Magdalena, biblijny Dawid lub postać skruszonego, płaczącego św. Piotra66.

Ikonografia najwyższej ofiary przedstawionej w formie grup ludzi zgromadzonych wo-kół postaci Chrystusa znajduje w ikonografii barokowego malarstwa swoją antytezę. Jest nią alegoryczny taniec śmierci. To przedstawienie przyjęło się w XVII-wiecznym malarstwie polskim i zyskało dużą popularność67. Groteskowe, czasem makabryczne obrazy korowodu ludzi i szkieletów symbolizowały przemijanie i tryumf nieuchron-nego końca68. Przeciwstawieniem tej sceny jest Zbawiciel, zwycięzca śmierci, stojący w otaczającej go grupie wiernych i będący źródłem życia wiecznego.

Zobrazowania tematu sakramentów świętych podjął się Rogier van der Weyden w tryptyku Ołtarz Siedmiu Sakramentów w połowie XV w. Widzimy tu ukrzyżowanego Chrystusa we wnętrzu świątyni69. Otaczające Zbawiciela kaplice i nawy kościoła są scenerią dla zaprezentowania świętych sakramentów przedstawionych za pomocą rodzajowych scenek budowanych na podstawie obserwacji codziennego życia. Stają się one symultanicznym wątkiem jednej akcji, określonej wnętrzem kościoła70.

Motyw ukrzyżowanego Zbawiciela umieszczonego w centrum studni wypełnionej krwią znajdujemy w tryptyku Mistyczna kąpiel dusz71, którego autorem jest mistrzz Douai Jean Bellegambe (ryc. 3)72. Tryptyk został wykonany w roku 1525 prawdopo-

63 J. J. M. TIMMERS, Busse, Buss-sakrament, [w:] Lexikon der Christlichen Ikonographie, Bd. 1, Freiburg imBreisgau 1968, szp. 344–345.

64 Ibidem.

65 J. MARECKI, L. ROTTER, Jak czytać wizerunki świętych. Leksykon atrybutów i symboli hagiograficznych, Kra-ków 2009, s. 315–316.

66 Takimi przedstawieniami po Soborze Trydenckim zdobiono konfesjonały.

67 S. KRZYSZTOFOWICZ-KOZAKOWSKA, P. KRASNY, M. WALCZAK, Sztuka Polski, Kraków [2006], s. 83.

68 Np. na obrazie z krakowskiego kościoła bernardynów pw. św. Bernardyna ze Sieny z trzeciej ćwierci XVII w. przedstawiono korowód ludzi i szkieletów, którzy trzymając się za dłonie, tworzą koło, zob. Kościół św. Bernarda ze Sieny (Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, IV: Kazimierz i Stradom, kościoły i klasztory, 1), War-szawa 1987, s. 17). Motyw tańca śmierci pojawiał się nie tylko w malarstwie. Interesującym przykładem re-alizacji tego tematu jest dekoracja sztukatorska w kaplicy Pana Jezusa z kościoła Świętej Trójcy w Tarłowie.

69 Obecnie w Koninklijk Museum voor Schone Kunsten w Antwerpii.

70 M. JANOCHA, Missa in arte polona. Ikonografia mszy świętej w średniowiecznej i nowożytnej sztuce polskiej, Warszawa 1998, s. 29.

71 Obecnie w Musée des Beaux-Arts w Lille.

72 B. FRANCIS, Bellegambe, Jean (I), [w:] Allgemeines Künstlerlexikon. Die bildenden Künstler aller Zeiten und Völker, Bd. 1, München-Leipzig 1994, s. 455.


Ryc.

3. J

ean

BELL

EGA

MBE

, Mis

tycz

na k

ąpie

l dus

z, 1

525,

ole

j na

płót

nie,

Mus

ée d

es B

eaux

-Art

s, Li

lle


dobnie na zlecenie Charles’a Coquin z opactwa d’Anchin. Malarz z Douai jest auto-rem wielu prac będących zobrazowaniem dogmatów religijnych, skomplikowanych zestawień typologicznych i motywów symbolicznych73. Jego prace powstawały pod wpływem arcydzieł szkoły flamandzkiej Jana van Eycka, Rogera van der Weydena i prac tkaczy z Arras74. W centralnym panelu wspomnianego tryptyku umieszczono postać ukrzyżowanego Chrystusa stojącego w basenie wypełnionym krwią. Ta część tryptyku jest bezpośrednią ilustracją metafory miłosierdzia zawartej w słowach pa-pieża Grzegorza Wielkiego: chrześcijanie muszą się kąpać w krwi Zbawiciela, aby zmyć plamę grzechu. W basenie wypełnionym zbawczym płynem znajdują się już Maria Magdalena i Maria Egipska. Pozostali wierni prowadzeni są przez kobiece per-sonifikacje cnót teologicznych, od lewej: miłosierdzia, nadziei i, z pochodnią, wiary, wskazującej drogę grupie świętych niewiast75.

Trudno powiedzieć, czy tryptyk z Lille mógł wpłynąć w jakimś stopniu na motywy ikonograficzne pojawiające się w omawianym malowidle. Bezpośrednią inspiracją do powstania obrazu z Pelplina mogła być natomiast rycina Teodora Gallego76 umieszczo-na w dziele jezuity Jana Davida Veridicus Christianus wydanym w roku 1601 (ryc. 4)77. Przedstawiony jest tam umęczony i zmartwychwstały Chrystus z krzyżem w środku fontanny. Spływa z niej siedem strumyczków symbolizujących sakramenty. Wątek ten, ledwie zasugerowany w rycinie Gallego, malarz gdański rozbudował, nadając mu rys polski i sarmacki.

Innym źródłem, z którego mogła czerpać pracownia Hana, były XVI- i XVII-wieczne grafiki napływające z Niemiec i Niderlandów. Taki szczególny związek z antwerpskimi typografiami frontyspisów Postylli Jakuba Wujka wykazała Anna Treiderowa78. W bo-gatych zbiorach bibliotek cystersów, z którymi współpracował malarz, zapewne znaj-dowały się liczne wzory do naśladowania.

Katolicka doktryna wyjaśniająca liczbę sakramentów i określająca ich znaczenie for-mowała się dość długo79. Ostateczne stanowisko w tej kwestii zajął Sobór Trydencki, wyliczając, że jest ich: „ani więcej ani mniej jak siedem”80. Duchowny z mechowskiej

73 R. GENAILLE, Słownik malarstwa holenderskiego i flamandzkiego, przeł. E. MALISZEWSKA, K. SECOMSKA, War-szawa 1975, s. 20.

74 Ibidem.

75 Na temat tryptyku zob. także H. BOËDEC, Allégorie et spiritualité monastique au début du XVIe siècle : le „Triptyque du Bain mystique” de Jean Bellegambe, [w:] Ch. HECK (red.), L’Allégorie dans l’art du Moyen âge : for-mes et fonctions : héritages, créations, mutations. Actes du colloque du RILMA, Paris 2010, s. 345–370.

76 H. VOLLMER, Galle, [w:] Allgemeines Lexikon der bildenden Künstler: von der Antike bis zur Gegenwart, Bd. 2, Leipzig 1908, s. 105.


78 A. TREIDEROWA, Ze studiów nad ilustracją wydawnictw krakowskich w XVII w. „Rocznik Biblioteki PAN”, 14, 1968, s. 5–41.

79 Ks. B. NADOLSKI, Leksykon liturgii, s. 1340 i n. Ks. T. REROŃ, Sakrament pokuty w dobie Soboru Trydenckiego. Studium historyczno-moralne (Rozprawy Naukowe PWT we Wrocławiu, 44), Wrocław 2002, s. 48–50.

80 S. GŁOWA, I. BIEDA, Breviarium Fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, Poznań 20004, s. 47.


Ryc. 4. Teodor GALLE, ilustracja do dzieła Jana Davida Veridicus Christianus, Antwerpia, 1601.Ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie


świątyni przypominał o ich ważności wiernym, a w tym dziele wspomagała go iko-nografia opisywanego dzieła. Przedstawienie Syna Bożego i zobrazowanie siedmiu sakramentów świętych to działanie o charakterze wychowawczym i propagando-wym. Uproszczenia i schematyzacja postaci nie szkodzą ukrytym głębokim treściom religijnym obrazu. Parafianin mechowskiej świątyni z pewnością bez trudu rozpozna-wał scenę bierzmowania umieszczoną w dolnej części kompozycji prawie centralnie obok ceremonii chrztu. Skomplikowana symbolika ofiary Chrystusa, „źródła wody życia płynącej z tronu Boga i Baranka”81, zostaje w prosty sposób wytłumaczona.

Omawiany obraz, którego czas powstania określa się na drugą połowę XVII w., nie był integralną częścią ołtarza głównego. Został tam umocowany w miejsce płaskorzeźby Ofiara Abrahama w trakcie prac konserwatorskich przeprowadzonych przez Barbarę Szczypiorską w latach 1965–196682. Prawdopodobnie ołtarz główny został przenie-siony z kościoła św. Jakuba w Oliwie, położonego przy dawniejszym kościele klasztor-nym. W drugiej połowie XVII w. w przyklasztornej świątyni wymieniano wyposażenie, co zbiega się w czasie z powstaniem kościoła w Mechowie83. Fakt ten niestety nie uła-twia wyjaśnienia kwestii powstania omawianego malowidła. Nic nowego nie wno-szą też sprawozdania z wizytacji kościelnych przeprowadzonych na przełomie XVII i XVIII w. przez archidiakonów pomorskich na zlecenie biskupów. Więcej szczegółów dotyczących prac malarskich znajdujących się w Mechowie dostarczyła relacja wi-zytacyjna przeprowadzona przez archidiakona Bazylego Złockiego na zlecenie bpa Antoniego Kazimierza Ostrowskiego w lutym roku 176684. W protokole wizytacyjnym czytamy, że w świątyni były cztery ołtarze (trzy z nich w prezbiterium), feretrony oraz 16 obrazów, których tematyki duchowny nie wymienia.

Przy próbie ustalenia czasu namalowania dzieła cenną informacją pomocniczą może być analiza kostiumologiczna postaci. Obraz z mechowskiej świątyni reprezentuje nurt rodzimy, daleki od wzorów kosmopolitycznych. Pojawiający się tu przedstawi-ciele mieszczaństwa i szlachty ubrani są w polskie stroje85. Spostrzeżenie to, zakła-dając oryginalność i aktualność malowidła, możne pomóc doprecyzować czas jego powstania, chociaż do kwestii tej należy podchodzić ostrożnie, gdyż szlachecki ubiór narodowy w okresie jego największego rozpowszechniania przechodził wiele zmian.

Przynależność do spadkobierców wojowniczych Sarmatów w XVII w. zobowiązywała do noszenia odpowiedniego stroju86. W końcu XVI stulecia rozpoczął się w Polsce

81 H. de BORCHGRAVE, Chrześcijaństwo w sztuce, przeł. H. ANDRZEJEWSKA, Warszawa 19892, s. 27.

82 WUOZ Gdańsk, DZR, B. SZCZYPIORSKA, Dokumentacja konserwatorska, mps, s. 4–5.

83 M. WOJCIECHOWSKA, Dokumentacja konserwatorska, s. 5.

84 Z. KROPIDŁOWSKI, Dobra materialne, wyposażenie i dochody parafii, duchowieństwa i służby kościelnej de-kanatu puckiego w okresie staropolskim (Kolekcja „Universitas Gedanensis”, 7), Gdańsk 2007, s. 156–163.

85 M. SKRUDLIK, Życie i dzieła malarza bernardyńskiego O. Franciszka Lekszyckiego, Sandomierz 1916, s. 65, za: W. TOMKIEWICZ, Aktualizm i aktualizacja w malarstwie polskim XVII wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 13, 1951, 1, s. 8.

86 J. CHRÓŚCICKI, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668 (Idee i Sztuka. Studia z dziejów sztuki i doktryn artystycznych), Warszawa 1983, s. 128–133.


proces ujednolicania się ubiorów szlacheckich, opartych na wzorach orientalnych87. W połowie XVII w. wyobrażenie o idealnym wizerunku utożsamiano z noszeniem kontuszy i żupanów88. Ten ubiór „pyszny, wytwornością bogaty, wygodny, okazały, z potrzebą wojenną zgadzający się”89 wrósł głęboko w obyczaj i był świadectwem dobrego gustu. Zgodnie z obowiązującą modą ubrany jest szlachcic występujący w scenie chrztu, okryty delią – płaszczem najczęściej podbijanym futrem, zapinanym w XVII stuleciu za pomocą ozdobnych pętlic90. Delia (znana też jako delijka lub nasu-wień) słynęła z ozdobnego kołnierza, który „tem zdobniejszy im większy”91. Właśnie taki ma szlachcic przyjmujący komunię w zobrazowaniu Eucharystii. W opisywanym obrazie okrycie Sarmaty obecnego przy chrzcie ma krótszy kołnierz, modny do lat 30. XVII w.92 Być może jest to ferezja, płaszcz podobny do delii, o krótkim kołnierzu, który w XVII stuleciu wyparł z mody delijkę i stał się strojem reprezentacyjnym. Pod płasz-czem można dostrzec zapinany na ozdobne złote guziki żupan; charakterystyczny połysk wskazuje, że wykonano go z jedwabiu93. Ta część garderoby upowszechniła się w drugiej połowie XVI w.94 Niezbędnym składnikiem stroju narodowego Sarma-ty było specyficzne obuwie. Na naszym obrazie u opisywanej postaci widać jeden, prawy but. Jest koloru żółtego i nie ma obcasa. Do XVIII w. ten element obuwia za-stępowano podkówkami. Widoczny na obrazie but jest wąski, dopiero w XVIII w. jego przednią część rozszerzono95.

Wszyscy uwiecznieni na mechowskim obrazie przedstawiciele rycerskiego stanu mają odkryte głowy i wysoko podgolone włosy. Relacje cudzoziemców odwiedza-jących Polskę w XVI stuleciu potwierdzają przejmowanie przez szlachtę tego ko-zacko-tatarskiego obyczaju. Moda ta nie była wówczas nowością, ale jeszcze się nie upowszechniła, skoro w początkach XVII w. pisano, że zwyczaj ten jest czymś obcym i „Nie bywało u przodków naszych [...] takich łbów wygolonych”96. Już jednak w po-łowie XVII w. golone głowy były obowiązkowym elementem sarmackiej elegancji97.

87 P. MROZOWSKI, Orientalizacja stroju szlacheckiego w Polsce na przełomie XVI i XVII w., [w:] E. KARWOWSKA (red.), Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 1983, s. 243.

88 I. TURNAU, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991, s. 45; Encyklopedia Staropolska, t. 2, Warszawa 19784, s. 788–789.

89 Ł. GOŁĘBIOWSKI, Ubiory w Polszcze od czasów najdawniejszych aż do chwil obecnych sposobem ułożone i opisane, Warszawa 1830, s. 4.

90 I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 19.

91 Ł. GOŁĘBIOWSKI, Ubiory w Polszcze, s. 143.

92 I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 18; EADEM, Słownik ubiorów: tkaniny, wyroby pozatkackie, skóry, broń i klej-noty oraz barwy znane w Polsce od średniowiecza do początku XIX w., Warszawa 1999, s. 864.

93 W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie, s. 128.

94 I. TURNAU, Ubiór narodowy, s. 18.

95 Ibidem, s. 55.

96 J. HERBURT, Statua i przywileje koronne..., wyd. M. SZARFFENBERG, Kraków 1570, s. 18–19, za: P. MROZOWSKI, Orientalizacja stroju szlacheckiego, s. 255.

97 W. ŁOZIŃSKI, Życie polskie, s. 116.


Z tej krótkiej analizy szlacheckiej mody na mechowskim obrazie wynika, że jej od-zwierciedleniem mogą być stroje „panów braci” prawdopodobnie z połowy XVII stu-lecia. Czy te informacje pozwolą zlokalizować obraz w przestrzeni czasowej?

Z jednej strony, zakładając wierność mistrza w dokumentowaniu cech kultury mate-rialnej, panujących obyczajów, mody, możemy traktować walory ikonograficzne nar-racji malarskiej dotyczącej historii ubioru jako cenną podpowiedź dotyczącą czasu powstania dzieła. Z drugiej nie znamy pozostałych prac anonimowego malarza i nie możemy dokonać ich porównania, aby ocenić jego umiejętności dokumentowania kultury materialnej. Dlatego na tym etapie badań dotyczących pracy „mistrza z Me-chowa” nie można potwierdzić na podstawie analizy kostiumologicznej wcześniej-szych ustaleń dotyczących datowania obrazu. Ponieważ w istniejących materiałach źródłowych nie ma dokumentu potwierdzającego czas powstania mechowskiej pra-cy, musimy kwestię tę pozostawić otwartą.

Niewątpliwie malowidło należy wiązać z dalekim wpływem warsztatu malarskiego Hermana Hana. Wskazują na to charakterystyczne dla tego mistrza szczegóły kom-pozycyjne, średniowieczna typologia i ikonografia, w której prawie zawsze widzimy sceny wielofigurowe, stanowiące jedność z pozostałymi elementami malowidła. Człowiek jako jednostka nie figuruje. Cechą charakterystyczną twarzy malowanych w pracowni Hana były duże, ciężkie i wyraźnie malowane powieki98. Autorem me-chowskiej Fons Vitae mógł być bliżej nie określony warsztat gdański lub zakonny. Skomplikowane treści ikonograficzne wskazują na udział jezuitów w powstawaniu malowidła. Cystersi, reformując się w końcu XVI w., korzystali z pomocy prawników i teologów jezuickich99. Portrety zakonników pojawiają się w innych pracach ma-larskich z tego okresu obok wizerunków fundatorów. To z ich wskazówek mógł korzystać autor naszego malowidła. Cała kompozycja namalowana jest na sza-rym jednolitym tle. Brak w niej wyraźnego (jak w dziełach Hana) źródła światła, pochodzi ono jakby z zewnątrz, od strony widza100. Pewien schematyzm, fron-talność i surowość przedstawienia stosowane w sztuce sakralnej zaangażowanej w walkę z innowiercami słusznie nazywano pierwszym stylem kontrreformacji. Cechowały go powaga i prostota właściwe kompozycjom gotyckim101; malarz, „nie dbając o symetrię”102 i używając form skromnych i niewysilonych, tłumaczył w prosty sposób treść dzieła sztuki. Na obrazie z Mechowa (tak jak na pelpliń-skim pierwowzorze) zagadnienia kolorystyczne są podporządkowane rysunkowi, a niewielka powierzchnia deski nie jest proporcjonalna do tak bogatego w treści ikonograficzne tematu.

98 M. PAŹDZIOR, Nieznany obraz „Koronacja Najświętszej Marii Panny” z XVII w., dzieło pracowni Hermana Hana, „Biuletyn Historii Sztuki”, 29, 1967, 1–2, s. 464–479.

99 S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. 1, Kraków 1904, s. 487.

100 Tak jak w Ukrzyżowaniu z kaplicy Wejherów w kościele św. św. Apostołów Piotra i Pawła w Pucku.

101 M. REYMOND, De Michel-Ange à Tiepolo (Imago mundi), Paris 1912, s. 42.



Dzięki właściwie przeprowadzonym zabiegom konserwatorskim i rekonstrukcyj-nym malowidłu przywrócono dotychczas słabo widoczne fragmenty kompozycyj-ne. Dzięki temu możemy podchodzić do oceny umiejętności warsztatowych autora nie tak surowo, jak uczynił to J. S. Pasierb. Pomimo pewnych koniecznych uprosz-czeń uderza drobiazgowość w opracowaniu szczegółów stroju i postaci, zwłaszcza pierwszego planu. Malarz umiejętnie posługiwał się pędzlem, malując laserunkami wielowarstwowo. Niektóre fragmenty malowidła pokryte są bardzo cienką warstwą farby, aby wykorzystać kolor szarego podkładu. Barwa w pełni realizuje funkcję znaczeniową i estetyczną. Stwarza iluzję przestrzeni, bliższego i dalszego planu, a padające od strony widza światło kształtuje bryłę postaci i przedmiotów. Kolor jest właściwie dobrany do charakteru obrazu. W postaciach pierwszego planu wi-dać wyraźny dukt pędzla, załamujący fakturę pod różnymi kątami. W pozostałych partiach obrazu widać jednolitą grubość używanej farby, co może oznaczać jego oryginalność i brak późniejszych poprawek i domalowań. Aktorzy przedstawienia wysunięci są na plan pierwszy dzięki pozostawieniu szarego obojętnego tła. Pomi-mo podobieństw postaci, np. kobiet w przedstawieniu sakramentów chrztu i mał-żeństwa, osoby te zachowują zróżnicowane indywidualne rysy (nosy, czoła) i nie są szablonowe.

Obok dzieł ważnych i wyznaczających wysokie standardy istniało malarstwo plebej-skie. Sztuka przemawiająca do mas zgodnie z założeniami kontrreformacji nie mogła używać złożonej manierystycznej metafory i skomplikowanej emblematyki103. Po-sługiwała się więc powszechnie znanymi i zrozumiałymi skrótami i uproszczeniami. Pomimo tego powstawały prace malarskie interesujące pod względem kompozycyj-nym. Biorąc pod uwagę takie założenie, obraz z Mechowa należy analizować przez pryzmat takich prac jak: Koronacja NMP z Buczka Wielkiego104, Koronacja NMP z Jeże-wa105 czy Złożenie do grobu z predelli w kaplicy Wejherów w kościele św. św. Aposto-łów Piotra i Pawła w Pucku – obrazów, które może nie prezentują najwyższych walo-rów artystycznych, ale mają wartość ikonograficzną i teologiczną istotną dla Kościoła potrydenckiego.

Interesujący obraz Fons Vitae z Mechowa jest jedynym malowidłem na Pomorzu Gdańskim naśladującym dzieło z Pelplina. Praca podejmuje temat kluczowy dla Kościoła katolickiego, jest wyrazem refleksji teologicznej nad poszczególnymi sa-kramentami i obrony zakwestionowanej przez reformację nauki katolickiej o sakra-mentach.

103 M. WALICKI, W. TOMKIEWICZ, A. RYSZKIEWICZ, Malarstwo polskie. Manieryzm, Barok, Warszawa 1971, s. 13.

104 O kompozycji obrazu, treściach ikonograficznych i analizie formalnej pisał obszernie M. PAŹDZIOR, Nieznany obraz „Koronacja NMP z XVII w.”, „Biuletyn Historii Sztuki”, 30, 1968, 4, s. 463–481, zaliczając do prac warsztatu Hermana Hana obrazy: Madonna na smoku z kościoła w Dębrznie, Zwiastowanie z kościoła w Tucznie czy Złożenie do grobu z kościoła w Pucku.

105 J. TYLICKI, J. FLIK, J. OLSZEWSKA-ŚWIETLIK, Koronacja Najświętszej Marii Panny z kościoła pw. św. Trójcy w Je-żewie. Domniemany obraz Hermana Hana w świetle badań historycznych i technologicznych, „Ochrona Za-bytków”, 2003, 3/4, s. 73–79.


Działający na zlecenie cysterskiego mecenasa warsztat malarski wpisuje się w baro-kową polską religijność przenikającą niemal wszystkie dziedziny życia, zawiłą, prze-siąkniętą nadmierną dewocją, często obliczoną na pokaz106. Obraz, odwołując się do codziennego życia XVII-wiecznej Rzeczypospolitej, jest przykładem rodzimego, a nie importowanego malarstwa potrydenckiego, przypomina rodzaj mnemotech-nicznej mapy dla zbłąkanych myśli. Idea jest jakby zaczerpnięta ze sformułowanego przez Franciszka Borgię jezuickiego postulatu o całkowitej klarowności obrazu107. Mechowską kopię pelplińskiego Fons Vitae można też traktować jako znak nowego, inaczej działającego zakonu cystersów, odstępującego od kontemplacyjnych zało-żeń z XII i XIII w.; zakonu będącego pod silnym wpływem jezuitów, który zdecydował się na prowadzenie posługi duchowej w swych kościołach parafialnych i filialnych, otwierając jednocześnie dla działalności duszpasterskiej własne kościoły klasztorne.

Pomorze Wschodnie było specyficznym terenem, zurbanizowanym, o znacznych od-rębnościach narodowościowych, społecznych i obyczajowych. W dobie potrydenc-kiej myśli reformatorskiej cystersi stanęli przed trudnym zadaniem przystosowania się do aktualnych potrzeb społeczności chrześcijańskiej. Porzucili dla nowej aktyw-ności duszpasterskiej ograniczenia klauzurą i rozwinęli ideę clerici regularis, wykorzy-stując doświadczenia zakonów żebraczych108.

Tekst ten zaledwie dotyka tematu motywów ikonograficznych, formalnych i histo-rycznych malowidła z Mechowa. Jest przypomnieniem istnienia w małych zapomnia-nych świątyniach dzieł wykonanych z inicjatywy cysterskich mecenasów i poruszają-cych istotne dla historii Kościoła zagadnienia. Malowidła te, przeznaczone dla małych, często filialnych kościołów, służyły przybliżeniu życia sakramentalnego, a ich główni aktorzy wydają się ubrani według wskazań ówczesnych wilkierzy, które określały szczegóły strojów mieszkańców miast i wsi. Obrazy wykonane przez artystów nie-posiadających akademickich umiejętności nie tyle zawierają informacje o wpływach szkoły lub warsztatu bliżej określonego mistrza, ile są wyrazem nowej duchowości Kościoła tryumfującego, pokrywającej się z kształtującym się nurtem pobożności charakterystycznej zwłaszcza dla społeczności lokalnej, kaszubskiej, odpowiedniej dla jakości i trudów życia codziennego, swoistych wierzeń i lokalnych zwyczajów.

106 T. GLEMMA, Kościół w Polsce w okresie reformy trydenckiej. Przyjęcie reformy trydenckiej w Kościele pol-skim, [w:] B. KUMOR, Z. OBERTYŃSKI (red.), Historia Kościoła w Polsce, t. 1: Do roku 1764, cz. 2: Od roku 1506, Poznań-Warszawa 1974, s. 199.

107 M. OSSOWSKI, Bożonarodzeniowe predelle jako wczesny przykład recepcji jezuickiej teologii obrazu oraz zagadka narodzin baroku, [w:] IDEM (red.), Herman Han. Mistrz światła i nokturnu. Narodziny baroku w malar-stwie dawnej Rzeczpospolitej, Pelplin 2008, s. 109.

108 J. KŁOCZOWSKI, Zakony męskie w Polsce w XVI–XVIII w., [w:] IDEM (red.), Kościół w Polsce, t. 2: Wieki XVI–XVII (Studia nad Historią Kościoła Katolickiego w Polsce), Kraków 1969, s. 506.



O malowidle Chrystus jako „Fons Vitae” z pocysterskiegokościoła parafialnego św. św. Jakuba Starszego i Mikołaja Biskupa

w Mechowie koło Pucka

Streszczenie

Tekst nawiązuje do kulturowego dziedzictwa pozostawionego przez cystersów na Pomorzu Gdańskim. Zakon-nicy byli mecenasami sztuki, inicjatorami powstania wielu prac malarskich. Ich działalność miała szczególne znaczenie po Soborze Trydenckim, kiedy Kościół docenił rolę przekazu ikonograficznego jako medium w pro-pagandzie wiary katolickiej. Za św. Tomaszem z Akwinu przypomniano funkcję dydaktyczną obrazów, pełnią-cych dodatkowo w świątyniach funkcje dekoracyjne. W okresie reformacji malarstwo musiało przemawiać do wiernych, ponieważ innowiercy podważali dogmaty wiary i unieważniali rolę sztuki w świątyni. Po Soborze Trydenckim cystersi rozpoczęli pracę duszpasterską wśród wiernych. Nowa aktywność, obrona dogmatów wia-ry, potrzebowała współpracy ze sztuką.

Do realizowania swoich planów cystersi angażowali wybitnych malarzy. Należał też do nich mala rz gdański Her-man Han. Wytwory warsztatu tego mistrza znalazły wielu naśladowców. Jego kopiści tworzyli w manierze cech określanych jako szkoła Hermana Hana. Jednym z jej dzieł jest obraz Chrystus jako „Fons Vitae” z ołtarza Siedmiu Sakramentów w cysterskim kościele w Pelplinie. Jego treść w sposób symboliczny przedstawia ścisły związek pomiędzy męką Chrystusa a udzielanymi przez Kościół sakramentami i była odpowiedzią na kwestionowanie roli sakramentów przez innowierców.

Kopią tej pracy jest obraz z kościoła parafialnego w Mechowie, miejscowości położonej niedaleko Pucka i daw-niej leżącej w granicach cysterskiego dominium. Temat Chrystusa przedstawianego jako źródło życia nie wzbu-dzał zainteresowania historyków sztuki, nie dokonano dotychczas analizy stylistycznej ani historycznej dzieła. Autor podejmuje wątek mechowskiej repliki, próbując wyjaśnić źródła ikonograficzne zobrazowanych postaci, ustalić historię dzieła, ocenić jego wartość artystyczną. Obraz wzbudził zainteresowanie autora artykułu, po-nieważ jest dowodem funkcjonowania nowej aktywności zakonników nie tylko w dużych aglomeracjach miej-skich. Tekst przypomina o istnieniu w małych, często zapomnianych świątyniach dzieł wykonanych z inicjatywy cysterskich mecenasów i poruszających istotne dla historii Kościoła zagadnienia.

Słowa kluczowe

Pomorze, Mechowo, cystersi, kontrreformacja, barok, malarstwo, ikonografia, Jezus Chrystus, sakramenty





On the painting Christ as “Fons Vitae” from the former Cistercian parish church of St. James the Greater and St. Nicholas in Mechowo near Puck

Summary

The article approaches the issue of the cultural heritage of the Pomerelia Cistercians. The monks were patrons of art and initiated the creation of numerous paintings. Their activity gained particular importance following the Council of Trent, when the Church acknowledged the role of the iconographic expression as a medium for the propagation of the Catholic faith. Drawing on Thomas Aquinas’s thought, it revived the notion of the didac-tic function of paintings, which at the same time served decorative purposes in churches. In the Reformation period, painting had to appeal to the faithful because the dissenters questioned the dogmas of faith and the role of art in temples. After the Council of Trent, the Cistercians initiated pastoral work among the faithful. The new activity – the defense of the dogmas of faith – required collaboration with the world of arts.

In order to carry out their plans, the Cistercians engaged the services of outstanding painters, among them Gdańsk-based Herman Han. The works from this master’s workshop found many imitators. His copyists’ style exhibited characteristics referred to as the school of Herman Han. Among its works there is a painting titled Christ as “Fons Vitae” from the Seven Sacraments altar in the Cistercian church in Pelplin. The paintings content symbolically illustrates the close relationship between Christ’s Passion and the Church’s sacraments, and was meant to be a response to the dissenters’ questioning of the role of sacraments.

The painting in question has a copy: a painting at the parish church in Mechowo, a village near Puck, formerly located within the boundaries of the Cistercian dominion. The motif of Christ represented as a spring of life has not received art historians’ attention; no stylistic or historical analysis of the work has been made so far. The author approaches the issue of the Mechowo replica, endeavouring to explain the iconographic sources ofthe depicted figures, determine the history of the painting, and assess its artistic value. The painting attracted the author’s attention, since it evidences a new form of monks’ activity, not exclusively in municipal centres. Thearticle reminds the readers of the existence of works commissioned by Cistercian patrons, important forthe history of the Church, kept in small, often obscure temples.

Keywords

Pomerelia, Mechowo, Cistercians, Counter-Reformation, Baroque, painting, iconography, Jesus Christ, sacra-ments


Jacek PARTYKASekcja Starych Druków, Oddział Zbiorów SpecjalnychBiblioteka Jagiellońska

Disiectarum bibliothecarum membra. Pozostałości polskich księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie:

droga do Biblioteki Jagiellońskiej*

Jesienią roku 2013 zbiór starych i nowych druków przechowywanych w klasztorze kamedułów w Bieniszewie w pobliżu Kazimierza Biskupiego znalazł się w wydzie-lonym magazynie Biblioteki Jagiellońskiej. Impulsem, który doprowadził do tych przenosin, była zorganizowana przez Bibliotekę Jagiellońską w lutym 2013 r. konfe-rencja pt. Księgozbiór oo. kamedułów z Bielan w Bibliotece Jagiellońskiej. Komplekso-we i wszechstronne zabezpieczenie, opracowanie i udostępnienie1. Miała ona na celu podsumowanie wszystkich działań, w których wyniku niezwykle duży, bardzo cenny i pod wieloma względami unikatowy księgozbiór kamedulski znalazł schronienie, na prawach depozytu, w murach najstarszej polskiej biblioteki2. Konferencja pokazała również, że Biblioteka Jagiellońska posiada niezwykle duże możliwości i odpowiedni zasób ludzki, żeby w kompetentny i profesjonalny, a przede wszystkim wszechstron-ny sposób zabezpieczyć tak dużą kolekcję. W specjalnie wydzielonym magazynie spoczęło kilkanaście tysięcy druków3, a Biblioteka Jagiellońska stała się prawdopo-


1 Konferencja odbyła się przy współudziale i z pomocą o. Marka Szeligi, przeora w klasztorze kamedułów na krakowskich Bielanach. Towarzyszyła jej pierwsza w Polsce wystawa kamedulskich starodruków pocho-dzących z krakowskiego eremu. Konferencję zorganizował piszący te słowa, jako ówczesny wicedyrektor Biblioteki Jagiellońskiej ds. zbiorów specjalnych, a zarazem wieloletni kierownik zespołu i koordynator prac związanych z szeroko pojętym zabezpieczeniem, skatalogowaniem i udostępnieniem księgozbioru kamedułów z krakowskich Bielan.

2 W przypadku starych druków, tłoczonych bądź co bądź w nakładach od kilkuset do kilku tysięcy eg-zemplarzy, można mówić o unikatach tak długo, jak długo nie odnajdzie się inny egzemplarz danego dzie-ła. W odniesieniu do kilkunastu co najmniej pozycji z bielańskiego księgozbioru można stwierdzić, iż nie zostały one odnalezione w żadnym z dostępnych katalogów; zob. J. PARTYKA, The Camaldolese monastery library now in the Jagiellonian Library OPAC. New dimension and new perspectives, „Kniha” 2014 (w druku).

3 Dokładnie rzecz ujmując: 11 tys. woluminów (14 tys. jednostek bibliograficznych), w tym 10 tys. sta-rych i 4 tys. nowych druków. Jeszcze w roku 2011, w trakcie opracowania, szacowano wielkość kolekcji na 12,5–13 tys. jednostek. Zob. J. PARTYKA, Księgozbiór z Bielan w Bibliotece Jagiellońskiej. Zabezpieczenie

198 Jacek PARTYKA

dobnie największym repozytorium bibliotecznych zbiorów kamedulskich w Polsce4. Bardzo szybko miało się jednak okazać, że – jak to często bywa – zakończenie jedne-go projektu stanowi początek nowego przedsięwzięcia.

Bezpośrednio po konferencji z piszącym te słowa skontaktował się o. Jakub Mućko, superior klasztoru kamedułów w Bieniszewie, który zaproponował, żeby Biblioteka Jagiellońska w identyczny sposób, czyli na prawach depozytu, zabezpieczyła w swo-ich magazynach również druki z wielkopolskiego klasztoru kamedułów. Zbiór dru-ków, jak poinformował przedstawicieli dyrekcji przełożony klasztoru, przechowywa-ny był w osobnym, stale zamkniętym pomieszczeniu, do którego nie miały dostępu osoby postronne ani nawet mieszkający w pustelni mnisi. Informacja o zbiorze dru-ków przechowywanych w Bieniszewie wzbudziła zaciekawienie, ponieważ tamtejszy klasztor przeżył tak wiele dziejowych zawirowań, był tak wiele razy niszczony, grabio-ny, plądrowany i dewastowany, iż nie mogło być wątpliwości, że na pewno nie mamy do czynienia z pierwotnym księgozbiorem bieniszewskim5. Fakt przechowywania tam zbioru druków nie był jednak nieznany, choćby ze względu na fakt publikacji zdjęć Annales Camaldulenses z biblioteki eremu6.

Upowszechniona przez Polską Agencję Prasową informacja o zakończeniu prac nad księgozbiorem z Bielan i możliwym przeniesieniu do Krakowa również biblio-teki z Bieniszewa wywołała szybką reakcję kilku lokalnych i regionalnych instytucji kultury, które zaoferowały kamedułom otoczenie opieką kolekcji i przechowanie jej w swoich magazynach. Nie chcąc wymieniać tutaj odnośnych instytucji ani w żaden sposób umniejszać ich kompetencji, warto tylko zauważyć, iż Biblioteka Jagielloń-ska miała nad nimi swego rodzaju przewagę niemal niemożliwą do zniwelowania. Przede wszystkim już sprawowała profesjonalną opiekę nad największym w Polsce, wydzielonym i bezwzględnie identyfikowalnym księgozbiorem kamedulskim. Po drugie, o czym wspomniano powyżej, konferencja podsumowująca owo wcześ-

i konserwacja, zasób, udostępnianie. Komunikat o stanie opracowania – czerwiec 2011, „Folia Historica Cra-coviensia”, 17, 2011, s. 263.

4 Księgozbiór kamedułów w Bibliotece Jagiellońskiej, artykuł dostępny online: www.naukawpolsce.pap.pl (dostęp: 30 IV 2014 r.).

5 „Szczególnie ciężkie chwile przeżył klasztor w 1772 roku [...]. Skromny majątek klasztorny został do-szczętnie zrabowany i rozkradziony”, S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska. Zarys dziejów, Konin 2000, s. 44. Wielki miłośnik i znawca kamedułów pisał 140 lat temu: „Suprymowany r. 1819 [erem w Bieniszewie] długo stał bez wszelkiej opieki i dozoru [...]. Z dawnego klasztoru sterczą jeszcze mury z bramami a za temi rozwalinami widać zapadłe domki, niegdyś chatki pustelnicze kamedułów”, L. ZAREWICZ, Zakon kamedułów, jego fundacye i dziejowe wspomnienia w Polsce i Litwie. Przeważnie według źródeł rękopiśmiennych archiwum OO. Kamedułów w Bielanach przy Krakowie, Kraków 1871, s. 40. Dzieła zniszczenia dopełnili rozlokowani tam od roku 1940 członkowie Hitlerjugend: „Na koniec swojego pobytu w Bieniszewie, w styczniu 1945 roku [...] podpalili wszystkie budynki klasztorne, w kościele powybijali wszystkie szyby, wywalili wszystkie drzwi i podpalili wnętrze kościoła”, S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska, s. 54.

6 G. B. MITTARELLI, A. COSTADONI, Annales Camaldulenses Ordinis Sancti Benedicti [...], Tomus Primus (–Nonus), Venetiis 1755–1773; Annales stanowią jedno z podstawowych źródeł do badania dziejów zakonu kamedu-łów od czasu jego powstania aż do drugiej połowy wieku XVIII; zdjęcie przedstawiające półkę ze stojącymi na niej tomami Roczników Kamedulskich zostało zamieszczone w S. PASZEK, L. RUTECKI, Pustelnia bieniszewska, s. 29.

Pozostałości polskich księgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie 199

niejsze przedsięwzięcie stanowiła niezbywalny dowód, iż Biblioteka Jagiellońska jest w stanie przeprowadzić takie działanie na wszystkich możliwych poziomach: logistyki, magazynowania, konserwacji, katalogowania, opracowania i upowszech-nienia.

W maju 2013 r. piszący te słowa wraz z dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej złożyli wizytę w klasztorze i przeprowadzili wizję lokalną magazynu, w którym przechowy-wane były druki. Mieścił się on na poddaszu nad refektarzem, w niewielkim zamy-kanym na dwa zamki patentowe pomieszczeniu, nieogrzewanym i nieposiadającym dostatecznej wentylacji, co sprawiało, że zbiory były narażone na znaczne różnice temperatury – w zimie było tam mroźno, a w lecie aż nazbyt gorąco. Pomieszczenie było niskie, dlatego druki spoczywały na niewysokich, gęsto ustawionych regałach, pomiędzy którymi pozostawała tylko niewielka przestrzeń robocza. Operując wielko-ściami szacunkowymi, a dokładniej mnożąc średnią liczbę półek na regale przez śred-nią liczbę książek na półce, można było domniemywać, że w pomieszczeniu znajduje się około 1,5 tys. woluminów. W czerwcu 2013 r., kiedy do Biblioteki Jagiellońskiej zostały przesłane kopie inwentarzy księgozbioru klasztornego, można było z nimi po-równać te pierwsze szacunkowe obliczenia, co pozwoliło na ich skorygowanie i osza-cowanie wielkości zbioru na około 2 tys. woluminów.

Przełożony klasztoru, o. Jakub Mućko, zdając sobie sprawę, że nie są to warunki odpo-wiednie do bezpiecznego przechowywania kolekcji druków, już wcześniej planował przeniesienie księgozbioru do innego, właściwszego pomieszczenia, lecz z różnych względów nie było to możliwe. Tymczasem w Bibliotece Jagiellońskiej od kilku już lat istniał wydzielony magazyn księgozbioru kamedułów, przygotowany według precyzyjnych wytycznych konserwatorów, który chronił 11 tys. woluminów przewie-zionych z krakowskich Bielan7. Co więcej, w tym pomieszczeniu była jeszcze wystar-czająco duża przestrzeń magazynowa, by pomieścić zawartość całego zbioru z Bie-niszewa.

Obie zainteresowane strony poczyniły wstępne ustalenia dotyczące ewentualnych przenosin. Jedyne, co pozostało, to czekać na zgodę majora, czyli przełożonego ge-neralnego zgromadzenia kamedułów, Don Eliasa Castillo Zarate. Zgoda nadeszła z Frascati8 w okresie wakacyjnym; w ostatnich dniach września 2013 r. z Biblioteki Jagiellońskiej wyjechał minikonwój złożony z dwóch samochodów i pięciu osób9.

7 J. PARTYKA, Księgozbiór z Bielan, s. 259–260.

8 We Frascati pod Rzymem znajduje się dom generalny Kongregacji Eremitów Kamedułów Góry Koron-nej i tam mieszka przełożony generalny.

9 Z pogranicza anegdoty, jakkolwiek w pełni prawdziwy jest fakt, że poza kierowcą ciężarówki bieni-szewską kolekcję spisywali, pakowali i transportowali następujący czterej pracownicy merytoryczni Biblio-teki Jagiellońskiej: dwaj wicedyrektorzy i dwaj kierownicy. Nie wydaje się, by można było mieć wątpliwo-ści, iż księgozbiór z Bieniszewa był i jest ważny dla Biblioteki Jagiellońskiej. Było to również swego rodzaju nawiązanie do tradycji zapoczątkowanej niemal 70 lat wcześniej przez niezwykłego skądinąd człowieka, jakim był dr Stanisław Sierotwiński, jeden z najwybitniejszych znawców książki po roku 1945. Otóż bez-pośrednio po zakończeniu II wojny światowej dr Sierotwiński – jako pracownik Biblioteki Jagiellońskiej,

200 Jacek PARTYKA

Podstawowym narzędziem, które posłużyło do ewidencji i kontroli poszczególnych woluminów, były trzy inwentarzowe księgi klasztorne. Księga inwentarzowa, którą możemy umownie nazwać pierwszą, ponieważ wpisy w niej są najdawniejsze, rozpo-czyna się od daty 12 X 1981 r., a kończy na dacie 22 X 1981 r. Zarejestrowano w niej 178 pozycji; w przypadku każdego druku podano jego autora, tytuł i skrócony adres wydawniczy. Druga księga inwentarzowa to w istocie katalog topograficzny druków, w którym uszeregowano poszczególne dzieła według sygnatur, od sygnatury A.I.1 do M.II.26. Chociaż inwentarz ów różni się od poprzedniego, to chronologicznie stanowi księgę drugą, ponieważ wpisy w nim prowadzone są od 8 II 1984 r. Następną księgę inwentarzową, choć napis na niej głosi II księga inwentarzowa Starodruków Biblioteki OO. Kamedułów w Bieniszewie, w rzeczywistości można traktować jako trzecią. Na jej pierwszych kilkunastu kartach znajduje się 201 wpisów inwentarzowych, od karty 11a natomiast pojawiają się wpisy inwentarzowe datowane od 10 do 13 IV 1984 r., zawierające ciąg sygnatur od M.III.1 do N.V.3. W dniu 15 IV 1984 r. na końcu tej księgi swego rodzaju zestawienie spisanych druków sporządził zakonnik, który podpisał się jako „o. Ignacy E.C. bibliotekarz”. Z tego zestawienia dowiadujemy się, że: ojciec bi-bliotekarz zarejestrował łącznie 1985 pozycji10, w zbiorze brak inkunabułów, najstar-szy starodruk to De consolatione philosophiae Boethiusa z 1516 r., a najstarsza Biblia to Nowy Testament wydany w Lyonie w 1558 r.

Sposób prowadzenia inwentarzy klasztornych, jakie oddano do dyspozycji bibliote-karzy z Krakowa, był niemal identyczny z metodą rejestracji druków zastosowaną na Bielanach, dlatego można przypuszczać, że druki zostały przesygnowane i wpisane do inwentarza przez brata bądź ojca wcześniej przebywającego w eremie krakowskim11.

W tych księgach inwentarzowych bardzo starannie odnotowano wszystkie kamedul-skie proweniencje. Wynika z nich (a potwierdza to sondażowa lektura not własno-ściowych na drukach), że do Bieniszewa przewieziono książki z klasztorów kamedu-łów na warszawskich Bielanach i na wyspie Wigry. Miało to miejsce prawdopodobnie w 1954 lub 1956 r.12 Wśród odnotowanych proweniencji kamedulskich pojawiają się również eremy w Rytwianach, Pożajściu oraz na Srebrnej Górze (czyli na krakowskich Bielanach). Jednak wstępny ogląd księgi inwentarzowej pozwala na stwierdzenie, że

a jednocześnie delegat władz polskich ds. zabezpieczenia księgozbiorów podworskich i porzuconych – nadzorował m.in. spedycję słynnej „Berlinki” z klasztoru w Krzeszowie do Krakowa.

10 Rzeczywistą wielkość księgozbioru przechowywanego w Bieniszewie będzie można określić dopiero wtedy, gdy zostanie on już szczegółowo i detalicznie przebadany oraz skatalogowany do postaci elektro-nicznego i powszechnie dostępnego katalogu typu OPAC.

11 Na marginesie można zauważyć, że dla Biblioteki Jagiellońskiej będzie to swego rodzaju problem rejestracyjny, ponieważ druki z Bielan i Bieniszewa mają identyczne sygnatury, przynajmniej w zakresie liter A–N. Aby wyróżnić kolekcję bieniszewską, będzie należało nadać jej odrębny prefiks przynajmniej w Komputerowym Katalogu Zbiorów Bibliotek Uniwersytetu Jagiellońskiego (zwykle określanym skróto-wo jako KKZBUJ).

12 W latach 50. XX w. do Biblioteki Jagiellońskiej trafiło kilkanaście tysięcy starodruków odebranych przez komunistyczne władze krakowskim augustianom-eremitom; być może transport starodruków do Bieniszewa jest w jakiś sposób związany z tą akcją.


ponad 90% druków pierwotnie spoczywało w bibliotekach klasztornych w Warsza-wie i Wigrach. W tym momencie jest jeszcze zbyt wcześnie, żeby precyzyjnie określić liczby druków pochodzących z poszczególnych klasztorów, ale można mieć nadzieję, że stanie się to wykonalne w możliwie nieodległej perspektywie.

W czasie przygotowywania księgozbioru do transportu porównywano zawartość dwóch inwentarzy (notujących druki według sygnatur, zob. powyżej) ze stanem magazynowym, czyli książkami stojącymi na półkach. Komisyjnie odnotowywano druki przygotowywane do transportu i pozycje brakujące. Następnie księgi umiesz-czano w ognioodpornych skrzyniach transportowych przywiezionych z Biblioteki Jagiellońskiej i zabezpieczano filcem bądź folią ochronną. Każdą skrzynię oznaczono kolejnym numerem, wewnątrz i na zewnątrz skrzyni przyklejono kartę z liczbą wo-luminów i zakresem sygnatur, a następnie zapieczętowane skrzynie załadowano do komory magazynowej ciężarówki. W ciągu trzech dni niemal cała kolekcja została zarejestrowana, spakowana do 20 skrzyń i przygotowana do transportu. W ostatnią niedzielę września 2013 r. do Biblioteki Jagiellońskiej wyruszył transport przewożący, bagatela, półtorej tony druków. W Bieniszewie pozostało kilkadziesiąt druków, które zostały przewiezione do Krakowa w grudniu 2013 r., na czym zakończył się proces „przeprowadzki” kolekcji.

Po dotarciu do Krakowa skrzynie zostały umieszczone w swego rodzaju poczekal-ni – magazynie manewrowym. W magazynie docelowym bowiem, w którym miała znaleźć się ta kolekcja, wszystkie znajdujące się tam stare i nowe druki z krakowskich Bielan zostały już uprzednio poddane zabiegom konserwatorskim i dezynfekcyjnym. Przede wszystkim należało więc zagwarantować, że wprowadzony do magazynu nowy zbiór nie będzie stanowił zagrożenia mikrobiologicznego dla już przecho-wywanej tam kolekcji. Z tego względu podjęto decyzję, że druki z poszczególnych skrzyń, przed ułożeniem ich na magazynowych półkach, zostaną poddane dezyn-fekcji w próżniowej komorze fumigacyjnej, z użyciem gazu określanego nazwą S-9, będącego mieszanką tlenku etylenu (9%) i dwutlenku węgla (91%). Przez kilkanaście następnych tygodni trwał proces dezynfekcji, a jego długość była uzależniona przede wszystkim od mocy przerobowych komory fumigacyjnej. Każdy wsad obiektów do komory to proces trwający około trzech dni, z którym należy powiązać transport wy-dezynfekowanych książek do magazynu, ułożenie ich na półkach, a następnie przy-gotowanie kolejnego wsadu.

W chwili obecnej wszystkie książki z Bieniszewa znajdują się już w swoim maga-zynie docelowym – oby okazał się on ostatecznym miejscem ich przechowywa-nia. W bibliotece bieniszewskiej większość książek posiadała na grzbiecie bande-role sygnaturowe, zapisane piórem na szarym papierze pakunkowym, niemal na pewno przez o. Ignacego, bibliotekarza klasztornego w latach 80. XX w. Szczęśli-wie owe banderole nie stykają się bezpośrednio z papierem druków, ponieważ nie ma raczej wątpliwości, iż nośnikiem sygnatur jest kwaśny papier, reagujący z papierem czerpanym starodruków i zdecydowanie dla nich szkodliwy. Książ-ki zostały ułożone w porządku sygnatur klasztornych, poczynając od sygnatury

202 Jacek PARTYKA

A.I.1, a właściwie A.I.2, ponieważ akurat pierwszej książki niestety nie odnalezio-no w bibliotece klasztornej13.

Już w czasie rejestracji „przedtransportowej” druków w Bieniszewie odnotowywano braki, a sumaryczną ich listę sporządzono w Krakowie14. Ostatecznie okazało się, że w stosunku do inwentarza klasztornego na półkach brakowało 213 pozycji. W chwili obecnej nie jest możliwe ustalenie, w jakim okresie powstały te braki15. Wśród nich są zarówno starodruki, jak i druki nowe, w tym przynajmniej połowa to polonika; oprócz dzieł o niewielkiej wartości bibliofilskiej można również odnotować pozycje cenione na rynku antykwarycznym – podręczniki anatomii, chirurgii, leksykony chemiczne, opisy peregrynacji. Kilka woluminów jest w stanie bardzo złym, by nie powiedzieć agonalnym. Szkody wyrządzone przez insekty są tak ogromne, że te druki niemal rozsypują się pod dotykiem; na szczęście tego typu zagrożenie dotyczy bardzo nie-wielkiej części zbioru.

Księgozbiór z Bieniszewa ostatecznie znalazł się w bezpiecznym miejscu przechowy-wania, w specjalnie wydzielonym i w szczególny sposób przygotowanym magazynie, a Biblioteka Jagiellońska zapewni tej kolekcji wszelką możliwą opiekę profesjonalnie przygotowanych i kompetentnych pracowników Sekcji Starych Druków. W najbliż-szym czasie rozpoczęte zostaną starania o pozyskanie środków na kompleksowe skatalogowanie, opracowanie i udostępnienie kolekcji; planuje się także, iż pewna część jej najcenniejszych obiektów zostanie udostępniona w największej polskiej bi-bliotece internetowej – Jagiellońskiej Bibliotece Cyfrowej16. Należy mieć nadzieję, że wkrótce największy zbiór starodruków z klasztorów kamedulskich w Polsce będzie w pełni przeszukiwalny za pomocą komputerowego interfejsu Biblioteki Jagielloń-skiej, co pozwoli otworzyć nową przestrzeń naukową i rozpocząć nową serię badań nad księgozbiorami kamedulskimi.

13 Gwoli rejestracji: pod sygnaturą A.I.1 powinno znajdować się dzieło Francisco ARIASA, De imitatione Dominae Nostrae, Antverpiae: Ex Officina Danielis Vervliet, 1602, pochodzące z eremu warszawskiego. Bi-blioteka Jagiellońska posiada wprawdzie kamedulski egzemplarz tego dzieła, ale z eremu na krakowskich Bielanach, któremu podarował ten druk kanonik krakowski Jan Chryzostom Bodzenta.

14 Listę braków sporządził mgr Piotr Kuliszewicz z Biblioteki Jagiellońskiej, który wraz z piszącym te sło-wa przez wiele lat koordynował prace nad księgozbiorem kamedułów z krakowskich Bielan.

15 Co więcej, nie jest nawet pewne, czy wszystkie odnotowane w inwentarzu pozycje miały swoje odpo-wiedniki w postaci książek fizycznie stojących na półkach. Wydaje się jednak, że owe 213 pozycji to magna ex parte smutna lista rzeczywistych braków.

16 Jagiellońska Biblioteka Cyfrowa, w powszechnej świadomości funkcjonująca pod skróconą nazwą JBC, jest dostępna pod adresem jbc.bj.uj.edu.pl, a także za pośrednictwem wyszukiwarki polskiej Federacji Bibliotek Cyfrowych (fbc.pionier.net.pl) oraz przez portal Europeana (europeana.eu). W chwili obecnej (maj 2014 r.) JBC udostępnia ponad 248 tys. publikacji, wśród których znajdują się starodruki, rękopisy, autogra-fy i druki nowe, ale przede wszystkim czasopisma, które – drukowane na kwaśnym papierze – skazane są w nieodwracalny sposób na dezintegrację i tylko digitalizacja może ocalić ich zawartość.



Jacek PARTYKASekcja Starych Druków, Oddział Zbiorów SpecjalnychBiblioteka Jagiellońska

Disiectarum bibliothecarum membra. Pozostałości polskichksięgozbiorów kamedulskich z klasztoru w Bieniszewie:

droga do Biblioteki Jagiellońskiej

Streszczenie

Artykuł zawiera krótką charakterystykę najnowszego przedsięwzięcia Biblioteki Jagiellońskiej, jednej z najstar-szych instytucji kultury w Polsce, będącego wyrazem troski o dziedzictwo kulturowe. Tzw. księgozbiór z Bieni-szewa to kolekcja około 2 tys. (głównie) starodruków, zgromadzonych w klasztorze kamedułów w Bieniszewie najprawdopodobniej w latach 50. XX w. Biblioteka Jagiellońska, która jest już repozytorium i schronieniem dla obszernej bibliotecznej kolekcji z klasztoru kamedułów na Bielanach w Krakowie, zyskała wyjątkową możli-wość, by zabezpieczyć kolekcję starodruków z Bieniszewa. Podczas oglądu kolekcji z autopsji okazało się, że tzw. księgozbiór z Bieniszewa został w istocie stworzony z pozostałości po bibliotekach z nieistniejących już klasztorów kamedulskich w Warszawie i na wyspie Wigry. W artykule opisano transport, rejestrację i zabezpie-czenie zbioru w magazynach Biblioteki Jagiellońskiej.

Słowa kluczowe

kameduli, biblioteka, księgozbiór, Bieniszew, Biblioteka Jagiellońska, starodruki, księgozbiór kamedułów z War-szawy, księgozbiór kamedułów z Wigier

204 Jacek PARTYKA


Jacek PARTYKAEarly Printed Book Section, Special Collection DepartmentJagiellonian Library

Disiectarum bibliothecarum membra. The remains of the PolishCamaldolese book collections from the Bieniszew monastery:

the path to the Jagiellonian Library

Summary

The article contains a brief description of the latest project of the Jagiellonian Library, one of the oldest cultural institutions in Poland, a project that is an expression of concern for cultural heritage. The so-called Bieniszew collection is a collection of about 2,000 (mainly) early printed books, compiled in the Camaldolese Monastery in Bieniszew probably in the 1950s. The Jagiellonian Library, which has long been a repository and safe haven of a large book collection from the Camaldolese Monastery in Bielany, Cracow, has now acquired an exceptional opportunity to secure a collection of early printed books from Bieniszew. During an inspection of the collection, it turned out that the so-called Bieniszew collection had in fact been compiled from the remains of libraries of non-existent Camaldolese monasteries in Warsaw and the Wigry Island. In the article the author describes how the collection was transported, registered and secured in the Jagiellonian Library storeroom.

Keywords

Camaldolese order, library, collection, Bieniszew, Jagiellonian Library, early printed books, Camaldolese library from Warsaw, Camaldolese library from Wigry


Andrzej BUCZYŁOInstytut Historii i ArchiwistykiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów w zesp. Generalne Dyrektorium.

Departament Prus Nowowschodnich w Archiwum GłównymAkt Dawnych w Warszawie*

W Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie (dalej: AGAD) przechowywany jest zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich (zesp. 170), w którym znajdują się liczne archiwalia dotyczące klasztorów. Spuścizna ta jest pozo-stałością po urzędzie istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. Genezy jego powstania należy doszukiwać się w 1797 r., gdy władze pruskie na obszarze zajętym w wyniku trzeciego rozbioru utworzyły nową prowincję o nazwie Prusy Nowowschodnie. Jed-nostka administracyjna istniała zaledwie kilka lat, do czasu pokoju w Tylży, gdy jej teren został podzielony między Księstwo Warszawskie a Rosję (obwód białostocki)1.

Archiwalia Departamentu Prus Nowowschodnich w okresie międzywojennym były przechowywane w AGAD-zie. W lipcu 1940 r. zostały wywiezione do Niemiec i zło-żone w Geheimes Staatsarchiv w Berlinie, skąd po zakończeniu II wojny światowej trafiły do Merseburga. Do Polski zostały rewindykowane w 1963 r., jednak – jak wy-nika z inwentarza – nie w całości2. Wśród braków są także jednostki z materiałami zakonnymi, m.in. jednostka poświęcona szkole bernardynów w Skępem (sygn. 1759, Die Verfassung der Schule in Bernhardinerkloster in Skompe) czy cała grupa jednostek dotyczących uposażenia i spuścizny pojezuickiej na terenie Prus Nowowschodnich (sygn. 1801–1803, 1809, 1811, 1814, 1816, 1820), choć w wypadku tych ostatnich prawdopodobnie nie było ich już w Merseburgu3.


1 Więcej na temat dziejów Prus Nowowschodnich zob. J. WĄSICKI, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen) 1795–1806 (Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Hi-storii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, 20/1), Poznań 1963.

2 Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: F. RAMOTOWSKA (red.), Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 4–5.

3 Wskazywałaby na to adnotacja o ich braku w kopii niemieckiego inwentarza.

206 Andrzej BUCZYŁO

Materiały przechowywane w zesp. 170 wykazują typowe cechy akt pruskich z tego okresu. Mają one postać poszytów, w których w większości wypadków występuje pagina fracta. Ze względu na sposób ich tworzenia znajdują się w nich często puste, niezapisane karty. W części znajdują się także rotulusy4.

Zawarte w tabelach materiały zostały wyselekcjonowane na podstawie znajdującej się w AGAD-zie kopii niemieckojęzycznego inwentarza. Zawiera on numery, nazwy oraz daty skrajne poszczególnych jednostek. Dodatkową pomocą archiwalną do ba-dania tego zespołu jest opracowany przez pracowników archiwum spis numerów jednostek przechowywanych w AGAD-zie. Autor przy okazji prac nad inwentarzem starał się weryfikować prawidłowość opisów jednostek.

Kilka słów należy także poświęcić numeracji stron. Zespół jest obecnie w trakcie rein-wentaryzacji i porządkowania. W związku z tym duża liczba jednostek nie ma jeszcze żadnych oznaczeń stron, a stara numeracja jest niekonsekwentna. W dziale VI jest to w większości numeracja według kart z pominięciem pustych stron bez okładki i rotulusa. W dziale III, np. w sygn. 369, dotyczącej szkoły dominikanów w Sejnach, jednostka posiada foliację z pominięciem pustych stron, z kolei w sygn. 180 (szkoła pijarska w Łomży) numerację otrzymały także puste karty. Z tego powodu pojawiła się potrzeba przyjęcia jakiegoś sposobu oznaczania jednostek, które nie mają jesz-cze paginacji. Autor inwentarza uznał za potrzebne podawanie takich danych, gdyż pozwoli to korzystającym z inwentarza na przybliżone określenie, ile materiałów do-tyczących danego klasztoru znajduje się w zespole. W inwentarzu przyjęto zasadę obliczania wielkości jednostki bez uwzględnienia pustych stron. Taki sposób jest też zgodny z zasadami przyjętymi przez mgr Alicję Nowak z AGAD-u, która inwentaryzu-je zespół. W tabeli 1 obliczone orientacyjnie liczby stron jednostek ze stronami nienu-merowanymi są zapisane w nawiasach kwadratowych (np. [ss. 23]).

Zespół Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich liczy 4848 j.a., co stanowi 65 mb. akt. Został on podzielony na sześć działów. We wszystkich, poza dzia-łem I, dotyczącym spraw organizacyjnych Departamentu i jednostek mu podległych, można znaleźć źródła do dziejów klasztorów.

Dział II, Ämter, to informacje o sprawach domen, w tym o nadaniach dóbr. Wśród nich znajduje się 6 j.a. dotyczących bezpośrednio klasztorów i ich majątków. Nie można jednak wykluczyć, że informacje o dobrach zakonnych mogą znajdować się także w innych jednostkach tego działu. Spora część materiałów w tej części zespołu do-tyczy dóbr królewskich oraz ich nadań i dzierżaw. Prawdopodobnie wśród majątków monarszych mogą być także te uprzednio skonfiskowane klasztorom na rzecz skarbu pruskiego. Dokładne zlokalizowanie dawnych posiadłości zakonnych, a tym samym jednostek archiwalnych im poświęconych, wymagałoby jednak przeprowadzenia najpierw pogłębionych badań nad uposażeniami poszczególnych klasztorów, które znalazły się na obszarze Prus Nowowschodnich.

4 Więcej na temat specyfiki i cech charakterystycznych akt popruskich zob. I. RADTKE, Akta spraw w syste-mie kancelarii pruskiej, „Archeion”, 78, 1984, s. 163–192.

Zesp. „Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich" 207

Dział III, Städte, dotyczy miast. Przy opisie ośrodków miejskich znajdują się także in-formacje o funkcjonujących w nich instytucjach duchownych, w tym placówkach zakonnych.

Dział IV, Kreise, zawiera materiały związane ze sprawami terenowymi w powiatach. Znalazły się w nim informacje o niektórych klasztorach leżących poza terenami miej-skimi, np. o skasowanym klasztorze kamedułów w Wigrach.

Dział V, Forstakten, dotyczy spraw związanych z gospodarką leśną. Wśród znajdują-cych się tam materiałów znajdują się 2 j.a. dotyczące klasztorów. W obu wypadkach związane są one z handlem drewnem prowadzonym przez klasztor w Wigrach i z ma-jątkiem Sapieżyszki, należącym w okresie przedrozbiorowym do klasztoru bernardy-nek w Kownie.

Ostatni dział, Materien, dotyczy spraw różnych. Znajdujące się w nim jednostki zo-stały podzielone według kryterium tematycznego. Jest to najbogatszy w materiały o klasztorach dział zespołu. Można je podzielić na trzy główne grupy. W pierwszej znajdują się ogólne zarządzenia regulujące funkcjonowanie klasztorów na terenie Prus Nowowschodnich. Druga zawiera dokumenty dotyczące poszczególnych zako-nów. Trzecia to akta dotyczące zakonników, głównie tych, którzy zdecydowali się na opuszczenie stanu zakonnego i zostali duchownymi diecezjalnymi.

Wśród archiwaliów z zespołu Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschod-nich znajdują się materiały dotyczące klasztorów skasowanych przez władze pruskie w okresie istnienia Prus Nowowschodnich. Były to placówki: dominikanów w Liszko-wie5, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów w Wyszogrodzie oraz karmelitów we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem.

Odrębną grupę stanowią akta osobowe zakonników, którzy opuścili stan zakonny. Znajdują się one w działach III i VI. W dziale III zaledwie 2 j.a. są w całości poświęcone tej kategorii osób, obie zresztą błędnie opisane: sygn. 1082, Das Franziskaner-Kloster in Przasznysz, która zawiera archiwalia dotyczące bernardyna Petera Weinertha, i sygn. 1151, zawierająca akta dotyczące pochodzącego z Raciąża Leona Glinowieckiego, karmelity z klasztoru w Oborach. Sporo akt zakonników można jednak znaleźć tak-że w jednostkach poświęconych poszczególnym klasztorom. Warto tu zaznaczyć, że w większości wypadków nie było możliwe ustalenie placówek, w których tacy zakon-nicy pierwotnie przebywali. W odpowiednich materiałach archiwalnych znajdują się tylko informacje o nazwie zakonu oraz, rzadziej, miejscu urodzenia. Wyjątek stanowią archiwalia, które zawierają poszyty pod sygnaturami 1056 i 1062 – podano tu nazwy klasztorów, ponieważ dane dotyczyły zakonników przybyłych z zagranicy (karmelita Aleksander Lelewicz z Rosji, norbertanin Feliks Zieliński z Galicji). W wypadku niektó-rych zakonników udało się ustalić ich macierzyste klasztory na podstawie imiennych spisów, które znajdują się aktach Nachweisungen über die Anzahl der zu den Klostern

5 Proces kasaty klasztoru w Liszkowie był trochę nietypowy. Miał on zostać skasowany już w 1796 r., jednak wspomniany jest także w 1819 r., gdy został „wygaszony” z powodu braku zakonników – P. P. GACH, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773–1914, Lublin 1984, s. 107, 236.


und anderen geistlichen Gesellschaften gehörigen Mitglieder in Neuostpreussen (dział VI, sygn. 947).

Bogato reprezentowane są także materiały do dziejów szkolnictwa prowadzonego przez klasztory. W dziale III, sygn. 180, znajduje się wiele szczegółowych informacji o funkcjonowaniu szkoły pijarskiej w Łomży, w tym programy nauczania oraz imien-ne listy uczniów wraz z ocenami. Szkolnictwa prowadzonego przez pijarów dotyczą też akta przechowywane pod dwiema sygnaturami działu VI, 1784 i 1785, a prowa-dzonego przez jezuitów – w tymże dziale pod sygn. 1799 i 1800.

W tabelach, z jednym wyjątkiem, przyjęto układ alfabetyczny według nazw miejsco-wości, w których znajdowały się klasztory (tabele 1–4). Inaczej potraktowano dział VI (tabela 5), ponieważ znajduje się tu wyjątkowo dużo jednostek archiwalnych za-wierających materiały określane jako „ogólne”: regulujące życie zakonne na terenach zajętych przez Prusy, odnoszące się do zakonów, a nie konkretnych klasztorów, do wielu klasztorów jednocześnie oraz do konkretnych zakonników bez podania właści-wej placówki zakonnej. W tej tabeli przyjęto układ według sygnatur.

Autor chciałby złożyć podziękowania pracownikom AGAD-u za okazaną w czasie prac nad inwentarzem pomoc i udzielone informacje.


Tabe

la 1

. Mat

eria

ły d

otyc

zące

kla

szto

rów

i za

konó

w p

rzec

how

ywan

e w

Arc

hiw

um G

łów

nym

Akt

Daw

nych

w W

arsz

awie

,ze

sp. 1

70, G

ener

alne

Dyr

ekto

rium

. Dep

arta

men

t Pru

s Now

owsc

hodn

ich,

dzi

ał II

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba st

ron

Uwag

i

1Cz

erw

ińsk

kano

nicy

regu

larn

i

św. A

ugus

tyna

1395

Vere

rbpt

acht

ung

der a

lten

Salz

gebä

uden

in C

zerw

insk

an d

as d

ortig

e Kl

oste

r der

regu

liert

en C

horh

erre

n18

01[s

s. 1

3]

2O

bory

karm

elic

i14

65Da

s Kar

mel

iter-

Klos

ter i

n Ob

ory

1799

–18

03[s

s. 1

7]za

wie

ra ta

kże

info

rmac

je

o kl

aszt

orze

w Tr

utow

ie

3Pł

ock

norb

erta

nki;

dom

inik

anie

971

Gesu

ch N

orbe

rtin

er N

onne

n- u

nd D

omin

kane

r Mön

chsk

lost

ers i

n Pl

ock

um Ü

berla

ssun

g de

s Vor

wer

ks G

rabo

wka

und

des

”Dom

inik

aner

Vor

wer

k”

genn

ante

n Gr

unds

tück

s

1798

–18

00ss

. 32

klas

ztor

dom

inik

anów

skas

owan

y

prze

z w

ładz

e pr

uski

e w

180

5 r.

4Pu

łtus

kbe

nedy

ktyn

i14

85

Gesu

ch d

es A

btes

v. K

ulpi

nski

um

Bew

illig

ung

der K

ompe

tenz

von

dem

ehem

als i

n Be

sitz

des

Ben

edik

tiner

Mön

chsk

lost

ers i

n Pu

ltusk

gew

esen

en

Gut M

akow

o

1799

[ss.

16]

5Se

jny

dom

inik

anie

739

Relu

ieru

ng d

es zu

m D

omin

ikan

erkl

oste

r in

Seyn

y ge

hörig

en G

utes

Grud

zew

czis

na. V

erpa

chtu

ng d

es G

runs

tück

s Bud

wie

szys

na

(auc

h: B

udw

iczi

sna)

1803

–18

06ss

. 41

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

804

r.

6St

awis

kifr

anci

szka

nie

853

Die

Klag

e Jo

seph

v. K

ram

kow

ski g

egen

den

Fis

kus u

nd

das F

ranz

iska

nerk

lost

er in

Sta

wis

zki w

egen

Zur

ückg

abe

der G

üter

Jurz

ec

und

Kow

anti

1798

–18

05ss

. 81

Tabe

la 2

. Mat

eria

ły d

otyc

zące

kla

szto

rów

i za

konó

w p

rzec

how

ywan

e w

Arc

hiw

um G

łów

nym

Akt

Daw

nych

w W

arsz

awie

,ze

sp. 1

70, G

ener

alne

Dyr

ekto

rium

. Dep

arta

men

t Pru

s Now

owsc

hodn

ich,

dzi

ał II

I

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

1og

ólne

kapu

cyni

243

Das K

apuz

iner

klos

ter i

n N

eust

adt

1798

[ss.

4]

jedn

ostk

a bł

ędni

e op

isan

a

2Ci

echa

now

iec

szar

ytki

82Da

s Klo

ster

der

Bar

mhe

rzig

en S

chw

este

rn in

Cie

chan

owie

c18

00–

1803

[ss.

5]

3Ci

echa

nów

augu

stia

nie-

erem

ici

659

Das A

ugus

tiner

- ode

r Ere

mite

n-m

önsc

hskl

oste

r

in C

iech

anow

1800

–18

06[s

s. 2

2]


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

4Cz

erw

ińsk

kano

nicy

regu

larn

i

św. A

ugus

tyna

676

Die

Wah

l des

Abt

es fü

r das

Klo

ster

Cze

rwin

sk17

95–

1805

[ss.

173

]

5Cz

erw

ińsk

kano

nicy

regu

larn

i

św. A

ugus

tyna

677

Das K

lost

er d

er re

gulie

rten

Cho

rche

rn in

Cze

rwin

sk18

00–

1805

[ss.

25]

6D

obrz

yń n

ad W

isłą

fran

cisz

kani

e72

4Da

s Fra

nzis

kane

rklo

ster

in D

obrz

yn a

. Wei

chse

l17

97–

1805

[ss.

50]

7Li

szkó

wdo

min

ikan

ie15

6Da

s Dom

inik

aner

klos

ter i

n Li

szko

wo

1797

–18

03[s

s. 1

4]

form

alni

e sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

796

r., w

181

9 r.

uzna

ny

za z

likw

idow

any

z po

wod

u br

aku

zako

nnik

ów

8Ło

mża

bene

dykt

ynki

177

Das B

ened

iktin

erno

nnen

klos

ter i

n Lo

mza

1798

–18

03kk

. 94

9Ło

mża

kapu

cyni

178

Das K

aput

zine

rklo

ster

in L

omza

1798

–18

03kk

. 24

10Ło

mża

pija

rzy

180

Das P

iare

nins

titut

in L

agen

1796

–18

06kk

. 293

boga

te m

ater

iały

do

dzie

jów

szko

ły

pija

rów

w Ł

omży

: lis

ty u

czni

ów

z oc

enam

i, pr

ogra

my

nauc

zani

a

11M

aria

mpo

lm

aria

nie

206

Das M

aria

ner M

önch

klos

ter i

n M

aria

mpo

l17

98–

1803

[ss.

74]

12M

irosł

awm

aria

nie

215

Das M

aria

nerk

lost

er in

Miro

slaw

1797

–18

06[s

s. 1

3]

13M

ław

am

isjo

narz

e81

6Da

s Mis

sion

aren

-Mön

chlo

ster

in M

law

a18

00–

1803

[ss.

13]

14Ob

ory

karm

elic

i11

51Da

s Kar

mel

iter-

Klos

ter i

n Ra

ciaz

1804

–18

05[s

s. 4

]

jedn

ostk

a bł

ędni

e op

isan

a,

akta

oso

bow

e do

tycz

ące

karm

elit

y Le

ona

Glin

owie

ckie

go

15Os

troł

ęka

bern

ardy

ni89

2Da

s Ber

nhar

dine

rklo

ster

in O

stro

lenk

a17

97–

1806

[ss.

20]

16Pł

ock

dom

inik

anie

1004

Das D

omin

ikan

erkl

oste

r in

Ploc

k17

96–

1806

ss. 4

34kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

805

r.

17Pł

ock

norb

erta

nki

1006

Der N

orbe

rtin

er N

onne

nkon

vent

in P

lock

1797

–18

04ss

. 171

18Pł

ock

norb

erta

nki

1010

Kam

mer

herr

v. W

olick

i geg

en d

er N

orbe

rtin

er N

onne

nkon

vent

in P

lock

1797

ss. 1

9

19Pł

ock

refo

rmac

i10

07Da

s Ref

orm

aten

klos

ter i

n Pl

ock

1797

–18

04ss

. 23

20Pł

ock

szar

ytki

1005

Das I

nstit

ut d

er B

arm

herz

igen

Sch

wes

tern

in P

lock

1796

–18

06ss

. 501

21Pł

ońsk

karm

elic

i10

54Da

s Kar

mel

iter-

Klos

ter i

n Pl

onsk

1800

–18

05ss

. 10[

–12

]2

osta

tnie

stro

ny b

ez n

umer

acji

22Pr

zasn

ysz

bern

ardy

nki

1080

Das N

onne

nklo

ster

in P

rzas

znys

z17

96–

1803

[ss.

22]


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

23Pr

zasn

ysz

bern

ardy

ni10

81Da

s Ber

nhar

dine

r-Kl

oste

r in

Prza

szny

sz18

00–

1806

[ss.

63]

24Pr

zasn

ysz

bern

ardy

ni10

82Da

s Fra

nzis

kane

r-Kl

oste

r in

Prza

szny

sz18

03–

1806

[ss.

49]

błęd

nie

opis

ana

jedn

ostk

a,

akta

oso

bow

e do

tycz

ące

bern

ardy

na P

eter

a W

eine

rtha

25Pr

zasn

ysz

bern

ardy

ni10

83

Besc

hwer

den

des a

dlig

en G

utsb

esitz

ers v

. Pud

low

ski a

us

Gork

i weg

en W

egsc

haff

ung

der L

eich

e se

iner

ver

stor

bene

n

Eheg

attin

aus

dem

Gew

ölbe

n de

r Ber

nhar

dine

r Klo

ster

kirc

he

in P

rzas

znys

z

1803

[ss.

6]

26Pu

łtus

kbe

nedy

ktyn

i11

21Da

s Ben

edik

tiner

-Klo

ster

in P

ultu

sk b

d. 1

1797

–18

03[s

s. 4

39]

27Pu

łtus

kbe

nedy

ktyn

i11

22Da

s Ben

edik

tiner

-Klo

ster

in P

ultu

sk b

d. 2

1804

–18

06[s

s. 5

0]

28Pu

łtus

kre

form

aci

1119

Der R

efor

mat

enko

nven

t in

Pultu

sk17

96–

1804

[ss.

47]

29Pu

łtus

ksz

aryt

ki11

20Da

s Bar

mhe

rzig

e Sc

hwes

tern

-Ins

titut

in P

ultu

sk17

96–

1805

[ss.

53]

30Se

jny

dom

inik

anie

368

Das D

omin

ikan

erkl

oste

r in

Seyn

y17

98–

1806

kk. 5

4[–

57]

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

804

r.; z

awie

ra k

opię

doku

men

tu fu

ndac

yjne

go k

lasz

toru

wys

taw

ione

go p

rzez

Zyg

mun

ta II

I

w 1

603

r., tr

zy o

stat

nie

kart

y

bez

num

erac

ji

31Se

jny

dom

inik

anie

369

Die

Schu

le im

Dom

inik

aner

klos

ter i

n Se

yny

1797

–18

03kk

. 26

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

804

r.

32Si

erpc

bene

dykt

ynki

1240

Das B

ened

iktin

er N

onne

nklo

ster

in S

ierp

a17

97–

1805

[ss.

65]

33Sk

ępe

bern

ardy

ni12

50Da

s Ber

nhar

dine

rklo

ster

in S

kom

pe17

98–

1806

[ss.

81]

34Sk

ępe

bern

ardy

ni12

51

Unte

rsuc

hung

geg

en d

en B

ernh

ardi

nerm

öch

Dobr

owol

ski

aus S

kom

pe w

egen

ver

wei

gert

er A

ngab

e de

s Tät

ers

der i

m Ja

hre

1793

in F

loes

chof

ver

übte

n Br

ands

tiftu

ng

1803

–18

04[s

s. 4

3]

35St

awis

kifr

anci

szka

nie

389

Das F

ranz

iska

nerk

lost

er in

Sta

wis

ki18

00–

1803

[ss.

5]

36Sz

czuc

zyn

szar

ytki

427

Das K

lost

er d

er B

arm

herz

igen

Sch

wes

tern

in S

zczu

czyn

1795

–18

03[s

s. 1

05]

chod

zi o

Szc

zucz

yn n

a Po

dlas

iu;

szar

ytki

mia

ły d

om ta

kże

w S

zczu

cyni

e

37Ty

koci

nbe

rnar

dyni

442

Das B

ernh

ardi

nerm

önch

sklo

ster

in T

ykoc

in18

00–

1803

[ss.

5]

38Ty

koci

nm

isjo

narz

e44

3Da

s Mis

sion

aren

klos

ter i

n Ty

koci

n18

00–

1805

[ss.

14]


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

39W

ąsos

zka

rmel

ici

527

Das K

arm

elite

rklo

ster

in W

ąsos

z17

97–

1805

[ss.

13]

40W

ierz

bołó

wdo

min

ikan

ie48

6Da

s Dom

inik

aner

klos

ter i

n W

irbal

len

1795

–17

97[s

s. 6

4]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

804

r.

41W

ierz

bołó

wdo

min

ikan

ie48

7Kl

age

des D

omin

ikan

erkl

oste

rs in

Wirb

alle

n ge

gen

in F

isku

s

weg

en v

ersc

hied

ener

For

deru

ngen

1803

–18

04[s

s. 2

3]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

804

r.

42W

ierz

bołó

wdo

min

ikan

ie48

8Di

e Sc

hule

im D

omin

ikan

erkl

oste

rs in

Wirb

alle

n17

97[s

s. 1

]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

804

r.

43W

łady

sław

ów

(Now

e M

iast

o)ka

rmel

ici

242

Die

kato

lisch

e Ki

rche

in N

eust

adt,

aufh

ebun

g

des K

arm

elite

rklo

ster

s und

Err

icht

ung

eine

r bes

onde

ren

wel

tgei

stlic

hen

Pfar

re d

asel

bst i

n Gr

yska

Bud

a

1804

–18

06[s

s. 6

0]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

805

r.

44W

łady

sław

ów

(Now

e M

iast

o)ka

rmel

ici

244

Das K

arm

elite

rklo

ster

in N

eust

adt

1796

–18

06[s

s. 3

6]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

805

r.

45W

yszo

gród

fran

cisz

kani

e13

12Da

s Fra

nzis

kane

rklo

ster

in W

yszo

grod

1796

–18

00[s

s. 1

9]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

805

r.

46W

yszo

gród

fran

cisz

kani

e13

13

Gesu

che

des F

ranz

iska

nerk

lost

ers v

on W

yszo

grod

um v

ergü

tung

des

von

den

durc

hmar

schi

eren

den

Trup

pen

ange

richt

eten

Sch

aden

s. B

esch

leun

igun

g de

r Rec

htsp

flege

in d

en re

chts

häng

ing

gem

acht

en F

orde

rung

en. A

usm

ittlu

ng

eine

s Fon

ds zu

r Unt

erha

ltung

der

Dis

trik

tssc

huld

en

1797

b.d.

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

805

r.; je

dnos

tka

nie

jest

udos

tępn

iana

z p

owod

u zł

ego

stan

u

zach

owan

ia

47Za

kroc

zym

kapu

cyni

1342

Das K

apuz

iner

klos

ter i

n Za

korc

zyn

1798

–18

03[s

s. 2

0]


Tabe

la 3

. Mat

eria

ły d

otyc

zące

kla

szto

rów

i za

konó

w p

rzec

how

ywan

e w

Arc

hiw

um G

łów

nym

Akt

Daw

nych

w W

arsz

awie

,ze

sp. 1

70, G

ener

alne

Dyr

ekto

rium

. Dep

arta

men

t Pru

s Now

owsc

hodn

ich,

dzi

ał IV

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba st

ron

Uwag

i

1Ko

wno

fran

cisz

kani

e18

1Ve

rkau

f ein

er W

iese

des

Fra

nzis

kane

rklo

ster

s in

Kaue

n

an d

en G

utsb

esitz

er F

renz

el17

99–

1800

[ss.

15]

2Ra

tow

obe

rnar

dyni

330

Das B

ernh

ardi

nerk

lost

er in

Rat

kow

o18

00–

1805

[ss.

22]

3St

rzeg

ocin

bern

ardy

ni43

6Da

s Ber

nhar

dine

r-Kl

oste

r in

Strz

egoz

in18

00–

1803

[ss.

6]

4Tr

utow

oka

rmel

ici

290

Der K

arm

elite

rkon

vent

in Tr

utto

wo

1797

–18

03[s

s. 4

6]

5W

erki

dom

inik

anie

105

Schu

ldfo

rder

ung

des r

ussi

sche

n Do

min

ikan

erkl

oste

rs

in W

erki

bei

Wiln

a in

Höh

e vo

n 36

000

fl.

an d

en N

euos

tpre

ussi

sche

n Gu

tsbe

sitz

er v.

Pur

czyn

now

icz

1800

–18

01[s

s. 4

9]

6W

igry

kam

edul

i22

6Ge

brüd

er v.

Kie

wlic

z geg

en d

en F

isku

s und

das

ehe

mal

ige

Klos

ter W

ygry

weg

en E

ditio

n vo

n Do

kum

ente

n18

02[s

s. 8

]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

800

r.

7W

igry

kam

edul

i24

0Da

s Kam

edul

lerk

lost

er in

Wyg

ry17

97–

1806

[ss.

299

]kl

aszt

or sk

asow

any

prze

z w

ładz

e

prus

kie

w 1

800

r.

8Za

ręby

Koś

ciel

nere

form

aci

364

Das R

efor

mat

enkl

oste

r in

Zare

mby

1800

–18

03[s

s. 6

]

Tabe

la 4

. Mat

eria

ły d

otyc

zące

kla

szto

rów

i za

konó

w p

rzec

how

ywan

e w

Arc

hiw

um G

łów

nym

Akt

Daw

nych

w W

arsz

awie

,ze

sp. 1

70, G

ener

alne

Dyr

ekto

rium

. Dep

arta

men

t Pru

s Now

owsc

hodn

ich,

dzi

ał V

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba st

ron

Uwag

i

1Ko

wno

bern

ardy

nki

76H

olzv

erka

uf a

us d

en F

rost

en d

es K

lost

ers S

apie

zysk

i17

97[s

s. 3

]

w je

dnos

tce

jest

mow

a o

klas

ztor

ze

w S

apie

żysz

kach

, ale

nie

był

o ta

m

żadn

ej p

lacó

wki

zak

onne

j; pr

zed

rozb

iora

mi w

ieś b

yła

wła

snoś

cią

bern

ardy

nek

z Ko

wna

i za

pew

ne

tego

kla

szto

ru d

otyc

zą d

okum

enty

2W

igry

kam

edul

i70

Hol

zver

kauf

aus

den

Fro

sten

des

Kam

edul

ense

r Klo

ster

s

in W

ygry

1796

ss. 4

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

800

r.


Tabe

la 5

. Mat

eria

ły d

otyc

zące

kla

szto

rów

i za

konó

w p

rzec

how

ywan

e w

Arc

hiw

um G

łów

nym

Akt

Daw

nych

w W

arsz

awie

,ze

sp. 1

70, G

ener

alne

Dyr

ekto

rium

. Dep

arta

men

t Pru

s Now

owsc

hodn

ich,

dzi

ał V

I

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

1og

ólne

ogól

ne13

9Ei

nzie

hung

der

Klo

ster

buch

druc

kere

ien

in N

euos

tpre

usse

n17

97kk

. 11

2og

ólne

jezu

ici

410

Nac

hric

hten

von

Tafe

lgüt

ern,

Sta

rost

eine

n, a

dlig

en G

üter

n,

Jesu

iteng

üter

n, S

tädt

en, F

orst

ämte

rn, n

euen

Kol

onie

n,

Zollä

mte

rn, P

acht

en P

rivile

gien

der

Stä

dte,

Abg

aben

in d

en n

eu e

rwor

bene

n po

lnis

chen

Dis

trik

ten

an N

jem

en,

Nar

ew u

nd B

ug

1795

–17

96kk

. 66

3Su

praś

lba

zylia

nie

674

Der v

on d

em B

asili

aner

klos

ter i

n Su

pras

l bea

bsic

htig

te

Vert

rieb

umge

stem

pelte

r Kal

enda

r17

96[s

s. 2

8]

4og

ólne

ogól

ne94

4Ve

rwal

tung

der

zu K

lost

ern

gehö

ringe

n Pf

arre

in17

97–

1800

kk. 2

6

5og

ólne

ogól

ne94

7

Nac

hwei

sung

en ü

ber d

ie A

nzah

l der

zu d

en K

lost

ern

und

ande

ren

geis

tlich

en G

esel

lsch

afte

n ge

hörig

en M

itglie

der

in N

euos

tpre

usse

n

1797

–18

06kk

. 319

6og

ólne

ogól

ne95

2Au

fheb

ung

der O

rden

skon

greg

atio

nen

und

Klös

ter

in N

euos

tpre

ußen

1798

kk. 2

4

7og

ólne

ogól

ne95

7Ko

nfisk

atio

nen

des d

en a

usw

ärtig

en g

eist

liche

n St

iftun

gen

gehö

rigen

Ver

mög

en17

98–

1805

kk. 9

5[–

99]

4 os

tatn

ie k

arty

bez

num

erac

ji

8og

ólne

ogól

ne96

4Be

setz

ung

der K

lost

er- u

nd a

nder

er g

eist

liche

r Ste

llen

durc

h

den

ärm

eren

Ade

l Süd

- und

Neu

ostp

reuß

ens

1800

kk. 2

9og

ólne

ogól

ne99

3Di

e Ge

nera

lkap

itelv

ersa

mm

lung

en d

er K

löst

er u

nd d

eren

Visi

tatio

n17

99–

1802

kk. 6

7

10og

ólne

ogól

ne99

4

Das d

en K

irche

n un

d Kl

öste

rn n

ach

der K

onst

itutio

n

von

1768

zust

ehen

de E

rbre

cht a

n de

n N

achl

asse

nsch

afte

n

ihre

r ver

stor

bene

n Ge

istli

chen

und

Äbt

e

1799

–18

02kk

. 15

11og

ólne

ogól

ne99

5

Verf

assu

ng d

er M

issi

onar

e un

d ba

rmhe

rzig

en

Schw

este

rnin

stitu

te u

nd d

ie V

erse

tzun

g de

r ers

tere

n au

s

eine

m in

länd

isch

en In

stitu

t die

ses O

rden

s in

das a

nder

e

1799

–18

02kk

. 26

12og

ólne

ogól

ne10

05

Verw

eige

rte

Aufn

ahm

e de

r aus

Neu

ostp

reus

sen

in d

ie K

löst

er d

es sü

dpre

usis

chen

Dep

arte

men

ts v

erse

tzte

n

Oden

gsge

istli

chen

1801

kk. 4


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

13og

ólne

ogól

ne10

06Ve

rbot

der

Auf

nahm

e vo

n Au

slän

dern

als

Nov

izen

in d

ie k

atol

isch

en K

löst

er18

01–

1803

kk. 1

3

14og

ólne

ogól

ne10

09

Ausm

ittlu

ng d

es v

on d

en K

lost

erge

istli

chen

der

auf

geho

bene

n

Klös

ter v

erbo

rgen

en o

der w

egge

scha

ffte

n Ve

rmög

ens

in N

euos

tpre

ußen

1804

kk. 1

15og

ólne

augu

stia

nie-

erem

ici

1012

Der A

ugus

tiner

-Ord

en18

06[s

s. 3

]

16og

ólne

bazy

liani

e10

13Ve

rfas

sung

des

Bas

ilian

er-O

rden

s in

Neu

ostp

reus

sen

1798

kk. 3

2

17og

ólne

bene

dykt

yni

1014

Der B

ened

iktin

er-O

rden

1799

–18

02kk

. 24

18og

ólne

bern

ardy

ni10

15De

r Ber

nhar

dine

r-Or

den

1800

–18

04kk

. 22

19og

ólne

bożo

grob

cy10

16De

r Ord

en d

er re

gulie

rten

Cho

r- u

nd K

reuz

herr

en d

es H

eilig

en

Grab

es17

99–

1800

kk. 2

3

20og

ólne

dom

inik

anie

1017

Der D

omin

ikan

er-O

rden

17

96–

1804

kk. 7

3[–

83]

10 o

stat

nich

kar

t bez

num

erac

ji

21og

ólne

refo

rmac

i10

18De

r Fra

nzis

kane

r-Re

form

aten

-Ord

en18

00–

1804

kk. 3

2

22og

ólne

kam

edul

i10

19De

r Kam

edul

ense

r-Or

den

1797

–17

99kk

. 50

23og

ólne

kapu

cyni

1020

Der K

apuz

iner

-Ord

en17

98–

1804

kk. 1

2

24og

ólne

karm

elic

i10

21De

r Kar

mel

iter-

Orde

n17

97–

1802

kk. 3

0[–

33]

3 os

tatn

ie k

arty

bez

num

erac

ji

25og

ólne

mar

iani

e10

23De

r Mar

iane

r-Or

den

und

sein

e Tr

ennu

ng

von

der a

usw

ärtig

en O

rden

spro

vinz

1797

–18

06kk

. 41[

–54

]13

ost

atni

ch k

art b

ez n

umer

acji

26og

ólne

pija

rzy

1024

Verf

assu

ng u

nd M

etho

den

des U

nter

richt

s des

Pia

ren-

Orde

ns17

97–

1806

kk. 3

94

27og

ólne

szar

ytki

1025

Der S

tani

slai

-Ord

en17

97kk

. 1je

dnos

tka

błęd

nie

zaty

tuło

wan

a

28og

ólne

cyst

ersi

1026

Der Z

iste

rzie

nser

-Ord

en. D

ie W

ahl e

ines

Pro

vinz

kom

mis

sars

der K

löst

er d

iese

s Ord

ens

1797

kk. 6

29og

ólne

kapu

cyni

;

joan

nici

;

pija

rzy

1037

Erne

nnun

g ud

Wah

l der

Gen

eral

e de

s Kap

uzin

er-O

rden

s,

Orde

ns d

es H

eilig

en Jo

hann

es v

on d

er B

ahrm

herz

igke

it

und

des P

iare

n-Or

dens

, Bus

tillo

, Kom

olin

i, Be

ccar

ia.

Der z

ur F

estu

ngss

traf

e ve

rurt

eilte

Pre

dige

r Caj

utan

Sm

olin

ski

nebs

t Gen

osse

n

1796

[ss.

4]

30Ko

wno

-Poż

ajśc

ieka

med

uli

1038

Der K

onve

nt d

er K

amdu

lens

er in

Kau

en17

96[s

s. 5

]

31Lu

blin

karm

elic

i10

44

Zins

ensz

ahlu

ng d

es G

rafe

n Os

solin

ski

für d

as K

arm

elite

rklo

ster

in L

ublin

in d

ie P

farr

e in

Turo

szna

für a

uf se

inem

Gut

e Tu

rosz

na h

afte

nde

Kapi

talie

n

1798

–18

06[s

s. 5

8]


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

32Se

jny

dom

inik

anie

1050

Säku

laris

atio

n de

s Dom

inik

aner

-mön

chs C

asim

ir Sm

oylin

ski

1802

[ss.

13]

klas

ztor

skas

owan

y pr

zez

wła

dze

prus

kie

w 1

804

r.

33Ło

mża

pija

rzy

1051

Säku

laris

atio

n de

s Pia

ren

Adal

bert

Sw

eyko

wsk

y18

02[s

s. 6

]

34?

dom

inik

anie

;

bern

ardy

ni10

54Sä

kula

risat

ions

gesu

che

der D

omin

ikan

er u

nd B

erna

rdin

er-

Geis

tlich

en T

hom

as Ja

nkie

wic

z und

Ben

edic

t Len

kiew

icz

1803

[ss.

4]

35og

ólne

szar

ytki

1055

Gesu

ch d

er a

dlig

en E

insa

ssen

Joha

nn v.

Pot

oki u

nd G

enos

sen

um Ü

berla

ssun

g ei

nes K

lost

ers z

ur E

inric

htun

g

eine

s bar

mhe

rzig

en S

chw

este

rnin

stitu

tes

1804

–18

06[s

s. 6

3]

w je

dnos

tce

takż

e m

ater

iały

doty

cząc

e kl

aszt

orów

kar

mel

itów

w B

iels

ku o

raz

refo

rmat

ów w

Boć

kach

i Zar

ębac

h

36W

ilno

karm

elic

i10

56

Der a

us R

ussl

and

eing

ewan

dert

e Ka

rmel

iterg

eist

liche

Alex

ande

r Lel

ewic

z, d

er v

or e

inig

en Ja

hren

von

dem

Reg

imen

t v. C

ourb

ière

des

ertie

rt is

t

1804

–18

06[s

s. 6

3]

37og

ólne

ogól

ne10

57Vo

n ei

nige

n Or

dens

geis

tlich

en in

Kam

mer

depa

rtem

ent

Bial

ysto

k na

chge

such

te S

äkul

aris

atio

nen

1805

–18

06[s

s. 2

7]

38H

ebdó

w (B

rzes

ko)

norb

erta

nie

1062

Säku

laris

atio

n de

s Prä

mon

stra

nter

Mön

chs F

elix

Zie

linsk

i18

01–

1802

[ss.

16]

39Ci

echa

nów

;

?

dom

inik

anie

;

augu

stia

nie-

erem

ici

1063

Säku

laris

atio

n de

s Dom

inik

aner

mön

chs G

iela

wsk

i18

01–

1806

[ss.

10]

w je

dnos

tce

takż

e do

kum

enty

doty

cząc

e za

konn

ików

: dom

inik

anin

a

Teod

ora

Tom

asze

wic

za i

augu

stia

nina

-

-ere

mit

y To

mas

za D

zier

żano

wsk

iego

40Pr

zasn

ysz

bern

ardy

ni10

64Sä

kula

risat

ion

des M

inor

iten-

Orde

nsge

istli

chen

Sig

ism

und

Badn

y18

03[s

s. 2

]

41?

augu

stia

nie-

erem

ici;

fran

cisz

kani

e10

67Sä

kula

risat

ion

der A

ugus

tiner

Ord

ensg

eist

liche

n v.

Gro

chol

ski,

Bobo

wsk

i, W

yczy

kew

ski,

Lam

bert

und

Pia

seki

1803

–18

06[s

s. 1

0]

doty

czy

takż

e au

gust

iani

na-e

rem

ity

Wła

dysł

awa

Kozł

owsk

iego

; błę

dnie

zapi

sane

naz

wis

ko: n

ie W

yczy

kew

ski,

lecz

Wyr

zyko

wsk

i; La

mbe

rt i

Pias

ecki

okre

ślen

i jak

o fr

anci

szka

nie

42?

bern

ardy

ni10

68Sä

kula

risat

ions

gesu

ch d

er B

ernh

ardi

ner O

rden

sgei

stlic

hen

Ludw

ig Ja

kow

ski u

nd P

iwni

cki

1803

–18

06[s

s. 1

0]Ja

ckow

ski,

nie

Jako

wsk

i

43Tr

utow

o;

?ka

rmel

ici

1072

Säku

laris

atio

n de

r Kar

mel

iter O

rden

sgei

stlic

hen

Cant

ius

Parc

hein

, Lam

bert

, Gra

bow

ski u

nd W

esso

low

ski

1804

–18

06[s

s. 1

4]La

mbe

rt i

Grab

owsk

i to

jedn

a os

oba

44?

?10

73Sä

kula

risat

ion

der P

redi

gers

und

Ord

ensg

eist

liche

n

Pete

r Oko

nski

1805

[ss.

3]


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nSy

gnat

ura

Tytu

łZa

kres

czas

owy

Licz

ba ka

rt/s

tron

Uwag

i

45St

rzeg

ocin

;

?fr

anci

szka

nie

1074

Säku

laris

atio

nsge

such

e de

r Fra

nzis

kane

r Ord

ensg

eist

liche

n

Thom

as M

akow

ski,

v. T

ymin

ski u

nd D

obko

wsk

i18

05–

1806

[ss.

14]

Tom

asz

Mak

owsk

i był

zak

onni

kiem

w S

trze

goci

nie,

kla

szto

ry p

ozos

tały

ch

nieu

stal

one

46?

refo

rmac

i10

75Sä

kula

risat

ion

des R

efor

mat

enor

dens

geis

tlich

en B

arna

bus

Dąbk

owsk

i18

06[s

s. 5

]

47Sk

ępe

bern

ardy

ni10

76Ve

rmäc

htni

sse

des M

elch

ior v

. Chl

etow

ski f

ür d

ie K

irche

in S

adlo

wo

und

das B

ernh

ardi

ner-

Klos

ter i

n Sk

ompe

1806

[ss.

7]

48og

ólne

szar

ytki

1122

Umw

aldu

ng d

er b

arhm

herz

igen

Sch

wes

tern

inst

itute

in K

rank

enan

stal

ten

1797

–18

05kk

. 79[

–19

7]11

8 os

tatn

ich

kart

bez

num

erac

ji

49og

ólne

ogól

ne11

28

Einr

ichtu

ng e

iner

allg

emei

nen

Land

irren

anst

alt f

ür d

ie p

reus

si-

chen

Pro

vinz

en u

nd B

estim

mun

g ei

nes a

n de

r alt

preu

ssisc

hen

Gren

zen

bele

gene

n au

f zuh

eben

den

Klos

ters

daz

u

1806

ss. 2

50og

ólne

jezu

ici

1768

Einf

ühru

ng d

es Je

suite

nord

ens i

n Ru

ssla

nd18

01kk

. 3

51og

ólne

pija

rzy

1784

Ausb

ildun

g ju

nger

Pia

reng

eist

liche

r, in

den

hie

sige

n

Unte

rric

htsa

nsta

lten

und

in H

ale

zu le

hren

Bd.

117

99–

1805

kk. 3

97

52og

ólne

pija

rzy

1785

Ausb

ildun

g ju

nger

Pia

reng

eist

liche

r, in

den

hie

sige

n

Unte

rric

htsa

nsta

lten

und

in H

ale

zu le

hren

Bd.

218

05–

1806

kk. 2

60

53og

ólne

jezu

ici

1799

Ausm

ittlu

ng d

es e

hem

alig

en Je

suite

nver

mög

ens u

nd E

inric

h-

tung

des

neu

ostp

reus

sisc

hen

Schu

lfond

s. B

enut

zung

der

zu d

en e

hem

alig

en Je

suite

ngüt

ern

gehö

rigen

For

sten

bd.

1

1795

–17

99kk

. 314

54og

ólne

jezu

ici

1800

Ausm

ittlu

ng d

es e

hem

alig

en Je

suite

nver

mög

ens u

nd E

inric

h-

tung

des

neu

ostp

reus

sisc

hen

Schu

lfond

s. B

enut

zung

der

zu d

en e

hem

alig

en Je

suite

ngüt

ern

gehö

rigen

For

sten

bd.

2

1799

–18

05kk

. 148

55Gr

odno

dom

inik

anie

1825

Ford

erun

gen

des D

omin

ikan

erkl

oste

rs in

Gro

dno

über

483

Tale

r 8 G

rosc

hen

an d

ie Jo

seph

v. Je

linsk

isch

e Ko

nkur

smas

se18

06[s

s. 2

7]

56og

ólne

ogól

ne20

97Bo

nifik

atio

n fü

r die

Men

dika

nten

klös

ter s

tatt

der

Zol

l-un

d

Kons

umtio

nsst

euer

-fre

ihei

t17

96–

1798

kk. 3

9

57og

ólne

fran

cisz

kani

e21

09

Zollf

reie

Ein

fuhr

von

gro

bem

bra

unem

Tuch

für d

ie

Orde

nskl

eide

r der

Fra

nzis

kane

r in

den

refo

rmie

rten

Klo

ster

n

Neu

ostp

reus

sens

1798

kk. 9

58Pu

łtus

kbe

nedy

ktyn

i21

22

Retr

aditi

on d

es zu

r Zol

lstä

tte

gehö

ringe

n, b

ei d

er S

tadt

Wys

zogr

od a

uf d

em G

rund

e de

s Ben

edik

tiner

klos

ters

zu P

ultu

sk g

eleg

enen

Pla

tzes

1796

–17

97[s

s. 1

5]

w je

dnos

tce

znaj

duje

się

plan

tech

nicz

ny b

udyn

ku d

la sł

użb

celn

ych

w W

yszo

grod

zie



Andrzej BUCZYŁOInstytut Historii i ArchiwistykiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonóww zesp. Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich

w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie

Streszczenie

W AGAD-zie przechowywany jest zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich. Zawie-ra on materiały po istniejącym na przełomie XVIII i XIX w. urzędzie. Wśród licznych zachowanych tam archiwa-liów znajdują się także materiały dotyczące klasztorów, w tym tych skasowanych przez władze pruskie w okre-sie istnienia Prus Nowowschodnich: dominikanów w Liszkowie, Płocku, Sejnach i Wierzbołowie, franciszkanów w Wyszogrodzie oraz karmelitów we Władysławowie, zwanym też Nowym Miastem. Pozwalają one na poznanie różnych aspektów ich funkcjonowania w czasie kilkunastoletniego panowania pruskiego; ważną część stano-wią dokumenty dotyczące zakonników, w tym także tych, którzy zdecydowali się opuścić stan zakonny.

Słowa kluczowe

Prusy Nowowschodnie, Archiwum Główne Akt Dawnych, inwentarz, klasztor, kasata, sekularyzacja, zakonnicy


Andrzej BUCZYŁOInstitute of History and Archival ScienceNicolaus Copernicus University in Toruń

An inventory of archive material relating to monasteries and religious orders in the Directorate General. Department of New East Prussia fonds kept

in the Central Archives of Historical Records in Warsaw

Summary

The units of the Central Archives of Historical Records in Warsaw include fonds 170, Directorate General. Depart-ment of New East Prussia. It contains documents relating to the department, which existed at the turn of the 19th century. Among the numerous archive documents kept there we will find those concerning monasteries dissolved by the Prussian authorities in the New East Prussia period: the Dominicans in Liškiava, Płock, Sejny and Virbalis; the Franciscans in Wyszogród; and the Carmelites in Władysławowo, also known as Nowe Miasto (New Town). The documents make it possible to examine various aspects of the functioning of the monaster-ies under Prussian rule, which lasted just over ten years. Important papers include documents concerning the monks, also those who decided to leave their orders.

Keywords

New East Prussia, Central Archives of Historical Records, inventory, monastery, dissolution, secularisation, monks



Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKAZakład Historii SztukiUniwersytet Śląski w Katowicach

Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego

w Sankt Petersburgu*

Kwerenda przeprowadzona w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu (Российский государственный исторический архив) w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r. miała na celu stworzenie częściowego inwentarza ogólnego znajdujących się w jego zasobie materiałów źródłowych, zarówno pisanych, jak i ikonograficznych, związanych z trynitarzami, a dokładniej z klasztorami tego zakonu z terenu zaboru ro-syjskiego, z wyłączeniem Królestwa Polskiego. Większość z nich – w Babinowiczach, Be-resteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Krzywiczach, Orszy, Rzyszczowie, Szumbarze (do 1791 r. w Krzemieńcu), Teofilpolu, Trynitopolu (koło Wilna) i Witebsku – skasowano w 1832 r.; domy zakonne w Kamieńcu Podolskim, Łucku i na wileńskim Antokolu zostały zlikwidowane odpowiednio w latach 1842, 1850 i 1864. Ze względu na ograniczony czas trwania kwerendy objęto nią tylko część związanych z trynitarzami jednostek archiwal-nych. Dokonując ich wyboru (na podstawie repetytoriów M. Radwana i A. Sokolova1 oraz inwentarza petersburskiego archiwum), autorka kierowała się swoimi zainteresowaniami badawczymi, które koncentrują się na architekturze wzmiankowanego zakonu.

Zinwentaryzowane akta należą do następujących zespołów2: nr 821, Departa-ment Spraw Duchownych Obcych Wyznań MSW (Департамент Духовных Дел Иностранных Исповеданий МВД); nr 822, Rzymskokatolickie Duchowne Kolegium MSW (Римско-Католическая Духовная Коллегия МВД); nr 797, Kancelaria Ober--prokuratora Synodu (Канцелярия Обер-прокурора Синода); nr 835, Plany budow-lane i fotografie Synodu – kolekcja (Cтроительные планы и фотографии Cинода


1 M. RADWAN, Kościół katolicki w archiwach Departamentu Wyznań Obcych rosyjskiego MSW. Repetyto-rium, Lublin 2001 (= Католическая церковь в архивах департамента духовных дел иностранных исповеданий МВД, отв. ред. M. C. РАДВАН, A. P. СОКОЛОВ, т. 1–5, Санкт-Петербург 2000–2001).

2 W niniejszym tekście rosyjskie terminy stosowane w archiwistyce zastąpiono ich polskimi odpowied-nikami: фонд – zespół, опись – dział, дело – jednostka aktowa.

222 Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA

– коллекция); oraz nr 1488, Plany i rysunki architektury cywilnej – kolekcja (Планы и чертежи гражданской архитектуры – коллекция). W obrębie zespołu nr 821 kwerendą zostały objęte dwa działy: nr 125, Wydział Rzymskokatolicki (dokumen-ty z lat 1800–1910, odnoszące się m.in. do spraw wyznania katolickiego w Rosji, w tym majątku Kościoła rzymskokatolickiego, szkół i bibliotek), i nr 152, Kancelaria metropolity Kościoła rzymskokatolickiego Cieciszowskiego (akta z lat 1827–1831 do-tyczące m.in. zakonów oraz majątku należącego do Kościoła i osób duchownych), a także poddział nr XII, Dokumenty graficzne – plany budowlane, fotografie, mapy, działu nr 150. Jeśli chodzi o zespół nr 822, najistotniejszy dla badaczy dziedzictwa wytworzonego przez klasztory jest dział nr 11 – Wizyty kościołów i klasztorów – oraz poddział Dokumenty rzymskokatolickich klasztorów zniesionych w 1832 r. działu nr 12. W zespole nr 797 jednostki aktowe związane z przedmiotem kwerendy odnale-ziono w dziale nr 10, zawierającym akta spraw, których początek datuje się na rok 1840, w zespole nr 835 – w dziale nr 1 (Plany i rysunki cerkwi i cerkiewnych domów, klasztorów, szkół, budynków Synodu, ziem klasztornych, domków leśnych i cmenta-rzy), w zespole nr 1488 zaś– w dziale nr 2, zawierającym m.in. plany i rysunki bu-dowli użyteczności publicznej z terenu guberni mohylewskiej.

Ujęte w inwentarzu źródła pisane można podzielić na trzy grupy:

– akta o proweniencji klasztornej – głównie akta sądowe i korespondencja;

– akta wizytacyjne;

– korespondencja wytworzona przez administrację państwową dotycząca kasat po-szczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych po nich zabu-dowań.

Część akt należących do pierwszej grupy ma charakter ogólnozakonny. Są to rapor-ty trynitarskich prowincjałów, o. Wiktora Centelewicza i o. Onufrego Białeckiego, adresowane do Kaspra Kolumny-Cieciszowskiego, biskupa łuckiego, a następnie ar-cybiskupa mohylewskiego, dotyczące bieżących spraw, takich jak zwołanie kapituły prowincjalnej czy wprowadzenie w życie rozporządzeń metropolity (821-152-1333). W tej samej jednostce aktowej znajduje się korespondencja między o. Białeckim a metropolitą oraz o. Józefem Czarneckim, przełożonym klasztoru w Rzyszczowie, dotycząca murowanego kościoła klasztornego, wzniesionego w tej naddnieprzań-skiej miejscowości w latach 1819–1829. Zwraca uwagę sporządzony przez o. Czar-neckiego szczegółowy wykaz przychodów i rozchodów na budowę świątyni (k. 11 i 17). Lista darczyńców zawiera 157 nazwisk, a wysokość złożonych ofiar waha się od 0,5 do 10 tys. rb asygnacyjnych; w sumie zebrano 53 561 rb asygnacyjnych i 41 kop. Pośród poniesionych wydatków figuruje honorarium architekta „za wydanie planu i dozór roboty” w wysokości 506 rb. Fakt, że „dozorcy czyli pisarzowi do tej roboty” zapłacono niewiele mniej – 420 rb – ilustruje znamienne dla ziem Rzeczypospolitej zjawisko, jakim było wyższe cenienie wykonawstwa niż umiejętności projektowych.

3 Przyjęto następujący schemat zapisu sygnatur archiwalnych: numer zespołu - numer działu - numer jednostki aktowej.

Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy 223

Przejrzana została również większa część nieuporządkowanego zbioru akt związa-nego z klasztorem trynitarzy w Orszy, podzielonego na 12 j.a. (822-11-877а, б, в, 822-11-878а, б, в, г, д, е, ж, з, и)4. Większość z nich zawiera dokumenty sądowe z lat 1784–1810 dotyczące sporu o dobra Rosasna, toczącego się między trynitarzami orszańskimi a księciem Franciszkiem Druckim Lubeckim i jego spadkobiercami. Pod sygnaturą 822-11-878з kryją się ponadto: dokument fundacyjny klasztoru trynitarzy w Orszy wydany przez Adama Władysława Sakowicza w 1714 r. (k. 13–18) oraz zapis z 1724 r. w wysokości 20 tys. talarów uczyniony przez jego brata Kazimierza na budowę muro-wanej świątyni (k. 36–37). Dobrodziej klasztoru, zakładając, że „fabryka” będzie trwać pięć lat, zastrzegł z powyższej sumy 50 talarów rocznie na wynagrodzenie dla nad-zorującego ją architekta.

Nieocenionym źródłem wiedzy na temat dziedzictwa materialnego i duchowego wy-tworzonego przez klasztory, które po ich kasacie uległo częściowemu lub całkowite-mu zniszczeniu, są akta wizytacji biskupich. Bardzo obszerna, licząca 17 kart „wizyta” kościoła i klasztoru trynitarzy na Antokolu w Wilnie, sporządzona w 1856 r., uzupełnia dotychczasowy stan wiedzy na temat czasu i zakresu inwestycji remontowo-budow-lanych prowadzonych przez zakonników w pierwszej połowie XIX w. (822-12-3068, k. 1–17v).

Dużą wartość poznawczą ma również akt wizytacji kościoła i klasztoru trynitarzy w Kamieńcu Podolskim przeprowadzonej w 1839 r., czyli na trzy lata przed kasatą, zawierający dokładny opis niezachowanego budynku klasztornego, o którego wy-glądzie niewiele dotąd było wiadomo (822-12-1839, k. 301–316v).

Akta „wizyty” diecezji łuckiej z 1802 r. dostarczają nowych cennych informacji na te-mat klasztoru szumbarskiego trynitarzy, chyba najbardziej enigmatycznej placówki tego zakonu – miała powstać dzięki zapisowi Franciszki Błędowskiej z Horobowskich z 1724 r., który jednak zakwestionowali jej spadkobiercy. Ostatecznie zakonnicy osied li w Krzemieńcu, skąd do Szumbaru przenieśli się dopiero w 1791 r. Opis wznie-sionych wówczas drewnianych zabudowań oraz trudnej sytuacji materialnej ich użyt-kowników odnajdujemy w rzeczonej „wizycie” (822-12-3, k. 574–580r).

W odtworzeniu chronologii budowy kościoła potrynitarskiego w Krzywiczach po-mocny okazuje się akt wizytacji sporządzony w 1851 r., czyli blisko 20 lat po kasacie tamtejszego klasztoru, z którego wynika, iż w owym czasie wieża świątyni nie była jeszcze ukończona, a jej wnętrze nie posiadało dekoracji sztukatorskiej (822-12-3033, k. 21r–26r).

Jeśli chodzi o dokumenty rzucające światło na okoliczności kasaty klasztorów trynita-rzy oraz losy należących do nich budowli, zinwentaryzowano sześć jednostek archi-walnych. Dla dwu z nich – sygn. 821-125-2843, O zamknięciu wileńskiego antokolskie-go klasztoru za udział zakonników w polskim powstaniu 1863 r. i przekazaniu budynków

4 Jednostki aktowe o sygnaturach 822-11-878а, б, и nie zostały mi udostępnione; być może znajdują się w nich dokumenty odnoszące się do klasztorów trynitarzy w Babinowiczach i Witebsku, na co wskazuje ich wspólny tytuł w inwentarzu archiwalnym: Dokumenty odnoszące się do klasztorów orszańskiego, babi-nowickiego i witebskiego trynitarzy.


poklasztornych resortowi inżynieryjnemu, i 821-125-2839, O sprzedaży do rozbiórki bu-dynków skasowanego klasztoru trynitarzy w Beresteczku, pokrótce scharakteryzowa-nych przez T. Ciesielskiego5 – został sporządzony inwentarz szczegółowy.

Akta odnoszące się do kasaty klasztoru trynitarzy na wileńskim Antokolu informują o przekazaniu jego gmachu na szpital wojskowy i kwatery dla oficerów oraz o re-presjach wobec przełożonego o. Lucjana Gembickiego (sąd wojenny skazał go na zesłanie do guberni permskiej, gdzie po rocznym pobycie w więzieniu miał żyć pod nadzorem policyjnym). Pozostałych zakonników czasowo przeniesiono do wileń-skiego klasztoru karmelitów bosych. W korespondencji między generałem-guber-natorem a ministrem spraw wewnętrznych dotyczącej niszczejącego budynku po-klasztornego w Beresteczku zwraca uwagę postawa pierwszego z urzędników, który przestrzega, że w razie zawalenia się budowli może ucierpieć przylegająca doń rzym-skokatolicka świątynia, będąca „wytwornym dziełem architektonicznym” („изящное архитектурное произведение”). Plany przekazania gmachu Kościołowi rzymskoka-tolickiemu, tudzież pomieszczenia w nim sądu pokoju i aresztu, nie zostały zrealizo-wane – ze względu na zły stan techniczny został sprzedany do rozbiórki. Podobny los spotkał w 1875 r. zespół architektoniczny trynitarzy w Teofilpolu, zrujnowany w wy-niku pożaru w 1841 r. Uzyskany materiał przeznaczono na budowę prawosławnej cerkwi (821-125-2853). Dawny klasztor trynitarski w Łucku w 1852 r. został przebudo-wany na pułkowy lazaret, a pięć lat później zaadaptowany na siedzibę sztabu dywizji (821-125-2850). W gmachu po trynitarzach witebskich w 1849 r. urządzono przytułek dla sierot (797-10-27480). Orszańska świątynia zakonu w 1841 r. została przekształco-na w prawosławną cerkiew parafialną (797-10-27483).

W zasobie archiwum znajdują się rysunki inwentaryzacyjne następujących obiektów architektonicznych wzniesionych dla trynitarzy: klasztoru w Beresteczku – rzuty po-ziome i widok elewacji frontowej (821-125-2839, k. 11–12); kościoła i klasztoru w Bra-hiłowie – rzuty poziome i widoki elewacji (821-150-556); kościoła w Witebsku – rzut poziomy i widok fasady (835-1-764); klasztoru trynitarzy w Orszy – rzut poziomy i wi-dok elewacji (1488-2-742).

Przeprowadzona kwerenda stanowi wstęp do szerzej zakrojonych badań archiwal-nych, których celem będzie stworzenie pełnego inwentarza źródeł związanych z za-konem trynitarzy znajdujących się w zasobie archiwum w Sankt Petersburgu.

5 T. CIESIELSKI, Sprawozdanie z kwerendy w Sankt Petersburgu w dniach 20 VIII–1 IX 2012 r., „Hereditas Mona-steriorium”, 1, 2012, s. 397.


Inw

enta

rz m

ater

iałó

w ź

ródł

owyc

h do

dzi

ejów

skas

owan

ych

klas

ztor

ów tr

ynita

rzy

w z

asob

ie R

osyj

skie

go P

ańst

wow

ego

Arc

hiw

um H

isto

rycz

nego

w S

ankt

Pet

ersb

urgu

Tabe

la 1

. Źró

dła

pisa

ne

Lp.

Mie

jscow

ość

Zakr

es cz

asow

ySy

gnat

ura

Języ

kTy

tuł p

olsk

iNu

mer

kart

yUw

agi

1

ogól

ne, B

eres

tecz

ko,

Kam

ieni

ec P

odol

ski,

Rzys

zczó

w, S

zum

bar

1822

–18

3182

1-15

2-13

3po

lski

, łac

ińsk

iRa

port

y pr

owin

cjał

ów i

różn

ych

czło

nków

zako

nu tr

ynita

rzy

1–18

inw

enta

rz sz

czeg

ółow

y –

zob.

tabe

la 2

2Be

rest

eczk

o

zob.

też

nr 1

1802

822-

12-3

pols

kiAk

t wiz

ytac

ji ko

ścio

ła i

klas

ztor

u tr

ynita

rzy

w B

eres

tecz

ku56

6–57

2r

3Be

rest

eczk

o

zob.

też

nr 1

1859

–18

8382

1-12

5-28

39ro

syjs

kiO

sprz

edaż

y do

rozb

iórk

i gm

achu

skas

owan

ego

klas

ztor

u be

rest

ecki

ego

[try

nita

rzy]

w p

[ow

ieci

e] d

ubie

ński

m, w

gub

erni

woł

yńsk

iej

1–32

inw

enta

rz sz

czeg

ółow

y –

zob.

tabe

la 3

4Br

ahiłó

w18

2582

2-12

-293

4po

lski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

par

afial

nego

w B

rahi

łow

ie34

8–35

1r

5Br

ahiłó

w18

3982

2-12

-293

6po

lski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

par

afial

nego

w B

rahi

łow

ie11

81–

1200

v

wiz

yta

kośc

ioła

par

afial

ne-

go z

awie

rają

ca in

form

acje

nt. k

ości

oła

i kla

szto

ru

tryn

itarz

y pr

zeka

zany

ch

w 1

832

r. Ko

ścio

łow

i

grec

koka

tolic

kiem

u

6Br

ześć

Lite

wsk

i17

9882

2-12

-294

5po

lski

Rapo

rt st

anu

klas

ztor

u i k

ości

oła

XX Tr

ynita

rzy

Brze

skic

h36

8–36

9v

7Ka

mie

niec

Pod

olsk

i

zob.

też

nr 1

1825

822-

12-2

934

pols

kiAk

t wiz

ytac

ji ko

ścio

ła i

klas

ztor

u tr

ynita

rzy

w K

amie

ńcu

Podo

lski

m35

2–35

4v

8Ka

mie

niec

Pod

olsk

i

zob.

też

nr 1

1839

822-

12-2

936

pols

kiAk

t wiz

ytac

ji ko

ścio

ła i

klas

ztor

u tr

ynita

rzy

w K

amie

ńcu

Podo

lski

m30

1–31

6v

9Kr

zyw

icze

1851

822-

12-3

033

rosy

jski

Akt w

izyt

acji

rzym

skok

atol

icki

ego

kośc

ioła

par

afial

nego

w K

rzyw

icza

ch21

r–26

r

10Łu

ck18

0282

2-12

-3po

lski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

i kl

aszt

oru

tryn

itarz

y w

Łuc

ku59

1–59

5v

11Łu

ck18

3182

2-12

-185

2po

lski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

i kl

aszt

oru

XX Tr

ynita

rzów

Łuc

kich

za ro

k 18

311–

6v

12Łu

ck18

50–

1860

821-

125-

2850

rosy

jski

O za

mkn

ięci

u łu

ckie

go k

lasz

toru

[try

nita

rzy]

w g

uber

ni w

ołyń

skie

j

i prz

ekaz

aniu

jego

zabu

dow

ań re

sort

owi w

ojsk

owem

u1–

36

13M

ołod

eczn

o18

5182

2-12

-303

3ro

syjs

kiAk

t wiz

ytac

ji rz

ymsk

okat

olic

kieg

o ko

ścio

ła p

arafi

alne

go w

Moł

odec

znie

47r–

49v

14O

rsza

1678

–18

1182

2-11

-878

зro

syjs

ki, p

olsk

iDo

kum

enty

odn

oszą

ce si

ę do

kla

szto

ru tr

ynita

rski

ego

w O

rszy

1–99

luzy

15O

rsza

1784

–17

9082

2-11

-877

apo

lski

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

90lu

zy, r

ówni

eż d

ruki


Lp.

Mie

jscow

ość

Zakr

es cz

asow

ySy

gnat

ura

Języ

kTy

tuł p

olsk

iNu

mer

kart

yUw

agi

16O

rsza

1806

822-

11-8

78в

rosy

jski

, pol

ski

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

85lu

zy

17O

rsza

1806

822-

11-8

78г

rosy

jski

, pol

ski

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

70lu

zy

18O

rsza

1807

–18

0982

2-11

-878

дro

syjs

ki, r

osyj

ski

tran

skry

bow

any

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

119

luzy

19O

rsza

1810

822-

11-8

78е

rosy

jski

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

79lu

zy

20O

rsza

1810

822-

11-8

78ж

rosy

jski

, ros

yjsk

i

tran

skry

bow

a-

ny, p

olsk

i

Doku

men

ty o

dnos

zące

się

do k

lasz

toru

tryn

itars

kieg

o w

Ors

zy1–

74lu

zy

21O

rsza

1840

–18

4179

7-10

-274

83ro

syjs

kiO

prze

kszt

ałce

niu

w m

. Ors

zy tr

ynita

rski

ego

klas

ztor

u w

pra

wos

ław

ną

cerk

iew

par

afial

ną1–

25

Rzys

zczó

w

zob.

nr 1

22Sz

umba

r

zob.

też

nr 1

1802

822-

12-3

pols

kiAk

t wiz

ytac

ji ko

ścio

ła i

klas

ztor

u tr

ynita

rzy

w S

zum

barz

e57

4–58

0r

23Te

ofilp

ol18

0282

2-12

-3po

lski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

i kl

aszt

oru

tryn

itarz

y w

Teo

filpo

lu58

1–58

9r

24Te

ofilp

ol18

54–

1875

821-

125-

2853

rosy

jski

O śc

iąga

niu

od ró

żnyc

h os

ób d

ługó

w w

obec

teofi

lpol

skie

go k

lasz

toru

[try

nita

rzy]

w st

arok

onst

anty

now

skim

p[o

wie

cie]

, w g

uber

ni w

ołyń

skie

j

i o p

rzek

azan

iu za

budo

wań

tego

kla

szto

ru M

inis

ters

twu

Dóbr

Pań

stw

owyc

h

w ce

lu ic

h pr

zebu

dow

y na

cerk

iew

pra

wos

ław

ną

1–36

25Tr

ynito

pol

1798

822-

12-2

945

pols

kiW

edle

uka

zu P

rześ

wie

tneg

o R-

Kgo

Just

yc. C

olle

gii D

epar

tam

entu

od

klas

ztor

u

tryn

itopo

lski

ego

XX. T

ryni

tarz

ów ra

port

365–

366v

26W

ilno-

Anto

kol

1798

822-

12-2

945

pols

kiW

edle

uka

zu P

rześ

wie

tneg

o R-

Kgo

Just

yc. C

olle

gii D

epar

tam

entu

od

klas

ztor

u

anto

kols

kieg

o Ks

ięży

Tryn

itarz

ów ra

port

36

1–36

4r

27W

ilno-

Anto

kol

1856

822-

12-3

068

rosy

jski

Akt w

izyt

acji

kośc

ioła

i kl

aszt

oru

tryn

itarz

y w

Wiln

ie n

a An

toko

lu1–

17v

28W

ilno-

Anto

kol

1864

–18

7282

1-12

5-28

43ro

syjs

ki

O za

mkn

ięci

u w

ileńs

kieg

o an

toko

lski

ego

klas

ztor

u za

udz

iał z

akon

nikó

w

w p

olsk

im p

owst

aniu

186

3 r.

i prz

ekaz

aniu

bud

ynkó

w p

okla

szto

rnyc

h

reso

rtow

i inż

ynie

ryjn

emu

1–3

inw

enta

rz sz

czeg

ółow

y –

zob.

tabe

la 4

29W

itebs

k18

40–

1849

797-

10-2

7480

rosy

jski

O ad

apta

cji k

ości

oła

skas

owan

ego

wite

bski

ego

tryn

itars

kieg

o kl

aszt

oru

na ce

rkie

w p

raw

osła

wną

dla

prz

ytuł

ku d

la d

ziec

i, kt

óry

ma

zost

ać u

rząd

zony

w za

budo

wan

iach

kla

szto

rnyc

h, i

o w

yzna

czen

iu źr

ódła

utr

zym

ania

dla

tej c

erkw

i

1–7


Tabe

la 2

. Syg

n. 8

21-1

52-1

33, R

apor

ty p

row

incj

ałów

i ró

żnyc

h cz

łonk

ów za

konu

tryn

itarz

y

Lp.

Mie

jscow

ość

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

1ka

rta

tytu

łow

a: R

apor

ty p

row

incj

ałów

182

7–18

311r

2og

ólne

9 XI

182

7pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. W

ikto

r Cen

tele

wic

z

bisk

up łu

cki i

żyt

omie

rski

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

prow

incj

ał in

form

uje

o za

stos

owan

iu si

ę do

różn

ych

rozp

orzą

dzeń

bis

kupa

2r–

3vk.

3 –

kop

erta

3og

ólne

6 II

1829

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. W

ikto

r Cen

tele

wic

z

kano

nik

kate

dry

łuck

iej

ks. S

tani

sław

Wro

czyń

ski

prow

incj

ał, n

a pr

ośbę

arc

ybis

kupa

moh

ylew

skie

go,

poda

je n

azw

iska

zna

nych

mu

osób

z a

rchi

diec

ezji

moh

ylew

skie

j odz

nacz

ając

ych

się „

nauk

ą i d

obry

m

obyc

zaje

m”;

poz

osta

wia

dec

yzji

ks. W

rocz

yńsk

iego

,

zarz

ądza

jące

go k

ance

larią

met

ropo

lity,

prz

ekaz

anie

mu

tych

info

rmac

ji

4r–

5vk.

5 –

kop

erta

4og

ólne

23 II

182

2ar

cybi

skup

moh

ylew

ski

Stan

isła

w B

ohus

z Si

estr

zeńc

ewic

ztr

ynita

rz o

. Kar

ol Z

ubrz

ycki

zgod

a na

seku

lary

zacj

ę za

konn

ika

o. K

arol

a

Zubr

zyck

iego

6ła

cina

516

III 1

829

–pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. W

ikto

r Cen

tele

wic

z

potw

ierd

zeni

e ot

rzym

ania

od

prow

incj

ała

wia

dom

ości

o du

chow

ieńs

twie

7r

6sp

is d

ucho

wny

ch z

arc

hidi

akon

atu

kijo

wsk

iego

8r

7og

ólne

8 V

1829

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. W

ikto

r Cen

tele

wic

z

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

prow

incj

ał in

form

uje

o zb

liżaj

ącym

się

term

inie

kapi

tuły

pro

win

cjal

nej,

zwoł

ywan

ej z

godn

ie

z us

taw

odaw

stw

em z

akon

u co

trzy

lata

9r

8Rz

yszc

zów

25 V

182

9pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. W

ikto

r Cen

tele

wic

z

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

prow

incj

ał in

form

uje,

że

zgod

nie

z po

lece

niem

arc

ybi-

skup

a na

kaza

ł prz

ełoż

onem

u kl

aszt

oru

rzys

zczo

wsk

ie-

go p

ośw

ięci

ć no

wo

wyb

udow

any

kośc

iół

10r

9 Rz

yszc

zów

29 V

182

9pr

zeło

żony

kla

szto

ru rz

yszc

zow

skie

go

o. Jó

zef C

zarn

ecki

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

proś

ba o

zgo

dę n

a pr

zeni

esie

nie

nabo

żeńs

twa

ze st

a-

rego

do

now

o w

ybud

owan

ego

kośc

ioła

w R

zysz

czow

ie11

r

10

Rzys

zczó

w8

V 18

29pr

zeło

żony

kla

szto

ru rz

yszc

zow

skie

go

o. Jó

zef C

zarn

ecki

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

wyk

az p

rzyc

hodó

w i

rozc

hodó

w n

a m

urow

any

kośc

iół

w R

zysz

czow

ie12

cd. –

k. 1

7r

11og

ólne

9 X

1829

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

potw

ierd

zeni

e ot

rzym

ania

rozp

orzą

dzen

ia

naka

zują

cego

w p

rzyp

adku

wyk

rocz

eń p

rofe

sów

„bez

nad

er w

ażny

ch p

rzyc

zyn”

nie

pod

ejm

ować

osta

tecz

nej d

ecyz

ji o

ich

usun

ięci

u z

zako

nu

bez

uprz

edni

ej k

onsu

ltacj

i z w

ładz

ami d

iece

zjal

nym

i

13


Lp.

Mie

jscow

ość

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

12og

ólne

1 XI

I 182

9pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

info

rmac

ja o

prz

yjęc

iu d

o w

iado

moś

ci ro

zpor

ządz

enia

doty

cząc

ego

prof

esji

w 2

2. ro

ku ż

ycia

14

13Rz

yszc

zów

26 II

183

0pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

prow

incj

ał o

dwie

dził

Rzys

zczó

w, g

dzie

do

ukoń

czo-

nego

koś

cioł

a 8

IX 1

829

wpr

owad

zono

nab

ożeń

stw

a;

pros

i, w

imie

niu

prze

łożo

nego

kla

szto

ru o

. Cza

rnec

-

kieg

o, o

zgo

dę n

a ro

zebr

anie

star

ego,

dre

wni

aneg

o

kośc

ioła

i sp

rzed

aż d

rew

na; u

zysk

ane

pien

iądz

e

zost

ałyb

y pr

zezn

aczo

ne n

a or

gany

15r

14Rz

yszc

zów

5 III

183

0ar

cybi

skup

moh

ylew

ski

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

arcy

bisk

up w

yraż

a zg

odę

na ro

zbió

rkę

star

ego

kośc

ioła

w R

zysz

czow

ie p

od w

arun

kiem

, że

drew

no z

osta

nie

sprz

edan

e na

kap

licę,

cer

kiew

alb

o do

m d

la ro

dzin

y

chrz

eści

jańs

kiej

, „al

e ni

e Ży

dom

ani

chr

ześc

ijano

m

na n

ie p

rzys

tojn

e ja

kie

budo

wle

, alb

owie

m śc

iany

były

kon

sekr

owan

e”

16r

15Rz

yszc

zów

8 V

1829

prze

łożo

ny k

lasz

toru

rzys

zczo

wsk

iego

o. Jó

zef C

zarn

ecki

prow

incj

ał z

akon

u tr

ynita

rzy

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

ciąg

dal

szy

wyk

azu

przy

chod

ów i

rozc

hodó

w

na m

urow

any

kośc

iół w

Rzy

szcz

owie

17r

u do

łu k

omen

-

tarz

: „Ta

ką

wia

dom

ość

podp

isuj

ę

20 m

aja

1829

x. Jó

zef

Czar

neck

i”

16

Szum

bar,

Kam

ieni

ec P

odol

ski,

Bere

stec

zko

23 II

I 183

1pr

owin

cjał

zak

onu

tryn

itarz

y

o. O

nufr

y Bi

ałec

ki

arcy

bisk

up m

ohyl

ewsk

i

Kasp

er K

olum

na-C

ieci

szow

ski

info

rmac

ja o

wys

łani

u za

konn

ika

o. P

iotr

a Ja

wor

skie

go

z kl

aszt

oru

w S

zum

barz

e do

Kam

ieńc

a Po

dols

kieg

o

i o. N

epom

ucen

a Sz

yszk

iew

icza

z B

eres

tecz

ka

do S

zum

baru

18r


Tabe

la 3

. Syg

n. 8

21-1

25-2

839,

O sp

rzed

aży

do ro

zbió

rki g

mac

hu sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

bere

stec

kieg

o[tr

ynita

rzy]

w p

[ow

ieci

e] d

ubie

ński

m, w

gub

erni

woł

yńsk

iej

Lp.

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

113

VI 1

859

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Pism

o w

spra

wie

opu

szcz

oneg

o gm

achu

daw

nego

kla

szto

ru tr

ynita

rzy

w B

eres

tecz

ku.

Budy

nek

klas

ztor

ny w

183

9 r.

prze

szed

ł pod

zar

ząd

Dep

arta

men

tu W

ojsk

oweg

o M

SW.

Pow

stał

wów

czas

pro

jekt

jego

ada

ptac

ji na

sied

zibę

szta

bu b

atal

ionu

i ro

ty li

niow

ej

pułk

u pi

echo

ty, d

o cz

ego

jedn

ak n

ie d

oszł

o z

pow

odu

brak

u śr

odkó

w. Z

bie

giem

lat

opus

zczo

ny g

mac

h po

padł

w ru

inę:

na

mur

ach

poja

wiły

się

liczn

e pę

knię

cia,

a p

rzez

dziu

raw

y da

ch w

oda

doci

erał

a na

wet

do

pom

iesz

czeń

par

teru

. Do

użyt

ku n

adaw

ało

się

zale

dwie

kilk

a iz

b, z

któ

rych

dw

ie z

ajm

ował

wik

ary

rzym

skok

atol

icki

ego

(pot

ryni

tar-

skie

go) k

ości

oła.

Gen

erał

-gub

erna

tor p

rzes

trze

ga, ż

e w

prz

ypad

ku z

awal

enia

się

klas

z-

torn

ego

gmac

hu u

cier

pi p

rzyl

egaj

ący

doń

kośc

iół,

któr

y na

zyw

a „w

ytw

orny

m d

zieł

em

arch

itekt

onic

znym

” („и

зящ

ное

архи

тект

урно

е пр

оизв

еден

ие”)

. Dor

adza

ods

prze

dani

e

zruj

now

anej

bud

owli

Kośc

ioło

wi r

zym

skok

atol

icki

emu.

1r–

3v

28

VII 1

859

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Min

iste

r god

zi si

ę na

sprz

edaż

bud

ynku

pok

lasz

torn

ego

para

fii rz

ymsk

okat

olic

kiej

w B

eres

tecz

ku p

od w

arun

kiem

, że

jej p

robo

szcz

wyk

aże,

iż p

osia

da śr

odki

na

jego

rem

ont.

Pros

i o in

form

ację

o fi

nale

spra

wy.

4r–

5v

319

XII

1861

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Gene

rał-

gube

rnat

or z

obow

iązu

je si

ę pr

zeka

zać

info

rmac

je n

a te

mat

sytu

acji

budy

nku

pokl

aszt

orne

go, k

iedy

tylk

o ot

rzym

a je

od

nacz

elni

ka w

ołyń

skie

j gub

erni

.6

424

II 1

862

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Min

iste

r pro

si o

info

rmac

je n

a te

mat

wsz

ystk

ich

skas

owan

ych

kośc

iołó

w i

klas

ztor

ów

rzym

skok

atol

icki

ch z

tere

nu z

acho

dnie

j gub

erni

, w ty

m k

lasz

toru

ber

este

ckie

go,

aby

móc

wyd

ać ro

zpor

ządz

enie

koń

cow

e.

7

514

III 1

862

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Dep

arta

men

t Spr

aw

Duc

how

nych

Min

iste

rstw

a

Spra

w W

ewnę

trzn

ych

Brak

wia

dom

ości

na

tem

at k

lasz

toru

ber

este

ckie

go o

d na

czel

nika

woł

yńsk

iej g

uber

ni.

Gene

rał-

gube

rnat

or w

ysła

ł mu

pona

glen

ie i

zobo

wią

zał s

ię d

o pr

zeka

zani

a in

form

acji,

kied

y ty

lko

je o

trzy

ma.

8

625

III 1

862

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Gene

rał-

gube

rnat

or o

trzy

mał

nas

tępu

jące

info

rmac

je o

d na

czel

nika

woł

yńsk

iej g

uber

ni

poch

odzą

ce o

d ep

isko

patu

łuck

o-ży

tom

iers

kieg

o: p

arafi

a be

rest

ecka

nie

dys

ponu

je śr

od-

kam

i na

rem

ont k

ości

oła,

ale

hr.

Wik

tor W

itosł

awsk

i, w

łaśc

icie

l Ber

este

czka

, jes

t got

ów

prze

prow

adzi

ć go

wła

snym

sum

ptem

i ud

ostę

pnić

odn

owio

ne p

omie

szcz

enia

duch

owie

ństw

u pa

rafia

lnem

u. N

acze

lnik

radz

i prz

ysta

ć na

tę p

ropo

zycj

ę

pod

war

unki

em, ż

e W

itosł

awsk

i prz

edst

awi s

woj

e zo

bow

iąza

nia

na p

iśm

ie.

9r–

10v

7[1

862]

Rysu

nki p

omia

row

e: rz

ut p

ozio

my

obyd

wu

kond

ygna

cji g

mac

hu d

awne

go k

lasz

toru

tryn

itarz

y w

Ber

este

czku

, fas

ada

skrz

ydła

fron

tow

ego.

11r,

12r

rysu

nki d

ołą-

czon

e do

list

u

z 25

III 1

862


Lp.

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

81

VII 1

862

Dep

arta

men

t Spr

aw

Duc

how

nych

Min

iste

rstw

a

Spra

w W

ewnę

trzn

ych

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Prze

d po

djęc

iem

dec

yzji

w sp

raw

ie g

mac

hu p

okla

szto

rneg

o na

leży

skon

sulto

wać

się

z w

ładz

ą w

ojsk

ową,

pod

któ

rej z

arzą

d zo

stał

prz

ekaz

any

w 1

839

r. Pr

ośba

o d

okła

dny

rapo

rt n

a te

mat

zab

iegó

w h

r. W

itosł

awsk

iego

o k

upno

bud

ynku

.

13

97

VIII

1862

Dep

arta

men

t Spr

aw

Duc

how

nych

Min

iste

rstw

a

Spra

w W

ewnę

trzn

ych

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Proś

ba o

info

rmac

ję, n

a co

hr.

Wito

sław

ski c

hce

prze

znac

zyć

wię

kszą

czę

ść b

udyn

ku,

skor

o za

mie

rza

wyr

emon

tow

ać g

o w

cał

ości

.14

r–15

r

1020

I 18

63ki

jow

ski w

ojen

ny p

odol

ski

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

W z

wią

zku

z pi

smem

z 7

VIII

186

2 ge

nera

ł-gu

bern

ator

prz

esył

a pi

smo

hr. W

itosł

awsk

iego

z 1

6 IX

186

2, w

któ

rym

ten

wyj

aśni

a, w

jaki

spos

ób z

amie

rza

wyk

orzy

stać

gm

ach

pokl

aszt

orny

.

16r

1116

IX 1

862

hr. W

ikto

r Wito

sław

ski

kom

orni

k tr

zeci

ego

obw

odu

dubi

eńsk

iego

pow

iatu

Hr.

Wito

sław

ski d

ekla

ruje

, że

jeśl

i zos

tani

e m

u od

dany

cał

y bu

dyne

k w

raz

z pr

zyna

leżn

o-

ścia

mi,

urzą

dzi w

jego

mur

ach

pleb

anię

ora

z, w

prz

yszł

ości

, zak

ład

prze

mys

łow

y.17

1225

VII

1865

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Gene

rał-

gube

rnat

or u

pras

za o

zgo

dę n

a sp

rzed

aż n

a pu

blic

znej

licy

tacj

i zru

jnow

aneg

o

klas

ztor

u z

prze

znac

zeni

em d

o ro

zbió

rki,

mot

ywuj

ąc, ż

e w

prz

ypad

ku je

go z

awal

enia

moż

e ul

ec u

szko

dzen

iu k

ości

ół.

18–

19v

13m

inis

ter s

praw

wew

nętr

znyc

hki

jow

ski w

ojen

ny p

odol

ski

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Wzm

iank

owan

y je

st ra

port

z 6

VII

1864

o z

łym

stan

ie b

udyn

ku; k

onie

czna

jest

jego

sprz

edaż

do

rozb

iórk

i.20

–21

v

14

Wyc

ena

gmac

hu: 4

540

rb 6

7 ko

p. (m

ater

iał:

6396

rb 1

kop

. min

us ro

boci

zna:

185

5 rb

34 k

op.).

Wyc

ena

wyk

onan

a w

cel

u w

ysta

wie

nia

budo

wli

na sp

rzed

aż d

o ro

zbió

rki n

a

publ

iczn

ej li

cyta

cji.

22

1511

VIII

186

5m

inist

er sp

raw

wew

nętr

znyc

h (?

)ki

jow

ski w

ojen

ny p

odol

ski

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

Pism

o do

tycz

ące

sprz

edaż

y do

rozb

iórk

i gm

achu

pok

lasz

torn

ego

i prz

ekaz

ania

uzys

kany

ch p

ieni

ędzy

Rzy

msk

okat

olic

kiem

u D

ucho

wne

mu

Kole

gium

.23

1624

III 1

876

kijo

wsk

i woj

enny

pod

olsk

i

i woł

yńsk

i gen

erał

-gub

erna

tor

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Stre

szcz

enie

kor

espo

nden

cji m

iędz

y ge

nera

łem

-gub

erna

tore

m a

min

istr

em w

spra

wie

sprz

edaż

y gm

achu

pok

lasz

torn

ego,

pro

wad

zone

j w la

tach

185

9–18

63. P

oprz

edni

k

gene

rała

-gub

erna

tora

nie

otr

zym

ał o

dpow

iedz

i na

pism

o z

20 I

1863

, do

któr

ego

do-

łącz

ył w

yjaś

nien

ia h

r. W

itosł

awsk

iego

, iż

zam

ierz

a ku

pić

i wyr

emon

tow

ać ó

w b

udyn

ek

nie

tylk

o z

myś

lą o

urz

ądze

niu

w n

im p

leba

nii,

ale

rów

nież

na

swój

uży

tek.

Wob

ec

poga

rsza

jące

go si

ę st

anu

tech

nicz

nego

bud

owli,

któ

rej z

awal

enie

gro

ziło

usz

kodz

enie

m

kośc

ioła

, prz

ezna

czon

o ją

na

sprz

edaż

do

rozb

iórk

i. Zo

rgan

izow

ano

czte

ry p

rzet

argi

, ale

żade

n ni

e zo

stał

rozs

trzy

gnię

ty –

zgł

osił

się

jede

n ku

piec

ofe

rują

cy ty

lko

320

rb (g

mac

h

wyc

enio

no n

a 45

40 rb

67

kop.

). W

obec

taki

ego

stan

u rz

eczy

poj

awił

się

proj

ekt r

emon

tu

i ada

ptac

ji bu

dynk

u na

sied

zibę

sądu

pok

oju

i are

szt,

jedn

ak in

spek

cja

prze

prow

adzo

na

20 X

187

5 w

ykaz

ała,

że

jest

to n

iem

ożliw

e, p

onie

waż

mur

y od

chyl

iły si

ę od

pio

nu.

Gene

rał-

gube

rnat

or d

orad

za o

bniż

enie

cen

y i z

orga

nizo

wan

ie k

olej

nej l

icyt

acji.

24r–

27v


Lp.

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

17Br

ulio

n pi

sma

z 24

III 1

876.

28–

30v

1830

IV 1

876

Dep

arta

men

t

Spra

w D

ucho

wny

ch O

bcyc

h

Wyz

nań

Min

iste

rstw

a

Spra

w W

ewnę

trzn

ych

kijo

wsk

i pod

olsk

i i w

ołyń

ski

gene

rał-

gube

rnat

or

Nak

azuj

e si

ę sp

rzed

aż d

o ro

zbió

rki n

ieuż

ytko

wan

ego

i nie

rem

onto

wan

ego

od 4

0 la

t

gmac

hu p

o ce

nie

niżs

zej o

d os

zaco

wan

ej; u

zysk

ana

sum

a m

a zo

stać

prz

ekaz

ana

Rzym

skok

atol

icki

emu

Duc

how

nem

u Ko

legi

um z

godn

ie z

rozp

orzą

dzen

iem

min

istr

a

z 11

VIII

186

5.

31

1928

XI 1

883

Rzym

skok

atol

icki

e D

ucho

wne

Kole

gium

Min

iste

rstw

a Sp

raw

Wew

nętr

znyc

h

Dep

arta

men

t Spr

aw D

ucho

w-

nych

Obc

ych

Wyz

nań

Min

iste

r-

stw

a Sp

raw

Wew

nętr

znyc

h

Kole

gium

pro

si o

włą

czen

ie d

o ka

pita

łu z

apom

ogow

ego

uzys

kane

j ze

sprz

edaż

y ru

in

daw

nego

kla

szto

ru su

my

951

rb 9

3 ko

p.32

r

Tabe

la 4

. Syg

n. 8

21- 1

25-2

843,

O z

amkn

ięci

u w

ileńs

kieg

o an

toko

lski

ego

klas

ztor

u za

udz

iał z

akon

nikó

w w

pol

skim

pow

stan

iu 1

863

r. i p

rzek

azan

iu b

udyn

ków

pok

lasz

torn

ych

reso

rtow

i inż

ynie

ryjn

emu

6

Lp.

Data

Nada

wca

Adre

sat

Treś

ćNu

mer

kart

yUw

agi

127

IX 1

864

gene

rał-

gube

rnat

or w

ileńs

ki,

kow

ieńs

ki, g

rodz

ieńs

ki i

miń

ski

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Pism

em z

5 IX

186

4 na

czel

nik

wile

ński

ej g

uber

ni p

oinf

orm

ował

, że

anto

kols

cy tr

ynita

rze

nie

tylk

o po

pier

ali ś

piew

anie

„gor

sząc

ego”

(„во

змут

ител

ьног

о”) h

ymnu

w k

ości

ele,

ale

rów

nież

podb

urza

li na

ród

prze

ciw

ko R

osji

i rzą

dow

i, za

co su

perio

r kla

szto

ru, o

. Luc

jan

Gem

bick

i,

wyr

okie

m są

du w

ojen

nego

zost

ał ze

słan

y do

gub

erni

per

msk

iej,

gdzi

e po

rocz

nym

pob

ycie

w w

ięzi

eniu

mia

ł żyć

pod

nad

zore

m p

olic

yjny

m. N

a po

lece

nie

min

istr

a sp

raw

wew

nętr

z-

nych

z 2

2 cz

erw

ca g

ener

ał-g

uber

nato

r roz

kaza

ł nac

zeln

ikow

i gub

erni

– w

por

ozum

ieni

u

z w

ładz

ami d

iece

zjal

nym

i – p

rzyg

otow

ać ro

zpor

ządz

enie

o z

nies

ieni

u kl

aszt

oru

anto

kol-

skie

go i

zam

knię

ciu

kośc

ioła

jako

nie

posi

adaj

ąceg

o pa

rafii

. Cza

sow

o bu

dynk

i maj

ą zo

stać

odda

ne p

od z

arzą

d po

licji,

a w

prz

yszł

ości

– p

rzek

azan

e Iz

bie

Dóbr

Pań

stw

owyc

h (П

алат

а

госу

дарс

твен

ных

имущ

еств

). Co

do

zako

nnik

ów, g

ener

ał-g

uber

nato

r kaz

ał ic

h pr

zeni

eść

na p

ewie

n cz

as d

o w

ileńs

kieg

o kl

aszt

oru

karm

elitó

w b

osyc

h or

az d

osta

rczy

ć ich

spis.

1

o. L

ucja

n

Gem

bick

i

zmar

ł

w g

uber

ni

perm

skie

j

27 II

186

56

226

XI 1

864

Rzym

skok

atol

icki

e D

ucho

wne

Kole

gium

min

iste

r spr

aw w

ewnę

trzn

ych

Info

rmac

ja o

skas

owan

iu k

lasz

toru

tryn

itarz

y.2

325

XI 1

872

gene

rał-

gube

rnat

or w

ileńs

ki,

kow

ieńs

ki, g

rodz

ieńs

kim

inis

ter s

praw

wew

nętr

znyc

h

Na

moc

y ro

zpor

ządz

enia

reso

rtu

inży

nier

yjne

go w

ileńs

kieg

o w

ojsk

oweg

o ok

ręgu

z 1

IX 1

872

o no

wyc

h bu

dow

ach

i rem

onta

ch w

roku

187

3, k

lasz

tor p

otry

nita

rski

zost

ał p

rzez

nacz

ony

na m

iesz

kani

a dl

a ofi

ceró

w i

szpi

tal w

ojsk

owy.

3r

6 A

NTO

NIN

US

AB

ASS

UM

PTIO

NE

O.S

S.T,

Mon

umen

ta o

rdin

is e

xcal

ceat

orum

SS.

Trin

itatis

Red

empt

ioni

s Ca

ptiv

orum

ad

Prov

inci

as S

. Ioa

chim

i (Po

loni

ae) e

t S. I

osep

hi

(Aus

tria

e-H

unga

riae)

spec

tant

ia, R

OM

A 1

911,

S. 1

57.


Tabe

la 5

. Źró

dła

ikon

ogra

ficzn

e

Lp.

Mie

jscow

ość

Data

Sygn

atur

aJę

zyk

Tytu

ł pol

ski

Uwag

i

1Be

rest

eczk

o[1

862]

821-

125-

2839

, k. 1

1–12

rosy

jski

[Rys

unki

pom

iaro

we

d. k

lasz

toru

w B

eres

tecz

ku: r

zut p

ozio

my

obyd

wu

kond

ygna

cji i

fasa

da sk

rzyd

ła fr

onto

weg

o]

2Br

ahiłó

w18

3482

1-15

0-55

6ro

syjs

kiPl

an sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

w B

rahi

łow

ie

3W

itebs

kb.

d.83

5-1-

764

rosy

jski

Plan

i fa

sada

koś

cioł

a tr

ynita

rski

ego

w m

ieśc

ie W

itebs

kury

sune

k sy

gnow

any:

Ant

on P

ort

4O

rsza

1835

, 183

814

88-2

-742

rosy

jski

Proj

ekt p

rzeb

udow

y gm

achu

rzym

skok

atol

icki

ego

klas

ztor

u tr

ynita

rzy

w O

rszy

na o

kręg

ową

lecz

nicę

na

120

osób

. Pla

ny, e

lew

acje




Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu

Streszczenie

Celem artykułu jest prezentacja wybranych materiałów źródłowych z zasobu Rosyjskiego Państwowego Ar-chiwum Historycznego (Российский государственный исторический архив) w Sankt Petersburgu odnoszą-cych się do zakonu trynitarzy. Pośród przejrzanych dokumentów, związanych z klasztorami w Babinowiczach, Beresteczku, Brahiłowie, Brześciu Litewskim, Kamieńcu Podolskim, Krzywiczach, Łucku, Mołodecznie, Orszy, Rzyszczowie, Szumbarze, Teofilpolu, Trynitopolu, Wilnie i Witebsku, znajdują się dokumenty o proweniencji klasztornej (głównie akta sądowe i korespondencja), akta wizytacyjne, korespondencja wytworzona przez ad-ministrację państwową dotycząca kasat poszczególnych klasztorów i sposobu zagospodarowania pozostałych po nich obiektów architektonicznych oraz ich rysunki pomiarowe.

Słowa kluczowe

trynitarze, materiały źródłowe, Rosyjskie Państwowe Archiwum Historyczne w Sankt Petersburgu, kasaty



Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKADepartment of Art HistoryUniversity of Silesia in Katowice

Selected sources for the study of the history of Trinitarian monasteriesin the Russian State Historical Archive in Saint Petersburg

Summary

The aim of the article is to present selected source documents from the Russian State Historical Archive (Российский государственный исторический архив) in Saint Petersburg relating to the Trinitarian Order. The analysed documents – dealing with the monasteries in Babinoviche, Berestechko, Brailov, Brest, Kamyanets-Podilsky, Kryvichy, Lutsk, Maladzyechna, Orsha, Rzhyshchiv, Shumbar, Teofipol, Trinitopol, Vilnius and Vitebsk – include those of monastic provenance (mainly court files and correspondence), visitation files, correspondence produced by the state administration concerning the dissolutions of the various monasteries, management of the architectural property left by them as well as its measurement drawings.

Keywords

Trinitarians, source material, Russian State Historical Archive in Saint Petersburg, dissolution


Tomasz CIESIELSKIInstytut HistoriiUniwersytet Opolski

Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej.Przyczynek źródłowy do dziejów bibliotek klasztorów

skasowanych na mocy ukazu z 1832 r. w guberniach zachodnich Imperium Rosyjskiego*

W Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu, w spuściź-nie archiwalnej po Wydziale Rzymskokatolickim Departamentu Spraw Duchownych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego1, zachowały się dwa poszy-ty kancelaryjnych akt spraw zatytułowanych Biblioteki skasowanych rzymskokatolic-kich klasztorów (Библиотеки упраздненных римско-католических монастирев)2. Zawierają one korespondencję w sprawie losu bibliotek poklasztornych prowadzoną przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych z Ministerstwem Finansów, Ministerstwem Dóbr Państwowych, Ministerstwem Oświecenia Publicznego oraz wojskową i cy-wilną administracją gubernialną. Są to dokumenty niezwykle istotne dla poznania


1 Российский Государственный Исторический Архив, Санкт Петербург (dalej: РГИА Санкт Петербург), f. 821, Департамент Духовных Дел Иностранных Исповеданий МВД, op. 125, Римско-Католическое отделение Департамента духовных дел иностранных исповеданий, ведавшее делами о католиках, армяно-католиках и мариавитах, 1800–1910 гг. Spuścizna archiwalna po Departamencie Spraw Duchow-nych Obcych Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego została scharakteryzowana w następujących przewodnikach archiwalnych i repertoriach: M. RADWAN, Kościół katolicki w archiwach Depar-tamentu Wyznań Obcych Rosyjskiego MSW. Repertorium (Materiały do Dziejów Kościoła Katolickiego w Rze-czypospolitej i w Rosji, 7), Lublin 2001; IDEM, Ecclesiastica w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu (Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II, Źródła i Monografie, 324), Lublin 2008; K. POŻARSKI (red.), Historia Kościoła Rzymskokatolickiego w Imperium Rosyjskim (XVIII–XX w.) w dokumentach Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego, Sankt Petersburg-Warszawa 1999. Dostępne są też inwentarze archiwalne tego zespołu – w wersji drukowanej М. РАДВАН, А. СОКОЛОВ (ред.), Католическая Церковь в архиве Департамента духовных дел иностранных исповеданий МВД, t. 1–5, Санкт Петербург 2000–2001 (op. 125 w t. 4); oraz w wersji elektronicznej na stronie Rosyjskiego Państwowe-go Archiwum Historycznego: http://www.rgia.su/search.do?objectType=10600&searchType=INVENTORIES.

2 РГИА Санкт Петербург, f. 821, op. 125, spr. 3019, 25 VIII 1834–31 III 1850, kk. 369; spr. 3020, 5 I 1886–7 XII 1892, kk. 273.

236 Tomasz CIESIELSKI

losów bibliotek po klasztorach skasowanych w latach 1831–1891 w guberniach za-chodnich Cesarstwa Rosyjskiego. Szczególnie interesujące są pisma i memoriały urzę-dowe z lat 30. i początku lat 40. XIX w., gdyż ukazują, jak słabo administracja rosyjska była przygotowana do przejmowania poklasztornego majątku ruchomego i jak dłu-go trwały uzgodnienia dotyczące sposobów „zagospodarowania” bibliotek po ska-sowanych domach zakonnych, w których mogło znajdować się nawet około 50 tys.książek.

Akcja kasacyjna sprawiła, że administracja carska przejęła pod swój zarząd cały mają-tek zlikwidowanych domów zakonnych, na który składały się: świątynie, zabudowa-nia klasztorne i gospodarcze, ziemia, posiadane aktywa finansowe i zapisane sumy kapitałowe, a także dobra ruchome. Częścią składową tych ostatnich były archiwa i biblioteki klasztorne, których wartości kulturowych i materialnych władze rosyj-skie zdawały się początkowo nie dostrzegać. Decydował o tym zapewne ich katolic-ki i „polski” charakter, który sprawiał, że nie decydowano się ani na sprzedaż, ani na przekazanie istniejącym instytucjom oświatowo-kulturalnym poklasztornych rękopi-sów i druków. Swoją rolę odgrywał też brak zainteresowania zbiorami bibliotecznymi klasztorów katolickich ze strony stołecznych instytucji naukowych, z petersburską Cesarską Biblioteką Publiczną na czele, przy jednoczesnym braku na terenach guber-ni zachodnich bibliotek publicznych, które dopiero zaczynano organizować. Wyjątek stanowił Kamieniec Podolski, w którym około 1830 r. z inicjatywy lokalnej szlachty utworzono bibliotekę publiczną. W 1837 r. nabyła ona księgozbiory skasowanych klasztorów z terenu Podola3. Na przełomie lat 30. i 40. XIX w. książki zaczęły też przej-mować powstające wówczas gubernialne biblioteki publiczne w Grodnie, Mińsku, Wilnie i Witebsku – jednak tylko druki wydane do końca XVIII w.

W połowie lat 30. XIX w. znacząco wzrosło zainteresowanie księgozbiorami poklasz-tornymi ze strony władz Kościoła rzymskokatolickiego oraz ministerstw oświecenia publicznego i finansów. Te pierwsze niemal natychmiast po wydaniu ukazu kasacyj-nego z 1832 r. podjęły starania o przejęcie bibliotek poklasztornych w celu rozdziele-nia zbiorów pomiędzy seminaria i parafie. Początkowo te zabiegi kończyły się sukce-sem tylko na niektórych terenach i w wypadku niewielkich księgozbiorów. Wiadomo, że za zgodą odpowiednich generałów-gubernatorów zaraz po skasowaniu w 1832 r. domów zakonnych duchowieństwo z diecezji mińskiej (zapewne parafialne) przejęło książki benedyktynów z Mińska, franciszkanów z Iwieńca, Postaw i Prozoroków oraz trynitarzy z Krzywic, duchowieństwo wołyńskie – karmelitów z Horodyszcza i Łabuń, a duchowieństwo diecezji kamienieckiej – dominikanów ze Smotrycza, Sołobkow-ców i Szarawki i trynitarzy z Braiłowa (Brahiłowa)4. Jednak w większości wypadków władze Kościoła rzymskokatolickiego musiały latami zabiegać o przekazanie im księ-gozbiorów poklasztornych; tak było w przypadku bibliotek karmelitów z Mohylewa,

3 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 29 IV 1864, РГИА Санкт Петербург, f. 821, оp. 125, spr. 3019, k. 329, 338–339.

4 Ibidem, k. 75, 79–80, 92.

Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej 237

reformatów z Żorniszcz czy 12 klasztorów w guberni grodzieńskiej5. Na dodatek o książki poklasztorne zaczęły też pod koniec czwartej dekady XIX w. występować administracje eparchii prawosławnych, powołując się na konieczność doposażenia pozostających pod ich zarządem instytucji Cerkwi unickiej – np. eparchia mohylew-ska wystąpiła o przekazanie jej zbiorów bibliotecznych reformatów z Żorniszcz6.

Władze oświatowe dostrzegły wartość majątku poklasztornego dopiero w 1834 r. i w następnych latach zabiegały o przejęcie książek o tematyce świeckiej oraz instru-mentów naukowo-dydaktycznych, które docelowo miały zostać przekazane gimna-zjom i powiatowym szkołom szlacheckim działającym w guberniach zachodnich7. Z tego też powodu najbardziej zainteresowane były majątkiem ruchomym po do-mach zakonnych prowadzących do 1832 r. szkoły szlacheckie: dominikanów (Nowo-gródek, Rzeczyca, Słuck), franciszkanów (Pińsk), kanoników regularnych św. Augu-styna (Słonim), misjonarzy (Siemiatycze), pijarów (Dąbrowica, Drohiczyn, Lida, Łużki (Walerianów), Międzyrzecz Korecki, Szczuczyn Litewski) i trynitarzy (Orsza, Teofilo-pole)8. Przykładowo przez ponad pięć lat Ministerstwo Oświecenia Publicznego za-biegało o przejęcie biblioteki i wyposażenia gabinetu naukowego kolegium pijarów w Rosieniu, który to majątek Wileńska Izba Skarbowa chciała wystawić do publicznej sprzedaży. Tymczasem o ile jego wartość materialna nie była wielka, o tyle dydak-tyczna bardzo duża, gdyż składały się na niego: 1112 książek, 24 plansze dydaktycz-ne, 5 „maszyn elektrycznych” (zapewne prądnic Faradaya), 33 różne naczynia labora-toryjne „blaszane” i szklane oraz 219 skamieniałości9.

W połowie lat 30. XIX w. także w Ministerstwie Finansów, a konkretnie w Departa-mencie Majątku Państwowego, pod wpływem raportów docierających od 1834 r. z terenowych urzędów skarbowych (na pewno z Grodzieńskiej Izby Skarbowej10), za-częto doceniać wartość bibliotek poklasztornych. Postrzegano ją jednak tylko w ka-tegoriach korzyści finansowych, jakie mogła przynieść skarbowi państwa sprzedaż zbiorów. Urzędnikom ministerialnym wstępne rozpoznanie zagadnienia zajęło dwa lata i dopiero w 1836 r. wydano rozporządzenie, w którym minister finansów polecił

5 Pisma Rzymskokatolickiego Kolegium Duchownego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 5 VII 1835, 18 VIII 1737, ibidem, k. 8, 17–18.

6 Rzymskokatolickie Kolegium Duchowne do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych z 18 VIII 1737, ibidem, k. 8, 17.

7 Ibidem, k. 4–22.

8 Pisma wychodzące z Ministerstwa Oświecenia Publicznego i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 3 VI 1836, 8 VI 1837, 11 III, 7 IV, 12 IV, 26 VIII, 30 IX i 20 X 1838, ibidem, k. 10–16, 23–31. L. ZASZTOWT, Kresy 1832–1864. Szkolnictwo na ziemiach litewskich i ruskich dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1997, s. 155–210.

9 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 27 XII 1834, 30 XI 1837, 20 X 1838, 9 III 1839, ibidem, k. 4, 20–22, 32.

10 Raport Grodzieńskiej Izby Skarbowej z 31 VII 1834, w którym przedstawione zostały zasoby biblio-tek klasztorów: dominikanów w Buchowiczach (182 lub 164 książki), Połonce (106), Walówce (154) i Wasi-liszkach (297); franciszkanów w Drohiczynie (197 lub 147), Łopienicy (249), Szejbakpolu (203) i Świsłoczy (146); kanoników regularnych św. Augustyna w Krzemienicy (1435); karmelitanów w Lidzie (223) i Żołudku (183); pijarów w Szczuczynie (2856), ibidem, k. 2–3, 40.


podległym mu agendom (przede wszystkim izbom skarbowym) spisanie bibliotek poklasztornych na tzw. ziemiach zabranych. Prace z tym związane przebiegały bardzo powoli, na co miały wpływ zarówno tradycyjna opieszałość carskich urzędów szczebla gubernialnego i powiatowego, jak i reorganizacja administracji centralnej. Ta ostatnia zaowocowała utworzeniem w 1837 r. Ministerstwa Dóbr Państwowych, które przejęło zarząd nad majątkami poklasztornymi. W grudniu 1838 r. „przypomniało” ono izbom skarbowym w guberniach zachodnich o konieczności zinwentaryzowania zasobów bibliotek11 – skutecznie, gdyż już wiosną roku następnego dysponowano materiałem spisowym. W wykazach, które napłynęły z guberni kijowskiej, mińskiej, podolskiej, wołyńskiej, wileńskiej, witebskiej oraz grodzieńskiej z obwodem białostockim, ujęto 120 bibliotek dysponujących łącznie 37 538 książkami. Administracji skarbowej nie udało się spisać bibliotek po kolejnych 68 klasztorach skasowanych w latach 1831–1832, ale na podstawie akt wizytacyjnych z 1820 r. oceniła, że mogło w nich być ponad 10 tys. książek12. Urzędnicy Ministerstwa Dóbr Państwowych zadali sobie przy tym trud zebrania informacji na temat dotychczasowych projektów „zagospodarowania bibliotek klasztornych” wysuniętych przez władze Kościoła rzymskokatolickiego i ad-ministrację gubernialną. Kolegium Rzymskokatolickie działające przy Ministerstwie Spraw Wewnętrznych chciało przejąć wszystkie biblioteki w celu rozdzielenia ich mię-dzy seminaria, istniejące klasztory oraz parafie. Wołyński Gubernator Cywilny, genera-łowie-gubernatorowie białoruski, kijowski, podolski i wołyński byli zdania, że książki należy przekazać Kościołowi rzymskokatolickiemu i to najlepiej istniejącym jeszcze klasztorom. Kolejni generałowie-gubernatorowe białoruscy dopuszczali jednak moż-liwość przekazania części książek władzom oświatowym, np. biblioteki trynitarzyz Orszy, ale po sporządzeniu stosownych „protokołów zdawczo-odbiorczych”13.

Urzędnicy Ministerstwa Dóbr Państwowych po ogólnym zapoznaniu się z zasobami bibliotek poklasztornych oraz przeanalizowaniu propozycji ich zagospodarowania zgłaszanych przez organy władzy szczebla centralnego i gubernialnego postanowili wycofać się z zalecanej w 1836 r. przez Ministerstwo Finansów sprzedaży. Zalecili roz-dzielenie księgozbiorów między akademie duchowne i seminaria rzymskokatolickie, szkoły świeckie oraz biblioteki publiczne14. Decyzja Ministerstwa Dóbr Państwowych wreszcie otworzyła możliwość zagospodarowania bibliotek poklasztornych. Opie-szałość urzędników ministerstw finansów, dóbr państwowych i spraw wewnętrznych miała ten pozytywny skutek, że uniknięto bezładnej wyprzedaży bibliotek poklasz-tornych. Jednak przez całą dekadę księgozbiory pozostawały z reguły pod nadzorem urzędników ziemskiej policji, którzy nie byli nimi zbyt zainteresowani15. W rezultacie

11 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 31 XII 1838, ibidem, k. 34.

12 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 34, 38–54v.

13 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 40v.

14 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 47, 54.

15 Ministerstwo Oświecenia Publicznego do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 26 VIII 1838, oraz admi-nistracja generała-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego do ministra spraw wewnętrznych, ibidem, k. 28, 75.


część zbiorów uległa zniszczeniu, jak biblioteki bernardynów z Mozyrza (w trakcie pożaru, który strawił budynek klasztoru) czy dominikanów z Ziembina16. Inne zaginę-ły, jak np. na Podolu niewielkie księgozbiory bernardynów z Jarmolińca (160 książek) czy franciszkanów z Komarogrodu (50 woluminów)17. Pozostało jednak ponad 180 bibliotek poklasztornych, z których najmniejsze liczyły po 10–38 książek, a najwięk-sze – 2695, 2856 i 7937 woluminów18.

Od kasaty klasztorów minęło sporo lat i należało jak najszybciej zadecydować o lo-sie ich księgozbiorów, liczących łącznie może około 50 tys. książek, ale urzędnicy Mi-nisterstwa Spraw Wewnętrznych nie byli w stanie poradzić sobie z tym zadaniem. Zabezpieczeniem i rozdysponowaniem księgozbiorów poklasztornych zajęła się więc administracja gubernialna (czyli generałów-gubernatorów i gubernatorów cy-wilnych). W guberniach mohylewskiej, smoleńskiej i witebskiej do rozdziału ksiąg utworzono specjalny komitet zbierający się w Witebsku19. Dla guberni kijowskiej, podolskiej i wołyńskiej powołano na przełomie lat 1840 i 1841 komitet do zbadania katalogów bibliotek poklasztornych, a książki z sześciu skasowanych na Kijowszczyź-nie klasztorów przewieziono do Kijowa, gdzie dzieła o charakterze religijnym natych-miast przekazano duchowieństwu rzymskokatolickiemu20. W guberniach wileńskiej, mińskiej i grodzieńskiej z okręgiem białostockim dokonano w 1841 r. rozdziału księ-gozbiorów pomiędzy duchowieństwo rzymskokatolickie, szkoły powiatowe oraz bi-blioteki gubernialne, które przejęły książki wydane do XVIII w. włącznie. Nie przeję-ły one jednak wszystkich ocalałych książek, gdyż w porozumieniu z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych administracja gubernialna zadecydowała o poddaniu części książek cenzurze prewencyjnej. Zgodnie ze wstępnymi ustaleniami miały być nią ob-jęte książki o charakterze politycznym oraz opisujące historię państwa i prawa Rze-czypospolitej Obojga Narodów21. Ostatecznie dołączono do nich też książki z historii Kościoła, dzieła o treści teologicznej oraz prace zawierające krytyczną ocenę innych konfesji niż katolicka – nie tyko prawosławnej, ale też i protestanckich.

Dobitnie świadczy o tym zestaw książek wyłączonych w lutym 1842 r., w celu prze-kazania ich cenzurze, z zasobów 17 bibliotek poklasztornych z terenów generał-gu-bernatorstwa wileńskiego, mińskiego, grodzieńskiego i białostockiego22. Z opubli-kowanego poniżej wykazu wynika, że zdaniem administracji carskiej podejrzane były nawet prace poświęcone historii Kościoła rzymskokatolickiego – zarówno po-

16 Administracja generała-gubernatora wileńskiego do ministra spraw wewnętrznych, 15 IV 1842, ibidem, k. 92.

17 Administracja generała-gubernatora kijowskiego, podolskiego i wołyńskiego do ministra spraw we-wnętrznych, 12 I 1840, ibidem, k. 75.

18 Ministerstwo Dóbr Państwowych do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, 1 V 1839, ibidem, k. 41–42, 50–51.

19 Ibidem, k. 99–100.

20 Ibidem, k. 90–91.

21 Ibidem, k. 94.

22 Ibidem, k. 115–119.


wszechnej, jak i dotyczącej tylko polskiej administracji kościelnej (w wykazie nry 1, 3, 9, 42). Z obiegu starano się wyłączyć traktaty propagujące religię rzymskokatolicką w Rosji (nr 11) oraz Kościół unicki, zwłaszcza uwypuklające jego związki z Kościołem rzymskokatolickim i rozdział od Cerkwi prawosławnej (nry 2, 8, 13, 66, 77). Szczególną uwagę zwracano też na pozycje, które dotyczyły relacji Kościoła rzymskokatolickie-go z innymi wyznaniami, nie tylko prawosławiem, ale też protestanckimi (nry 10, 12, 14–16, 51–52, 55–58, 70, 76). Z wykazu wyraźnie wynika przy tym, że za wrogie Im-perium Rosyjskiemu uznano dwa zgromadzenia zakonne – misjonarzy i jezuitów (nry 5, 7, 45–50, 54, 73). Z książek o tematyce świeckiej urzędnicy gubernialni wydzielili publikacje poświęcone historii Rzeczypospolitej Obojga Narodów i obowiązującym w niej prawom. Szczególną uwagę poświęcono ostatnim latom istnienia Rzeczy-pospolitej i podejmowanym wówczas próbom zreformowania państwa. Do decyzji cenzury przekazano prasę ukazującą się w okresie Sejmu Wielkiego propagującą obóz reformatorski („Korespondent Warszawski”, „Korespondent Krajowy i Zagranicz-ny”, „Gazetę Narodową i Obcą” – nry 67–68, 71) oraz druki okolicznościowe prezen-tujące niektóre uchwały sejmowe (nr 22). Pod szczególnym nadzorem znalazły się pisma polityczne nie tylko z ostatnich dwóch dekad istnienia Rzeczypospolitej, ale też wydawane od lat 30. XVIII w. (nry 17–21, 26–27, 31, 35–37, 39, 41, 59, 61–62, 64, 74–75). Podejrzliwość administracji carskiej wzbudzały również starsze pozycje, gdy zbyt mocno akcentowały dziejowe związki prowincji inflanckiej z Rzecząpospolitą lub apologizowały polskie sukcesy w zmaganiach z Moskalami (nry 34, 40). Wrogich treści dopatrzono się też w dwutomowej pracy Teodora Ostrowskiego komentującej obowiązujące w Polsce prawo cywilne (nry 24–25), w zbiorze różnych mów okolicz-nościowych Jana Daneykowicza-Ostrowskiego (nr 65), a nawet w herbarzu Ewarysta Kuropatnickiego (nr 32) oraz skromnym poczcie królów i książąt polskich Józefa Aloj-zego Putanowicza (nr 33). Urzędnicy gubernialni zadecydowali w ten sposób o wy-łączeniu z rozdziału 76 tytułów i 118 woluminów wchodzących w skład księgozbio-rów klasztornych: bernardynów z Berezyny, Hłuska, Karolina i Słucka, dominikanów z Chołopienic, Jelnej, Wasiliszek i Zasławia, franciszkanów ze Swisłoczy, kanoników regularnych św. Augustyna z Krzemienicy, kapucynów z Lubieszowa, karmelitów z Lidy, misjonarzy z Rzeczycy i Śmiłowicz, pijarów z Łużek i Szczuczyna oraz trynitarzy z Mołodeczna.

Niestety nie udało mi się ustalić, czy książki wydzielone w 1842 r. przez urzędników gubernialnych zostały ocenione przez urzędników cenzury i jaką podjęli oni w ich sprawie decyzję. Los tych książek nie jest znany, ale prawdopodobnie zniszczały w ja-kiejś składnicy niepotrzebnych akt któregoś z urzędów administracji rosyjskiej. Wy-jaśnienie tej kwestii wymaga przeprowadzenia kwerendy w zachowanej spuściźnie archiwalnej po urzędach cenzury Cesarstwa Rosyjskiego. Z całą pewnością można jednak stwierdzić, że rozwiązania zastosowane w latach 1840–1842 zyskały sank-cję w rozporządzeniu wydanym przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w 1843 r. Zatwierdzało ono praktykę rozdziału książek pomiędzy biblioteki gubernialne, du-chowieństwo rzymskokatolickie i szkoły powiatowe (gimnazja), ale z wydzieleniem pozycji podejrzanych ze względu na ich treść religijną, polityczną, prawną czy histo-


ryczną. Praktykę tę stosowano w latach następnych, na pewno w 1849 r. przy podzia-le około 4 tys. woluminów z 14 wcześniej nierozdysponowanych bibliotek klasztorów skasowanych w guberni wileńskiej w 1832 r.23 Do podobnej praktyki sięgano także po kolejnych akcjach kasacyjnych w latach 50. i 60. XIX w., co sprawiło, że znacząco powiększały się zbiory książek „skonfiskowanych” przez cenzurę carską24.

23 Ibidem, k. 161–319. Biblioteki gubernialne, duchowieństwo rzymskokatolickie i gimnazja przejęły 3914 woluminów. Nie wiadomo, ile zatrzymano dla cenzury, na pewno do jej decyzji przekazano księgi rękopiśmienne, np. z klasztoru franciszkanów w Olkiennikach: ibidem, spr. 3020, k. 39v–40v, 47–48.

24 Ibidem, k. 8.


Aneks

Źródło: РГИА Санкт Петербург, f. 821, оp. 125, spr. 3019, О книгахъ принадлежашихъ упраздненнымъ въ 1832 г. Римско-Католическимъ монастырямъ [O książkach na-leżących do skasowanych w 1832 r. klasztorów rzymskokatolickich], k. 115–119.

Opracowany przez urzędników generał-gubernatorstwa wileńskiego, mińskiego, grodzieńskiego i białostockiego wykaz książek wyłączonych z zasobów bibliotek po-klasztornych, które nie zostały zwrócone duchowieństwu rzymskokatolickiemu czy przekazane placówkom szkolnym, ani też nie zasiliły zasobów gubernialnych biblio-tek publicznych. 2526272829303132

Nr Autor Tytuł Rok wydania

Liczba książek

Biblioteka klasztoru pijarów w Szczuczynie*

1. Studio Sommalis Vera Oecumenici Concilii Tridentini Historia (tres partes in trib. vol.)25 1775 3

2. Rutko Defensio s. orthodoxae orientale Ecclesia26 1678 1

3. X. Ostrowski Dzieje i prawa kościoła polskiego (3 tomy)27 1793 3

4. Węgrzecki Dzieje o uznaniu władzy duchownej obok świeckiej28 1818 1

5. Szczurowski29 Jezuici w prawdziwej swojej postaci**17651770

11

6. Panny Gutowskiej Katechizm krytyczny, moralny i polityczny (w językach polskim i francuskim)30 1776 1

7. Konarski O Powrócie Jezuitów itd. ich nauczania młodzieży31 1805 1

Biblioteka klasztoru franciszkanów w Świsłoczy

8. Woyniłowicz Apollogia że Rusi, Unitom nie godzi się odstępować od swoiego obrządku32 1680 1

* w źródle nazwy klasztorów zapisane po rosyjsku w różnych formach** książki, których nie udało się zidentyfikować

25 SFORZA PALLAVICINO SJ, Giovanni Baptista GIATTINO SJ, Vera Oecumenici Concilii Tridentini Historia sub Pon-tificibus Paulo III. Anno 1545..., vol. 1–3, kilka wydań, nie udało mi się dotrzeć do wydania z 1775 r.

26 Teofil RUTKA SJ, Defensio orthodoxae Orientalis Ecclesiae contra haereticos, Processio nem SpiritusS. a filio, Calissi 1678. Wydanie pierwsze, drugie ukazało się w Kaliszu w 1682 r., zob. L. GRZEBIEŃ, Rutka Teofil, niekiedy Bogumił, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 33, Wrocław i in. 1991–1992, s. 204.

27 X. Teodor OSTROWSKI SP, Dzieje y prawa Kościoła polskiego, t. 1–3, Warszawa 1793.

28 Stanisław WĘGRZECKI, Dzieje o znaczeniu władzy duchownej obok świeckiej, Warszawa 1818.

29 Może jezuita Jacek Szczurowski?

30 [Piotr GATEY], Catechisme critique, moral et politique, par Mr. l’abbé – Gatey. Traduit en Polonois par Melle Gutakowska Fille de l’Echanson de Vitebsk 1776. Katechizm krytyczny, moralny y polityczny. Napisany przez J. X. Gatey. A na polski ięzyk przetłumaczony przez Wielmożną Imć pannę Gutakowską podczaszankę Witebską w Wilnie, w drukarni J. K. Mci y Rzeczypospolitey X. X Scholarum Piarum 1776, [Wilno 1776].

31 Adam ŁABĘCKI, O powrocie jezuitów y o powszechnym w szkołach przez nich nauczaniu młodzieży, War-szawa 1805.

32 Znana jest praca Paweł MEIER, Apollogia, że Rusi Unitom niegodzi się odstępować od swoiego Obrządku, y przechodzić do Obrządku Łacińskiego, bez [...] Dyspensy S. Stolicy Apostolskiey, Przeciw Informacyi [...] Paw-ła Mejera [...] Do Druku Podaney, Dowodami Stwierdzona W czasie sprawy o Parochyą Miadziolską w Konsy-storzu Wileńskim Łacińskim agituiącey się, [...], Z Łacińskiego Na Polski Język Przetłumaczona..., ale wydana w 1771 lub 1772 r., prawdopodobnie w Wilnie.


333435363738394041


Liczba książek

Biblioteka klasztoru karmelitów w Lidzie

9. Sotticalli Collectanea Constitutionum synodalium dioecesis Samogitiensis33 1690 1

Biblioteka klasztoru dominikanów w Wasiliszkach

10. Kulesza Wiara prawosławna34 1704 1

Biblioteka klasztoru kanoników regularnych św. Augustyna w Krzemienicy

11. Wężyk Statuta Imperialia Romanos Ecclesias quae in Rossia spectantia35 1784 1

12. GallemartPrawo powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi prawDyssydentskich dla Ewangelikow nic nie ważących, do druku podane 176736 1767 1

13. KulikowskiJosaphatidos sive de nece B. Josaphat Kuncewicz libri tres, olim a Fr. Josaphat Isakowicz ilucubrati et typomandati nunc a prowincia Lithuano O.D.Bcum facultate superiorum dedicata37

1748 1

14. PreissJasne dowody między niezliczonemi w Chrzescianstwie Sektami prawdziwy powszechny Chrystusow koscioł oczewiscie i gruntownie pokazuiące itd.38 1766 1

15. KossowiczNauka panow Dyssydentow z nauką starodawnego koscioła zniesiona na cześć i na chwałę Boga w Tróycy Jedynego i na zbawienie dusz krwią Jezusową odkupionych**

1733 1

16. –Uwaga prawdy katolickiey Rzymskiey nieważność i nie uwagę dyssydentckich błędow okazuiąca z Łacinskiego na Polszi język przetłumaczony 39 1723 1

17. Ciechanowski Taiemnica podziału Polski odkryta40 – 1

18. –Dopytanie u przodków czułości ku poddanym aktorowi odpowiedziczyli dodatku do xięgi o poddanych Polskich odpowiadające41 1789 1

19. – Prawdziwy Szlachcic do prawodawcow** – 1

33 K. ESTREICHER, Bibliografia polska, t. 24, Kraków 1912, s. 4, przypisuje tę książkę Kazimierzowi Pacowi, biskupowi żmudzkiemu.

34 Jan Alojzy KULESZA SJ, Wiara Prawosławna Pismem Swiętym, Soborami, Oycámi Swiętymi mianowićie Greckiemi y Historyą Kośćielną przez [...] objaśniona od przyiętey unij Boga z człowiekiem..., Wilno 1704.

35 Statuta imperialia romano-cath. eccl. in Rossia spectantia, Mohylew 1780–1784.

36 [Ignacy GRABOWSKI a S. Maria de Mercede], Prawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykła-dowi praw Dyssydenckich dla Ewangelikow i Protestantow nic nieważących do druku podane w roku 1767, [b.m.w.] 1767.

37 Józef ISAKOWICZ, Josaphatidos sive de nece B. Josaphat Kuncewicz libri tres, Poczajów 1748.

38 Franciszek Erazm PREISS, Jasne Dowody Między niezliczonemi w Chrześciaństwie Sektami Prawdziwy Powszechny Chrystusow Kościoł oczywiście, y gruntownie Pokazujące, Ktore Zwiedzionym Dyssydentom do pilney uwagi z przychylności ku ich zbawieniu [...] pod Zaszczytem Imienia [...] Kajetana Ignacego Sołtyka Biskupa Krakowskiego, Xiązęcia Siewierskiego Podał X. Franciszek Erazm Preiss podkustoszy kolegiaty kielec-kiey, Sandomierz 1766.

39 Uwaga Prawdy Katolickiey Rzymskiey, Nieważność y nieuwagę Dissidentskich błędow Okazująca, w pię-ćiudźieśiąt ważnych Rácyách Wyrażona, Wilno 1723.

40 Znana jest praca Kazimierz Konstanty PLATER, Tajemnica Podziału Polski odkryta, [b.m.w.] 1789.

41 Ignacy GRABOWSKI, Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedzi, czyli dodatku do księgi o poddanych polskich [...] w r. 1789 wydrukowanej odpowiadające, Warszawa 1789 (podawany też 1790).


424344454647484950


Liczba książek

20. –Prawa miast polskich do władzy prawodawczey wykonywaiącey i sądowniczy wywod42 – 1

21. –Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedziczyli dodatku do xięgi o poddanych Polskich odpowiadające43 1792 1

22. – Seymiki prawo uchwalone d. 24 Marca44 1791 1

23. – Dyaryusz kommissyi pełnomocney delegacyiney traktatowey (rękopism)** 1739 1

24. Ostrowski Prawo Cywilne albo szczegółowe narodu Polskiego45 1784 1

25. – Tegoż dzieła prawa cywilnego etc. tom 246 1784 1

26. –Sprawa między Xięciem Adamem Czartoryiskim oskarzaiącym, a Janem Komarzew-skim i Franciszkiem Ryxem oskarżonemi iakoby o zamysł strucia tego xięcia47 1785 1

27. DmochowskiDo prześwietney deputacyi przez Naisn. Króla Jegomosci i Naisn. Stanu Rzplitej do miasta Warszawy wybrane podane48 1789 1

28. Fleuri Rzecz o obywatelach i mieszkańcach Polskich (bez początku – rosyj.)** 1785 1

29. –Książeczka bez początku i końca zamykająca pokrótce Historyą Polską Litewską wiadomość o rządzie i urzędnikach Polskich**

1789 1

30. –Traktaty polskie z sąsiednemi mocarstwami zawarte od roku 1618 zebrane z konstytucyi wyięte dla seymuiących wypisane do druku podane roku 1789 przez JW. Jesierskiego podane49

1789 1

31. Pugeta O uszczęsliwieniu narodów przez X. Józefa de Puget Pugeta50 1788 1

42 Prawa miast polskich do władzy prawodawczey, wykonywaiącey i sądowniczey: wywod, Warszawa 1790.

43 Ignacy GRABOWSKI, Dopytanie się u przodków czułości ku poddanym autorowi odpowiedzi, czyli dodatku do księgi o poddanych polskich [...] w r. 1789 wydrukowanej odpowiadające, Warszawa 1792.

44 Seymiki. Prawo Uchwalone Dnia 24. Marca 1791, Warszawa 1791.

45 Teodor OSTROWSKI, Prawo Cywilne albo szczególne Narodu polskiego z Statutów i Konstytucyi koronnych i litewskich zebrane rezolucyami Rady Nieustaiącej obiaśnione z dodatkami z praw kanonicznego, magdebur-skiego, chełmińskiego pomnożone i porządkiem praw rzymskich ułozone przez X. Teodora Ostrowskiego S.P., t. 1, Warszawa 1784.

46 Teodor OSTROWSKI, Prawo Cywilne albo szczególne Narodu polskiego z Statutów i Konstytucyi koronnych i litewskich zebrane rezolucyami Rady Nieustaiącej obiaśnione z dodatkami z praw kanonicznego, magdebur-skiego, chełmińskiego pomnożone i porządkiem praw rzymskich ułozone przez X. Teodora Ostrowskiego S.P., t. 2, Warszawa 1784.

47 Adam NARUSZEWICZ, Sprawa Między Xięciem Adamem Czartoryskim Generałem Ziem Podolskich Oskarza-iącym A Janem Komarzewskim Generałem Majorem przy Boku J K Mci i Franciszkiem Ryxem Starostą Piase-czyńskim Kamerdynerem Królewskim Oskarzonemi iakoby o zamysł strucia tego Xięcia, Warszawa 1785.

48 Do Prześwietney Deputacyi przez Nayiaśnieyszego króla Jegomości i nayiaśnieysze Stany Rzpltey do mia-sta Warszawy wybraney. Podane Dnia 5. listopada 1789, Warszawa 1789.

49 Jacek JEZIERSKI (wyd.), Traktaty polskie z sąsiednimi mocarstwami zawarte od r. 1618, jak najkródziej być mogło, w samych istotniejszych punktach zebrane, z konstytucji wyjęte. Z przydatkiem niektórych innych auto-rów, dla sejmujących wypisane i do druku r. 1789 [...] podane, Warszawa 1789.

50 Józef DE PUGET PUSZET, O uszczęśliwieniu narodów przez JX. Józefa de Puget Puszeta Kustosza Wiślickiego, w Warszawie u XJC. Piiarów 1788, Warszawa 1788.


5152535455565758596061


Liczba książek

32. KuropatnickiWiadomość o kleynocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckichw Koronie Polskiey i Wielkim Xieśtwie Litewskim itd. 9 części51 1789 1

33. Rubinkowski Książąt Królów Polskich obrazy żywe52 1787 1

34. WesłowskiViator etrictus Vincentius Corvinus Gosienski etc. a Samuelo Westowskietc. atq inter suos revolutiones victica et victo Regna Poloniae, Litwaniae, Moskovivae etc.53

1691 1

35. Kochanowski Głosy wolne czyli mowy Seymowe, Seimikowe, pogrzebowe itd.** 1750 1

36. Skrzetuski Mowy o głownieyszych materyach politycznych54 1773 1

Biblioteka klasztoru dominikanów w Jelnej (Elnej)37. P. Paulus Sco. Jezus O utrzymaniu ordynaryinych seymow55 1760 1

Biblioteka klasztoru misjonarzy w Śmiłowiczach38. – Tarrify względem monety Polskiey i Litwy56 1765 1

39. Barsa Mowy za czterema stanami kupieckim, rolniczym, żołnierskim i ludzi uczonych57 1775 1

40. Helzen Inflanty w dawnych swych i wielorakich aż do wieku naszego dziejach zebrane58 1750 1

41. Mikosza Odpowiedz na pytanie czyli dodatki do księgi o poddanych polskich59 1789 1

42. Berti Uwagi nad Historyą Kościelną60 1772 1

43. Vito Pichler Theologia Polemica61 1747 2

51 Ewaryst Andrzej KUROPATNICKI, Wiadomość o kleynocie szlacheckim oraz herbach domów szlacheckich w Koronie Polskiey i Wielkim Xięstwie Litewskim, Tudzież w przyległych Prowincyach z Ksiąg Paprockiego, Okol-skiego, Potockiego, Rzączynskiego, Niesieckiego, Dunczewskego, Chmielowskiego, oraz Aktu Elekcyi JKM Stani-sława Augusta [...]. Zebrana w Czterech Częściach przez..., Warszawa 1789.

52 Józef Alojzy PUTANOWICZ, Sława książąt i królów polskich lub Książąt, królów polskich obrazy żywe (Du-cum, Regum Poloniae Imagines Vivæ), Kraków 1787.

53 Samuel WĘSŁAWSKI, Victor et victus Vincentius Corvinus Gosiewski [...] repraesentatus a Samuele Węsław-ski, [...] atque inter suas revolutiones victricia et victa regna Poloniae, Lituaniae, Moschoviae, nunc primum in lucem producuntur a Michaele Węsławski, Wilno 1691.

54 Wincenty SKRZETUSKI, Mowy O Głownieyszych Materyach Politycznych, Warszawa 1773.

55 Stanisław (właściwie Hieronim Franciszek) KONARSKI, O skutecznym rad sposobie albo O utrzymywaniu ordynaryinych seymow, cz. 1, Warszawa 1760.

56 Zapewne broszura lub druk Taryfy względem monety Polskiey i Litwy, Warszawa 1765.

57 Franciszek BARSS (przekład), Mowy za czterema stanami: kupieckim, rolniczym, żołnierskim i ludzi uczo-nych. Który z nich jest krajowi pożyteczniejszy, a zatym pierwszy do łask i szczególniejszej monarchów opieki. Przełożone z francuskiego przez..., Warszawa 1775.

58 Jan August HYLZEN, Inflanty w dawnych swych, y wielorakich aż do wieku naszego dżiejach y rewolu-cyach, z wywodem godnośći y starożytnośći szlachty tamecznéy, tudżiesz praw, y wolnośći z dawna y teraz jey służących zebrane y polskiemu światu do wiadomośći w oyczystym języku podanè przez Jaśnie Wielmożnego Jmći Pana..., Wilno 1750.

59 [Dawid PILCHOWSKI], Odpowiedź na pytanie, iżali nieczułosć w wyższych wiekach ku poddanym tak była opanowała serca Polaków, iż uczeni nawet nią zarażeni zostali? czyli dodatek z księgi o poddanych polskich, [b.m.w.] 1789.

60 Michał KARPOWICZ, Uwagi nad Historyą Kościelną, [b.m.w.] 1772.

61 Vito PICHLER, Theologia polemica in duas partes divisa [...] particularis, [b.m.w.] 1747.


6263646566676869707172


Liczba książek

44. Młocki Dowod z początkow prawa przyrodzonego62 1779 1

45. – Reguły albo ustawy pospolite Kongregatii Missyi63 1802 1

46. – Regulae seu constitutiones Communes congregationis Missionis64 1658 15

47. Młocki Regulae et praxis Seminarii interni congregationis Missionis** 1658 15

48. – Decreta conventu provincionali congregationis Missionis in domo Vilnensis** 1814 1

49. Massiliox Mowa o szczególnieyszych obowiązkach stanu duchownego** 1772 1

50. Grodzicki Zbior krótkich Medytacyi z Reguł pospolitych zgromadzenia Missyi65 1793 4

51. Legowicz Historia przesladowania Koscioła Bozego66 1788 1

52.X. Jan Kostka Wuykowski

Kontrowersye polskie albo prawda otwieraiąca Dyssydenskie oczy 67 1737 1

53. Delawrier Propozycye o swiętoblowosci papieżskiey** 1782 1

Biblioteka klasztoru bernardynów w Słucku

54. Sebestiano Bellum Jesuiticum68 1694 1

55. Lanultoto Haereticum quare per Romano Catholicum69 1615 1

56. ReimpressaeOdpowiedź na częste owo pytanie gdzie to napisano iest Katolicka prawdziwa i gruntowna Dyssydentska falszywa Religia70 1700 1

57. Wuykowski Kontrawerse polskie albo prawda otwieraiąca Dyssydenskie oczy 71 1737 1

58. Kasenberger Woyna duchowna w Wilnie72 1761 3

62 Jean Jacques BURLAMAQUI, Dowod z początkow prawa przyrodzonego dany językiem francuskim a z woli Nayjasnieyszego Pana Stanisława Augusta Krola polskiego na oyczysty język przełozony od Tadeusza Młockie-go, Wilno 1779.

63 Zapewne przełożone na polski: VINCENTIS A PAULO, Regulae seu constitutiones communes Congregationis Missionis.

64 VINCENTIS A PAULO, Regulae seu constitutiones communes Congregationis Missionis, Paris 1658.

65 Zbior Krotkich Medytacyi z Reguł Pospolitych Zgromadzenia Missyi wyięty y Przedrukowany, [b.m.w.] 1793.

66 Józef LEGOWICZ, Historya prześladowania Kościoła Bożego i dziejów męczeńskich, Wilno 1788.

67 Jan Stanisław KOSTKA WUYKOWSKI, Kontrowersye polskie abo prawda otwieraiąca Dyssydeńskie oczy do po-znania prawdy prawdziwey Wiary Chrystusowey Wiary katolickiey na Theatrum polskim wystawiona przez..., Warszawa 1737.

68 Andreas CHRASTOVIUS, Bellum Jesuiticum, sive ducentarum et quinque Jesuiticarum contradictionum in-dex: Duo libelli de opificio missce, [b.m.w. 1694?].

69 Henricus LANCILOTTUS, Haereticum Quare per catholicum Quia, Antverpia 1615.

70 Matthias NENNICHEN, Odpowiedz Na Częste owo Pytanie, Gdźie to nápisáno iest? Katolicka, Práwdziwa, y grun-towna Dyssidentska Fałszywa, abo płocha, Po wielu Łaćińskich Edycyach Polskim ięzykiem dána, Wilno 1700.

71 Jan Stanisław KOSTKA WUYKOWSKI, Kontrowersye polskie abo prawda otwieraiąca Dyssydeńskie oczy do po-znania prawdy prawdziwey Wiary Chrystusowey Wiary katolickiey na Theatrum polskim wystawiona przez..., Warszawa 1737.

72 Może chodzi o Lorenzo [Wawrzyniec] SCUPOLI: Wojna duchowna, Wilno [1741], przeł. Jerzy Mikołaj HYLZEN.


73747576777879808182


Liczba książek

59. PoklateckiRemonstracya stanom rzeczy pospolitey o trybunałach koronnych tudzież o estymacyi wolnosci i prerogatyw stanu szlacheckiego73 1748 1

60. Chmieliowski Rozmowy w ciekawych i potrzebnych w filozoficznych i politycznych materiach74 1750 1

Biblioteka klasztoru dominikanów w Chołopieniczach

61. Ciceronis Rozgraniczenie Normalne w W. Xięstwie Litewskim75 1791 1

Biblioteka klasztoru dominikanów w Zasławiu

62. Cornelii Nepoti Instrucya o mowach w seymach** 1742 1

Biblioteka klasztoru kapucynów w Lubieszowie

63. Żeglicki Trwalosć szczęsliwa królestw albo ich smutny upadek76 1764 1

64. BilinkowskiZbior deklaracyi nót i czynności głównieyszych które poprzedziły i zaszły nad czas Seymu pod węzłem konfederacyi odprawuiącego się od dnia 18 Wrzesnia77 1754 1

Biblioteka klasztoru misjonarzy w Rzeczycy

65. Ostrowski Swada polska i łacinska albo różne miscelanea oratorskie mow seymowych78 1745 1

66. RudnickiЕнхирідіонь‐ о свяшенствьь‐ краткими оть Священнаго писаніии святыхъ богодохновенныхъ Отець купноже и прочихь писателей изъятыми словесы составленный79

1750 1

Biblioteka klasztoru trynitarzy w Mołodecznie

67. Scritani Korespondent Kraiowy i Zagraniczny80 1793 1

68. Twardowski Gazeta Narodowa i obca81 1792 1

69. Winteri Dyaryusz początkowych czynności konfederacyi Generalney obojga Narodow82 1672 1

73 Franciszek RADZEWSKI [pseud. POKLATECKI Franciszek Equestris Ordinis Polak], Remonstracja stanom Rze-czypospolitej Polskiej o trybunałach, koronnym tudzież estymacji wolności i prerogatyw stanu szlacheckiego, politycznymi kwestiami, gruntownymi dowodami, istotnymi racjami, poważnymi królów oraz wielkich, godno-ścią i rozumem, Polaków listami i statystycznym zdaniem... roku 1748 wywiedziona i objaśniona, [b.m.w.] 1748.

74 Antoni WIŚNIEWSKI, Rozmowy w ciekawych i potrzebnych, w filozoficznych i politycznych materiach, War-szawa 1750.

75 Rozgraniczenie normalne w Wielkim Xięstwie Litewskim. Actum in curia regia Varsaviensi [3 XII] 1791.

76 Szymon MAICHROWICZ, Trwałość szczęsliwa Królestw, albo ich smutny upadek, wolnym Narodom przed oczy stawiona, na utrzymanie nieoszacowaney szczęśliwości swoiey, Lwów 1764.

77 Znany jest Zbior Deklaracyi, not y czynnosci głownieyszych, ktore poprzedziły i zaszły pod czas Seymu pod węzłem Konfederacyi odprawującego się od dnia 18 Wrzesnia 1772 do 14 Maja 1773 autorstwa Feliksa Franciszka ŁOJKO-RĘDZIEJOWSKIEGO, który ukazał się prawdopodobnie w 1773 lub 1775 r.

78 Jan DANEYKOWICZ-OSTROWSKI, Swada polska y łacińska albo Miscellanea Oratorskie Seymowe, Weselne, Kancellaryjne, Kaznodzieyskie, Elogiarne, Inskrypcyine, y inne różne, w oboim Ięzyku Prozą y wierszem, t. 1–2, Lublin 1745.

79 Teodozy Rudnicki-Lubieniecki, biskup łucki i ostrogski.

80 „Korrespondent Kraiowy y Zagraniczny”, inny tytuł „Korespondent Krajowy i Zagraniczny” lub „Kore-spondent Warszawski” – gazeta ukazywała się w 1793 r., jej redaktorem był Karol Malinowski, a drukowana była przez Stefana Baccigalupiego.

81 „Gazeta Narodowa i Obca” – pismo ukazujące się w Warszawie dwa razy w tygodniu w latach 1791–1792, redagowane przez Juliana Ursyna Niemcewicza, Tadeusza Mostowskiego i Józefa Weyssenhoffa.

82 Znany jest Dyaryusz początkowych czynności konfederacyi generalney oboyga narodów, Warszawa 1776.


83848586878889909192

Nr Autor TytułRok

wyda-nia

Liczba książek

70. LarnsiniPrawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykładowi prawDyssydenskich dla Ewangielikow i protestantow nic niewazących83 1767 2

71. – Korespondent Warszawski84 1792 2

72. Zabielski O poszanowaniu duchownych i dziesięcinie kazania85 1753 1

73. Łabęcki O Powrócie Jezuitow86 1805 2

Biblioteka klasztoru pijarów w Łużkach

74. Skrzetuski Mowy ogulniejszych materyach politycznych87 1773 1

75. Skrzetuski O skutecznym rad sposobie albo utrzymania ordynaryjnych seymow 88 1762 1

76. KuleszaWiara prawosławna pismem swiętym Soborami, Oycami swiętemimianowicie Greckiemi i Historyą Koscielną obiasnioną89 1744 1

Biblioteka klasztoru bernardynów w Berezynie

77. Poecy Obronca Wiary sw. Katolickiey90 1768 1

Biblioteka klasztoru bernardynów w Hłusku

78. PoszakowskiAntidotum albo zbawienna przestroga że lekarstwo duszne przeciwko apostazji przez Woyciecha Węgierskiego iest wierutną dusz trucizną91 1754 1

Biblioteka klasztoru bernardynów w Karolinie

79. ModzilewskiRozmowy duchowne podczas Missyi w Kosciele farnym Połockimdo szczerego spowiedzi Wielkanocney czynienia wiernychChrystusowych sposobiące92

1762 1

83 [Ignacy GRABOWSKI a S. Maria de Mercede], Prawa powszechne przeciw drukowanemu roku 1766 wykła-dowi praw Dyssydenckich dla Ewangelikow i Protestantow nic nieważących do druku podane w roku 1767, [b.m.w.] 1767.

84 „Korespondent Warszawski” – gazeta informacyjna ukazująca się w Warszawie trzy razy w tygodniu w latach 1792–1793. Wydawcą i redaktorem był ks. K. Malinowski.

85 Wojciech Alojzy ZABIELSKI SJ, O poszanowaniu Duchownych y Dziesięcinie Kazania [...] A[nn]o. 1753. w Lu-blinie w Drukarni J K M. Colle: Soc JESU, Lublin 1753.

86 Adam ŁABĘCKI, O powrocie jezuitów y o powszechnym w szkołach przez nich nauczaniu młodzieży, War-szawa 1805.

87 Wincenty SKRZETUSKI, Mowy o główniejszych materiach politycznych, Warszawa 1773.

88 Stanisław (właściwie Hieronim Franciszek) KONARSKI, O skutecznym rad sposobie albo O utrzymywaniu ordynaryinych seymow, cz. 3, Warszawa 1762.

89 Jan Alojzy KULESZA SJ, Wiara Prawosławna Pismem Swiętym, Soborami, Oycámi Swiętymi mianowićie Greckiemi y Historyą Kośćielną przez [...] objaśniona od przyiętey unij Boga z człowiekiem..., Wilno 1704.

90 Hipacy (Adam) POCIEJ, Obrońca Wiary S. Katolickiey, Supraśl 1768.

91 Jan POSZAKOWSKI, Antidotum contra antidotum, abo zbawienna przestroga, że lekarstwo duszne przeciw-ko apostazyi przez Woyciecha Węgierskiego, niegdyś superintendenta zborow ewangelickich, sporządzoney wygotowane, teraz świeżo w Królewcu [...] publikowane i ogłoszone, Wilno 1754.

92 Paweł MODZELEWSKI, Rozmowy Duchowne Podczas Missyi w Kosciele Farnym Połockim Roku 1761 odpra-wioney: do szczerego Spowiedzi Wielkanocney czynienia Wiernych Chrystusowych Sposobiące [...] / Przez Paw-ła Modzelewskiego [...] do Druku Podane, Warszawa 1762.


Ryc. 1. РГИА Санкт Петербург, f. 821, op. 125, spr. 3019, О книгахъ принадлежашихъупраздненнымъ въ 1832 г. Римско-Католическимъ монастырямъ (dalej: О книгахъ), k. 115r.


Ryc. 2. О книгахъ, k. 115v.


Ryc. 3. О книгахъ, k. 116r.















Tomasz CIESIELSKIInstytut HistoriiUniwersytet Opolski

Książki poddane w 1841 r. cenzurze prewencyjnej. Przyczynek źródłowydo dziejów bibliotek klasztorów skasowanych na mocy ukazu z 1832 r.

w guberniach zachodnich Imperium Rosyjskiego

Streszczenie

W badaniach nad procesem kasat i dziedzictwem po klasztorach skasowanych na terenach dawnej Rzeczy-pospolitej przyłączonych pomiędzy 1772 a 1815 r. do Rosji nieocenioną wartość ma przechowywana w Rosyj-skim Państwowym Archiwum Historycznym (Российский Государственный Исторический Архив) w Sankt Petersburgu spuścizna archiwalna po Wydziale Rzymskokatolickim Departamentu Spraw Duchownych Obcych Wyznań Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Cesarstwa Rosyjskiego (f. 821, op. 125). Duża część tworzącego ją materiału aktowego dotyczy rozdysponowania przejętego w latach 30. XIX w. przez państwo majątku poklasz-tornego – zabudowań, ziemi, kapitałów i dóbr ruchomych, w tym także archiwów i bibliotek.

Administracja carska początkowo nie doceniała wartości materialnej i kulturowej tych ostatnich, ale już w poło-wie lat 30. XIX w. zrewidowała swoje stanowisko. Po zapoznaniu się z zasobami bibliotek poklasztornych urzęd-nicy Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Ministerstwa Dóbr Państwowych i administracji gubernialnej odrzu-cili jako mało fortunny pomysł zgłaszany przez Izby Skarbowe wyprzedaży książek na publicznych aukcjach. Po uwzględnieniu roszczeń zgłaszanych przez Kościół rzymskokatolicki, Cerkiew prawosławną i Ministerstwo Oświecenia Publicznego postanowiono rozdzielić poklasztorny księgozbiór między akademie duchowne, se-minaria i parafie rzymskokatolickie, szkoły świeckie oraz biblioteki publiczne.

Decyzję podjęto na przełomie lat 30. i 40. XIX w., a jej wykonanie powierzono administracji terenowej. Nie wszystkie książki z bibliotek klasztornych trafiły do wyznaczonych instytucji. Pewną ich część komitety guber-nialne postanowiły poddać cenzurze prewencyjnej. Z księgozbiorów wydzielono książki o charakterze poli-tycznym, opisujące historię państwa i prawa Rzeczypospolitej Obojga Narodów, historię Kościoła rzymskokato-lickiego, a także te dzieła teologiczne, które zawierały krytyczną ocenę konfesji innych niż katolicka – nie tyko prawosławnej, ale też i protestanckich.

Trudno na podstawie zachowanych materiałów oszacować, jaka część księgozbiorów klasztornych została poddana takiej cenzurze prewencyjnej. W generalnym gubernatorstwie wileńskim, mińskim, grodzieńskim i białostockim w 1842 r. z zasobów tylko 17 bibliotek poklasztornych wyłączono ponad 100 książek o nieprawo-myślnej – zdaniem urzędników carskich – treści. Rozwiązania przyjęte w 1842 r. praktykowano także w latach następnych, powiększając zasób książek poddanych cenzurze prewencyjnej. Nie wiadomo, czy zostały one oce-nione przez urzędników cenzury i jaka zapadła w ich sprawie decyzja; wymaga to dalszych badań archiwalnych. Niewątpliwie pomocny w nich będzie zamieszczony w aneksie wykaz książek poddanych w 1842 r. cenzurze prewencyjnej w generał-gubernatorstwie wileńskim.

Słowa kluczowe

kasaty klasztorne, gubernie zachodnie Imperium Rosyjskiego, biblioteki klasztorne, losy pokasacyjne księgo-zbiorów klasztornych, cenzura prewencyjna w Rosji



Tomasz CIESIELSKIInstitute of HistoryUniversity of Opole

Books subject to preventive censorship in 1841. A source contributionto the history of the libraries of monasteries dissolved under a ukase of 1832

in the western guberniyas

Summary

In the research on the dissolution process and the legacy of the monasteries suppressed in the territories of the former Republic of Poland, annexed by Russia between 1772 and 1815, of incalculable value is the archival heritage of the Roman Catholic Section of the Department of Religious Affairs of Foreign Denominations at the Ministry of Internal Affairs (fond no. 821, description 125), kept at the Russian State Historical Archive in St. Pe-tersburg (Российский Государственный Исторический Архив). The bulk of the records it comprises concerns the allocation of the monastery property seized in the 1830’s by the state: buildings, land, capital, and movable property, including archives and library collections.

The tsarist administration initially did not recognise the material and cultural value of the latter, but as soon as in 1830’s it revised its stance. Having become acquainted with the former library collections, the officials of the Ministry of Internal Affairs, the Ministry of State Domains and the guberniya administration discarded the idea – put forward by the treasury offices – of selling off the books at public auctions, arguing it was rather unfortunate. After the claims lodged by the Roman Catholic Church, the Orthodox Church, and the Ministry of Public Enlight-enment were taken into consideration, it was decided that the former monastery book collection be distributed among theological academies, Roman Catholic parishes and seminaries, secular schools, and public libraries.

The decision was taken between late 1830’s and early 1840’s, and the local administration was entrusted with its execution. Not all books from the monastic libraries were eventually transferred to the institutions they had been designated for. A certain part was subjected to preventive censorship by the guberniyas committees. They isolated from the collections the books of political nature discussing the history of the state and law in the Pol-ish-Lithuanian Commonwealth, the history of the Roman Catholic Church, as well as theological works which criticised denominations different from Catholicism: not only the Orthodox faith, but also the Protestant ones.

The extant records barely allow to estimate what part of the monastic collections underwent this sort of pre-ventive censorship. In the Vilnius, Minsk, Grodno, and Białystok general governorates, over a hundred books with dissident – by tsarist officials’ reckoning – content were removed from the collections of 17 former monas-tery libraries alone. The model adopted in 1842 was used in years to come as well, thus increasing the number of books submitted to preventive censorship. It remains unknown whether they were scrutinised by censorship officials and what decision was finally taken as to their fate; further archival research would be needed to verify it. This could undoubtedly be facilitated by an annex providing a list of books subject to preventive censorship in the Vilnius general governorate in 1842.

Keywords

dissolution of the monasteries, western guberniyas of the Russian Empire, monastery libraries, fates of the monastery’s book collections after the dissolution, preventive censorship in Russia


Maksymilian KUŚKAArchiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie

Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawne oznaczone obcymi znakami pieczętnymi w zbiorachArchiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie*

Najstarszą biblioteką cieszyńską, dysponującą zarazem niezwykle zróżnicowanym tematycznie zbiorem, jest biblioteka klasztorna ojców bonifratrów. Jej założenie da-towane jest na rok 1694, kiedy to bracia, dzięki fundacji marszałka ziemskiego Adama Borka z Wędryni, przybyli do Księstwa Cieszyńskiego. Wraz z zasobem archiwalnym wytworzonym przez cieszyńskich braci tworzy w chwili obecnej jednostkę wewnętrz-ną klasztoru: Archiwum i Bibliotekę OO. Bonifratrów w Cieszynie1.

Historia zasobu wydaje się niezwykle złożona. Od momentu fundacji kancelaria prze-bywających tymczasowo w dobrach Borka w Wędryni braci wytwarzała wiele doku-mentów, początkowo związanych z przejęciem majątku fundacyjnego oraz budową obiektu szpitalno-klasztornego koło Cieszyna. Zarazem można wnosić, iż na ten sam moment przypada początek tworzenia zbiorów bibliotecznych. Wszak bracia, wypeł-niając obowiązki duchowe, używali modlitewników, brewiarzy oraz mszałów, chary-zmat szpitalnictwa natomiast wymagał znajomości dzieł z zakresu medycyny, farma-cji oraz ziołolecznictwa. Tym samym można uznać, iż takowe druki zostały przez braci przywiezione bądź też w niedługim po przybyciu czasie zakupione.

Wraz z upływem lat księgozbiór niewątpliwie się powiększał. Można również przy-puszczać, iż wraz z migracją braci niektóre woluminy, szczególnie wszelkiego rodzaju modlitewniki i brewiarze, były przez nich zabierane do nowego miejsca zamieszka-nia, inne z kolei były do Cieszyna przywożone z bibliotek innych klasztorów braci miłosiernych.

Na przełomie XIX i XX stulecia nastąpiło nasilenie się tych tendencji, spowodowa-ne rozwojem nowoczesnych środków transportu, a co za tym idzie – dynamicznym zwiększaniem się migracji wśród braci. Dodatkowo dwa konflikty militarne o zasięgu


1 Szerzej zob. Repertorium konwentu bonifratrów w Cieszynie z 1724 roku, oprac. M. KUŚKA, J. MARECKI, przeł. P. STANKO (Monumenta Historica Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 1), Cieszyn 2010, s. 5–9.

262 Maksymilian KUŚKA

światowym zmieniły w sposób diametralny kształt ówczesnego świata. Wtedy to do zasobu bibliotecznego cieszyńskich bonifratrów trafiła najprawdopodobniej więk-szość druków obcej proweniencji.

Z jednej strony wydarzenia różnych okresów dziejowych wpływały na zubożenie dziedzictwa piśmienniczego wytworzonego lub zakupionego przez cieszyńskich braci, z drugiej zaś strony te same procesy dziejowe wpływały na wzbogacenie zaso-bu piśmienniczego o jednostki wytworzone lub zakupione przez inne klasztory bo-nifratrów bądź też podmioty w ogóle niezwiązane z klasztorem lub związane z nim w sposób luźny. Dzięki temu zasoby Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cie-szynie stanowią dziś zbiór o niezwykle różnorodnej proweniencji, a co za tym idzie, również niezwykle zróżnicowanej tematyce.

W chwili obecnej na zasób będący w dyspozycji Archiwum i Biblioteki OO. Bonifra-trów w Cieszynie składają się kolekcje starodruków, książek dawnych, książek nowych oraz czasopism. Wydzielono zasób archiwalny. Skala zbiorów odpowiada charyzma-towi zakonu braci miłosiernych jako podmiotowi niekaznodziejskiemu. Kolekcja starodruków liczy w chwili obecnej 194 woluminy, kolekcja książek dawnych2 zaś – 1729 woluminów. Powoli, aczkolwiek sukcesywnie obydwie kolekcje powiększają się, co znajduje odzwierciedlenie w katalogach bibliotecznych. Kolekcje książek nowych i czasopism, a więc zasób nieopisywany w niniejszej pracy, liczą odpowiednio około 4500 woluminów i 74 tytuły różnych roczników.

Zasób archiwalny konwentu liczy w chwili obecnej 269 pozycji inwentarzowych. Stan ten oddaje wydany w roku 2012 inwentarz3. Materiały obcej proweniencji zaklasy-fikowane zostały przez autorów inwentarza do działów VIII. Materiały nie związane z klasztorem oraz IX. Materiały dotyczące innych klasztorów bonifratrów4; obejmują one jednostki oznaczone sygnaturami AKBC 255–269. Jednostki o sygnaturach AKBC 254 (Notatnik zawierający prawdopodobnie numery telefonów z terenu Śląska Cieszyńskie-go) oraz AKBC 256 (Brulion z notatkami o charakterze technicznym) zaklasyfikowane do działu VIII nie zostały w niniejszym opracowaniu ujęte, ponieważ ich pochodzenia nie udało się ustalić ani w czasie sporządzania inwentarza, ani w czasie kwerendy.

Aż do końca XVIII w. druki nie były oznaczane odciskami pieczętnymi poszczegól-nych konwentów, bibliotek klasztornych czy też braci, lecz jedynie odręcznymi wpi-sami w przypadku niektórych woluminów. Najstarszy własnościowy odcisk pieczętny w zasobie Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie pochodzi z końca XVIII stulecia – jest to znak własnościowy brata Ludwika Perzyny5. Dopiero zmiany kultu-rowe oraz rozwój techniki w wieku XIX spowodowały używanie odcisków pieczęt-

2 Wydane pomiędzy 1801 a 1950 r. włącznie.

3 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów w Cieszynie, oprac. M. KUŚKA, J. MARECKI (Monumenta Histori-ca Fratrorum Misericordiarum Tessinensis, 3), Cieszyn 2012.

4 Ibidem, s. 22.

5 Zob. M. PARNOWSKA, A. KOMORNICKA, O książkach Ludwika Perzyny, [w:] EAEDEM, Darczyńcy i ich kolekcje w zbiorach Biblioteki na Koszykowej (Sesje Varsavianistyczne, 17), Warszawa 2008, s. 21–43.

Archiwalia, starodruki i książki dawne u bonifratrów w Cieszynie 263

nych do oznaczania własności książek na szerszą skalę, przy czym w dalszym ciągu popularne było sygnowanie druków własnoręcznym podpisem. W wielu wypadkach obydwa rozwiązania stosowano równocześnie. Z ostatnich dwóch stuleci pochodzą odciski pieczętne spotykane w kolekcji druków cieszyńskich bonifratrów, wyłączając wspomniany już znak własnościowy brata Ludwika Perzyny.

Na potrzeby niniejszego artykułu dokonano wnikliwej kwerendy wśród całości sta-rodruków oraz książek dawnych Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie. Zaznaczyć jednak należy, że jest to zbiór otwarty i w dalszym ciągu powiększa się on o pozycje znalezione na terenie konwentu czy też ofiarowane przez różnych darczyń-ców, wskutek czego w przyszłości liczba instytucji występujących na znakach pie-czętnych zasobu może się zwiększyć. Wspomagano się w dużym stopniu tworzonym sukcesywnie od roku 2007 elektronicznym katalogiem bibliotecznym.

Przygotowując część opracowania dotyczącą rękopisów, kierowano się proweniencją obiektu wynikającą z treści, nie zaś ze znaku pieczętnego występującego wewnątrz. W znacznym stopniu oparto się na drukowanym inwentarzu zasobu archiwalnego Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie.

Ze względu na obszerność zasobu zdecydowano, iż niniejsze opracowanie będzie traktować jedynie o rękopisach o proweniencji wyraźnie innej niż tutejsza kancelaria klasztorna oraz o starodrukach i książkach dawnych opatrzonych znakami pieczętny-mi obcego pochodzenia.

Niniejsze opracowanie jest efektem złożonej kwerendy zasobu archiwalnego oraz bibliotecznego, przeprowadzonej pod kątem sprawdzenia, jaki odsetek zasobu sta-nowią obiekty obcej proweniencji. O ile w wypadku archiwaliów odpowiedź dawały drukowany inwentarz i karty inwentarzowe, o tyle w wypadku starodruków i ksią-żek dawnych kwerenda polegała na fizycznej weryfikacji każdego woluminu bądź jednostki inwentarzowej w przypadku klocków. Taki sposób prowadzenia badań pozwolił na otrzymanie rzetelnych wyników, zawartych w niżej zamieszczonym aneksie.

Celem kwerendy była weryfikacja zasobu pod kątem jego proweniencji uwidocznio-nej na znakach pieczętnych, ze szczególnym uwzględnieniem tych dzieł bądź pod-miotów, które leżą w spektrum zainteresowań programu Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. Ogrom wykonanej pracy i niezwykle ciekawe infor-macje będące efektem kwerendy stały się podstawą do publikacji całości pozyska-nych wyników.

Warto przy tym wyjaśnić, iż użycie terminu „proweniencja” w odniesieniu do zasobu archiwalnego odnosi się do kancelarii, która dokument wytworzyła, bądź adresata owego dokumentu. W odniesieniu do zbiorów bibliotecznych natomiast termin ten odnosi się do podmiotów, które dany obiekt posiadały (a więc wszelkiego rodzaju wypożyczalni książek, bibliotek, kolekcjonerów) i pozostawiły w obiekcie jakikolwiek znak własnościowy, w przypadku tego opracowania – odcisk pieczętny.


Poniższe zestawienie świadczy, że licząca się część zasobu archiwalno-bibliotecznego cieszyńskich bonifratrów jest obcej proweniencji. Ponad 130 osób i instytucji ozna-czyło swoimi znakami pieczętnymi druki znajdujące się w chwili obecnej w zasobie Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie. Dodatkowo w zasobie archiwal-nym znajdują się rękopisy pochodzące od co najmniej ośmiu kolejnych podmiotów. Razem składa się to na wielką różnorodność proweniencyjną zasobu, będącą świa-dectwem złożoności losów nie tylko cieszyńskiego konwentu braci miłosiernych, ale także części jednostek bibliotecznych oraz archiwalnych będących obecnie w jego posiadaniu.

Wymienione niżej obiekty są w chwili obecnej integralną częścią zasobu archiwal-no-bibliotecznego. Archiwalia pochodzące z innych klasztorów bonifraterskich sta-nowią materiał porównawczy dla analiz dokonywanych na podstawie archiwaliów wytworzonych w tym samym okresie w cieszyńskiej kancelarii. Druki stanowią z kolei uzupełnienie księgozbioru, nadając jego poszczególnym częściom większą wartość i kompleksowość, z korzyścią dla odwiedzających bibliotekę czytelników.

Naturalnie niektóre pozycje nie odpowiadają już współczesnemu stanowi nauki, nie-mniej są świadectwem złożoności losów księgozbiorów wytworzonych wcześniej na ziemiach nie tylko polskich, ale również innych krajów europejskich.

Niniejsze opracowanie może stanowić kolejny niewielki przyczynek do poznania losu księgozbiorów po nieistniejących już podmiotach, zarówno świeckich, jak i kościel-nych, bądź podmiotach, których biblioteki lub archiwa wskutek zaszłości historycz-nych uległy częściowemu lub całkowitemu rozproszeniu. Ich obecność w zasobie archiwalno-bibliotecznym cieszyńskich bonifratrów może być nierzadko sporym zaskoczeniem. Niejednokrotnie, jak choćby w przypadku woluminu z kolekcji br. Lu-dwika Perzyny, księgozbiory i ich twórcy wnieśli spory wkład w stan nauki na zie-miach Rzeczypospolitej.

Jeśli uznamy, iż bracia nie nabywaliby ani nie przyjmowali nieinteresujących ich ksią-żek, to zestawienie pozwala poznać krąg zainteresowań prywatnych lub zawodo-wych poszczególnych zakonników.

Nie można przy tym wysuwać twierdzenia, iż cieszyńscy bonifratrzy utrzymywali bez-pośrednie kontakty ze wszystkimi osobami bądź instytucjami, których pieczętne znaki własnościowe zostały wykazane w niniejszym opracowaniu. Bez wątpienia sporo ksią-żek znalazło się w tutejszej bibliotece dzięki zakupom dokonanym przez braci na rynku wtórnym lub w sposób przypadkowy wskutek złożonych losów Śląska Cieszyńskiego i tutejszych księgozbiorów w pierwszej połowie XX stulecia. Szczególnym piętnem na kształcie księgozbioru odcisnęły się z pewnością lata II wojny światowej, kiedy to bra-cia musieli opuścić klasztor, a dysponentem księgozbioru zostały instytucje ulokowane przez okupanta w zabudowaniach klasztornych6. Trwałym śladem ich działalności na terenie klasztoru jest obecność w księgozbiorze woluminów sygnowanych pieczęcią ośrodka etapowego dla Niemców przesiedlanych do Rzeszy (C.XLIX).

6 Inwentarz archiwum konwentu bonifratrów, s. 10.


Niemniej z pewnością część podmiotów wyszczególnionych w zestawieniu pozosta-wała z cieszyńskimi braćmi w różnych relacjach, co pokazuje, iż nawet zakon o charak-terze szpitalnym poświęcał uwagę nie tylko realizacji swojego charyzmatu, ale rów-nież kontaktom ze społecznością świeckich, w rozumieniu nie tylko lokalnym, lecz także dużo bardziej szerokim. Można przy tym z dużą dozą prawdopodobieństwa wnosić, iż woluminy z pieczęciami jednostek oświatowych znalazły się w tutejszym zasobie dlatego, iż ich uczniami bądź pracownikami dydaktycznymi byli bonifratrzy, którzy z różnych powodów nie mogli zwrócić książek do macierzystej jednostki. To samo dotyczy książek oznaczonych pieczęciami lokalnych bibliotek cieszyńskich, ogólnodostępnych i branżowych.

W odniesieniu do jednostek bibliotecznych oznaczonych znakami pieczętnymi in-nych klasztorów braci miłosiernych bądź też należących do nich dzieł rekonstrukcja dziejów poszczególnych woluminów wydaje się stosunkowo prosta. Kadencyjność urzędów w zakonie i związane z nią przenosiny braci do innych domów sprawiały, że książki te wędrowały wraz z nimi w nowe miejsca. Nie można jednak wykluczyć, iż los wielu woluminów był dużo bardziej złożony, a łańcuch podmiotów wszelkiego ro-dzaju, przez które przeszły do momentu znalezienia miejsca w Archiwum i Bibliotece OO. Bonifratrów w Cieszynie, znacznie dłuższy.

Nieco inaczej wyglądają losy wyszczególnionych w opracowaniu pozycji archi-walnych. Archiwalia pochodzące z innych konwentów bonifratrów znalazły się w tutejszym archiwum najprawdopodobniej wskutek migracji braci, bądź też, jak w przypadku Kuks, kasaty tamtejszego klasztoru. Znane są również dzieje obiektów pozostałych po ks. Franciszku Tustanowskim, saletynie przybyłym do cieszyńskiego klasztoru bonifratrów z diecezji lwowskiej w roku 1946. Aż do swojej śmierci w 1963 r. pomagał braciom w pełnieniu posługi duszpasterskiej, a część spuścizny po nim po-została w klasztorze.

Podobnie ma się rzecz z uwzględnionymi w opracowaniu książeczkami służby, któ-rych posiadacze najprawdopodobniej byli przez pewien czas pracownikami konwen-tu, a po zakończeniu służby nie odebrali dokumentu przechowywanego w klasztor-nej kancelarii.

Niezależnie jednak od sposobu, w jaki Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cie-szynie weszło w posiadanie poszczególnych pozycji ujętych w zestawieniu, można stwierdzić, iż zasięg kontaktów, zarówno środowiskowych, jak i geograficznych, cie-szyńskiego konwentu był niezwykle szeroki.

W wielu wypadkach odkrycie wszystkich etapów wędrówki, jaką dany obiekt archi-walny lub biblioteczny odbył do momentu znalezienia się w tutejszej bibliotece, na podstawie obecnego stanu wiedzy nie jest możliwe. Intensywność i zakres prowa-dzonych w chwili obecnej w środowisku naukowym badań pozwalają mniemać, iż niniejsze opracowanie może stać się kolejnym niewielkim przyczynkiem do opraco-wania kompletnych losów księgozbiorów istniejących niegdyś na ziemiach Rzeczy-pospolitej.


Prawdopodobnie w ciągu dalszych badań nad zasobem archiwalnym cieszyńskiego konwentu bonifratrów zostaną wykazane bezpośrednie związki pomiędzy klaszto-rem lub poszczególnymi braćmi a niektórymi ujętymi w zestawieniu podmiotami, których relacji z konwentem nie można w chwili obecnej wykazać.

***Podczas sporządzania opisów pieczęci autor postanowił oddać stan rzeczywisty w postaci małych i dużych liter. W miejscu, gdzie znajduje się faksymile, zostało to dodatkowo oznaczone przypisem o stosownej treści.


Aneks

A. Rękopisy

I. Konwent bonifratrów w Kuks:

1. AKBC 264, Liber capitulorum [Księga kapituł klasztoru bonifratrów w Kuks], 1801–1832.

II. Konwent bonifratrów w Prudniku:

1. AKBC 266, [Historia klasztoru bonifratrów w Prudniku oraz skrócone historie in-nych klasztorów bonifratrów wraz z informacjami o jednostkach administracji ko-ścielnej, na terenie których się znajdują], [1586], ok. 1930–1936.

2. AKBC 267, [Historia zakonu św. Jana Bożego], [1589], ok. 1930–1947.

3. AKBC 268, Inventarium der fürumfligen [?] Öffecten des Klosters, resp. des Hospi-tal u[nd] der Kirche und Ordens-Apotheke der barmherzigen Brüder ad St. Petrum et Paulum zu Neustadt Oberschles [Inwentarz konwentu bonifratrów w Prudniku], 1882–1883.

4. AKBC 269, [List z prośbą o przyjmowanie urlopowanych żołnierzy z początkowego okresu II wojny światowej wraz z kopertą], 1939.

III. Konwent bonifratrów w Letowicach:

1. AKBC 265, Bilanzen von Lettowitz 1899, 1900, 1901 [Bilanse konwentu bonifratrów w Letowicach], 1899–1901.

IV. Jarouš Klusaček:

1. AKBC 255, Poznamky. Jarouš Klusaček [Notatki Jarouša Klusačka], 1906.

V. Jan z Dukli Cieplak z Dąbrowy Górniczej i Franciszka Wójcik ze Sławkowa:

1. AKBC 261, [Akt zawarcia związku małżeńskiego przez Jana z Dukli Cieplaka z Dąbrowy Górniczej oraz Franciszkę Wójcik ze Sławkowa wystawiony przez Urząd Miejski w Liège dnia 4 grudnia 1937 r.], 1937.

VI. Teofil Szelong:

1. AKBC 262, Książeczka służby Teofila Szelonga, 1908–1910.

VII. Jan Turek:

1. AKBC 263, Książeczka służby Jana Turka (duplikat), 1895.


B. Starodruki

I. Brat Ludwik Perzyna (na pieczęci napis: Fr: Ludovicus Perżyna O. S. J. D.):

1. BB SD I 107, Zoologia czyli zwierzętopismo, dla szkół narodowych, Warszawa 17897.

II. Biblioteka bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym miejsce na sygnaturę, w otoku napis: BIBLIOTEKA KONWENTU O.O. BONIFRATRÓW w WILNIE):

1. BB SD I 107, Zoologia czyli zwierzętopismo, dla szkół narodowych, Warszawa 17898.

2. Zbiór czasopism9, Korespondent krajowy y zagraniczny. Rok 1795. Miesiąc lipiec, sierpień, wrzesień. Cz. III., Warszawa 1795.

C. Książki dawne

I. Konwent bonifratrów w Valticach (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: CONVENT DER BARMHERZIGEN BRÜDER IN FELDSBERG):

1. BB KD II 4, Billroth Theodor, Die Krankenpflege im Hause und im Hospitale. Ein Handbuch für Familien und Krankenpflegerinen, Wien 189210.

II. Prokop. J. Havel (na pieczęci napis: Prokop. J. Havel, poniżej motyw floralny):

1. BB KD II 4, Billroth Theodor, Die Krankenpflege im Hause und im Hospitale. Ein Handbuch für Familien und Krankenpflegerinen, Wien 189211.

III. Maria Tyszkiewicz (w polu pieczętnym gwiazda z półksiężycem, w otoku napis: MARYA TYSZKIEWICZ. KUMPONY):

1. BB KD II 6/01, Pisma Józefa Supińskiego, t. 1, Lwów 1872.




7 W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów w Wilnie (B.II).

8 W tym samym woluminie pieczęć Ludwika Perzyny (B.I).

9 Nieskatalogowany.

10 W tym samym woluminie pieczęć Prokopa J. Havla (C.II).

11 W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów w Valticach (C.I).

12 W tym samym woluminie pieczęć wileńskiego antykwariatu Stanisława Dorżynkiewicza (C.CXIV).


IV. Biblioteka c.k. państwowej szkoły realnej w Cieszynie (na pieczęci napis: BIBLIO-THEK DER K.K. STAATS-REALSCHULE IN TESCHEN):

1. BB KD I 15/02, Die Heilige Schrift des Alten und Neuen Testamentes. Aus der Vulga-ta mit Bezug auf den Grundtext neu übersetzt und mit Anmerkungen erläutert von Dr. Joseph Franz Allioli, Bd. 2, Regensburg-New York-Cincinnati 1872.

2. BB KD I 37, Belzar Wilhelm, Himmelsschlüssel. Eine Schilderung der vorzüglichsten Momente aus dem Leben der Heiligen in metrischer Form und kurzen Erzählungen, Wien 184713.

V. Konwent bonifratrów w Bogucicach (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: CONV [napis nieczytelny] BARMH. [napis nieczytelny] BOGUSCHÜTZ O/S):

1. BB KD I 30, Abendunterhaltungen in Geschprächen eines landpfarrers mit einigen Wahrheit liebenden Männern zur Befestiging in der alten christkatholischen Reli-gion von einem Seefolger des Bisthums Brixen, Innsbruck 1841.

VI. Nowicjat bonifratrów w Wiedniu-Leopoldstadt (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: NOVIZIAT DER BARMHERZIGEN BRÜDER IN WIEN-LEO POLDSTADT):

1. BB KD I 43/01, Katholische Homilie oder Erklärungen der heiligen Evangelien auf alle Sonn- und gebothene Feyertage, Augsburg 1828.

2. BB KD I 107, Auszug aus dem großen katechismus in Fraget und Antworten mit den beweisenden Stellen, Wien 1897.

3. BB KD II 377, Sobel J., Geschichte und Festschrift der österr.-böhm. Ordens-Provinz der Barmherzigen Brüder zu der am 28., 29. und 30. August stattfindenden Feierlichkeit der Einweihung des durch die Munificenz Sr. Durchlaucht des Fürsten Johann II. von und zu Liechtenstein neuerbauten Mutterhaus-Spitales zu Feldsberg in N.-Oe., Wien 189414.

4. BB KD II 461/01–02, Bordoni A., Predigten, Th. 1–2, Regensburg 1853.

VII. Jindřich Fiala (na pieczęci napis: Jindřich Fiala, VIII g.):

1. BB KD II 56, Vojáček Vácslav, Slovník latinsko-česko-německý k latinským klasikům čítaným na gymnasiích českých a k vlastnímu studiu, Praha 1870.

VIII. Biblioteka bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym miejsce na sygnaturę, w oto-ku napis: BIBLIOTEKA KONWENTU O.O. BONIFRATRÓW w WILNIE):

1. BB KD I 68/02, Gousset Thomas Marie Joseph, Teologia moralna dla użytku ple-banów i spowiedników, t. 2, Warszawa 1858.

13 Na wyklejce dodatkowo wklejono drukowany ekslibris o treści: EX LIBRIS Leon Lang, parochi.

14 Dwa woluminy tego samego wydania.


2. BB KD II 594/06, Gaume X. J., Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej hi-storyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyal-ny, od stworzenia świata aż do naszych czasów, t. 6, Petersburg 1904.

3. BB KD II 790, Nowak E., Duszpasterstwo wojskowe katolickie i prawosławne w Ro-sji 1832-1914, Wilno 1934.

4. BB KD II 821/02–03, 08, Gaume X. J., Zasady i całość wiary katolickiej czyli wy-kład jej historyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozo-ficzny i socyalny, od stworzenia świata aż do naszych czasów, t. 2–3, 8, Peters-burg 1903, 1908.

5. BB KD I 989, Veniali G., Rami in fiore. Corso de letture per le scuole elementary, Torino-Milano-Firenze-Roma-Napoli-Palermo 1928.

6. BB KD I 1064, della Cioppa G., Come si fanno i Santi, Roma 1934.

7. BB KD I 1099, Manzoni A., I promessi sposi. Storia milanese del secolo XVII, Torino--Milano-Firenze-Roma-Napoli-Palermo [1930].

8. BB KD III 1199, Muvra A., Almanaccu di A. Muvra per 1928, [b.m.w.] 1927.

9. BB KD II 1226/06, Kazanie świąteczne, t. 6, [b.m.w., XIX w.].

IX. Józef Konior (na pieczęci napis: JÓZEF KONIOR No 97 MIĘDZYBRODZIE B.):

1. BB KD I 70, Zawadzki M. A., Polski sekretarz dla wszystkich wraz z poradnikiem i wzorami prowadzenia niezbędnych ksiąg, zestawiania rachunków i bilansów go-spodarstwa domowego, z objaśnieniem sposobu prowadzenia zwykłej buchalterji kupieckiej dla użytku rzemieślnika i drobnego kupca, tudzież z dodaniem informa-cyj i wzorów wszelkich listów, ofert, próśb, ogłoszeń etc., Warszawa [1925].

X. E. Lichtenstern (na pieczęci napis: ING. Dr E. LICHTENSTERN [zapis nieczytelny] inž. stavební PRAHA - BUBENEČ BRÁFOVA 17 TELEFON 11670):

1. BB KD II 81/01–03, Mertens Georg Christoph, Vorlesungen über Statik der Bau-konstruktionen und Festigkeitslehre, Bd. 1–3, Leipzig 1903–1905.

XI. Konwent bonifratrów w Krakowie (w polu pieczętnym herb zakonu, napis: a – w otoku: KONWENT BONIFRATRÓW W KRAKOWIE, b – na pieczęci: KONWENT OO. BO-NIFRATRÓW Kraków, ul Trynitarska II.):

1. BB KD II 89/01, Delert Jan Baptysta, Teologia dla użytku wiernych pragnących gruntowniejszéj nauki w rzeczach zbawienia, Poznań 1863. (a)

2. BB KD II 622, Sroka F., Służba boża. Podręcznik dla uczących religii w klasie IV. szkół powszechnych, Kraków 1938. (b)

3. BB KD I 737, Kozłowski J. Z. W., Rozmyślania o Męce Pańskiej na wszystkie dni Wielkiego Postu, Poznań 1917. (b)


4. BB KD II 814, Wierdak J. M., Traktat o zakonności, Niepokalanów 1934. (b)

5. BB KD I 1051/02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930. (b)

XII. Br. H. Jurczyński (na pieczęci napis: Fr. H. Jurczyński):

1. BB KD II 95, Czeremosz K., W przededniu, Warszawa 188415.

XIII. Szpital bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: SZPITAL O.O. BONIFRA-TRÓW w KRAKOWIE):

1. BB KD II 95, Czeremosz K., W przededniu, Warszawa 188416.

XIV. [Frater?] Josaphat (na pieczęci napis: JOSAPHAT):

1. BB KD I 101, Davídek Václav, Nebeski brána. Modlitební kniha, v niž mimo obvy-klé modlitby pro různé doby života jsou též evangelia a epištoly na všecky neděle a svátky, Vimperk [1902].

XV. Karl Berger (na pieczęci napis: KARL BERGER k. k. Professor.):

1. BB KD I 108/02, 04, 06–07, Schofer Joseph, Die Kreuzesfahne im Völkerkrieg. Erwägungen, Ansprachen und Predigten, Bd. 2, 4, 6–7, Freiburg im Breisgau 1914–1915.

2. BB KD I 275, Hatzl G., Zurück zu Christus auf wissenschaftlichem, auf moralischem und auf sozialem Gebiete, Mergentheim a. T. [1910].

3. BB KD I 276, Hatzl G., Zurück zu Christus. Von Gottes Gnaden, Mergentheim a. T. [ok. 1910].

4. BB KD II 626, Hirtenbriefe des deutschen Episkopats anlätzlich der Fastenzeit 1913, Paderborn 1913.

5. BB KD I 777, Musiol A., Katholische Kirchenlieder : Sammlung der gebräuch-lichsten von geistlichen Behörden Genehmigten Kirchengesänge, Groß-Strehlitz [ok. 1900].

6. BB KD I 943, von Kralik R., Katholische Culturaufgaben, Wien 1899.

7. BB KD I 1189/01, Schofer J., Die Kreuzesfahne im Völkerkrieg. Erwägungen, An-sprachen und Predigten, Freiburg im Breisgau 1914.

XVI. Emanuel Piwoń (na pieczęci napis: EX LIBRIS No [miejsce na wpis] Piwoń Emanuel):

1. BB KD I 114/01–03, Spirago Franciszek, Katolicki katechizm ludowy, stosownie do potrzeb i czasu opracowany, cz. 1–3, Mikołów-Warszawa 1911.

15 W tym samym woluminie pieczęć szpitala bonifratrów w Krakowie (C.XIII).

16 W tym samym woluminie pieczęć br. H. Jurczyńskiego (C.XII).


2. BB KD I 271, S. J., W kościele i w cerkwi. Praktyczny wykład obrządków rzymskiego i greckiego, Kraków 1926.

3. BB KD II 559, Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, Poznań-Warszawa--Wilno-Lublin 1925.

4. BB KD II 571, Grabowski T., Piotr Skarga na tle katolickiej literatury religijnej w Pol-sce wieku XVI 1536–1612, Kraków 1913.

5. BB KD II 603, Pismo Święte. Wypisy. Podręcznik szkolny, Poznań-Warszawa-Wilno--Lublin 1928.

6. BB KD I 756, Fischer H., Licht Christi. Leben Jesu in 370 Schriftlesungen mit Er-wägungen zur kurzen täglichen religiösen Lesung oder Betrachtung, Bd. 1, Wien 1935.

7. BB KD I 990, Engel J., An heiligen Wassern. Sieben Fastenpredigten, Breslau 1927.

8. BB KD I 994, Engel J., Am Strome des Lebens. Sonntagslesungen im Anschluß an die Evangelien des Kirchenjahres, Breslau [1930].

9. BB KD I 1035, Archutowski J., Kosmogonja biblijna Ks. Rodzaju I, 1. – II, 4. w świetle starowschodnich opowiadań i nauki, Kraków 1934.

10. BB KD I 1171/01, Tanquerey A., Zarys teologji ascetycznej i mistycznej, t. 1, Kraków 1928.

11. BB KD III 1197/02, Mytkowicz A., Socjologja chrześcijańska, cz. 2, Kraków 1936.

XVII. Szpital bonifratrów we Wrocławiu-Poświętnem, oddział ortopedyczny (na pie-częci napis: Orthopädische Heil- und Pilegeanstalt der Barmherzigen Brüder Breslau--Lilienthal):

1. BB KD III 121, Wittig Joseph, Das Papsttum, seine weltgeschichtliche Entwicklung und Bedeutung, Hamburg [1914].

XVIII. Ks. Józef Kotwicki, proboszcz parafii Boczów (na pieczęci napis: Ks. Józef Kotwic-ki17 proboszcz par. Boczów):

1. BB KD II 126/01, Skarga Piotr, Kazania na niedziele i święta całego roku, t. 1, Kra-ków [1938].

2. BB KD II 574, Grabowski I., Prawo kanoniczne według nowego kodeksu, Lwów 1927.

3. BB KD II 835/02–03, Noldin H., Summa theologiae moralis iuxta codicem iuris ca-nonici. Scholarum usui, t. 2–3, Oeniponte 1929–1930.

4. BB KD II 838/01, Tanquerey A., Synopsis theologia dogmaticae, t. 1, Parisiis-Torna-ci (Belg.)-Romae 1925.

17 Faksymile.


5. BB KD I 849, Lippert P., Bóg i świat, Kraków 1934.

6. BB KD II 873, Graty O. A., Credo w rozważaniu filozoficznem, Poznań-Warszawa [1920].

7. BB KD II 1221, Nauka pasterzowania, red. Z. Pilch, t. 1, Kielce 1939.

XIX. Jozef Skalicky (na pieczęci napis: Jozef Skalicky):

1. BB KD II 130/01, Prugger Martin, Martin Prugger’s Lehr- und Exempelbuch, worin der vollständige Katechismus, oder die christkatholische Lehre leichtfaßlich vorgetragen, sowie auch mit verschiedenen schönen Exempeln, Gleichnissen und Sprüchen aus der heiligen Schrift und den HH. Vätern erklärt und bekräftiget ist..., Augsburg 1855.

XX. Szpital bonifratrów w Marysinie (na pieczęci napis: a – SZPITAL OO. BONIFRATRÓW MARYSIN-PIASKI, b – Krankengaus d. Barmh. Brüder Marysin bei Sandberg):

1. BB KD II 138/03, Gaume Jean, Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej hi-storyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyal-ny, od stworzenia świata a do naszych czasów, t. 3, 6, Warszawa 1903–1904. (a)

2. BB KD II 138/06, Gaume Jean, Zasady i całość wiary katolickiej czyli wykład jej hi-storyczny, dogmatyczny, moralny, liturgiczny, apologetyczny, filozoficzny i socyal-ny, od stworzenia świata a do naszych czasów, t. 3, 6, Warszawa 1903–1904. (b)

3. BB KD II 451, Mosbach A., Piotr syn Włodzimierza sławny dostojnik Polski wieku dwunastego i kronika opowiadająca dzieje piotrowe, Ostrów 1865. (a)

XXI. Ks. Edward Szewczyk (w otoku napis: SIGILLUM EDUARDUS SZEWCZYK, w polu pieczętnym napis: IDEALITER oraz przedstawienie serca Chrystusa z krzyżem oraz: a – umieszczonymi wewnątrz literami IHS, b – napisem: Ks. Dr Edw Szewczyk):

1. BB KD III 142/01–03, Bernatzik Hugo A., Die große Völkerkunde. Sitten, Gebräuche und Wesen fremder Völker, Bd. 1–3, Leipzig 1939. (a)

2. BB KD II 1207/01, 06, Woermann K., Geschichte der Kunst aller Zeiten und Völker, Bd. 1, 6, Leipzig 1927, 1929. (b)

XXII. Biblioteka salezjanów w Rumii-Zagórzu (w polu pieczętnym napis: BIBLIOTEKA, w otoku napis: KSIĘŻA SALEZJANIE RUMIA – ZAGÓRZE):

1. BB KD I 157, Anzini A. M., Il Vangelo di Gesù e gli atti degli apostoli, Torino 1927.

XXIII. Buchhandlung Hans Ratschüler, Londyn (na pieczęci napis: Buchhandl ung Hans Ratschüler, 32 Tottenham Street, London W.):

1. BB KD I 160, Knigge A., Ueber dem Umgang mit Menschen, Leipzig [1878].

XXIV. Br. Wolfgang (na pieczęci napis: Fr. Wolfgang):

1. BB KD I 209, Tomasz a Kempis, O naśladowaniu Chrystusa ksiąg cztery, Kraków 1931.


XXV. Andrzej Raszka (na pieczęci napis: Andrzej Raszka. Introligator. Bystrzyca.):

1. BB KD I 215, Żmijka J., Kancyonał katolicki mniejszy i razem książka modlitewna, Cieszyn 187518.

XXVI. Josef Zawatzky (na pieczęci napis: JOSEF ZAWATZKY. BUCHBINDER. KNIHAŘ. FRIEDEK):

1. BB KD I 215, Żmijka J., Kancyonał katolicki mniejszy i razem książka modlitewna, Cieszyn 187519.

XXVII. Prowincja austriacko-czeska zakonu bonifratrów (w polu pieczętnym przed-stawienie patrona prowincji Michała Archanioła z tarczą, na której umieszczono lite-ry IHS, w otoku napis: SIGILLUM ALMAE PROVINCIAE AUSTRIACO BOHEMICAE ORD. S. JOANNIS DE DEO):

1. BB KD I 217, de Monte Santo C., Geistliche Exerzitien für Ordensleute, Regens-burg-New York-Cincinnati 1869.

2. BB KD I 515/01, von Liguori A. M., Die Wahre braut Jesu Christi, Th. 1, Regensburg 1874.

3. BB KD I 909, Die Regel des heiligen Vaters Augustin sammt der Ordensverfassung der Barmherzigen Brüder vom hl. Johannes von Gott, Graz 1893.

XXVIII. Nieczytelna pieczęć lakowa z herbem, bez napisu w otoku:

1. BB KD I 228, Martinger J., Kurzgefaßte Geschichte der Steirmark, Grätz 1815.

XXIX. Biblioteka bonifratrów we Wrocławiu (na pieczęci napis: CONVENT-BIBLIOTHEK DER BARM. BRÜDER. BRESLAU):

1. BB KD I 229/02, Męciński J., Dzieło homilijno-kaznodzieyskie niedzielne. Objaśnie-nie Ewanjelii – Nauki Wiary i Obyczajów. Także wytłómaczenie Świętych Katolic-kich Obrządków, w sobie zawierające, Kraków 1807.

XXX. Nowicjat bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: a – NOWICJAT ZAKONU O. O. BONIFRATRÓW w KRAKOWIE, b – NOWICJAT BONIFRATRÓW W KRAKOWIE,c – NOWICJAT OO. BONIFRATRÓW w KRAKOWIE):

1. BB KD I 231, Bierbichler K., Wykłady dla nowicjatu zakonu bonifratrów św. Jana Bożego, Kraków 1928. (a)

2. BB KD I 345, Średni katechizm, [b.m.w.] 192220. (a)

18 W tym samym woluminie pieczęć Jozefa Zawatzkiego (C.XXVI).

19 W tym samym woluminie pieczęć Andrzeja Raszki (C.XXV).

20 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI).


3. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192221. (b)

4. BB KD I 929, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 1922. (b)

5. BB KD I 1116, Maria Renata od Chrystusa, Śladem tajemnic chrystusowych. Krót-kie rozważania na tle tekstów mszalnych, Niepokalanów 1949. (c)

6. BB KD I 1131, Posadzy I., Drogą pielgrzymów. Wrażenia z objazdu kolonij polskich w Południowej Ameryce, Potulice 1934. (c)

XXXI. Nowicjat bonifratrów w Katowicach (na pieczęci napis: NOWICJAT OO. BONI-FRATRÓW. KATOWICE II. BOGUCICE):

1. BB KD I 231, Bierbichler K., Wykłady dla nowicjatu zakonu bonifratrów św. Jana Bożego, Kraków 192822.



4. BB KD I 345, Średni katechizm, [b.m.w.] 192225.

5. BB KD I 1230, Konstytucje Zakonu szpitalnego św. Jana Bożego oraz reguła św. Ojca Augustyna i ceremonjał zakonny, Kraków 192726.

XXXII. Nowicjat bonifratrów w Cieszynie (na pieczęci napis: NOWICJAT OO. BONIFRA-TRÓW W CIESZYNIE):


XXXIII. Br. Benon (na pieczęci napis: Fr. Benon):


21 W tym samym woluminie pieczęć kandydatury bonifratrów w Krakowie (C.LXXIV) oraz br. Marianusa (C.LXXV).

22 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Cieszynie (C.XXXII).

23 W tym samym woluminie naklejka konwentu bonifratrów w Zebrzydowicach (C.CXXXI).

24 W tym samym woluminie pieczęcie br. Benona (C.XXXIII) oraz kandydata Szymona (C.XXXIV).

25 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX).

26 W tym samym woluminie pieczęć br. Leona (C.CXXX).


28 W tym samym woluminie pieczęcie nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI) oraz br. Szymona (C.XXXIV).


XXXIV. Kandydat Szymon (na pieczęci napis: Kand. SzymOn):


XXXV. Okręg czytelniczy księgarni Wolfa w Bytomiu (wklejony drukowany znak włas-ności: Lesezirkel der Wolffschen Buchhandlung in Beuthen O-S, Gleiwitzstrasse 32):

1. BB KD I 258/01, Friedrich F., Ehemänner und Ehefrauen, Berlin [XIX w.].

XXXVI. Urząd prowincjalny bonifratrów w Wiedniu (na pieczęci napis: Provinzialamt der Barmherzigen Brüder, Wien, II., Taborstrasse 16.):

1. BB KD I 254, von Mosetig-Moorhof R., Die erste Hilfe bei plötzlichen Unglücksfäl-len, Leipzig, Wien 1897.



XXXVII. Artur Gabrisch (na pieczęci napis: Artur Gabrisch, Teschen):

1. BB KD I 269, von Komarnicki G., Hochgebirgsführer der Hohen Tatra, Budapest 1918.

XXXVIII. Konwent saletynów w Rzymie (na pieczęci napis: MISSIONARII SALETTENSES. ROMÆ):

1. BB KD I 272, Enchiridion Ordinandorum, Tornacii [1911].

XXXIX. Biblioteka Towarzystwa św. Karola Boromeusza w Rybniku (wklejony druko-wany znak własności: Eigenthum der Bibliothek des Vereins vom heiligen Karl Borro-mäus zu Lissek [słowo nieczytelne] Rybnik):

1. BB KD I 277, Weninger F. X., Ostern im Himmel. Betrachtungen über die Freunden des Himmels, Mainz 1869.

XL. Szpital bonifratrów31 (na pieczęci napis: KRANKENHAUS der Barmherzigen Brüder):

1. BB KD I 280, Langbein A. F. E., Schwänke, Leipzig [XIX w.].

2. BB KD I 1258, Deutsches Jahrbuch für Schlesien und Mähren 1911, Oldenburg 1910.

29 W tym samym woluminie pieczęcie nowicjatu bonifratrów w Katowicach (C.XXXI) oraz br. Benona (C.XXXIII).

30 Pięć identycznych woluminów.

31 Brak miejscowości.


XLI. Konwent bonifratrów we Wrocławiu (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: CONVENT DER BARMH. BRÜDER ZU BRESLAU):

1. BB KD I 298, Das Evangelium nach Lukas überzetzt, eingeleitet und erklärt von G. Dimmler, M. Gladbach [1912].

XLII. Księgarnia G. A. Seraphin. Hermannstadt (na pieczęci napis: Buchhandl ung G. A. Seraphin Hermannstadt, Haltanergasse 7):

1. BB KD I 339, Čech S., Unter Bücher und Menschen, Leipzig [ok. 1880].

XLIII. Handel papierem i przyborami do pisania Hermann Reinknecht. Fallingbostel (na pieczęci napis: Hermann Reinknecht PAPIER- und SCHREIBWAREN. 3032 FALLING-BOSTEL, Vogtelstr. 2, Ruf (0 51 62) 21 69):

1. BB KD I 350, Fridolin J., Dominus Noster unser Herr. Ein Christus-, Lehr-, und Andachts-buch zur Belebung der Welt mit dem Geiste Christi, Freiburg in der Schweiz 1948.

XLIV. Adolf Rompel (na pieczęci napis: Adolf Rompel, napis umieszczony pomiędzy motywami floralnymi):

1. BB KD II 389, Didon H., Jesus Christus, Regensburg 1895.

XLV. Księgarnia Richard Quitzow. Lübeck (na pieczęci napis: Richard Quitzow Buch-handlung. Lübeck):

1. BB KD II 450, Weber H., Deutsche Sprache und Dichtung oder: Das Wichtigste über die Entwickelung der Muttersprache, das Wesen der Poesie und die Nationallitera-tur. Zugleich ein Ratgeber zur Fortbildung durch Lektüre, Leipzig 1899.

XLVI. Ks. Erazm Neuburg (w polu pieczętnym monstrancja oraz skrzyżowane kotwica i krzyż, w otoku napis: KS. ERAZM NEUBURG):

1. BB KD I 488/02, Świątkiewicz Wojciech, Nauki parafijalne na niedziele i znakomit-sze uroczystości w roku, Warszawa 1859.

XLVII. Cesarsko-królewskie Gimnazjum w Cieszynie (w polu pieczętnym herb Habs-burgów, w otoku napis: SIGILL. C. R. GYMNASII TESCHINENSIS):

1. BB KD I 498, Siemers C., Geschichte der christlichen Kirche für katholische Gymna-sien, Münster 1854.

XLVIII. Parafi a rzymskokatolicka w Buchaczu (w polu pieczętnym Matka Boska z Dzieciątkiem, w otoku napis: Ecclesia parochialis rom. cath. rit. lat. BUCZACZ. Pie-częć odciśnięta czerwonym atramentem na starszej pieczęci odciśniętej czarnym atramentem: w otoku napis SIGILLUM ECCLESIAE PAROCHIALIS RIT. LAT., a w polu pieczętnym napis: BUCZACZ):


1. BB KD I 499, Rituale sacramentorum Ac aliarum Ecclesiae caeremoniarum ex de-creto synodi provin. petricoviensis ad uniformem ecclesiarum Regni Poloniae usum reimpressum, Cracovia 1884.

XLIX. Ośrodek etapowy dla Niemców przesiedlanych do Rzeszy. Obóz nr 42 w Cie-szynie (na pieczęci napis: Volksdeutsche Mittelstelle, Lager 42 Teschen):

1. BB KD I 509, Braun L., Van Zantens Insel der Verhaißung, Berlin [1911].

2. BB KD I 956, Lorenz E., Kameraden der Front. Erzählungen aus dem Weltkrieg, Stuttgart 1936.

3. BB KD I 972, Schilling H., Volk und Staat. Zwanzig Auffätze aus dem “Schwarzen Korps”, Braunschweig 1938.

4. BB KD II 1018, Bulwer E. L., Zanoni. Ein Roman, Leipzig 1905.

5. BB KD I 1095, Winkler P., Peters Fahrt nach dem Süden. Eine erlebnisreiche Ra-dwanderung, Stuttgart 1937.

6. BB KD I 1269/01, Ohnet G., Das Recht des Kindes : Roman in zwei Bänden, Bd. 1, Stuttgart 1894.

L. O. Laurencjusz Brzeziński (na pieczęci napis: O. Laurencjusz Brzeziński. Bonifrater):

1. BB KD I 518, Weber A., Dusza zakonna wobec Jezusa. Pobożne rozważania o życiu zakonnem przeznaczone głównie dla odwiedzin Najświętszego Sakramentu, Po-znań 1934.

2. BB KD I 855, Schryvers J., Boski przyjaciel. Myśli rekolekcyjne, Kraków 1926.

3. BB KD I 1129, Officia propria recitanda ex indulto sanctae sedis a PP. Sacerdotibus aliisque clericis in sacris constitutis ordinis sancti Joannis de Deo, Ratisbonae 1922.

LI. Towarzystwo Szerzenia Oświaty (na pieczęci napis: VEREIN ZUR VERBREI TUNG VON DRUCKSCHRIFTEN FÜR VOLKSBILDUNG):

1. BB KD I 544, Berle A., Was verdankt Oesterreich der beglückenden Regierung Sr. Majestät Kaiser Franz des Ersten?, Wien 1834.

LII. Angielska szkoła dla panien w Krakowie (na pieczęci napis: DEUTSCHE HÖHERE CONTESS. TÖCHTERSCHULE IN KRAKAU. ENGLISH SCHOOL FOR YOUNG LADIES):

1. BB KD I 545, Schlez J. F., Dr. J. F. Schlez’s Denkfreund. Ein Lehr- und Lesebuch für katholische Schulen, Gießen 1845.

LIII. Br. Heribert Weizdörfer (wklejony drukowany znak własności: Herrn HeribertWeizdörfer, [druk ucięty] mitglied der Barmherzigen Brüder):

1. BB KD I 548, Wilmet M. Ch., Lebensbeschreibung des heiligen Johannes von Gott, Stifters des Ordens der barmherzigen Brüder, Regensburg 1856.


LIV. Biblioteka seminarium diecezjalnego w Krakowie (na pieczęci napis: BIBLIO-THECA Seminarii Dioeces. Cracov.):

1. BB KD II 556/01–02, Lehmkuhl A., Teologia moralis, v. 1–2, Friburgi Brisgoviae 1888.

LV. Księgarnia i handel dziełami sztuki Gerlich & Coch. Wrocław (wklejony drukowany znak własności: Gerlich & Coch’s Buch- und Kunsthandlung (Gustav Wolff) Breslau, Ritterplatz 4):

1. BB KD II 560, Galland J., Festschrift zum goldenen Priester-Jubiläum des hl. Paters Papst Leo XIII, Paderborn-Münster 1888.

LVI. Bakowski N. S. D. J. (na pieczęci napis: BAKOWSKI N. S. D. J., M. SEMINARJUM):

1. BB KD II 565, Jehly J., Theologisches Repetitorium zunächst als Vorbereitung auf den Pfarrkonkurs, Regensburg 1905.

LVII. Konwikt św. Józefa w Gliwicach (na pieczęci napis: Unveräusserliches Eigenthum des St. Josef – Konviktes in Gleiwitz):

1. BB KD I 586/2, Bojanowski X. T., Słowo Boże na wszystkie uroczystości roku i passye w kościele parafialnym ś. Krzyża w Warszawie na chwałę Boga w Trójcy Ś. Jedyne-go i zbawienny pożytek bliźnich opowiadane, t. 2, Pelplin 1873.

LVIII. Nazwisko nieczytelne (na pieczęci napis: EX LIBRIS No 45432 [nieczytelne imię i nazwisko]33):

1. BB KD II 604/02, Vianney J. M., Kazania niedzielne i świąteczne, t. 2, Kraków 1906.

LIX. Bp Michał Godlewski (w polu pieczętnym herb biskupi, w otoku napis: MICHAEL GODLEWSKI EP[ISCO]PUS TIT. AEGEARIUM S.T.D.):

1. BB KD II 627, Szumowski W., Historja medycyny filozoficznie ujęta. Podręcznik dla lekarzy i studentów, Kraków 193534.

LX. Towarzystwo wspierania wyższej szkoły realnej w Cieszynie (w polu pieczęt-nym napis: SCHÜLERLADE IN TESCHEN, w otoku napis: UNTERSTÜTZUNGS – VEREIN A. D. K. K. OBERREALSCHULE):

1. BB KD II 634/01–03, Heidrich F., Österreichische Schulgeographie, Wien 1918.

32 Numer odciśnięty czcionkami (a nie wpisany odręcznie).

33 Dane w zamierzony sposób usunięte poprzez wyskrobanie.

34 Na stronie tytułowej odręczna dedykacja autora.


LXI. Biblioteka konwentu salezjanów w Benediktbeuern (na pieczęci napis: Hausbib-liothek der Salesianeranstalt Benediktbeuern):

1. BB KD I 658, Novum Testamentum Graece et Latine, Stuttgart 1910.

LXII. Kościół parafialny [miejscowość nieczytelna] (na pieczęci napis: ECCLESIA PARO-CHIALIS S. MARIA [dalsza część nieczytelna]):

1. BB KD I 661, Rituale Parvum ad usum commodoriem sacerdotum curam anima-rum agentium dioecesis totius Wratislaviensis, Wratislaviae 1893.

LXIII. Br. Antoni Tomczyk (na pieczęci napis: Fr. Antoni Tomczyk Bonifrater):

1. BB KD I 693, Maria od Wcielenia, Bóg sam wystarcza. Rozważania o doskonałem oddaniu się Bogu, Tarnów 1923.

LXIV. Księgarnia i skład nut S. Sadowskiego w Warszawie (wklejony drukowany znak własności: ST. SADOWSKI KSIĘGARNIA I SKŁAD NUT, WARSZ. MARSZAŁK. 115):

1. BB KD I 712, Szlagowski A., Nowy Testament Jezusa Chrystusa, Warszawa 1900.

LXV. O. Ernest Gross (na pieczęci napis: P. Ernest Gross Barmherz. Brüder):

1. BB KD I 714, Horae Diurnae breviarii romanii, ex decreto ss. Concilii Tridentini resti-tuti, [b.m.d.w., ok. 1900]35.

LXVI. Księgarnia katolicka Władysława Miłkowskiego w Krakowie (wklejony druko-wany znak własności: Księgarnia katolicka WŁADYSŁAWA MIŁKOWSKIEGO W KRAKO-WIE):

1. BB KD I 714, Horae Diurnae breviarii romanii, ex decreto ss. Concilii Tridentini resti-tuti, [b.m.d.w., ok. 1900]36.

LXVII. Towarzystwo św. Rozalii w Clermont (pole pieczętne puste, w otoku napis: „SI-GILLUM CONFRATERNITAS Ss. ROSARII”. „CLARUS MONS.”):

1. BB KD I 717, Godzina świątobliwie przed Najśw. Sakramentem przepędzona (W czasie czterdziestogodzinnego nabożeństwa i kiedykolwiek), Kraków 1910.

LXVIII. O. Franz Potucsek (wklejony drukowany znak własności: P. Franz Potu csek, Priester und Prior der barmherzigen Brüder):

1. BB KD I 728, Schlör A., Die Schule des Kreuzes. Eine erbauliche Lectüre für die heili-ge Fastenzeit, Gratz 1846.

35 W tym samym woluminie wklejony drukowany znak własności Księgarni katolickiej Władysława Mił-kowskiego w Krakowie (C.LXVI).

36 W tym samym woluminie pieczęć o. Ernesta Grossa (C.LXV).


LXIX. Szpital bonifratrów w Gorycji (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: ALLGEMEINES KRANKENHAUS DER BARMHERZIGEN BRÜDER. GÖRZ.):

1. BB KD I 739, Donin L., Katholische Mai-Glocke. Ein kurzer Leitfaden zur Verrichtung der der seligsten Jungfrau Maria geheiligten Mai-Andacht, Wien 1879.

2. BB KD I 1239, Erhardt G., Kristusovo življenje, in smert v premišljevanjich in moli-tvah, Celovec 1873.

LXX. O. Melaniusz Skweręs (na pieczęci napis: a – O. MELANIUSZ SKWERĘS Konwent Bonifratrów ŁÓDŹ-CHOJNY Kosynierów Gdyńskich 61, b – O. MELANIUSZ SKWERĘS):

1. BB KD I 741, Siedlecki J., Śpiewnik kościelny z melodiami na 2 głosy, Kraków 1947. (a)

2. BB KD I 936, Podręcznik ćwiczeń duchownych dla użytku braci Zakonu szpitalnego św. Jana Bożego, Kraków 193037. (b)

3. BB KD I 937, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego (bonifratrów), Kraków 1930. (b)

4. BB KD I 1145, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego (bonifratrów), Kraków 1930. (b)

LXXI. Koło Macierzy Szkolnej w Chybiu (na pieczęci napis: KOŁO MIEJSCOWE MACIE-RZY SZKOLNEJ W CHYBIU):

1. BB KD I 744, Jarosławski M., Policjant nr. 03721. Powieść, Poznań [początek XX w.].

LXXII. Księgarnia Karola Prochaski w Cieszynie (wklejony drukowany znak własności: BUCHHANDLUNG KARL PROCHASKA TESCHEN):

1. BB KD I 747, Owidiusz, Carmina selecta, Vindobonae 1870.

LXXIII. Konwent bonifratrów w Iwoniczu (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: KONWENT I ZAKŁAD BONIFRATRÓW w IWONICZU):

1. BB KD I 748, Weber A., Dusza zakonna wobec Jezusa. Pobożne rozważania o ży-ciu zakonnem przeznaczone głównie dla odwiedzin Najświętszego Sakramentu,Poznań 1934.

LXXIV. Kandydatura bonifratrów w Krakowie (na pieczęci napis: Kandydatura Bonifra-trów w Krakowie):

1. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192238.

37 W tym samym woluminie pieczęć konwentu bonifratrów Łódź-Chojny (C.LXXXVIII).

38 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX) oraz br. Marianusa (C.LXXV).


LXXV. Br. Marianus (na pieczęci napis: Fr. Marianus):

1. BB KD I 749, Katechizm średni religji katolickiej, Kraków 192239.

LXXVI. Emil Baron (wklejony drukowany ekslibris Emila Barona):

1. BB KD I 758, Gajda R., Mały podręcznik dla nauki chorału gregoriańskiego w szko-łach organistowskich, seminariach i chórach kościelnych, Katowice 1938.

2. BB KD I 992, św. Teresa od Dzieciątka Jezus, Dzieje duszy czyli żywot św. Teresy od Dzieciątka Jezus i od Najśw. Oblicza karmelitanki bosej przez nią samą skreślony. Listy – poezje – cuda, Poznań-Warszawa-Wilno-Lublin 1930.

3. BB KD I 996, Banach M., Szli święci przez Polskę, Opole 1948.

4. BB KD I 1114, Kossak Z., Szaleńcy boży, Poznań-Warszawa-Lublin 1947.

5. BB KD II 1123, Chesterton G. K., Św. Franciszek z Asyżu, Katowice 1949.

6. BB KD I 1158, Jeleński S., Światła tajemnic. Rozmowy dogmatyczne, Poznań-War-szawa-Lublin 1945.

LXXVII. Szkoła powszechna ss. Boromeuszek w Cieszynie (na pieczęci napis: Ośmio-klas. Prywatna Szkoła Powszechna Żeńska z Prawem Publiczności S. S. Boromeuszek w Cieszynie):

1. BB KD I 762, Berthet E., Młodzież w pięciu częściach świata. Opowiadanie, [War-szawa 1936].

LXXVIII. Katolicki klub dyskusyjny we wsi Stará Bělá40 (na pieczęci napis: KAT. OBČAN-SKÁ BESEDA v STARÉ BĚLE):

1. BB KD I 764, Lužická V., Vřesová víla. Povídka z hor, Praha 1893.

LXXIX. Willibald Dobesch (napis: a – na pieczęci: WILLIBALD TH. DOBESCH staatl. ap-prob. f. d. Musik – Lehramt an Mittelschulen u. Lehrerbildungsanstalten, b – w polu pie-czętnym: Willibald Th. Dobesch Chordirector der Stadtpfarrkirche Teschen, a w otoku: STAATL. APPROB. f. d. MUSIK-LEHRAMT an Mittelschulen u. Lehrerbildungsanstalten):

1. BB KD II 809, Kienle A., Choralschule. Ein Handbuch zur Erlernung des Choralge-sanges, Freiburg im Breisgau 1884. (a)

2. BB KD I 900, Haberl F. X., Magister Choralis. Theoretisch-praktische Anweisung zum Verständnis und Vortrag des authentischen römischen Choralgesanges, Re-gensburg-New York-Cincinnati 1890. (b)

39 W tym samym woluminie pieczęć nowicjatu bonifratrów w Krakowie (C.XXX) oraz kandydatury boni-fratrów w Krakowie (C. LXXIV).

40 Ob. część Ostrawy.


LXXX. Księgarska Szkoła w Zł[dalsza część nazwy miejscowości nieczytelna] (na pie-częci napis: KSIĘGARSKA SZKOŁA w Zł[dalsza część słowa nieczytelna] ul. Andrzeja [dalsza część odcisku nieczytelna]):

1. BB KD II 812, Szmyd G., Życie chrześcijanina z Chrystusem w Kościele i liturgii. Podręcznik do nauki religii rzymskokatolickiej dla I klasy gimnazjalnej, Lwów 1937.

2. BB KD II 1080, Bielawski Z., Służba boża. Podręcznik do nauki religii rzymsko-kato-lickiej dla IV klasy szkół powszechnych, Lwów 1937.

LXXXI. Księgarnia i skład nut S. A. Krzyżanowski w Krakowie (na pieczęci napis: S. A. KRZYŻANOWSKI w KRAKOWIE. Księgarnia i Skład Nut):

1. BB KD II 819, Jougan A., Liturgika czyli wykład obrzędów Kościoła katolickiego. Do użytku szkolnego, Lwów 1926.

2. BB KD I 1294, Sallustius C. G., Sallusti Crispi Iugurtha ex historiis quae extant ora-tiones et epistulae. Scholarum in usum, Vindobonae 1872.

LXXXII. Miejscowe Koło Związku Inwalidów Wojennych Rzeczypospolitej Polskiej w Wieliczce (w polu pieczętnym godło RP, w otoku napis: Miejscowe Koło Związku Inwalidów Woj. Rzeczyposp. Polskiej w Wieliczce):

1. BB KD I 824/03, Skimina S., Elementa latina III. Podręcznik do nauki języka łaciń-skiego, Wrocław 1948.

LXXXIII. O. Laurencjusz Brzeziński (na pieczęci napis: O. Laurencjusz Brzeziński Boni-frater):

1. BB KD II 835/01–02, Noldin H., Summa theologiae moralis iuxta codicem iuris ca-nonici. Scholarum usui, t. 1–2, Oeniponte 1929–1930.

LXXXIV. Konwent boromeuszek w Brnie (na pieczęci napis: a – BARMHERZIGE SCHWE-STER v. hl. KARL BOROMÄUS Brünn, Talgasse 37, b – Milosrdné Sestry sv. Karla Borro-mejského Brno, Údolni ul. 39.):

1. BB KD I 907, Rejzek A., Sv. Josafat, arcibiskup polocký, mučeník a apoštol Rusínů, Brno 1885. (a)

2. BB KD I 1263/01, 03, Chmeliček J., Cesta do Francouz a do Špaňhel, dl. 1, 3, Brno 1869, 1873. (b)

3. BB KD I 1273/01, Procházka J., Život sv. Františka Saleského, knížete biskupa Žene-vského, zakladatele řádu Navštívení Panny Marie a učitele církevního, Brno 1879. (a, b)


LXXXV. Księgarnia E. Urbanowicz w Łodzi (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA „E. URBANO-WICZ” właść. C. Urbanowicz Łódź, ul. Przejazd No 16):

1. BB KD I 916, Słowacki J., Beniowski, Kraków [1920].

LXXXVI. Księgarnia A. Bomes (na pieczęci napis: A. Bomes Buchhandlung41):

1. BB KD I 920, Jokai M., Die Zonen des Geistes, Wien-Teschen 1884.

LXXXVII. Księgarnia F. Kutzer w Cieszynie (na pieczęci napis: K. u. k. Hof-Lieferanten Kutzer & Cie. Teschen Oesterr. Schles. Grosse Laude):

1. BB KD I 925/03, Proschko A., Hammer F., Liederquelle. Ausgewählte Lieder für österreichische allgemeine Volksschulen, Linz 1910.

LXXXVIII. Konwent bonifratrów Łódź-Chojny (na pieczęci napis: KONWENT OO. BONI-FRATRÓW ŁÓDŹ – CHOJNY):

1. BB KD I 863, Siedlecki J., Śpiewnik kościelny z melodiami na 2 głosy, Kraków 1947.

2. BB KD I 936, Podręcznik ćwiczeń duchownych dla użytku braci Zakonu szpitalnego św. Jana Bożego, Kraków 193042.

LXXXIX. Towarzystwo Szkoły Ludowej w Krakowie (na pieczęci napis: Ta książka jest własnością Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie):

1. BB KD I 963, Sienkiewicz H., Pan Wołodyjowski, Lwów [1925]43.

XC. Powiatowa Biblioteka Centralna Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krośnie (na pie-częci napis: POWIATOWA BIBLJOTEKA CENTRALNA TOW. SZKOŁY LUD. w Krośnie Nr. inw. 57544):

1. BB KD I 963, Sienkiewicz H., Pan Wołodyjowski, Lwów [1925]45.

XCI. Zarząd Główny Związku Sztygarów Małopolskich Żup Solnych w Wieliczce (na pieczęci napis: ZARZĄD GŁÓWNY ZWIĄZKU SZTYGARÓW MAŁOP. ŻUP SOL-NYCH w WIELICZCE):

1. BB KD I 966, Ossendowski A. F., Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów (konno przez Azję Centralną), Warszawa-Kraków-Lublin-Łódź-Poznań-Wilno-Zakopane [1924].

41 Brzmienie prawdopodobne, ponieważ całość odcisku jest słabo czytelna.

42 W tym samym woluminie pieczęć o. Melaniusza Skweręsa (C.LXX).

43 W tym samym woluminie pieczęć Powiatowej Biblioteki Centralnej Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krośnie (C.XC).

44 Wpis odręczny.

45 W tym samym woluminie pieczęć Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie (C.LXXXIX).


XCII. Seminarium prowincji polskiej zgromadzenia misjonarzy (w polu pieczętnym wizerunek Chrystusa, w otoku napis: SEMINARIUM CONGR. MISSIONIS PROVINCIAE POLONORUM):

1. BB KD I 987, Liber usualis missae et officii pro dominicis et festis I. vel II. classis cum cantu gregoriano, Parisiis-Tornaci-Romae 1927.

XCIII. Księgarnia Siegmunda Stuksa w Cieszynie (na pieczęci napis: SIEGMUND STUKS Buch-, Kunst-, Musikalien-Handlung, Leihbibliothek u. Schreibrequisiten-Geschäft TESCHEN):

1. BB KD II 1009, von Močnik F., Močnik’s Lehrbuch der besonderen und allgemeinen Arithmetik für Lehrer- und Lehrerinenbildungsanstalten, Wien-Prag 1894.

XCIV. Księgarnia Zygmunta Jelenia w Tarnowie (na pieczęci napis: Skład główny w Księgarni ZYGMUNTA JELENIA w TARNOWIE):

1. BB KD II 1010, Lubelski J., Historia Kościoła katolickiego. Podręcznik dla szkół śred-nich, Tarnów 193146.

XCV. Jan Trombik (na pieczęci napis: Jan Trombik):

1. BB KD II 1010, Lubelski J., Historia Kościoła katolickiego. Podręcznik dla szkół śred-nich, Tarnów 193147.

XCVI. Prywatna Szkoła Pielęgniarstwa O. O. Bonifratrów w Krakowie (na pieczęci na-pis: PRYWATNA SZKOŁA PIELĘGNIARSTWA O. O. BONIFRATRÓW W KRAKOWIE):

1. BB KD II 1024, Zabiegi pielęgniarskie, red. T. Kulczyńska, H. Chrzanowska, Kra-ków 1938.

2. BB KD I 1246, Hilarowicz H., Pierwsza pomoc w nagłych wypadkach, Lwów-War-szawa 1931.

XCVII. Ks. K. Kaniewski48 (na pieczęci napis: X K. Kaniewski49):

1. BB KD II 1028, Szydelski S., Dzieje biblijne Nowego Przymierza, Lwów 191050.

XCVIII. Br. Foltin (na pieczęci napis: Fr. Foltin Wadowice):

46 W tym samym woluminie pieczęć Jana Trombika (C.XCV).

47 W tym samym woluminie pieczęć księgarni Zygmunta Jelenia w Tarnowie (C.XCIV).

48 Nazwisko domniemane wskutek słabej czytelności odcisku pieczętnego.

49 Faksymile.

50 W tym samym woluminie pieczęć br. Foltina (C.XCVIII).


1. BB KD II 1028, Szydelski S., Dzieje biblijne Nowego Przymierza, Lwów 191051.

XCIX. Księgarnia S. Łubieńskiego w Krakowie (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA KATO-LICKA S. ŁUBIEŃSKIEGO Mikołajska 8. Kraków):

1. BB KD II 1029, Prohaszka O., U źródła żywych wód. Rozmyślania o Najśw. Sercu Jezusa, Warszawa 1947.

C. Księgarnia Friedricha Becka w Wiedniu (na pieczęci napis: SCHULBÜCHER! Buch-handlung: FRIEDRICH BECK Wien, I. Augustiner-Strasse 8):

1. BB KD II 1031, Mück E., Leitfaden des statistisch-geographischen Unterrichtes an den österreichischen Werkmeisterschulen und an verwandten Lehranstalten, Wien 1900.

CI. Alina Krystyna Zduniak (na pieczęci napis: Z Księgozbioru Aliny Krystyny Zduniak Nr.....):

1. BB KD I 1046, Skrzętna B., Ozimina, Niepokalanów 1949.

CII. Br. Łukasz nowicjusz (wklejony ekslibris o treści: FR. ŁUKASZ NOV.):

1. BB KD I 1051/01–02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 1–2, Kraków 1930.

CIII. Konwent bonifratrów w Wilnie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: KONWENT O. O. BONIFRATRÓW w WILNIE):

1. BB KD I 1051/01–02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 1–2, Kraków 1930.

CIV. Br. Henryk Fustek52 (na pieczęci napis: R. Fr. Henryk Fustek Bonifrater):

1. BB KD I 1051/02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930.

CV. Konwent bonifratrów w Marysinie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku na-pis: KONWENT OO. BONIFRATRÓW MARYSIN-PIASKI (POZN.)):


2. BB KD I 1051/02, Golichowski R., Rok bogomyślny czyli rozmyślania na każdy dzień roku dla członków Zakonu świętego Jana Bożego, cz. 2, Kraków 1930.


51 W tym samym woluminie pieczęć ks. K. Kaniewskiego (C.XCVII).

52 Nazwisko domniemane wskutek słabej czytelności odcisku pieczętnego.


CVI. Katolicka Biblioteka Parafialna w Cieszynie (w polu pieczętnym przedstawienie książek, w otoku napis: Katolicka Biblioteka Parafialna w CIESZYNIE):

1. BB KD II 1057/01, Grabski W. J., Konfesjonał. Powieść, t. 1, Poznań-Warszawa-Lu-blin 1948.

2. BB KD II 1214, Dobraczyński J., Wybrańcy gwiazd. Powieść, Poznań 1948.

CVII. Konwent franciszkanów w Cieszynie (w polu pieczętnym herb zakonu, w otoku napis: III. Zak. Św. Franciszka w CIESZYNIE):

1. BB KD I 1097, Hattler F. S., Perły do Korony Niebieskiej zawarte w przykazaniu mi-łości bliźniego, Mikołów-Warszawa 1903.

CVIII. Księgarnia M. Łubieńskiej w Krakowie (na pieczęci napis: KSIĘGARNIA KATOLIC-KA M. ŁUBIEŃSKIEJ Kraków, Florjańska 1):

1. BB KD I 1100, Matzel E., Miłość za miłość. Nowe rozmyślania o Najśw. Sercu P. Jezu-sa i na Godzinę Świętą, Kraków 1936.

CIX. Księgarnia Bernarda Dziedziaka w Cieszynie (na pieczęci napis: BERNARD DZIE-DZIAK. KSIĘGARNIA i skład mat. piśm. CIESZYN. ŚL.):

1. BB KD I 1103, Verkade W., Ku doskonałości. Wspomnienia mnicha-malarza, Po-znań 1939.

CX. Maria Kustosik (na pieczęci napis: Maria Kustosik):

1. BB KD I 1111, Augustynik G., Miłość Boga i ojczyzny w życiu Wandy Malczewskiej, Łódź 1939.

CXI. Viktor Miesler, Oderfurt (na pieczęci napis: Viktor Miesler Adiunkt Zugf. Inspekt, Oderfurt Bhfstrs. 726):

1. BB KD II 1122, Hilgers E., Bau-Unterhaltung in Haus und Hof. Handbuch zum Beurteilen und Veranschlaen von Neu- und Ausbesserungs-Arbeiten an Wohn- und Wirtschafts-Gebäuden, Wiesbaden 1893.

CXII. Wypożyczalnia książek J. Ende we Lwowie (na pieczęci napis: WYPOŻYCZALNIA KSIĄŻEK J. ENDE Lwów, ul. Zamarstynowska 5):

1. BB KD I 847, Dumas A., Napoleon Bonaparte. Powieść, Kraków-Warszawa [1931].

CXIII. Wilhelm Richter, architekt i budowniczy (na pieczęci napis: Wilhelm Richter Ar-chitekt u. Baumeister):

1. BB KD II 880/01, 04–05, Philippi A., Die Kunst der Renaissance in Italien, B. 1, 4–5, Leipzig 1897.


CXIV. Antykwariat Stanisława Dorżynkiewicza w Wilnie (na pieczęci napis: Stanisław Dorżynkiewicz Antykwariat Wileński Wilno. Dominikańska 14):


CXV. Wanda Śmitkowska (na pieczęci napis: Wanda Śmitkowska):

1. BB KD I 893, Mogilnicki T., Pielęgnowanie i karmienie niemowląt, Warszawa 1945.

CXVI. Zbigniew Cyprian Serewa (wewnątrz pieczęć z napisem: Zbigniew Cyprian Se-rewa oraz ekslibris tegoż w formie odcisku pieczętnego):

1. BB KD I 901, Padacz W., Obowiązki kapłańskie w ustawodawstwie synodalnem w Polsce odrodzonej, Poznań 1935.

CXVII. Br. Rudolf Stenzel (na pieczęci napis: Br. Rudolf Stenzel Lekarz powiatowy):

1. BB KD I 1139, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego, Kraków 1930.

CXVIII. Zbigniew Michalski (na pieczęci napis: Zbigniew Michalski Włocławek, ul Wa-ryńskiego 17):

1. BB KD I 1139, Zbiór modlitw dla członków zakonu św. Jana Bożego, Kraków 1930.

CXIX. Ks. Franciszek Tustanowski (na pieczęci napis: Ks. Fr. Tustanowski):

1. BB KD I 1141/01–02, Breviarium romanum, ps. 1–2, Turonibus 1919.

CXX. Urząd Parafialny w Cieszynie (w polu pieczętnym Matka Boska z Dzieciątkiem, w otoku napis: RZYMSKO KATOL. URZĄD PARAFIALNY W CIESZYNIE):

1. BB KD I 1143, Rituale romanum, Katoviciis 1927.

CXXI. Br. Ferdynand Mrozek (na pieczęci napis: Fr. Ferdynand Mrozek Bonifrater):

1. BB KD I 1144, Podręcznik ćwiczeń duchowych dla użytku braci zakonu szpitalnego św. Jana Bożego, Kraków 1930.

CXXII. Muzeum Miejskie w Cieszynie (na pieczęci napis: Muzeum Miejskie w Cieszynie):

1. BB KD I 1152, Frühwald K., Die Vorschriften über Reichsvertretung und Reichsraths-wahl, Wien 189754.

CXXIII. Seidel (na pieczęci napis: Seidel55):

53 W tym samym woluminie pieczęć Marii Tyszkiewicz (C.III).

54 W tym samym woluminie pieczęć Seidela (C.CXXIII).

55 Faksymile.


1. BB KD I 1152, Frühwald K., Die Vorschriften über Reichsvertretung und Reichsraths-wahl, Wien 189756.

CXXIV. Wydawnictwo A. Zimmer w Stuttgarcie (na pieczęci napis: A. ZIM MER’S VER-LAG [słowo nieczytelne] Mohrmann STUTTGART):

1. BB KD I 1164, Dr. Lahmann’s Reform. Eine Kritik der Prof. Dr. Gustav Jaeger’schen “Vollbekleidungslehre”, Seelenlehre und Heiltheorie, Stuttgart 1887.

CXXV. Stanisław Kowenicki (na pieczęci napis: Dr. STANISŁAW KOWENICKI):

1. BB KD I 1165, Parsch P., Kazania o mszy świętej. Wykłady w czasie tygodnia litur-gicznego, Kraków 1931.

CXXVI. Związek Pomocników Drukarskich na Śląsku, oddział w Czeskim Cieszynie (na pieczęci napis: Spolek knihtiskařských a písmolijeckých pomocniků ve Slezsku (Č. S. R.) Odmitka Český Těšín. Verein der Buchdrucker- und Schriftgiesser- geblifen Schlesiens (Č. S. R.) Ortegr. Rsch. Teschen):

1. BB KD I 1168, Emmerich F., Durch die Pampas von Argentinien, Leipzig 1929.

CXXVII. Gminna Biblioteka Niemiecka w Cieszynie (na pieczęci napis: GMINNA BI-BLIOTEKA NIEMIECKA w CIESZYNIE):

1. BB KD I 1179, Kearton Ch., Die Insel der fünf Millionen Pinquine, Stuttgart 193257.

CXXVIII. Paul Fischer, przedsiębiorstwo budowlane, Karlovy Vary (na pieczęci napis: [słowo nieczytelne] PAUL FISCHER & Cie [słowa nieczytelne] KARLSBAD):

1. BB KD II 213, Franzius O., Der Grundbau, Berlin 1927.

CXXIX. Alexander Mayer (wklejony drukowany ekslibris):

1. BB KD II 1223/08, 21, Lenin W. I., Sämtliche Werke, Bd. 8, 21, Wien-Berlin 1931.

CXXX. Br. Leo (na pieczęci napis: Fr. Leo):


56 W tym samym woluminie pieczęć Muzeum Miejskiego w Cieszynie (C.CXXII).

57 Wewnątrz woluminu również słabo czytelne ślady dwóch innych pieczęci. Prawdopodobna treść pierwszej: deutsche Gemeinde-Bücherei Teschen; druga, naklejona na dwie poprzednie pieczęcie, ze-rwana i czytelna jedynie w niewielkim fragmencie, niepozwalającym zrekonstruować całości wyrazu ani brzmienia treści zamieszczonej na odcisku.



CXXXI. Konwent bonifratrów w Zebrzydowicach (znak własnościowy w postaci na-klejki: w otoku napis CONVENT BRACI MIŁOSIERDZIA W ZEBRZYDOWICACH, w środ-ku: a – herb zakonu, b – pieczęć z napisem: KONWENT BRACI MIŁOSIERDZIA w ZE-BRZYDOWICACH):

1. BB KD I 231, Bierbichler K., Wykłady dla nowicjatu zakonu bonifratrów św. Jana Bożego, Kraków 192859. (a)

2. BB KD I 1248, Perikopy čili řeči, epištoly a evangelia při mši svaté na neděle, slavno-sti Páně a svátky Svatých, též na každý den v postě, Vídeň 1911. (b)

CXXXII. Księgarnia dla turystów Aloes Ruff, Cieszyn (na pieczęci napis: BUCHHAND-LUNG FÜR TOURISTIK. Auskunftsstelle des Beskiden-Vereins ALOIS RUFF, TESCHEN (Österr. Schles.), Stephaniestr. 52 (nächst dem erzogl. Schlosse).):

1. BB KD I 1249, Zdarsky M., Alpine (Lilienfelder) Skifahr-Technik. Eine Anleitung zum Selbstunterricht, Berlin [ok. 1909].

CXXXIII. Biblioteka Nauczycielska w Tarnowskich Górach (wewnątrz dwie pieczęcie: Bibljoteka nauczycielska państw. Gimn. W Tarnowskich Górach oraz: LEHRERBIBLIO-THEK KÖNIGLICHES REALGYMNASIUM TARNOWITZ):

1. BB KD I 1267, Lehmann A., Unsere Gartenzierpflanzen : Eine Anleitung zur Bestim-mung, kultur und Verwendung der Holzgewächse, Stauden und einjährigen Pflan-zen unserer Gärten, Zwickau Sa. [1907].

CXXXIV. Księgarnia Karola Feitzingera w Cieszynie (na pieczęci napis: BUCHHAND-LUNG CARL FEITZINGER. TESCHEN):

1. BB KD I 1280, Die Evangelien, Lekzionen und Episteln auf alle Sonn- und Festtage des katholischen Kirchenjahres, Wien 1872.

CXXXV. Biblioteka Ośrodka F. W. P. w Karpaczu-Bierutowicach (na pieczęci napis: BI-BLIOTEKA F. W. P. Karpacz – Bierutowice):

1. BB KD I 1340, Dobrowolski L., Higiena pracy – wczasów – snu, Warszawa 1948.

CXXXVI. Księgarnia i antykwariat Stefana Pelca w Krakowie (na pieczęci napis: STEFAN PELC KSIĘGARNIA I ANTYKWARIAT, Kraków, Szewska L. [napis nieczytelny]):

1. BB KD I 824/02, Skimina S., Elementa latina II. Podręcznik do nauki języka łaciń-skiego dla II klasy gimnazjalnej, Lwów 1936.



Maksymilian KUŚKAArchiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie

Archiwalia obcej proweniencji oraz starodruki i książki dawneoznaczone obcymi znakami pieczętnymi w zbiorachArchiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie

Streszczenie

Zasób archiwalny i biblioteczny cieszyńskich bonifratrów, mimo objętości niewielkiej w porównaniu ze zbiora-mi kaznodziejskimi, jest niezmiernie ciekawy. Przyczyniają się do tego z jednej strony zachowana dokumenta-cja szpitalna oraz starodruki o charakterze medycznym, z drugiej zaś niezwykle złożone losy niektórych jedno-stek archiwalnych i bibliotecznych. Część zbiorów podzieliła bowiem skomplikowane dzieje braci i klasztoru. Przechodziły w czasie stu i więcej lat przez wiele rąk, z których każda pozostawiła w księgach swój ślad. Do naj-lepiej ilustrujących historię woluminu pozostałości po poprzednich właścicielach należą ich odciski pieczętne.

Niniejsze zestawienie przedstawia wszystkie starodruki oraz książki dawne z zasobu Archiwum i Biblioteki OO. Bonifratrów w Cieszynie oraz archiwalia wyraźnie obcej proweniencji, a także pokazuje ich wpływ na kształt współczesnego zasobu archiwalno-bibliotecznego cieszyńskiego konwentu braci miłosiernych.

Słowa kluczowe

archiwalia, starodruk, książka, bonifratrzy, Cieszyn, sfragistyka, odcisk pieczętny, archiwum, biblioteka




Maksymilian KUŚKAArchive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn

Archival records of external provenance, early printed books,and antique books marked with foreign seal imprints in the collection

of the Archive and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn

Summmary

The archival and library collection of the Cieszyn Brothers Hospitallers, despite being of relatively smaller size compared to the sermonic collection, is of great interest, particularly because of the extant hospital records as well as early prints of medical nature, and a very complex history of some archival and library units. A certain part of the collection shared the complicated fate of the monastery and the monks. Over more than a hundred years they frequently changed owners, all of whom have left their mark in the books. The presence of previous owners in the history of a given volume is best exemplified by seal imprints.

The present compilation presents all the early printed books and antique books from the collection of the Ar-chives and Library of the Brothers Hospitallers in Cieszyn, as well as archival records clearly originated outside the monastery. It also demonstrates the influence they exerted on the present shape of the archival and library collection of the convent of Brothers Hospitallers.

Keywords

archival collection, early printed book, book, Brothers Hospitallers of St. John of God, Cieszyn, sigillography, seal imprint, archives, library

e d y c j e ź r ó d ł o w e

s o u r c e e d i t i o n s


Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUKMuzeum Uniwersytetu Wrocławskiego

Anna JEZIERSKA

Arkadiusz WOJTYŁAInstytut Historii SztukiUniwersytet Wrocławski

Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu

w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowaniakasacyjnego z Akt Büschinga*

W końcu listopada 1810 r., czyli w niecały miesiąc po ogłoszeniu edyktu sekulary-zacyjnego Fryderyka Wilhelma III (30 X 1810 r.), rozpoczął się proces przejmowania zbiorów archiwalnych, bibliotecznych1 i artystycznych ze skasowanych klasztorów i niektórych innych instytucji kościelnych Śląska. Postępowaniem tym kierował z ra-mienia pruskiej komisji sekularyzacyjnej2 Johann Gustav Gottlieb Büsching, a powie-rzone sobie zadanie zaczął 28 listopada od opactwa norbertanów pw. św. Wincentego we Wrocławiu. Działania te były na bieżąco dokumentowane w formie sprawozdania, inwentarza i korespondencji, pomieszczonych na koniec w tzw. Aktach Büschinga3.


1 W. KARLAK, Pokasacyjne zasoby starych druków w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu – działalność J. G. G. Büschinga a stan obecny, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospo-litej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 3: Źródła. Skutki kasat XVIII i XIX w. Kasata w latach 1954–1956 (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, Series I, Colloquia, 8/III), Wrocław 2014, s. 247 [w druku].

2 Pełna nazwa: Königliche Preußische Haupt-Commision zur Aufhebung der Stifter und Klöster in Schlesien.

3 Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu (dalej: BU Wrocław), Oddział Rękopisów, sygn. IV.F.267, Acta manualia die Abmachen der Bibliotheken, Kunstsammlungen und Archive in den aufgehobenen Klostern Schlesiens betreffend. Busching. Vol. I. Vom 25. Okt. 1810 bis zum 20. Febr. 1811 (dalej: Acta manualia I). Auto-rzy prezentowanego opracowania przystąpili do systematycznych studiów Akt Büschinga, zmierzających do publikacji ich najistotniejszych części. Zob. U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie z wstępnych prac nad wydaniem „Akt Büschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 1, 2012, s. 432–433; EADEM, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 X 2012–30 IV 2013 r.; ibidem, 2, 2013, s. 514–515; EADEM, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r., ibidem, 3, 2013,

296 Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA, Arkadiusz WOJTYŁA

Prezentowane opracowanie ma na celu ogólną charakterystykę i publikację Pierwsze-go sprawozdania w sprawie przejęcia rzeczy znajdujących się w opactwie św. Wincente-go we Wrocławiu4 z 8 I 1811 r. oraz pochodzącego zapewne z tego okresu inwentarza zbiorów artystycznych i manuskryptów z tegoż klasztoru5. Edycja całej koresponden-cji przewidziana jest w kolejnym artykule.

Największych trudności w transliteracji wymienionych źródeł nastręczyły częste abrewiacje końcówek fleksyjnych, różne sposoby kreślenia tych samych wielkich liter, brak konsekwencji w stosowaniu zapisu rzeczowników wielką literą, a także sklejenia krawędzi kart przy ich łączeniu, niepozwalające w kilku przypadkach na określenie końcówek wyrazów. W jednym przypadku autor inwentarza sam nie był w stanie od-czytać tytułu rękopisu i ograniczył się do podania jedynie początkowych liter z kolej-nych wersów6. Tego rodzaju luki oraz fragmenty nieczytelne ujęto w nawiasy kwa-dratowe. W nawiasach kwadratowych podano także rozwinięcia abrewiacji. Zgodnie z wersją oryginalną źródeł zachowano w ich transliteracji nawiasy okrągłe, podkreśle-nia i klamry spinające kolejne pozycje z inwentarza7.

***Przejmowanie zbiorów wrocławskiego klasztoru norbertanów rozpoczął Büsching od biblioteki. Sporządzone przez niego sprawozdanie informuje nie tylko o jej zawar-tości, lecz również o lokalizacji i wyposażeniu. Biblioteka ta była usytuowana na naj-wyższym, czyli drugim piętrze „lewego skrzydła budowli” i miała formę wydłużonego, wąskiego pomieszczenia, oświetlonego przez okna wychodzące na „znajdujący się wewnątrz ogród”, czyli wirydarz, oraz na kościół8. Jeżeli za punkt odniesienia dla okre-ślenia lokalizacji „lewego skrzydła” uznamy położenie zawierającego główne wejście do klasztoru skrzydła frontowego, czyli wschodniego, to za stykające się z nim od „lewej” strony musimy uznać skrzydło południowe9. Przylega ono do gotyckiego koś-cioła św. Wincentego i z racji jednotraktowego układu pełni funkcję łącznika między skrzydłem wschodnim i zachodnim. Jego rozmiary, znacznie węższe w stosunku do pozostałych, sprzyjały wyodrębnianiu w nim pomieszczeń o wydłużonym kształcie.

s. 461–462; U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Wykaz zawartości „Akt Büschinga” z lat 1810–1812 ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, ibidem, s. 241–299; U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, Wykaz klasztorów i kolegiat mających zostać objętymi edyktem sekularyzacyjnym z 30 X 1810 r. w tzw. „Aktach Büschinga” ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, [w:] M. DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia, Series I, Colloquia, 8/II), Wrocław 2014, s. 65–86 [w druku].

4 Acta manualia I, k. 59r–62v: Erster Berichte über die Übernahme der im Vinzentiner Stifte zu Breslau befind-lichen Sachen, die zu meinem Kom[m]ißarium gehören.

5 Ibidem, k. 92r–102v: Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz.

6 Ibidem, k. 95v.

7 Urszula Bończuk-Dawidziuk dokonała transliteracji k. 59r–60r, 92r–95r, Anna Jezierska – k. 61v–62r, 95v–99r, Arkadiusz Wojtyła – k. 60v–61r, 62v, 99v–102v.

8 Acta manualia I, k. 59r.

9 K. KALINOWSKI, Architektura doby baroku na Śląsku, Warszawa 1977, s. 92–93.

Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne w opactwie norbertanów we Wrocławiu 297

Taka właśnie cecha wyróżniała w sprawozdaniu Büschinga bibliotekę wrocławskiego klasztoru norbertanów. Przy jej „lewej” – jak przypuszczamy, południowej – ścianie, stykającej się z kościołem, stały solidne szafy, „szczelnie” wypełnione książkami, po-środku zaś stały szafy podwójne, rozdzielone „pustą przestrzenią” i dwoma wielkimi stołami10. Jak się wydaje, zastawienie regałami „prawej”, czyli północnej strony biblio-teki nie było możliwe ze względu na ciąg okien doświetlających pomieszczenie od strony wirydarza. Miejsca do ustawiania książek ewidentnie brakowało, skoro część z nich była ułożona na parapetach („Fensterbretter”)11. Niezbyt fortunny rozkład me-bli bibliotecznych, niekorzystne dla lektury oświetlenie tej sali od północy oraz pro-wizoryczne rozwiązania mogą dziwić, albowiem w barokowych klasztorach wnętrza klasztornych bibliotek aranżowano zwykle na wysokim poziomie. Układ mebli stano-wił w nich całość funkcjonalną i kompozycyjną, tworząc niejako wtórną „architekturę w architekturze” właściwego pomieszczenia, dopełnianą zazwyczaj w partii sklepień czy stropów dekoracją sztukatorską i malarską.

Co gorsza, w świetle wizji lokalnej Büschinga, utyskującego na „stary kurz” i brud, pokrywające również okna, biblioteka norbertanów sprawiała wrażenie nieużytko-wanej od 20 czy nawet 30 lat. W tym „opuszczonym” wnętrzu udało się mu jednak „odkryć ślady zdolnego i rozumnego” bibliotekarza, który „przed sześćdziesięciu kil-ku laty ukończył swoje dzieło”, czyli katalog generalny w porządku alfabetycznym z roku 1750, a także liczne katalogi rzeczowe („Spezialkataloge”) z lat 1748–1749. Odnotowane w nich książki zostały opatrzone sygnaturami liczbowymi. Oprócz nich odnaleziono znaczącą liczbę dzieł nieskatalogowanych, pozyskanych do biblioteki w „ostatnich latach”, a wśród nich – „piękne” wydania pism ojców Kościoła12. Posprzą-tanie biblioteki Büsching uznał za „całkiem niemożliwe” i dlatego nakazał przenosze-nie zbiorów do swego „czystego pokoju”. Na oczyszczone książki naklejano karteczki informujące o ich proweniencji z biblioteki wrocławskich norbertanów, nieodzowne w sytuacji unifikacji zasobów poklasztornych bibliotek w ramach Śląskiej Biblioteki Centralnej. W trakcie segregacji książki te składowano zgodnie z ich pierwotną dys-pozycją określoną w katalogu rzeczowym, w którym wyodrębniono podział na 11 działów, liczących ponad 10 700 woluminów13. O ich nazwach i zawartości informuje załączone poniżej niniejszego tekstu sprawozdanie. Z kolei w inwentarzu odnoto-wano 431 rękopisów podzielonych na trzy grupy według ich formatów: in folio (87), quarto (303), octavo i „mniejsze formaty” (41). W zbiorze tym można znaleźć księgi liturgiczne, dzieła z zakresu teologii, hagiografii, historii Kościoła, filozofii, matema-tyki, medycyny, nauk przyrodniczych, a także dzienniki urzędowe, księgi podatkowe i rachunkowe14.


11 Ibidem.

12 Ibidem.

13 Ibidem, k. 59v.

14 Ibidem, k. 94r–102v.


Zgodnie ze sprawozdaniem Büschinga archiwum zakonne znajdowało się na drugim piętrze, w ciemnej izbie zabezpieczonej „żelaznymi drzwiami” („mit eiserner Tür”) i doświetlonej oknem wychodzącym na sąsiedni klasztor klarysek, również opa-trzonym żelaznymi drzwiami („mit einer eisernen Tür verschlossen”). Z powyższego można zatem wnioskować o lokalizacji tego pomieszczenia w skrzydle zachodnim. Przy trzech ścianach archiwum stały szafy z szufladami, w których przechowywano źródła („Urkunden”), na środku zaś i w rogach, a także na stole leżała „pewna liczba” paczek, ksiąg rachunkowych i obwiązanych książek („gebundene Bücher”), które na polecenie Büschinga złożono w większych paczkach i przeniesiono na „nowe miej-sce”. Odnaleziono również wielkie wykazy („große Verzeichnisse”) oraz dwa wielkie tomy („große Bände”) katalogów źródeł klasztoru św. Wincentego. Na podstawie tych spisów oraz zawartości samego archiwum jego zbiór oszacowano jako niezwykle li-czebny. W trakcie pierwszego etapu postępowania kasacyjnego „wiele setek źródeł” oznaczono sygnaturami i na powrót złożono do „skrzyneczek” („Kästchen”), które opatrzono ogólną informacją na temat ich zawartości. W sprawozdaniu zwrócono specjalną uwagę na bullę papieża Celestyna z 1193 r., uznaną tu za dokument funda-cyjny wrocławskiego klasztoru św. Wincentego („Fundazions Urkunde des neueren Vinzentiner Stifts”)15.

W sporządzonym w trakcie postępowania kasacyjnego inwentarzu zbiorów arty-stycznych („Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz”) uwzględniono nie tylko ob-razy i reliefy wykonane z drewna, lecz również bogato ilustrowane książki poświęco-ne tematyce artystycznej16. Może niezbyt liczne, ale za to starannie skompletowane opracowania z zakresu historii i teorii architektury – pochodzące głównie z XVII w. – rzucają światło na formację kulturalną i artystyczną wrocławskich norbertanów. Przypomnieć należy, że to właśnie oni w drugiej połowie tego stulecia jako pierwsi w stolicy Śląska przystąpili do kompleksowego i jednorodnego pod względem sty-listycznym wyposażania swej przyklasztornej świątyni17, a niedługo później również do radykalnej przebudowy klasztoru. W jej efekcie powstało monumentalne i noszą-ce silne znamiona architektury pałacowej trójskrzydłowe założenie, zamknięte na czwartym boku przez bryłę gotyckiego koś cioła św. św. Wincentego i Jakuba.

Pośród dzieł na temat sztuki budowania zdecydowaną większość we wrocławskiej bibliotece norbertanów stanowiły kompendia poświęcone architekturze Italii – od starożytności po wiek XVIII, zwykle zawierające pomiary oraz przekroje poziome i pionowe budowli, a niekiedy również i rysunki detalu architektonicznego (m.in. dzieła Domenica de Rossiego)18. Jak powszechnie wiadomo, opracowania tego typu odegrały w okresie nowożytnym istotną rolę w propagowaniu wzorców all’italiana w regionie zaalpejskim. O silnych fascynacjach kulturą włoską we wrocławskim klasz-

15 Ibidem, k. 61v.

16 Ibidem, k. 93r.

17 D. GALEWSKI, Jezuici wobec tradycji średniowiecznej. Barokizacje kościołów w Kłodzku, Świdnicy, Jeleniej Górze i Żaganiu (Ars Vetus et Nova, 36), Kraków 2012.



torze św. Wincentego świadczy bez wątpienia prowadzony w tym języku diariusz klasztorny z roku 171619.

Obok publikacji poświęconych architekturze Wiecznego Miasta biblioteka klasztorna posiadała dzieła traktujące o widokach miast arcyksięstwa austriackiego czy budow-lach francuskich. Oprócz książek na temat historii architektury można tu było zna-leźć opracowania z zakresu jej teorii, wśród nich wydany w 1677 r. w Pradze traktat o pięciu porządkach w architekturze Abrahama Leuthnera. Podręcznikowy charakter miały również dwa dzieła poświęcone nauce perspektywy. W dziale inwentarza po-święconym książkom na tematy artystyczne wymieniono także dwa zbiory portretów „słynnych mężów” – motywu szczególnie popularnego w kręgach humanistycznych. Jeden zawierał 364 takie przedstawienia, drugi zaś około 200 drzeworytów ukazują-cych w przeważającej mierze „postaci książęce”20.

W świetle spisu dzieł sztuki kolekcja artystyczna klasztoru wrocławskich norberta-nów w okresie kasaty miała liczyć 39 obrazów i sześć reliefów wykonanych w drewnie („Holztafeln”). Niezbyt to pokaźna liczba jak na okazałe rozmiary siedziby wspólnoty. Można jednak zastanawiać się, czy w inwentarzu tym odnotowano wszystkie dzie-ła sztuki zdobiące opactwo w czasach baroku, albowiem w klasztorze wrocławskich bonifratrów przechowywano portrety opatów od św. Wincentego nieuwzględnione w interesującym nas spisie21. Niewykluczone zatem, że wyspecyfikowano w nim je-dynie obrazy o najwyższej klasie artystycznej i tematyce nadającej się do ekspozycji w galerii malarstwa, tworzonej przez Büschinga z wybranych dzieł pochodzących ze skasowanych klasztorów Śląska. Przypuszczenie to pozwala na wyjaśnienie obecno-ści w inwentarzu pokaźnej – w stosunku do przedstawień sakralnych – liczby obra-zów o tematyce świeckiej, takich jak: krajobrazy, mariny, martwe natury czy animali-styka. Wizerunki religijne natomiast w zasadzie ograniczają się do postaci Chrystusa, Matki Boskiej z Dzieciątkiem – raz ukazanej z małym Janem Chrzcicielem, innym ra-zem w typie Immaculaty – a także do nieokreślonych bliżej świętych, być może patro-nujących zakonowi norbertanów.

Należy jednak stwierdzić, że identyfikacja ikonograficzna świętych katolickich jest słabą stroną inwentarza, o czym świadczy fakt nierozpoznania św. Augustyna, jed-nego z czterech ojców Kościoła, tu scharakteryzowanego opisowo jako biskup z pło-nącym sercem. Nie dowiemy się również, kogo ukazywała grupa obrazów ogólnie określonych jako „głowy starców” („Altes Kopf”). Można bowiem odnosić je zarówno do świętych, jak i do filozofów, często przedstawianych w sztuce nowożytnej22.

Podobnie opatrzenie w spisie reliefów „herbu biskupstwa wrocławskiego” z 1721 r. słowem „prawdopodobnie” i brak rozpoznania kolejnego godła świadczą o pobież-

19 Ibidem, k. 101v.

20 Ibidem, k. 93r.

21 K. ATZERT, Kreuzherren im Bilde, „Matthesia. Vierteljahreshefte der Matthesianer-Vereinigung zu Bre-slau”, 10, 1934, s. 7.

22 Acta manualia I, k. 93r–93v.


nym traktowaniu przez inwentaryzatorów kwestii heraldycznych. Warto dodać, że w roku 1720 rządy w klasztorze św. Wincentego objął opat Franz Ferdinand von Hoch-berg, któremu – podobnie jak jego poprzednikom – władze diecezjalne zarzucały bezprawne używanie pontyfikaliów poza kościołem własnego zgromadzenia, a tak-że ufundowanie okazałego baldachimu na procesje Bożego Ciała, wzorowanego na katedralnym23. Nie wydaje się zatem prawdopodobne, ażeby w atmosferze konfliktu wrocławskich norbertanów z Ostrowem Tumskim mógł powstać na ich zlecenie herb tutejszego biskupstwa. Jeżeli rzeczywiście jednak jego identyfikacja jako godła die-cezji okazałaby się prawidłowa, to możemy przypuszczać, że trafiło ono do klasztoru św. Wincentego z zewnątrz, prawdopodobnie po ustaniu wspomnianych sporów.

W skład zbioru obrazów z wrocławskiego klasztoru św. Wincentego wchodziły cztery „święte historie” („heilige Geschichte”), które ze względu na przeciętne walory arty-styczne przeznaczono do wymiany. Za osobliwość w zakonnej kolekcji uznano por-tret Marcina Lutra24. Nie jest to jednak odosobniony przypadek w klasztorach Wro-cławia. Wizerunek ojca reformacji wisiał również w tutejszym klasztorze krzyżowców z czerwoną gwiazdą.

Zarówno w inwentarzu zbiorów, jak i w sprawozdaniu z postępowania kasacyjne-go podjęto dość umiarkowane próby atrybucji czy ogólnego określenia prowe-niencji stylistycznej kilku dzieł uznanych za wybitne. Do grupy tej zaliczono kopię Świętej Rodziny Tycjana, dwa nieznane nam z tytułu malowidła Salvatora Rosy oraz jeden obraz „ze szkoły włoskiej”. Rangę wybitnych przyznano również kilku mari-nom i krajobrazom, z których jeden określono w inwentarzu jako „niderlandzki”. Ponadto odnotowany w nim obraz Chrystusa uznano za dzieło Michaela Leopol-da Willmanna25, najwybitniejszego malarza śląskiego baroku. Ponad 20 dzieł tego twórcy znajdowało się w klasztornym kościele św. Wincentego, niestety kilka z nich „znacząco” uszkodziło działanie promieni słonecznych26. Z tego względu zlecono ich konserwację.

Porównanie odnotowanych w Aktach Büschinga archiwaliów, druków i zbiorów sztuki z opactwa norbertanów we Wrocławiu ze znanymi nam współcześnie ich skromnymi pozostałościami powinno zachęcać badaczy do podejmowania wysiłku odszukiwa-nia pośród dzieł o anonimowej proweniencji obiektów mających cechy scharaktery-zowane w dokumentach z postępowania kasacyjnego.

A. WOJTYŁA

23 F. X. GÖRLICH, Die Prämostratensen und ihre Abtei zum heiligen Vinzenz, cz. 1: Urkundliche Geschichte der Prämonstratenser und ihrer Abtei zum heiligen Vinzenz vor Breslau, Breslau 1836, s. 138–154.


25 Ibidem, k. 62r, 93r.

26 Ibidem, k. 62v.


Edycja[k. 59r]

Erster Berichte

Über die Übernahme der im Vinzentiner Stifte zu Breslau befindlichen Sachen, die zu meinem Kom[m]ißarium gehören.

In simile an den Herrn Staatskanzler von Hardenberg Exzellenz.

Am 28’ Novb. 10. wurden mir die Bibliothek u das Archiv durch den Herr Regierungs-rath Zim[m]erman[n] übergeben, die Kunstsachen des Stifts die denn des Aufbe-wahrens würdiger Gemälde, blieben noch bis auf die Folge ausgesetzt.

1. Die Bibliothek,

befand sich in dem linken Flügel des Gebäudes, im obersten Stockwerke, so daß die einen Fenster in den innerhalb befindlichen Garten, die anderen in die Kirche gin-gen. Es war ein langes aber schmales Zim[m]er, in welchem am linken Seite starke u dauerhaft gearbeitete Spinde standen, die dicht voller Bücher waren u überdies waren in der Mitte noch durchgehend doppelte Spinden, welche nur durch einen leeren Raum u zwei große Tische unterbrochen wurden. Außerdem legen noch auf die breiten Fensterbretten auf beiden Seiten u mehren Winkeln große Stiftsbücher.

Die Bibliothek war, wie das erste Blick mich belehrt, nicht allein. In der größten Un-ordnung standen auch die Bücher mit einem solchen veralteten u düsteren Staube bedeckt, die Fenster mit so viel Schmutz u [...] bekleidet, daß man deutlich sehen konnte, wie innerhalb zwanzig bis dreißig Jahren niemand die Bibliothek besucht u gebraucht hatte. Dennoch entdeckte ich die Spuren eines tüchtigen u verstehen-den Bibliothekars, welcher aber schon seit sechzig und einigen Jahren sein Werk vollendt hatte u noch nicht einmal ganz. Es fanden sich nehmlich ein Generalkata-log in alphabethischer Ordnung vom Jahr 1750 u mehre Spezialkataloge vom Jahr 1748 u 49. Erster ist von einem Profeßor Richtkam[m]er, letzter aber sind von einem Profeßor Teschauer, auf Befehl des damaligen Prälaten Vincentius Schulz angefertigt worden, die Bücher sind noch [...] num[m]erirt u beziffert u das Ganze ward dennoch geordnet. Seit der Zeit hat man sich bloß bemüht dies Ordnung zu gestören, wie dies auch nicht unglücklich gelungen ist; aber ich habe, im wahren Verstand des Wortes, die Bücher eines deßelben Kataloges aus aller Winkeln u Spinde zusam[m]en

[k. 59v]

suchen müßen. Außerdem fanden sich noch eine Menge Bücher die in den letzten Jahren zugekom[m]en waren, welche nicht im Katalog standen u der oberflächliche Aufzeichnung wie hiesige Prediger u Pr. diesen Gesätze [...] geschichter Mann, Herr Munster mit vielem Eifer, bloß aus Liebe zur Sache, auf meine Bitte überwachen. Ihr Zahl ist nicht unbedeutend u es befinde sich darunter manche gute Werke, beson-ders auch einige schöne Ausgaben der Kirchenväter, die zu einer bibliotheca minor einst gesandt hatten, die Spithosie[?] mit der großen zusam[m]engeworfen ist. Ich hatte unterdeßen die Spezialkataloge, die wiederum in alphabetischer Ordnung sind.


Durchweg num[m]eriere deßen u hing nun an die, Bücher dennoch in die einzelnen Spinden durchzugehen des Gefundenen anzustreichen ihm die Num[m]ern zu geben. Die dabei im Spezialkatalog stand, ließ dies von einem Schreiben einkleben u zuglei-cher Zeit einen Zettel dazu, daß dieses Buch aus der Bibliothek des Stiftes St. Vinzenz zu Breslau sei, um so damaligen bei der großen Zentralbibliothek im[m]er angeben zu können, woher jedes Buch seiner Ursprung genom[m]en u jede Bibliothek dadurch zu vereinigen. Um diese Bücher [...] aus ihren Staube u Schutte zu befreien, da eine Reinigung der Bibliothek ganz unmöglich war, ließ ich die Bücher, welche geordnet waren, in ein meines reines Zim[m]er bringen u das noch der Klaße wohin sie gehö-ren, entsprechen. Dies Klaße, durch die Spezialkataloge bestim[m]t sind.

1. Classis literarum politiorum et philologorum.

Die Sum[m]e dieser Bücher beträgt ohnegefähr 355 Bände, welches nebst hier, wie bei aller folgenden Spezialkatalogen nur ohnegefähr die Sum[m]e bestim[m]t, un-ten wohl manche reiniger sein können, die aus [...] des Schreibens mehr Büchertitel Zahlen erhalten haben. Die bloß an andere Werke angebunden sind, zuweilen sind auch eine Zurückweisungen auf andere Namen fälschlich für bestanden Bücher angenom[m]en worden. Überdies sollten aus diesem u anderen Katalogen mehr dennoch mögen im Frankreich um 940 angenom[m]en werden können.

Vom Cicero sind einzelne Ausgaben aus dem 16 Jahrh. Das große Lexikon des Ca-lepinus27 ist im mehren alten u guten Ausgaben aus dem 16. Jahrh. vorhanden. Vom Euripides drei [...] Ausgaben Fol. 1562, 4to-1551. 8vo-1558. Vom Horaz drei Aus-gaben aus dem 16 Jahrh. Die anderen sind aus dem 17’. Vom Martial drei Ausgaben, 1595, 1559, 1650. Vom Ovid unbedeutende Ausgaben. Vom Plutarch

[k. 60r]

nun zu Leiden 1587 u eine zu Antragen vom Jahre 1566. Vom Seneka drei Ausgaben aus dem 16’. u einige aus dem 17’ Jahrh. Eben so unbedeutende Ausgaben des Virgil.

Diese ganze Klaße ist nur ärmlich ausgestaltet u von sehr geringen Nützichkeit nur als Ergänzung anderen Bibliotheken zu betrachten. Bemerke auch ich noch einmal, daß eine Menge Bücher anders angefügt sind, welche in der Folge auszulösen sein werden.

2. Classis medica, chymica et chyrurgica.

Dies ist schon bedeutender u enthält besonders einige alte Drucke. Der ganze Kata-log umfasst 693 Num[m]ern, wo wieder im Ganze 660 mögen ange[...] werden kön-nen. Ich bemerke hierunter keines ausdrücklich soeben nur im allgemeinen, daß in alte drei Bücher wichtige Werke aus dem 16’ u 17 Jahrhundert vorhanden sind.

27 W BU Wrocław zachowały się następujące wydania słownika Ambrogia CALEPINA (1440–1509): Dic-tionarium, Venezia 1506 (sygn. 463268); Dictionarium, Venezia 1509 (sygn. 463262); Dictionarium, Basi-leae 1554 (sygn. 463269); Dictionarium, Basileae 1554 (sygn. 463270); Dictionarium, Basileae 1568 (sygn. 465070038); Dictionarium, Basileae 1584 (sygn. 463263); Dictionarium, Basileae 1590 (sygn. 463266); Dic-tionarium, Basileae 1605 (sygn. 407063); Dictionarium, Venetiis 1614 (sygn. 465074); Dictionarium, Lugduni 1620 (sygn. 463264); Dictionarium, Basileae 1627 (sygn. 435068).


3. Classis juris Canonisci peritorum.

Im Ganze 456, welche Zahl wir auf 440 annehmen wollen. Es befindet sich hierun-ter das Bullarium magnum. Luxemburg 1727. 13 Fol.28 Bänd. Die Werke des Cani-sius. Gute Ausgabe. Von dem [...] Grazians u.s.w. Auch bemerke ich darunter das sehr seltene Buch: Statuta provincialia toti provinciae Gnesnensi, Posnaniensi, Wra-tislaviensi, Cracoviensi valentia. s. loco et anno. Der Ursprung dieser Statuten selbst wird um das Jahr 1418 gesetzt.

4. Classis concionatorum.

Die Zahl im Kataloge geht auf 1043 Num[m]ern die im Durchschnitt vielleicht höchstens auf 1000 anzunehmen sein werden. Unter diesen Bücher stehen fast die sämtliche Werke des Abraham von Santa Klara gleich woran, in mehren Ausgaben. Auch hier fehlen viele gute Ausgaben u auch einige alte Drucke nicht.

5. Classis Sanctorum Patrum et Ascetarum.

Nächst dem Kataloge, worin die historische u vermischte Schriften verzeichnet sind, der nächsten. Es enthält 1559 Num[m]ern die höchstens auf 1500 anzuneh-men sind. Die Benediktiner Ausgabe einzelnen Kirchenväter fehlen nicht u sind desto wohl erhalten. [...] findet sich auch, die Bibliotheca patrum: (Fol. Paris 1589) 9 Bd. Eine Menge Werke von [...]lius, deßen sämtliche Schrifte wohl vollständig hier gefunden werden [...]; eben so wie das Stanihorst[?], Stengel u andere.

6. Cat. Class. Philosphicae, Mathematicae, Mechanicae.

[k. 60v]

Enthält im Ganzen 597 Num[m]eren, die wohl im Hinsicht der wirklichen Bände, ob viele Bücher anderen angefängt sind, sehr[?] zusammenschmelzen möchten, doch aber wohl auf 550 jetzt zu machen sind. Auch diese Abtheilung ist nicht von den guten Werken, derer Aufzählung ich, zu ein , das [?] unter unten nicht rathsam finde.

7. Juris tum civilis, tum publici Peritorum.

Im Ganzen 991 Num[m]ern. Hier [...] aber manches und es werden daher nur 950 Bände anzunehmen sein. Einzelnen Reichsabschiede v. J. 1555. 1559. 1563. 1579. 1594. Verschiedene Werke von Carrzow [?]. Mehr Ausgabe des Corsp. iuris mit Go-thofredischen Noten. Vieles von Cujaz und anderen. Auch von den Instituzionen einzelnen alten Ausgaben.

8. Classis Theologica, Dogmatica, Scholastica et moralis.

Im Kataloge 741 Num[m]ern, die auf 700 anzunehmen sind. Wie natürlich bloßvon Katholischen Schrifftstellern, kein Protestantischen waren hier zu finden. Die Auszeichnung einzelnen würde zweckloß sein.

28 Laerzio CHERUBINI, Angelo Maria CHERUBINI, Magnum bullarium Romanum, a Beato Leone Magno usque ad S.D.N. Benedictum XIII: opus absolutissimum, Luxemburgi 1727–1758.


9. Classis S.S. conciliorum et scriptorum polemicorum.

Im Ganzen 827 Num[m]eren, die auf 770 zu nehmen sein mögen. Auch hier wußte ich nicht was ich, als besonders merkwürdig, auszeichnen sollte.

10. Classis bibliorum et eorundem interpretum.

330 Num[m]eren die wohl auf 260 zusam[m]enschmelzen möchten, der grad [?] in dieser Abtheilung die meisten fehlen. Unter den Bibeln sind einige sehr merkwür-dige, besonders auch die sehr seltenen Bibel Nürnberg 1483 fol. mit alten Holz-schnitten herlich gedruckt. Das Exemplar ist verzüglich gut konserwirt. Es müßten mehrere Bibeln in früheren Zeiten gebraucht u durch den Gebrauch verloren ge-gangen sein, im Verlust, der sich wohl durch die anderen Bibliotheken ersetzen wird, besonders durch die Rhedigerische Bibliothek, welche in der darin befindli-chen Abtheilung der Theologischen Bücher (einst durch Brunk verwendet) in disen Fachern sehr reich an Bibeln sein soll.

11. Classis historica, politica et miscellanea.

Dies ist der bedeutendeste Katalog, welcher 2207 Num[m]ern enthältend ungefähr zu 2150 Bände zum versandt werden kann. Es enthält eine Menge vorzüglicher Chronicken u anderen Werken, unter denen ich besonders bemerke: Hartman[n] Schedel aetates mundi, groß Fol. Norimb. 1515. mit den bekannten herlichen und vorzüglichen Holzschnitten.

[k. 61r]

Es ist dies ein besonders gut kondizionirtes Exemplar, in dem sich noch 8 sehr gute Holzschnitten inwendig auf dem Deckel und auf dem Notiztblatt eingeklebt be-finden. Hennelius, Thebesius und andere schlesische Geschichtsschreiber fehlen nicht.

12. Nächsten fand sich eng in einem besonders kleinen Zimmer, eine Bibliothek von 909 Büchern 595 in Lateinischer und Französischer Sprache u 314 in deutscher Sprache, welche einst einem Geistlichen des Stifts, mit Namen Krusche der bereits seit mehren Jahren Todt ist, im Jahre 1778 seine Bücher verzeichnete, gehört hatte. Der [...]ub[...] vorhandene Katalog was sehr unvolständig, (unter einem Num[m]er finden sich hastig 6,8 bis 10 Theile u Bände), auch fehlte eine Menge Bücher, die vielleicht unter den gerathen sind, welche der Herr Prediger Munster verzeichnet hat. So viel ich sie habe zusam[m]en finden können habe ich sie nach dem Katalog geordnet u denum[m]erirt u im Kataloge ihr dahin bemerkt.

13. die von Herrn Prediger Munster geordneten Bücher sind noch nicht vollendet und ich befehlte mir daher von dem Zahl nachträglich, sobald ich es im Stande bin, anzugeben.

14. An Manuskripten haben sich vorgefunden, nach einem vor mir angefertigtenKataloge:

a, in Folio. 86 Bände. darunter ein schönes [?] großes Choralbuch in übergroß. Fol. auf Perg. mit Gemälden. Ein Missale mit Gemälden auch auf Perg. Joannis Henrici


Casparis Siles-Poligraphia. 2 Bd. Perg. sehr gut geschrieben. Acht Bände Religions Akten von Buckisch; welcher-gestalt das Lutherthum in Schlesien eingerissen.

b, in Quart. 300 Bände. Epitome historica sacri militaris ordinis crucigerorum cum rubea stella (Auszug aus dem Werke von Fibiger.)

Bergrechte 1478 (Auszug aus den gestis Romanorum. Altdeutsches Gebetbuch von 1457.

c. in Oktavo u kleinerem Format. [...] viele ein Alko-

[k. 61v]

ran in Türkischer Sprache. 12 Aus Jahr 1579 geschrieben. Eine lateinische Bibel sehr fein auf Pergament geschrieben.

Außerdem fanden sich eine Menge ungebundenen Bücher u unsäglich viele ein-zelnen Papiere, welche ich nicht habe durchsehen könnten; da aber es möglich ist, daß manches Gute noch darunter zu finden, so habe ich sie sämtlich in Pakete binden lassen, deren[?] wohl einige zwanzig versanden sein mögen. – ein Konvolut Atlassen u einige Landkarten.

2. das Archiv

Befand sich in der zweiten Etage, in einem dunklen mit eiserner Tür verschlosse-nen Kam[m]er, dem eines an der decke befindliches Fenster, gegen das St. Klaren Stift zugeht. Auch dieses Fenster war mit einer eisernen Tür verschlossen. Hier herrschte nicht weniger ein ungemessener Schmutz u Staub. An die drei Wänden befanden sich Spinden mit Schubladen, worin die Urkunden befindlich. Außer-dem lagen in der Mitte u in den Winkeln, so wie auf einem Tisch, eine Menge einzelnen Pakete, Rechnungsbände u andere gebundene Bücher, in welchen von den einzelnen, zum Stifte gehörigen diesem, u den Privilegien u Urkunden ge-handelt war. Alle diese (unter den Papieren waren schon eine Menge [...]dert), habe ich in große Pakete binden lassen, sie bezeichnet u die einem neuen Orte aufbewahrt.

In dem Archive fanden sich große Verzeichnisse, zwei große Bände Matricula S. Vin-zentii ungerechnet, worin der Inhalt der Urkunden bemerkt war, außerdem auch noch eine alphabethische Nachweisung einzelner Gegenstände in welchen Urkun-den sie verzeichnet sind. Die Urkunden u Dokumente ist eine große, höhst bedeu-tende Zahl. Die älteste ist eine Bulle des Papst Coelestinus vom Jahr 1139* (* falsch 1193 [...] [...]), erlassen auf Instanz des Abts Cyprian. Sie ist als Fundazions Urkunde des neueren Vinzentiner Stifts, Prämonstratenser Ordens, zu betrachten.

Da es eine gewaltige Arbeit gemacht sein wurde die mehren hundert Urkunde auf-zuzeichnen, habe ich sie bloß in ihre Kästchen wieder zurückgelegt, der Inhalt des Kästchens im Allgemeinen bezeichnet, was der Anleitung die ich versand, einzel-ne Urkunden, welche herum lagen, sorgfaltig [...] u einige Bestätigungs Urkunden welche von Friedrich d: 2’ [...] u aus dem Anfange des Jahres 1786 sind, welche ich von einem anderen Orte stand, so wie einige andere hinzugethan.


[k. 62r]

Die Siegel der meisten Urkunde sind leider sehr verletzt, vom Staube [...] u [...], weil von die Unversichtigkeit [...] hat, die aus dem Kapseln, in welche die [...] waren, zu nehmen. Solchen leeren Kapseln steht eine ganze Kiste voll da u ich habe die auf-behalten weil einzelnen Wappen in der Folge darin noch aufbewahrt u gerettet werden können.

Die einzelnen Pakete habe ich, wie schon gesagt, an einem anderen Ort bringen laßen, um mehr Raum zu erhalten, dabei liegt ein dickes Paket, worin allein drei Folio Bände sind Papiere u Schriften enthaltend, die zur Geschichte des Vinzenti-ner Stiftes gehören, welche ich aus unterschiedlichen Orten zusam[m]engefunden habe. Die Kasten habe ich in ihren Repositorien gelassen, da es unzweckmäßig ge-worden wäre, die Bullen mit ihren schon wandelhaften Siegeln unnöthiges=weit [?] zu schütteln u von einem Orte an dem anderen zu bringen. Sie mögen daher, bis zu ihrer [...]leinstigen Bestim[m]ung, ruhig an ihrem jätzigen Orte bleiben. Die Urkunden Schatz, welcher hier gefunden wird, ist sehr bedeutend.

# #

#Nächstdem habe ich die Kunstsachen u Gemälde auf einem Stock versam[m]elt, u aus letztem, mit Zuziehung des Herrn Prof. Rhode u des Herrn Hofrats Bach eine Auswahl getroffen. An Kupferstichmarken ist nichts bedeutendes vorhanden; nur ein paar Bände mit Porträts verdienen bemerkt zu werden. Als Curiosum führe ich nur an, daß sich auch ein Bild Luthers derunter befindet, aber mit den ärgste Schmähungen am Rande verbrämt, die von einem Mönche dazu geschrieben sind. Außerdem ein paar Holzschnitzplatten, die aber auch nicht viel bedeuten.

An Gemälde sind die Auszeichnung weith[?], ein paar von Salvator Rosa, eine Co-pie nach Tizian, ein anderes Gemälde aus der Italiänischen Schule, ein paar Land-schaften u ein paar Seestücke. Außerdem sind noch eine beträchtliche Menge zurückbehalten worden, welche keinen Gallerie Werth haben, aber wohl, heilige Geschichten darstellend, einen kirchlichen Werth besitzen u daher zum Tausch werden gebraucht werden können.

In der Kirche zu St. Vinzenz befinden sich dagegen eine bedeutende Menge Willman[n]’sche

[k. 62v]

Gemälde, einige 20 Stück, von denen einige schon beträchtlich durch die Einwir-kung der Sonne gelitten haben, indessen leicht wieder hergestellen sein würden. Mehr darunter sind von vorzüglichen Werthe. Ein Total Augenblick des Ganzen zeigte, daß zur Ergänzung einiger Fächer die Bibliothek des ehemaligen Vinzenz stifts ganz vorzüglich sein würde, ob sie in einzelnen Fächern sehr gute Bücher besitzt, andere seltenen Ausgaben werden [?] dagegen auf eine zweckmäßige Art verkauft u vertauscht werden können, um andere Facher zu komplettiren.


In anhin[...]scher Hinsicht ist das Vinzenz Stift am ganz besonderen Richtigkeit, indem wohl und wenige Klöster sein mögten, die eine solche Maße von alten Urkunden auszuweisen haben, wozu noch kom[m]t, daß, nach dem Anspruche eines bewährten kenners der Schlesischen Urkunden, des verstorbenen Rektors Klose in seinem Beschreibung Breslaus thl. 1 S. 221 das Vinzenz Stift die ältesten Urkunden unter allen Stiftern Breslaus besetzt, die schon oben angeführte vom Jahre 1139. In den Händen eines tüchtigen Archivars, dessen Anschatzung zu gewärtigen steht, können diese Pergamente für Schlesiche Geschichte höchst wichtige Aufklärungen geben. – Auch die Kunstsachen sind nicht ganz unbedeu-tend, so daß ich im Ganzen mit der Ausbeuten dieses Stifts vollkom[m]en – zu-frieden zu sein Ursache habe.

Breslau d: 8.en Januar 1811.

Exped: d: 8ten Jan: 1811.

[k. 92r]

Kunstsachen & Manuskripte zu St. Vinzenz.

[k. 92v – vacat]

[k. 93r]

An Kunstsachen.

I. Bücher.

Nr 1. Ein Band mit Bildnißen berühmten Männers ohngefähr 364 Blätter. Fol.

Nr 2. Dergl. vorher Lorich‘s in Holz gerißene u geschnittene Figuren. Hamburg 1626. Die dann angebundenen Bildniße sind größtentheils Fürstl. Personen. Die Zahl läßt sich nicht genau bestim[m]en vielleicht 200. Fol.

Nr 3. Nova Philotheca Petrarchiana. Fkt a.M. 1620 quer 8. Durchweg mit hübsche Ran-darabesken geziert, einige sind mit Farbe besudelt 124 Bl. Vom Petrarka’s Bildniß29

Nr 4. Bilder der Heiligen, vor u hinter gedruckten Bücher angebunden. 221 Bl. 8.

Nr 5. Il terzo libro del novo teatro, delle chiese di Roma, etc. quero Fol.30

Nr 6. I vestigi dell’ antichita di Roma, Roma 1621 quero Fol.31

Nr 7. Gründliche Darstellung der 5 Säulen, Prag. 1677. Fol.32

29 Eberhardus KIESERUS, Nova Philotheca Petrarchiana, continens aliquot 124. Artificiosas figuras, quae in Francisci Petrarchae libro, qui solamen in bona et prospera fortuna intitulatur, ligneis figuris invenientur..., Frankfurt am Main 1620.

30 ll terzo libro del nuovo teatro delle chiese de Roma, Roma 1665 (pierwsze wydanie).

31 Aegidius SADELER, Etienne DU PÉRAC, Vestigi dell’ antichita di Roma, Tivoli, Pozzuolo et Altriluochi, Praga 1606.

32 Abraham LEUTHNER, Gründliche Darstellung der fünf Säulen, wie solche von Vitruvio, Scamozzio und an-dern berühmten Baumeistern dargestellt worden, Prag 1677.


Nr 8. Samlung von Bildnißen, größtentheils Fürstlicher Personen. Bei den Bild Luther’s befinden sich am Rande große Schmähungen geschrieben. Zuletzt An-sichten von Ungarischen Festungen.

Nr 9: Topographia archiducatus Austriae. 1672.33

Nr 10. Studio d’architectura civile di Roma.34

Nr 11. Darstellg Franz. Gebäude.

Nr 12. Anlitz zur Fortifikation in [...]

Nr 13. Anlitz zur perspektisische Zeichnung.

Nr 14. La perspect. curieuse par le Jean Francois Niceron (14 sind Dbilde dazu)35

Nr 15. Al[...] Verzierg.

Nr 16. Grundriße u Ausichte, v Gebäude unter Sixtus V. in Rom gebaut.

Nr 17. Kupfertafel zu einen unbekannten mathem. Werke.

II. Gemälde.

1. Niederländische Landschaft.

2. Christus am Kreuz.

3. Viehstück.

4.

5. } 2 Heilige

B. 6. Seestück

7. 2 alte Köpfe auf Holz36

8.

9. } Bataillen Stucke.

33 Georg Malthus VISCHER, Topographia archiducatus Austriae Inferioris Modernae, Wien 1672.

34 Domenico DE ROSSI opublikował trzy tomy grafik z przedstawieniami barokowej architektury rzym-skiej: Studio d’architettura civile sopra gli ornamenti di porte e finestre tatti da alcune fabbriche insigni di Roma con le misure piante modini, e profili. Opera de piu celebri architetti de nostri tempi, Rome 1702; Studio d’archi-tettura civile sopra varj ornamenti di cappelle, e diversi sepolcri tratti da più chiese di Roma colle loro facciate, fianchi, piante, e misure. Opera de’ più celebri architetti de’ nostri tempi, Rome 1711; Studio d’architettura civili sopra varie chiese, cappelle di Roma, e palazzo di Caprarola, et altre fabriche con le loro facciate, spaccati, pian-te, e misure. Opera de’ piu celebri architetti de’ nostri tempi, Rome 1721. Nie wiadomo, czy w protokole ujęto pod tym jednym tytułem wszystkie trzy woluminy, czy jeden z nich.

35 Jean-François NICERON, La perspective curieuse, Paris 1638.

36 W Muzeum Narodowym we Wrocławiu jest przechowywany obraz olejny na deskach dębowych po-chodzący z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu z przedstawieniem popiersi dwóch starych mężczyzn. Jest to Heraklit i Demokryt (40,8 × 53,3 cm, nr inw. VIII-508) z lat 30. XVII w., przypisywany Lambertowi Jacobszonowi (1598–1636). Por. Katalog zbiorów malarstwa niderlandzkiego. Muzeum Narodowe we Wro-cławiu, oprac. B. STEINBORN, Wrocław 20062, s. 125–127.


B. 10.

B. 11. } 2 Thierstücke, Widder37

12.

13. } zwei Kuchenstücke.

B. 14. Eine Charitas.

B. 15.

B. 16. } zwei Landschaften.

17. Porträt.

18. Schöpfung.

19. Seesturm

20. Christus mit [...] Willmann

B. 21. Altes Kopf.

B. 22. Landschaft ad 15.

[k. 93v]

23. [...]

23.

24.

25.

26.

4 alte Köpfe

27. Heiliger mit gehaltenen Hände

28. [...]

29. Sünden.

30. Alter Bischof.

31. Maria mit d Christus u Johannes, zum Tauschen.

32.

33. } 2 Lezte mit Vieh.

34. Christus wie 2.

35. Heil. Familie v Tizian (wenigstens nach Tizian.

37 W Muzeum Narodowym we Wrocławiu jest przechowywany jeden obraz o tematyce animalistycznej pochodzący z klasztoru św. Wincentego we Wrocławiu. Jest to Owca i baran (108 × 78 cm, nr inw. VIII-553), autorstwa Philippa Petera Roosa zwanego Filippo Rosa da Tivoli (1657–1706), z około 1690 r. Pendant do niego stanowił obraz Kozioł i koza (obecnie zaginiony). Por. B. LEJMAN, Malarstwo Europy Środkowej XVI–XVIII w. Niemcy, Austria, Czechy, Węgry, Słowacja. Katalog zbiorów. Muzeum Narodowe we Wrocławiu, Wro-cław 2012, s. 221–223.


36.

37.

38.

39.

mehr Gemälde zum Vertauschen.

III. Holztafeln.

1. Ein heil. Georg mit dem [...] in Holz geschnitten; halb erhabene Arbeit.

2. Ein Wappen (wahrscheinlich wohl des Breslaues Bisthums) [...] [...] im Jahre 1721 von H. M. in Holz geschnitten.

3. Ein anderes Wappen.

4. Eine Madonna, die ein Christkind auf dem Arme trägt. Dies hat einen Kreuz mit einer langen Stange in der Hand u leidet zu Fußen der Maria liegende Schlange.

5. Ein Bischof, Palmenzweig u eine Kette in der linken Hand haltend, in der rechte der Kreuzstab.

6. Ein Bischof, in der rechte Hand einen Kreuzstab, in der linken ein flam[m]endes Herz tragend. Zu eine Fuße ein Kind, welches eine Löffel in der Hand zu haben scheint.

[k. 94r]

Manuscripta in fol.

1. Fundatio domus dei, hoc est: universa privilegia eccles. catholicae ab ipso deo in hoc mundo concessa. Opera Martini Janitii Sacilovitani. 1586.

2. Manuscr. Theolog. Concordant. simile.

B. 3. Großes Choralbuch auf Pergament; übergroß Fol. Hinter einige Blätter nun ge-schrieben auf Papier, schön gemahlte Anfangsbuchstaben.

B. 4. Ein altes Missale auf Pergament, mit schöngemahlten Bildern & Rande Verzie-rungen. Hinter sind die Figuren nicht bisweilen auch einige goldene Buchstaben ausgeschnitten, aber nur selten.

5. Consignation oder Register über die sämtliche Unterthanen zum Stift St. Vinzenz.

6. Choralbuch auf Pergament; vorne & hinter einige Papierblätter.

7. Choralbuch, groß Folio, auf Pergament, nur schön verzierten ersten Blatt, vom Jah-re 150738.

8. Ebenfalls, groß Folio, Pergament.

B. 9. Missale, groß Folio, Pergament, geschrieben von dem Geistl. des Stifts St. Vinzenz Nicolaus de Nyssa im Jahre 1407 unter dem Abt Johann Hartlib39, wie am Ende be-

38 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Fol 341”.

39 Johann II Hartlieb był opatem klasztoru norbertanów na Ołbinie w latach 1390–1409, por. F. X. GÖR-LICH, Die Prämostratensen, s. 92–94.


merkt, wobei noch der Schreiber von sich hingesetzt: qui liberter bonam ceruisiam bibit, malam at invitus potam?40

10. Matricae Lib. I. Pergament & Papier untermischt. Von einem Geistl. aus dem Vin-zenz Stiften welches damals, wie bemerkt, noch außer der Mauern Breslau’s war angefangen zur Zeit des Abts Lopschocz41

11. Matricae Lib. II. Papier.42

12. Historia scholastica auf Pergament.43

13. Choralbuch, Pergament: Anno Dom. 1319 comparatus est liber iste in honorem Sanctae Mariae, Sanctique Vincentii et omnium Sanctorum sub dom. Abbate Jo-hanne Saxone, sub priore Johanne de novo foro, scriptus antem per manus Johan-nis dicti (?) minden.44

14. Antiphonae communes super Psalmos dominikales et fariales in vesperio per an-num. Perg.

[k. 94v]

15. Großes Choralbuch in Folio, auf Pergament, mit hin u wieder schönen Arabesken, Anfangsbuchstaben u Verzierungen.

16. Choralbuch auf Perg. mit Papier hin u wieder; gegen das Ende etwas dasebt u [...]stichigt.

17. Choralbuch auf Perg. i J. 1351, geschrieben v Johannes, Vinzentiner, unter dem Abt Nikolaus.45

18. dito, sehr alt, Perg. u Pap. vermischt vorne dasebt.

19. Missale Wratislaviense gedruckt in der Mitte eben im kleinen Rolle Pergament mit einem schönen Gemälde Christus am Kreuz u Johannes nebst der Maria daneben.

20. Incipit liber Scti Vincentii de Sanctis.

21. Rechng. über die bei dem Fürstenthum Breslau u Weichbild Neumarkt v 1‘ Dzb. 1720 – End Novb. 1721 eingebrachten Akzisen.

22. Eben so v 1‘Dzb. 1714 bis 7ten Novb. 1715.

23. Diarium conv. publ. nebst den dazugehörigen [...]senlichen allzu. Reskripten u Bandes Memorialien. Jahr 1732.


41 Pozycja inwentarzowa z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym i oznaczeniem obok literą „A”. Johannes V Lupschitz był opatem klasztoru norbertanów na Ołbinie w latach 1470–1505, por. ibidem, s. 132–137.

42 Pozycja inwentarzowa z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym i oznaczeniem obok li-terą „A”.





24. Eben so 1798.

25. Wie 21. Von 1‘ Jan. bis Ende Dzb. 1699.

26. Steuerrechng. der Fürstenthümer Breslau u Neumarktische Weichbildes 1 Jan. bis alt. Dzb. 1707.

27. Dito. 1‘ Jan bis alte Dzb. 1710.

28. Acta publica, nebst die Kaiserl. Anschriften u Landes Memorialien 1739.

29. Steuer Rektifikations Hptkomißions Expedizionen. 1‘ Jan bis Dzb. 1736.

30. Böhmischer H. Stände Erklärg auf des letzten Hofkriegesräthl. Insinuatum in Ma-terie des neuen Militär Regulament.

31. wie 26. v 1 Jan bis alte Dzb. 1697.

32. Ebenso von 1’Dzb. 1726 bis Ende Novb. 1727.

33. [...] der Steuer [...] v J. 1688 u die [...]eben.

34. Dito v 1689.

35. wie 26. 1’Jan. bis lezte Dzb. 1727.

36. Dito v 1’Jan bis alt. Dzb. 1701.

37. Dito v 1’Jan bis alt. Dzb. 1705.

38. Acta publ. vom J. 1732.

B. 39. Homerologia Silesiacae Vratislafiensa v N. Polius, Leipzig 1612 mit vielen hand-schriftlichen Anmerkg.46

[k. 95r]

40. Manuscr – mihi incognit. s. t.

41. Neu revidirte Landrechtsordng der Glogauischen Fürstenthümer.47

42. Statuta Capit. Cathedralis Wratislav. de anno 1468. Sehr beschädigt.

43. dies ist ein Buch von [...]

44. Regestrum proventuum Monasterii St. Vincentii Wratisl. v J. 1584-93.48

45. Sehr varien alphab.

46. Ein Manuskript in deutsche Sprache ohne Titel.

47. Cursus theol. moralis.

48. Theol. scholast. historicis, polemicis, dissertationis adornate, sub auspiciis Vincentii.49

46 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 125 [25?]”.

47 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 129”.

48 Pozycja z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym.

49 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I F 210a”.


49. Altes Ausgabever[...]buch aus St. Vinzenz vom Jahr 1608-83.50

B. 50. Johannis Henrici Casparis Med. Doct. Filii Cunrandi Silesi – Poligraphia. 1 Thl.

51. Religions Acten, welcher Gestalt[?] nemblich des Lutheranismus in Schlesien zu Zeiten Ludovici Königs zu Hungarn u Böhmens seinen Ursprung genom[m]en.51

52. Acta publica vom Jahr 1733.

53. Acta publica vom Jahr 1731.

54. Altes Rechnungsbuch ohne Titel.

55. wie 26. Ende Dzb. 1722 – Ende Novembr 1723.

56. dito, 1 Jan bis Ende Dzb. 1721.

57. Acta publica v J. 1735.

B. 58. Annales francoscanser (Frankensteins) v Jahr 1600-1634 von Martinum Koblit-zium. Abgeschrieben v dem Exemplar, welches bei Magistrat zu Frankenstein auf-gehoben wird, von Rußtenhauern u einige andere Geistliche des Stifts St. Vinzens.52

B. 59. J. H. Casparis Schlesi – Poliographiae Vol. I. pars posterior (d.50.)

60.–61. Acta publica über die Anno 1675 erledigte 3 Fürstenthümer Liegnitz, Brieg u Wohlau, I.II.

62. Acta publica 1790.


64. Geometria practica. [...] v Ruttler[?] 1731.



67. Manuscriptum mathematicum.

68. Ein lateinisches Manuskript in alphabethischer Form u ohne Titel.

[k. 95v]

69. Wie Nr. 26 von 1’Jan. bis letzte dzb. 1703.

70. Collatio waß, Leopold, sowohl aus dem Römischen Reich, als daher König= Erb-königreich u. Erblände jährlich Einkommens waβ zu Bestreittung dehr Hoff Stadt, Augs. Gränzen u. auserhaltung der Soldatesca angewant wurde.

71. Relation der Schlesischen Gesandten [...] Pragerischen Landtag, so vom 25 Martii bis 11 Mai gehalten; sub dato Praag 11 Mai 1620.

50 Pozycja z numerem porządkowym podwójnie podkreślonym.

51 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV F 252“.

52 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol 144b”.


72. Observationes de juribus atq[ue] processibus forensibus in Silesia, principaliter autem in metropoli wratislaviensi eidemq[ue] vicinis locis usitatis; coll. a Seidel.53

73. Dreydings Buch, vom 15 Mai 1726 am

74. Landerechnungs Buch.

75. Ebenfalls.

76. Ausgaben und Ein[n]ahme Buch.

77. Expenz Buch aller ergangenen Verordnung u Deklarazionen vom Anfang daβ Ac-cisis bies (?) Anno 1727.

78. Steuerrechngen, wie 26. v 1’Jan, bis letzt dzb. 1723.

79. Ein juristisches Buch ohne Titel in alphabethischer Form.

80. Ein Sch...

Gr

die Gehr

dein[n]en Eingr

die traurige u [...] [...]

Historia von einem Ritter

= wandte Castante u der

Königlichen Zepter

Rigorosa.

81. Ein Manuskript in deutscher Sprache ohne Titel.

82. De auctoritate fratrum predicatorum a domino Benedicto papa eis concessa in quibus possunt absolvere casibus.

83. Protokoll über die Amte, zu der allgemeine Steuer Rektifikazion in dem Her-zogthumb Ober u. Nieder Schlesien allerlich angeordneten Hoch Keis. u Kgl. Hauptkom[m]ission gehaltene Raths Seßionen, vom 1’ Jan. bis letzte dzb. 1736.

84. Steuerrechnungen wie 26 von 1’ Jan bis letzte dzb. 1715.

85. Landtprotokolle vom Jahr 1734.

86. Ein Manuskript, enthaltend:

a. Incipit vita divi presulis Cracov. Stanislai, ex veris Cronicis polon. per dom[inum]54

53 Christoph SEIDEL, Observationes Practicae De Juribus Atque Processibus Forensibus In Silesia, Principaliter Autem In [...] Vratislavia, [...] Collectae A C.S.R.V.S. Cum Indice Locupletissimo. Accesserunt ob affinitatem Ma-teriae ex Libris Caspari Schifordegheri ad Antonium Fabrum Duo Tractatus de Jure & Jurisdictione Silesiorum, Vratislaviae 1717. Obecna sygnatura: II Fol. 12 b.

54 Incipit vita divi praesulis Cracoviensis Stanislai ex veris cronicis Polonorum per d. Benedictum Posnanien-sem a. 1526 transsumpta, BU Wrocław, sygn. R. 701. Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Fol. 188”.


[k. 96r]

Oktav. & kleine Format

1. Alkoran in türkischer Sprache, dunk., Aus Jahr 1579 geschrieben55

2. Biblia latina, [...] [...] auf Pergament geschrieben.56

3. Ein Geologisches Mnskrp.

4. Officium S. Vincentii Episcopi et Martyr.

5. Jägerkunste.57

6. Dissp. theolog.

7. Truz Podagram, das ist: kurzes Bedenken wider das Podagra. Abschrift eines Druk-kes zu Augsburg 1658.

8. Compendium Logicae.

9. Allerhand Regeste. 12mo.

10. Theol. Manuskrip. 12mo.

11. De festis sanctorum.

12. Compendium Theologiae moralis.

13. Theol. Manusk.

14. Polnisches Mesbuch.

15. Fundamentum u grenzen wahrer Grund von der Alchimia und der Philosph. Mei-sterschaft.

16. Hebdomada sancta seu varia pietatis, orationis ac omnigenae devotionis exer-citia. Von dem ehemal. Geistlichen im Stifte Sts. Vinzenz Ernestus Wolf, Subsenior, geschrieben

17. Thesaurus orationum.

18. Ein Handschrift allerhand Kollektamen enthaltend.

19. Kabbalistisches Büchlein.

20. Kom[m]entare in einigen Bücher des alten und neuen Testaments.

21. Officium St. Hedwigis.

22. Lateinische Gebeth. [...].

23. Ein Manskr. verschiedenen Inhaltes in alphabethischer Form u lateinische Sprache.

24. Tract. Imus in Iman partem Thomae de Acquina.

25. Verschiedene Rezepte.

55 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV A dz I”.

56 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „ I oct 1”.

57 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV oct 4 b”.


26. In evangelia collecta scripta. Vom Jahr 1525.

27. Diarium novitii Praem. cum annexis quib[u]sdam piis documentis, descript. ad usum Balthasaris.

28. Vademecum et manemecum Selectissimaum juris utriusque regularum. Opera Gezanca collectum. 12.

29. Manusc. vetus latinum s. t. auf Pergament. [...]

[k. 96v]

30. Institutiones Iustiniani.

31. Manusc. in lingua pol.

32. Titulaturbuch, in Form eines Stam[m]buchs.

33. Süße u heilige Todsgedanken. Vorbereitung zu einen heiligen Tod.

34. Modus religiose vivendi ex variis in unum concract. a Sim[m]. Ielinez. [?] 1711.

35. Mscr. latinum mihi incongnit.

36. Mscr. lat. s. t.

37. Pohln. Mskr.

38. Benedictio myrrhae, auri et thuris.

39. Variorum varii argumenti carminum liber. Kittelii [?].

40. Ein Rezeptbuch, bes. aus dem Albertus Magnus.

41. Mscr. theol. latin. s. t.

[k. 97r]

Manuscripta.

in folio.

Benedictum Posnaniensem Anno 1520 transsumpta f. 1-18. b.

b. Historia S. Adalberti pragen. ep. et alia scitu digna ex veris cronicis Polonorum et Bohemorum recollecta. f. 1-12. b.

c. Incipit historia sive Cronica Petri comitis ex dacia septuaginta septem Ecclesiarum fundatoris. f. 1-6.

d. Sequitur historia sine Cronica Petri Wlascidis aut Wlasczyk, sive ut alii Wlasti comi-tis, de Kszansch ad differentiam petri Daci comitis Scrinensis ipsius contemporanei. f. 6. b-9.[?]

87. Mscr. mihi incog. Theils auf Pergament u Theils auf Papier.

in Quart.

1. Ein mathematisches Manuskript.

2. Geistl. Morgen gabe von geistliche u weltliche Personen Nutz u gut, . 1660


3.–10 Manuscripta theologica varia.

11. Disputationes logicae ad mentem Aristotelis, traditae in alma universitate Olmu-censi a. R.P. Christophoro Tottfeller.

12. Philosophia tripartita, hoc est Logica Physica et Metaphysica. , dictato a. Teschau-er, excepta a Dobrusky.

13. Ein physikalisches, mathematisches u [...] Manuskript.

14. Epitome Historica sacri militaris ordinis crucigerorum cum rubea stella, ex variis famosis scriptoribus historicis, et ipsis s. ordinis Archivorum documentis authen-ticis jam olim conscribi coepta a M. J. Fibiger, nunc vero congesta ab A. V. Tudetio ejusdem s. mil. ordinis, ad s. Mathiam secretarius. 1739.

[k. 97v]

15. Disputationes de virtutibus theologicis, traditae a Matthaeo Nigrin[n]o exceptae a F. Metzner. 1667.

16. Disputationes th. de habitibus, virtutibus, vitiis et peccatis gratia et justificatione et merito. Trad. Longinus John. Excepit F. Metzner. 1670.

17. Tractatus de deo uno. Tradidit Tanners exc. Laczki. 1664.

18. Disp. theol. in I part. summae D. Thomae trad. a Werner. exc. a Czelechowsky.

19. Tractatus ad 2dam 2dae D. Thomae a quaest. 37.

20. Disp. theol. in IIIiam partem Doctoris Anglici secundarii.

21. Tractatus theol. – scholascus in residuum partis Iae, Doct. Anglici.

22. dasselbe zu einen anderen Theil desselben Werks.

23. dersb.

24. Disp. peripateticae, in 8 libros physicum, dict. ab P. R. Stephan. 1671. Casi. p. I. H. B. Betzolt.

25. Philos. naturalis seu tract. 38 libros phys. Aristotelis, ab. F. Heinrich.

26. Institutiones morales de Sacramentis. Metzner. 1639.

27. Cursus philosophicus ad mentem doctoris subtilis.

28. Tract. theol. de virtutibus theol. fides, spe, charitate. Traditus a R. Ringelhan. Consc. a G. Krusche. 1722.

29. Manuductio ad logicam. J. Steiner. 1652.

30.–32. Cursus philos. I. II. III. Secundum Arist. Trad. a Wach. Scrip: a Pruske. 1776.

33. Augustini Niphi medices suessani de figuris stellarum Helionoricis,. Noch unge-bunden.

34. ein alphabethisches Manuskript, vermischte Inhalts.


35. De J. Calvini, Magni, quondam Genevensium ministri, vita, moribus, rebus gestis, studiis ac denique morte historia desc. quondam per H. Bolsecum, et nuri ex Galli-co ejus Parisiis impresuo exemplari latine reddita. Coloniae. 1582. Ex exempl. impr. Bibl. ad S. Elisabetham Wrat. desc. Richterkammer. 1749.

36. Juristisches Werk mit Papier durchschalten u mit vielen Anmerkungen.

[k. 98r]

37. Disp. theol. de jure et justitia.

38. Doctrinae mathematicae praelectae et explic., a stieft; exc. a I. A Paczinsky. 1698.

39. Disp. theol.,

40. Tract. theol. scholast. in I. II Doct. Anglici de virtutibus,

41.–44. Explicatio in Zoëfij digesta. I. II. III. IV.

45.–46. Seidelii Com[m]ent in institutiones. I. II.

47. Tract. de vitiis et peccatis sub. R. P. Matt. Werner scriptus a F. Godefrido. 1657.

48. Tract. de poenit. et virtute 1652. Todtfeller et Laczki.

49. Verschiedene lat. Abhandlungen über [...]sache Gegenstück; ohne Titel.

50. Tract. de sacramentis in communi. 1661. Todtfeller et Laczki.

51. Disp. theol.

52. Modus praeparandi, ornandique ecclesiam Vincentino = Pramonstratenam, scr. a Tluck. 1764.

53. Tract. theol. = schol. in resid. 1mae ed in 1mam 2dae partis usque ad quae 54 D. A. 1736–37. Trad. a Teckel. Conscr. a Wachsman[n].

54. De Bavaria antiqua = nova modernis multum consona ab annis 1703–4. (Anno 1705).58

55. Observanda circa sepulturam solemnen cum exequiis. Richtenkam(m)er. 1794.

56. Manuscriptum physicale sine tit.

57. Ritus continens solemnes et breves sepulturas eccl. St. Vincentii Wratislaviae.

58. De jure et justitia, seu de virtute justitiae. Trad. a S. Hartman[n]. Exc. a I. F. Nerlich. 1671.

59. Aus erlesene u ganz gerichte Ertz[...] Stücken für allerlei Krankheit u Leibs Gebre-chen. 1613.

60. Tract. de incarnatione. Exc. 1664. sub P. Kral. p. St. Laczki.

61. Disp. theol. in Thom. de Aquina. ab John. script. a Mentzel. 1670.

62. Joh. d. Schoepferi syn. jur. priv. mit pagine durchschatten mit vielen Anmerkungen.

58 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Km 125”.


63. Eine Mappe worin mehr verschieden Manu-

[k. 98v]

skripte, unter anderen auch eines, worin Arznei-Mittel beschrieben.

64. Dispp. theol. de sacramentis in communi. sub B. Kichler. 1657.

65. Logica, sive com[m]. in I Aristotelis Philosophie partem.

66. Disp. methaph.

67. Economia matemata.

68. Commentationes philos. in universum [...] philos. Dict. a Ch. Todtfeller. 1661.

69. Tract. de virtiis et peccatis. 1661.

70. Mscr. theologicum.

71. Mscr. geometricum R. R. Zehr, disc. in geom. studis Buttler. (obiit hic 1744)

72.–76. Inscr. theologica.

77. Ethica.

78. Mathesis.

79. Tract. theol. de sacramentis. Trad. Neuwert script. Krusche. 1721.

80–82. Inscr. theologica.

83. Tract. theol. scholasticus.

84. Tract. de deo uno et trino. P. I. Tomer.

85. Tract. de jure et justitia. P. M. Nigrini.

86. Tract. theol. de [...]tentia. Trad. a Zim[m]erman; exc. a Nerlich. 1670.

87. Tract. de incarnatione. Trad. Oppersdorff; scrips. Wachsmann. 1737.

88. Wenceslai Rothmanni collectanea, de anno 1535. [...] Werk.

89. Rechenbuch meines Vaters R. F. Zehr welches noch der fest. Rechenkunst v. J. 1692-93 J. R. Zehr ausgemachet hat.

90. Tract. theol. in Thom. de Aquina.

91. Tr. theol. – schol.de virtutibus vitiis. Trad. Tecal[?]; Conscr. Wachsman. 1737.

92. Summulae, sive brevis ad universum Aristotelis logicam introductio. Dict. a Kaipel. Inscr. a Tischer.

93. Theol. moralis seu casus de conscientia.

94. Philos. rationalis sive disp. peripateticae in universum Arist. logicam.

95. Com[m]. in Thom. de Aquina, de jure et justitia.

96. Diss. de angelis. Trad. Kolle. Scri.. Krusche. 1723.

97. De angelis et act. humanis. John. Exc. a Grehl. 1668.


98. Disp. theol. de Sacramentis in genere. Trad. a Oppersdorff. Script. a Wachsman. 1737.

[k. 99r]

99. In universam Arist. physicam annotata.

100. Dispp. theol. de jure et justitia. Trad. a Kichler. Exc. a Czlechowsky. 1656.

101. Tract. de sacramentis in communi. Trad. Hartman; scrips. Nerlich.

102. Tract. de angelis. Trad. a John. Script. a Metzner. 1669.

103. Casus conscientiae sive dispp. in universam tum moralem tum sacramentalem theologiam.

104. Libri Arist. de mundo et coelo. [...] a Wietrowsky, exc. a Wolff. 1693-94.

105. Dispp. theol. in Thom. de Aquinis de fide, spe et charitate. Trad. a John. Except. a Nerlich. 1670.

106. Dispp. de sacramentis in genere et in specie. Trad. a John. descr. a Neuman[n] 1663.

107. Inscr. mathematiciam. P. R. Zehr.

108. Tract. Theol. De officio et potestate confessarii in ordine ad ligandum et solven-dum in foro poeniteniae. Trad. a B. I. Wancke. Conscr. et except. a H. L. Siegel. 1691.

109. Dispp. philosophicae in VIII libros physicorum Aristotelis.

110. Dispp. peripat. in VIII libr. phys. Arist. dict. a Syminski; consc. a Sadovio. 1672.

111.112. Manuductiones Novitiorum ad relig. vitae perfect. I. II.

113. 14. Explic. super instit. Dr. Schambogen. I. II.

115. Quaest. theol. in 3 partem Dr. Th. de Aquina.

116. dasselbe Buch wie unter Nr. 14 angezeigt.

117. Cursus philos. pars IIda. trad. Fragstein, scrips. Krachwitz. 1695.

118. 19. Explicatio Zoesii. I. II.

120–24. Explic. Zoesii. Bd. 1. 2. 4. 7. 8.

125. Disp. perip. in univ. Arist. Logicam. trad. Siminoxi, scrips. Sadova. 1671.

126. Notarium in Zoesium Lib. II.

127. Liber tertius Instit. Justin. 1721. Wolff.

128–29. Notarum in digesta Zoesii, a Walding. I. II.

130–31. Institutionum Lib. I. III.

132. Dispp. in 3iem partem Thomae.

133. Tract. de fide, spe et charitate. P. M. Werner.

134. Philos. tripartita, in logicam, Phisicam et Metaphisicam.


[k. 99v]

135. Philos. naturalis, seu quaest. philos. pars IIda. 1717.

136. Philos. pars IIItia in libros de mundo, 1718.

137–38. de ius feudale behalten (Druck mit vielen Handbemerckungen; wahrsch. sind die anderen fehlenden Hefte unter den gedruckten Bücher behalten wer-den.

139. Manuscr. in lingua polonica

140. Manuscr. var. in lingua latina et polon.

B. 141. Untergedruckter und wieder herhir[?] gegründeter Palmenbaum oder denk-würdige Bemerkungen von dem Schwedisch Sächsischen Ankunfft anno 1632 vor Breslau, von dem Dom und Sand ein genom[m]en worden, u es damals u hernach vor u in der Stadt hergegangen59 [...]. Von Jr. Treu 1667.

142. Dispp. theol. de sacramentis, tradit. a B. Kichler; except: ab A. Geber. 1657

143. Dispp. theol. de incarnatione verbi divini. Trad. a B. Kichler. Exc. ab A. Geber. 1657.

144. Tract. de angelis. Exc. Olomutii sub P. Tanner, per. St. Laczki. 1664.

145. Theol. moralis pars Ima. de pracep. dei et ecclesiae cum sententis domani [?] 1679 conscr. a J. Schneider.

146. Dispp. theol. in III part. Thomae Dr. Angelici de incarnatione verbi Bruner. 7.

147. Tract. theol. de iure et iust. Trad. ab C. Dornkreil, exc. ab Andrea Sadovio, 1675.

148. Dispp. theol. de virtut. et sarcramento poenitentiae, trad. Reichenberger; scrip. Grehl. 1667.

149. Dispp. theol. de sacramentis in genere de eucharistia, baptismo, confirmatione trad. L. Zim[m]erman[n]; exc. Metzner 1670.

150. Liber tertius Decretalium Gregorii 1694.

151. Convolut. verschiedene Mskr.

152. Tract. Theol. in IIIam partem Thomae de incrustabili et ineffabili verbi Dei Incar-nat. Trad. Kugler, Scrips: Zan: 1744.

153. Tract. Theol. in IIIam partem Thom de sacramentis in genere et tribus in specie, Bapt., Confirm. et Eucharist. trd. Kugler; scrips. Zan. 1745.

154. Dispp. de incarn. verbi divini, sub. P. N. Nigrius. Exc. a Grehl. 1668.

155. Tract. III in partem Imam Dr.is Angelici, De Angelis. Trad. a Werner; exc. a Gebel. 1657.

[k. 100r]

156. Dispp. theol. de virt. et sacramento poenit.

59 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Qu 226”.


157. Tract. in Im 2dae Dr.is Angelici de vitiis et peccatis. Trad. Werner; scrips. Gebel. 1657.

158. Tract. theol. in 2dam 2dae de virt. theologicis. Trad. Werner, Scrips. Gebel. 1658.

159. Dispp. theol. de deo trino et uno. Trad. Longinus John., exc. Metzner 1668.

160. Dispp. theol. de habitibus, virt. eticis [?] peccatis gratia iustificatione et merito. Sub John scrips. Neuman[n].

161. Tract. de sacramentis in communi, a Zim[m]erman[n]

162. Dispp. theol. de habitibus, virtutibus, vitiis, peccatis,. Trad. Longinus John. Exc. Grehl. 1669.

163. Dispp. theolog. in III am part. D. Thomae, trad. a Kichler. 1657.

164. Tract, de vitiis et peccatis, sub Matth. Werner. 1657.

165. Dispp. theol. de incarn. Dei.

166. De jure et justit. B. Kichler.

167. dito. exc. a Gebel. 1656.

168. Ex discarsibus curiosis ac fructuosis J.A. Weberi. Scrips. Ohl.

169. Manuscripta miscellanea scitu, lectuq dignissima. Ita censet Teschauer. + daselb.

170. Ius canonicum. De rerum permutatione. Tit. 19.

171. Tom. I. Digestorum a Glettle.

172. Tom. II. Digestorum a Glettle.

173. Magia veterum durch Paracelsum beschrieben.

174. Tract. de virtutibus, was dem Thomas de Aquina u einige andere Traktate.

175. In Imam et IIdam partem Thomae de Aquinna. 1582.

B. 176. Hy habe[n] Zeit an die vergrecht vordeutscht vo[n] meister Johannes von Gel-hawzen. 147860.

177. Officia propria Sanctorum partim tutelarium regni Bohemiae, partim de prae-cepto Summorum Pontificum recitanda. Ad usum Can. Praem. accom.

Iussu B. Lachenii Abb. Mon. Lucensis.

178. Liber Algebrae, in Arithmetica et Geometria. Exp. p. Dr. Petrum Novium, Cosmo-graphum reg. Portugaliae, et prof. celeber. Mathem. in Academia Coymbrae. Ant-werpiae 1567. Paraph. M. J Praetorius Joachim. Math. Rein. [...]rib et. prof. in acad. Altdorf, cuius manu totus hic

[k. 100v]

liber descriptus est.

60 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Qu 9”.


B. 179. Gesta Romanorum, d. h. Ein Auszug de gestis Romanor. in lateinischer Sprache abweichend von druck, bis s. 280. hiert noch bis s. 288 etwas anders und S. 284 Stück vita beatorum Josephat et Barlaam ein, nach dem Joh. Damascenus, unter einem aber noch jedem Abschnitt bemerkt, von einem Leben der heil. von St. Vin-centius fast.

180. Cursus philos. pars IIda. trad. Ilgner Script. A Krachwitz.

181. Mscr. varium latinum et germanicum vorm und hinter daselb.

182. Officia propr. Sanctorum (wie 177) Exc. hyemalis. Lucernae 1646. (Abschrift eines Drucks von diesem Jahre).

183. Maria mater altissimi refugium in agone. Notata ascetica ex diversis autorib[us] collecta. A F.F. B. 1662.

184. Manusc. selectissima industria cujusdem fratris Monast. St. Vincentii ex variis collecta. Est inter ea etiam suscincta mannductio ad ling. hebr.

185. Mscr. mihi incognitum.

186. Com[m]entationes philosophicae in libri Aristotelis de coelo.

187. San. Brycii Exempla jur. feud. gedruckt mit vielen Handbemerkungen. Geführt zu den kr.

188. Mscr.varium.

189. Manductiones ad §§ capitis XX statutorum: de cultura Novitiorum.

190. Mathematica, trad. a Wietrowsky, exc. a Liersch. 1686.

191. Tract. theol. de fide, spe et charit. Trad. a Grim[m], 1730.

192. Tract. theol. de jure et justitia. Trad. a Ringelham. Exc. a Krusche 1723.

193. Tract. theol. de angelis.

194. [Tract. theol] de fide, spe et charit. Trad. a Kindler; Exc. a Norberto Zan. 1746.

195. [Tract. theol] de virtute et sacram. Poenitentiae. Trad. a Gottschlict. exc. a Zan. 1746.

196. Ordo diem religiose consumendi.

197. Volum. Mscr. var.

198. dito.

199. Inscr. s. titulo.mihi incog.

200. Breviarium Theol. moralis.

201. Lingua sacra. Gram[m]atica et Com[m]entarius in Psalmos.

202. Ein Buch viele Rezepten enthaltend. Am Anfange daselb.

203. Ein Lat. Mskr. 22 verschiedenen Sache enthaltend zb. de senectute mulierum.

B. 204. Agenda totius anni. Auf Pergament ohne Jahr.


[k. 101r]

B. 205. Incipit ordinarius Praemonstratensis ecclesiae. 149461.

206. Anaglipharum libri sex. (dies Buch welches eine Menge Astrologischer, naturhi-storischer Werke enthält, soll sich eine gewisse Pongratz[?] 1569 geschrieben sein.)

207. De angelis. 1643.

208. Tract, theol. de angelis beatitud. et act. hum. Trad. anno 1732. Script. ab Alberto Teschauer.

209. Com[m]. in Rhetoricam Ciceronis.

210. Methodus compendiosa veritatem unius catholicae ac salusficae fidei a Sect. ma-gis in terris nostris diffusarum ac praeprimis Lutheranae. Trad. Hertzig. Exc. Krusche.

211. [Um?]bra sacra ecclesiae veteris et novi testamenti.

212. Com[m]entaria in organum Aristotelis. 1641.

213. De gratia, fide, spe et charitate. sub Carolo Jacobo. exc. Matth. Paul. 1645.

214. Liber III Decretalium sub Rambeck, exc. a Math Paul. 1645.

215. In IIIam part. Summae Thom. de Aq. 1643.

216. De vitiis et peccatis de Th. de Aq. sub Carol. Jacobo. Exc. Matth. Paul: 1664.

217. Favus variar. scient. conglobatus ex variis authoribus a J.A. Schneider 1677-1679.

218. Sententiae variae collectae ex variis et probatis Authorib[us].

219. Tract. theol. schol. de deo uno et trino. Trad. Makal. Scrips. Teschauer. 1736.

220. Pars III. Physic. de corp. naturali nu[...]to. 1643.

221. Iter philosophicum diei primi seu Philosophia rationalis vulgo Logica. Trad. a Kindler. Consc. a L. Weide 1736.

222. 23. Matth. Paul. Abbas St. Vincentii Logica et Physica I. et de Coelis II.

224. Mscr. Polonicum.

225. Quaest. disputatae in Libros de Anima, tradit. a Dussig, script. a Paczinsky. 1699.

226. in IV libros Aristotelis de mundo et coelo, trad. a Dussig. exc. a Paczinsky 1699.

227. Speculum veritatis Brandenburgicum 1638, Spiegel catholischer Wahrheit. 1638.

228. Sermones polonici.

229. Ex secunda secundae Doct.is Angelici in materiam de jure et justitia. Sub. P. Jaco-bi, except. Paul. 1646. Salisburgi.

230. Ea tert. part. Thom. de Aq. de sacramentis;

[k. 101v]

sub P. Ringmayer, excepi Matth. Paul. Salisburgi 1644.

61 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Q 185”.


231. Diurnale aureum fuggerens pro toto anno.

232. Quaest. disput. de reliquis quatuor sac[ramen]tis a Dworski tradit. 1678.

233. Philosophica moralis, collecta et dictata ab adm. R. P. Dussig, audita ab Paczinsky.

234. Disp. theol. in Imam part. Summae Thomae Aq. trad. a Werner, exc. a Gebel.1656.

235. Libri IIdi Decretalium Gregorii Novi Declaratio, inteprete P. Zahradka.

236. Quaest. disput. in VIII. libros Physicorum trad. a Dussig, auditaque a Paczinsky.

237. Summarium institutionum Logicae, trad. a Dussig.

238. In Imam partem summae Thomae, de deo uno et trino. Trad. a Ringmayr, exc. a Paul Salisburgi. 1646.

239. Juris canonici universi compendiola tractatio. Digest. Sub Nöring. 1651.

240. De poenitentiae extrema unctione ordine et materia sub. D. R. Ringmayr excepit M. Paul Salisburgi.

241. Scripta in Logicam

242. Directiones progressiones sive in ambulationes ascensoria tempora horimea horarum constitutio. Per Lucam Gauricum. Wahrscheinlich v Andreas Dudith ge-schrieben.

243. Scripta in libros de generatione et corruptione.

244. Tractatus de fide, trad. Suares. 1582.

245–250 Schambottgen prael. publ. in Institutis. Gedruckt mit Papier durchschaffen u vielen Anmerkungen. 6 Hefte. die anderen finden sich unter den juristischenBücher.

251. De incarnatione tractatus.

252. Manuscriptum miscellaneum alphabetica serie usque in N perductum.

253. Miscellanea selectoria manuscripta P. Hyacinthi. 1746 zur Bibl. gekommen.

254. Compendium historiae universalis. 1719.

255. Scripta in Imam partem Thom. de Aquin.

256. des berühmten Cardinals u Bischoffs zu Osma [?] in Spanien. den Juden der Pi-lasbg geistreiche schützen.

257. Orationes Sebastiani Piskorsky. T. II.

B. 258. Ein altdeutsches Gebetbuch ohne Titel [...] Kind wenne du geeht and dem dinste gotis, Geschrieben v[on] Laurentius von Neumarkt 1451. Papier62

259. Legenda Sanctorum. 1513.

260. Hieronimi Trentleri selectarum disputationum

62 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „I Q 254”.


[k. 102r]

civile justin. 50 libris Pandect. comprehensium Volumina duo. Marpurgi 1596. Ge-druckt mit vielen Papier durchschaffen u vielen Anmerkungen versehen.

261. Compendium historiae civilis brev.

262. Introductio in Logicam.

263–64. Cornelii v. Eck principia juris civilis. Trajecti ad Rhenum. 1721; mit Papier durchscha[...] und vielen Anmerkungen.

265. Annotationes ad jus publicum.

266. Explicatio collegiorum jur. Canonici Doctoris Engel.

267. Juris canonicis compendiosa methodus compl. Libr. III et IV Decretalium Gregorii IX. Trad. a Aufnagel Descr. Krachwitz. 1540.

268. Privilegia der Herrn Lanndstande der Fürstenthümer Schwiednitz und Jauer. 160663.

269. Index scriptorum ecclesiasticorum cum censuris.

270. Cursus philiosophicus continens Logicam, Physicam et Metaphysicam, dict. a Marquard. et coll. a Peregrino Silesio Capucino. 1663.

271. Mscr. Latinum sine titulo.

272. Tract. theol. de virtutib[us] theologicis, fide, spe, charitate.

273. Giornale Premonstratense di San Vincenzo a Vratislavia. Nel quale sono trova-bili tutte le cose più notabili che si passerono nel detto cenobio come che altrove. 1716. Und dies Buch nicht beinahe ganz aus weißem Papier beständen könnte –waß intereßant sein.

274. Compendium totius Theol. moralis a L. Lange.

275. Manuscr. lat. s. tit. veros. philosophicum.

276. Physica authoris incerti.

277. Doctrina fundamentalis de modo bene Invilaque meditandi.

278. Altes Rechnungsbuch v. J. 1645.

279. Manuskript ohne Titel in latein. Sprache.

280. Lectiones Mathematicae, trad. a Claudino, exc. a Krusche 1718.

281. Tract. theol. in III. partes sum[m]ae Dr T. de Aquina.

282. Introductio ad praxis forensem Silesiacam.

283. Dispp. peripatheticae in 8 libros philos. Arist. Cons. a Zan. 1741.

284. Manuscr. theol. s. t.

63 Przy tym numerze porządkowym widnieje sygnatura: „IV Q 137”.


285. Praest. theolog. de poenitentiae trad. a I. Pinvitzka. Exc. a Krusche 1782.

286. Tract. theol. in IIIam part. Thom: de Aquina.

[k. 102v]

287. Logica.

288. Conciones festivalis, quas G. Ohl scripsit. An. 1690.

289. Cursus philosphicus.

290. Universae Aristotelis philosophiae pars II. Tract. a Guckisch. script. a Joseph Equi-te de Logau et Alterdorff. 1747.

291. Disputationes peripateticae in IV libros Aristotelis. 1741.

292. Philosophia Naturalis. IIda pars in VIII libri Physicorum. Trad. a Lindner, exc. aWackeman[n]. 1735.

293. ··pars tertia.

294. Ottonis geist. Herzstärkung.

295. Glaubens Schildlein.

296. Einleitung zur deutschen Briefwechslung wie solche von Kakeleine zu beobacht.

297. Contin. jur. canonici libr. III. Decret. Tradit. a Bös. tr. a Krusch 1721.

298. Benedicti Rogacii unum necessarium, a k. 1730.

299. Doctr. fundam. de modo bene faciles, meditandi.

300. Exercitationes mathematicae.

301. Resolutiones scholastico morales, trad. a Krans [?]; script. a Weid 1742-1743.

302. Demonstrationes wider dem Judenthum.

303. Ritus continens solem. et breves sepulturas eccl. S. Vinc. ad usum Gottwaldt.



Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUKMuzeum Uniwersytetu WrocławskiegoAnna JEZIERSKA

Arkadiusz WOJTYŁAInstytut Historii SztukiUniwersytet Wrocławski

Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarzai sprawozdania z postępowania kasacyjnego z Akt Büschinga

Streszczenie

Niniejsze opracowanie ma na celu zwięzłą charakterystykę oraz publikację in extenso tych fragmentów tzw. Akt Büschinga, które dotyczą wrocławskiego klasztoru norbertanów – spisanego przez Büschinga Pierwszego spra-wozdania na temat przejęcia rzeczy znajdujących się w klasztorze św. Wincentego we Wrocławiu (8 I 1811 r.), Inwen-tarza zbiorów sztuki i rękopisów oraz kilku wybranych listów związanych z tymi działaniami. Źródła te informują nie tylko o zawartości i organizacji biblioteki oraz archiwum, lecz również o ich lokalizacji i wyposażeniu. Podają także szczegóły związane z przejmowaniem tych zasobów. W inwentarzu zbiorów artystycznych uwzględniono obrazy i reliefy, a także bogato ilustrowane książki poświęcone tematyce artystycznej, zwłaszcza historii i teorii architektury. Podobnie jak w sprawozdaniu podjęto tu próbę ustalenia autorstwa kilku najwybitniejszych obra-zów (m.in. Salvatore Rosa, Michael Leopold Willmann).

Słowa kluczowe

Śląsk, kasata klasztorów, norbertanie, biblioteka, archiwum, dzieła sztuki


Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUKUniversity of Wrocław MuseumAnna JEZIERSKA

Arkadiusz WOJTYŁAInstitute of Art HistoryUniversity of Wrocław

Library, archive and art collections from the Norbertine Abbeyin Wrocław in the light of the inventory and dissolution report

included in the Büsching Papers

Summary

The present study is to provide a concise analysis of and present (in extenso) fragments of the so-called Büsching Papers dealing with the Norbertine Monastery in Wrocław. They include Büsching’s First report on the seizure of objects kept in the Monastery of St. Vincent in Wrocław (8 January 1811), Inventory of art collections and manu-scripts as well as selected letters associated with these actions. The sources contain information not only about the contents and organisation of the library and the archives, but also about their location and furnishings. In addition, they contain details of the seizure of these resources. The inventory of art collections includes paintings and reliefs as well as richly illustrated books devoted to art and, in particular, the history and theory of architecture. Like in the report, there are attempts here to establish the authors of the most outstanding paintings (e.g. Salvatore Rosa, Michael Leopold Willmann).

Keywords

Silesia, dissolution of monasteries, Norbertines, library, archives, works of art



Małgorzata KOŚKAArchiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiegoz protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej

Królestwa Polskiego w latach 1815–1830*

Utworzona w 1815 r. Rada Administracyjna była organem doradczym namiestnika Królestwa Polskiego. Należeli do niej ministrowie stojący na czele komisji rządo-wych (Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Spraw Wewnętrznych i Po-licji, Przychodów i Skarbu, Sprawiedliwości, Wojny) oraz osoby wskazane przez panującego1. Po śmierci gen. Józefa Zajączka w 1826 r. nie został mianowany nowy namiestnik i do wybuchu powstania listopadowego Rada Administracyjna zbiorowo wypełniała jego funkcje2. Do kompetencji Rady należało wykonywanie postanowień królewskich (cesarskich) poprzez wydawanie odpowiednich zarzą-dzeń, rozstrzyganie spraw wykraczających poza atrybucje ministrów poszczegól-nych komisji rządowych, odsyłanie do Rady Stanu3 spraw należących do zakresu jej działania.

Po zlikwidowaniu Rady Administracyjnej w 1867 r. pozostałe po niej akta znalazły się w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie4. Przed wybuchem II wojny światowej zespół liczył około 15 tys. poszytów i ksiąg. Podczas powstania warszawskiego akta uległy prawie całkowitemu zniszczeniu. Ocalało jedynie sto kilkadziesiąt tomów


1 Na temat działalności Rady Administracyjnej zob. H. IZDEBSKI, Rada Administracyjna Królestwa Polskie-go w latach 1815–1830, Warszawa 1978; F. RAMOTOWSKA, Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, [w:] Ar-chiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zasobie, t. 2: EADEM (red.), Epoka porozbiorowa, Warszawa 1998, s. 135–152; na temat losów archiwaliów Rady zob. J. JANKOWSKA, Rada Administracyjna Kró-lestwa Polskiego, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycz-nych, t. 2: K. KONARSKI (red.), Archiwa porozbiorowe i najnowsze, Warszawa 1956, s. 97–108.

2 Postanowienie cesarskie z 31 VII / 12 VIII 1826 r., potwierdzone dodatkowo postanowieniami z 14 / 26 V 1829 r. i 8 / 20 V 1830 r.

3 Według konstytucji Królestwa Polskiego z 1815 r. Radę Stanu w pełnym składzie stanowiły Ogólne Zgromadzenie i Rada Administracyjna, a na jej czele stał namiestnik Królestwa Polskiego.

4 W 1915 r. akta były ewakuowane do Rosji, powróciły po traktacie ryskim, zdekompletowane w niewiel-kim stopniu.

332 Małgorzata KOŚKA

protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej, ewakuowanych wcześniej do fortu Sokolnickiego na Żoliborzu.

Według statutu Rady Stanu z końca 1815 r. protokoły posiedzeń Rady Administra-cyjnej powinny obejmować „dokładne wyłuszczenie wszystkich interesów i zdań względem nich świadczonych”. W rzeczywistości były one prawie w całym okresie konstytucyjnym Królestwa prowadzone bardzo zwięźle i nie odzwierciedlały prze-biegu toczonych dyskusji5.

Wobec niezwykle trudnego – bez znajomości daty posiedzenia, na którym omawia-no sprawę – korzystania z ocalałych akt grupa archiwistów z Archiwum Głównego Akt Dawnych rozpoczęła w latach 50. XX w. sumaryzację protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej. W latach 1958–1962 ukazały się drukiem cztery tomy, obejmujące lata 1815–18306.

W pierwszym tomie tego wydawnictwa, w dziale Pojezuickie dobra i sumy, znalazły się regesty 24 wpisów (pozycje 1772–1795)7. Po przejrzeniu wszystkich tomów okazało się, że jest w nich jeszcze kilkadziesiąt wpisów dotyczących majątku pojezuickiego, zamieszczonych w innych działach.

***Wszystkie wpisy, po weryfikacji z aktami, zostały ponownie zredagowane i uzupeł-nione8. Nazwy miejscowe ustalono na podstawie Tabeli miast, wsi, osad Królestwa Pol-skiego z 1827 r. i Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego. W opracowaniu każdy wpis opatrzony jest numerem tomu protokołów / numerem strony i datą posiedze-nia, na którym rozważano sprawę. Przyjęto następujące skróty:

KRPiS – Komisja Rządowa Przychodów i Skarbu

KRS – Komisja Rządowa Sprawiedliwości

KRSWiP – Komisja Rządowa Spraw Wewnętrznych i Policji

KRW – Komisja Rządowa Wojny

KRWRiOP – Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego

obw. – obwód

RAKP – Rada Administracyjna Królestwa Polskiego

woj. – województwo

5 F. RAMOTOWSKA, Rada Administracyjna, s. 141.

6 K. KONARSKI, F. RAMOTOWSKA (red.), Sumariusz protokołów Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 1815–1867, cz. 1, t. 1–4, Warszawa 1958–1962. Wydawnictwo nie było kontynuowane.

7 Ibidem, t. 1, Warszawa 1958, s. 478–482.

8 W drukowanym sumariuszu wiele spraw było tylko sygnalizowanych, a po szczegółowe informacje czytelnika odsyłano do rękopiśmiennej kartoteki znajdującej się w AGAD; kryterium kwalifikacji wpisów do opracowania było występowanie w nich określenia „pojezuicki”.

Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego 333

Edycja1

RAKP 1 / 152

16 I 1816. Na wniosek ministra przychodów i skarbu namiestnik postanowił, że prawo mianowania burgrabiego domu pojezuickiego [w Warszawie] przysługuje zarządza-jącej nim Izbie Administracyjnej Dóbr Korony.

2

RAKP 3 / 4

2 VI 1816. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził przywilej wieczystej dzierżawy należącej do funduszu edukacyjnego połowy wsi Lachowa9, udzielony p. Łuniewskiemu za opłatą kanonu 5000 zł. rocznie.

3

RAKP 4 / 232

12 IV 1817. Na wniosek ministra wyznań namiestnik upoważnił KRPiS do wyasygno-wania 15602 zł. 7½ gr. na reperację kościoła pojezuickiego w Lublinie, przeznaczone-go na katedralny.

4

RAKP 4 / 235-236

12 IV 1817. Namiestnik upoważnił KRPiS do wyasygnowania sposobem forszusu10, za pokwitowaniem prezesa Komisji Województwa Lubelskiego, 6000 zł. na pokrycie kosztów rozebrania i uprzątnięcia opustoszałych murów, które zasłaniają kościół po-jezuicki w Lublinie.

5

RAKP 6 / 542

29 XII 1818. Na wniosek ministra spraw wewnętrznych namiestnik polecił KRSWiP, aby wypłata zaległej należności dla KRWRiOP za druki i narzędzia drukarskie wzięte z drukarni pojezuickiej do drukarni rządowej, została uregulowana z funduszu dzier-żawy drukarni rządowej.

6

RAKP 7 / 357

24 VIII 1819. Namiestnik upoważnił KRWRiOP do zarządzenia, aby suma 9861 zł. 13 gr., stanowiąca procent od kapitału w wysokości 197229 zł. lokowanego na domu poje-zuickim w Warszawie, należna funduszowi edukacyjnemu za 1818 r., została uregulo-

9 Chodzi zapewne o Lachowo (Lachów) w obw. augustowskim, woj. augustowskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Łomży.

10 Zaliczki, przedpłaty.


wana z wpływu zaległych podatków, za pokwitowaniem kasy generalnej dochodów edukacyjnych.

7

RAKP 7 / 357-358

24 VIII 1819. Namiestnik, zgodnie z raportem Deputacji Spraw Zniesionych Instytu-tów, wydał uchwałę oddającą kościół paulinów warszawskich bractwu niemieckie-mu, w zamian za opuszczony przez nie kościół pojezuicki, który powrócił pod zarząd Deputacji.

8

RAKP 7 / 441

13 XI 1819. Namiestnik upoważnił KRPiS do umorzenia 280 zł. zaległych podatków skarbowych na folwarku pojezuickim Koźliszki11 w obw. mariampolskim.

9

RAKP 7 / 443-444

16 XI 1819. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego między Komi-sją Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym o przysądzone zajęcie dóbr pojezuickich Boguszyce12 z przyległościami, położonych w obwodzie raw-skim, na zaspokojenie prywatnych długów ich dawniejszego posiadacza JanaBogatki.

10

RAKP 9 / 38

30 I 1821. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził kontrakt zawarty 6 XII 1820 r. między komisarzem delegowanym do obwodu łomżyńskiego a panem Wagą, o wieczystą dzierżawę gruntów należących do pojezuickiej wsi Liza13, za opłatą kano-nu w wysokości 1000 zł. rocznie.

11

RAKP 9 / 46-47

6 II 1821. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Tadeuszowi Rożnowskie-mu i jego następcom konsensu na posiadanie wieczystej dzierżawy dóbr pojezuic-kich Bochlewo i Tokarki14 w woj. kaliskim, za opłatą kanonu w wysokości 3205 zł. 15 gr. rocznie.

11 Koźliszki w obw. mariampolskim, woj. augustowskim.

12 Boguszyce Szlacheckie w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

13 Liza Nowa, wieś i folwark; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Drohiczynie.

14 Bochlewo i Tokarki w obw. konińskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuic-kiego w Poznaniu z nadania biskupa poznańskiego Adama Konarskiego w 1573 r.


12

RAKP 9 / 68

27 II 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawy sporów jurysdykcyjnych między Komisją Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym o uchylenie wyroków egzeku-cyjnych za „długi prywatne Marcina Sułowskiego do dóbr pojezuickich Rzymiec15 za-stosowanych” oraz o wyłączenie części pojezuickiej dóbr Świejki Wielkie16 z kontraktu kupna i sprzedaży zawartego między Marcinem i Adamem Sułowskimi.

13

RAKP 9 / 165

22 V 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego przeciwko Komi-sji Hipotecznej Województwa Kaliskiego z powodu regulowania hipoteki dóbr poje-zuickich Kościelec i Stropieszyn17.

14

RAKP 9 / 325

23 X 1821. Minister wyznań poinformował Radę Administracyjną, że dla ochrony od zupełnej dewastacji zajętego na lazaret gmachu pojezuickiego w Rawie18 i zgodnie z oczekiwaniami okolicznych obywateli, chciałby do niego przenieść Szkołę Wydzia-łową z Łowicza, a lazaret ulokować w zamku rawskim.

15

RAKP 9 / 350

13 XI 1821. Minister wyznań wniósł, a namiestnik skierował do rozpatrzenia przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, sprawę sporu jurysdykcyjnego między Komisją Województwa Mazowieckiego a Sądem Apelacyjnym „o dopuszczenie egzekucji” za długi prywatne do dóbr pojezuickich Wielkie Rylsko19.

15 Rzymiec w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

16 Szwejki Wielkie w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

17 Kościelec w obw. kaliskim, woj. kaliskim; Stropieszyn w obw. kaliskim, woj. kaliskim; od XVII w. dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Kaliszu.

18 Rawa w obw. rawskim, woj. mazowieckim; kolegium jezuickie, założone w latach 1616–1622 z funda-cji rodziny biskupa kujawskiego Pawła Wołuckiego.

19 Dobra występują pod nazwami: Rylsko Wielkie, Rylsko Duże, Rylsk Duży w obw. rawskim, woj. ma-zowieckim; należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Rawie z nadań rodziny Wołuckich z lat 1616–1622.


16

RAKP 10 / 48

12 II 1822. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego Amand Dupont, posiadacz własności pojezuickiej zwanej deserta Soszyce20 w obw. rawskim, ustąpił praw do tej własności Wawrzyńcowi Wołłowiczowi.

17

RAKP 10 / 181

25 VI 1822. Odezwa zastępcy ministra sekretarza stanu przysłana z Petersburga wraz z pruską notą protestacyjną przeciw zastosowaniu postanowień Zgromadzenia Ogólnego Rady Stanu z 15 V 1819 r., 5 I 1821 r. i 13 VIII 1821 r. dotyczących hipo-tek dóbr pojezuickich do kapitałów pruskich lokowanych na dobrach tego rodzaju w Królestwie.

18

RAKP 10 / 217

23 VII 1822. Odezwa ministra sekretarza stanu z 10 VII 1822 r. przysłana z Petersbur-ga wraz z pismem ministra spraw zagranicznych cesarstwa hr. [Karla] Nesselrode i aneksami, zawierająca wolę cesarza co do sposobu załatwiania sporów między ad-ministracją polską a rządem pruskim w sprawach nie mających związku z polityką. Do wiadomości Rady Administracyjnej dołączona kopia odpowiedzi hr. Nesselrode pruskiemu generałowi Schoellerowi [pełnomocnemu ministrowi dworu pruskiego] na jego notę w sprawie sytuacji kapitałów pruskich lokowanych na dobrach poje-zuickich w Królestwie Polskim.

19

RAKP 10 / 225-226

16 VIII 1822. Odezwa ministra sekretarza stanu z 11/23 VII 1822 r. przysłana z Peters-burga w sprawie memoriału złożonego do cesarza przez panów Pieniążka i Celiń-skiego, posiadaczy dóbr pojezuickich Stropieszyna i Kościelca. Skarżą się w nim na uchwałę Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu, przez którą czynności Komisji Hipo-tecznej Województwa Kaliskiego przeprowadzone w sprawach regulacji hipotek tych dóbr zostały uznane za niebyłe. Cesarz życzy sobie, by zażalenie zostało rozpatrzone „dojrzale”, oraz oczekuje, że Rada Administracyjna zastanowi się, jak pogodzić prawa rządu z prawami posiadaczy dóbr pojezuickich oraz ich wierzycieli z czasów rządów pruskich.

20 Deserta – opustoszała, opuszczona; Soszyce w obw. rawskim, woj. mazowieckim.


20

RAKP 10 / 281

22 X 1822. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził akt nabycia przez Jó-zefatę z Murzynowskich Cieszewską, od zmarłego męża Wincentego Cieszewskiego, własności pojezuickiej dóbr Lisewa21 w woj. płockim.

21

RAKP 10 / 297

5 XI 1822. Minister wyznań przedstawił, a namiestnik odesłał do rozpatrzenia przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu, raport KRWRiOP i projekt postanowienia, przy-gotowany przez Prokuratorię Generalną, w sprawie pogodzenia praw rządu do dóbr pojezuickich z prawami jakich nabyli do nich ich posiadacze lub wierzyciele lokowa-nych na nich sum.

22

RAKP 10 / 329, 331

13 XII 1822. Rada Administracyjna zapoznała się z wezwaniem skierowanym do namiest-nika przez wielkiego księcia Konstantego o udzielenie wyjaśnień w sprawie „hipotek pod rządem pruskim w tutejszym kraju na dobrach pojezuickich uregulowanych”, której załatwieniem, według życzenia cesarza, książę miał się zająć. Namiestnik postanowił we-zwać Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu do przyspieszenia wydania opinii o przesłanym jej projekcie postanowienia, tak by zadośćuczynić wyrażonemu życzeniu.

23

RAKP 11 / 58

18 II 1823. Namiestnik przesłał cesarzowi do zatwierdzenia projekt postanowienia w sprawie dóbr pojezuickich przyjęty przez Ogólne Zgromadzenie Rady Stanu wraz z towarzyszącym mu raportem.

24

RAKP 11 / 73

11 III 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził nabycie dóbr poje-zuickich Przekory22 i Płaciszyn23 w obw. pułtuskim przez Michalinę z Okraszewskich Ratyńską, na podstawie aktu urzędowego zawartego 9 VI 1818 r. między posiada-czem tych dóbr Augustynem Ratyńskim a Michaliną Ratyńską.

21 Lisewo w obw. płockim, woj. płockim.

22 Dobra występują pod nazwą Przekory (Wólka-Przekory) w obw. pułtuskim, woj. płockim; należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Pułtusku z nadania biskupa płockiego Jędrzeja Noskowskiego w 1565 r.

23 Płaciszyn – nazwa niezidentyfikowana, może chodzi o Płaciszewo w obw. przasnyskim, woj. płockim.


25

RAKP 11 / 117-118

6 V 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego Mikołaj Jakowski, wieczysty dzierżawca należącego do funduszu edukacyjnego fol-warku Koźliszki w obw. mariampolskim, odstąpił swoje prawa do tej dzierżawy Aloj-zemu Righettemu.

26

RAKP 11 / 307

25 XI 1823. Namiestnik wydał uchwałę, na mocy której podatek ofiary 24 grosza z dóbr po-jezuickich Zielenice24 położonych w woj. krakowskim, dotąd opłacany w kwocie rocznej 1606 zł. 12 gr., został zmniejszony o 559 zł. 2 gr. z powodu wcześ niejszego złego wyliczenia.

27

RAKP 11 / 308

25 XI 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Kazimierzowi Bogatko konsensu na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich – wsi Byliny25 i Dziardziuł26 oraz Marcelemu Walewskiemu na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Boguszyce, Mi-nor i Zawadki27, którzy, według obowiązujących przepisów, do takowego posiadania byli wylegitymowani.

28

RAKP 11 / 317

2 XII 1823. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Antoniemu Sadowskiemu konsensu na wieczyste posiadanie dóbr Stępocice28 z przyległością Lipówka, za opła-tą rocznego kanonu 4000 zł. wnoszoną do kasy funduszu edukacyjnego.

29

RAKP 12 / 317

16 XI 1824. Namiestnik umorzył dwie sumy: 10000 zł. i 2000 zł. ulokowane na dobrach Opole29 (woj. lubelskie), na rzecz niegdysiejszych jezuitów lubelskich zapewnione „i przez tychże zakonników podniesione były”.

24 Zielenice w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra należały do uposażenia nowicjatu jezuickie-go w Krakowie z nadania małżonków Dobroszewskich w 1598 r.

25 Byliny w obw. rawskim, woj. mazowieckim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Rawie.

26 Dzierdziałów (Dziurdziuły) w obw. rawskim, woj. mazowieckim; dobra należały do uposażenia kole-gium jezuickiego w Rawie.

27 W protokole zapisano: „Boguszyce, Minor i Zawadki” – chodzi zapewne o Boguszyce Małe (znane też pod nazwą Boguszyce Szlacheckie) i Zawadki w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

28 Stępocice (Stempocice) z Lipówką w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra należały do uposa-żenia nowicjatu jezuickiego w Krakowie z nadania starościny Anny Kormanickiej w 1585 r.

29 Opole w obw. lubelskim, woj. lubelskim.


30

RAKP 13 / 184

9 VIII 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał uchwałę, na mocy której należące do funduszu edukacyjnego dobra pojezuickie Wola Neropińska30 i Radwan-ki31, po śmierci uprzywilejowanego posiadacza Jana Bogatko, nadał jego synowi Ka-zimierzowi Bogatko.

31

RAKP 13 / 206-207

6 IX 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał uchwałę stanowiącą, że wszelkie bory, lasy i zarośla w dobrach pojezuickich mają być kosztem ich posiadaczy pomierzone, i podzielone na poręby roczne, według przepisów obowiązujących dla lasów rządowych.

32

RAKP 13 / 226

4 X 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził układ, na mocy którego Marianna z Rogalińskich Ostaszewska posiadaczka dóbr Kacice32 i Płocochów33 od-stąpiła prawa do nich Pawłowi Grąbczewskiemu, pod warunkiem wnoszenia do kasy edukacyjnej opłaty rocznej 888 zł. 27 gr. i innymi warunkami zawartymi w przywileju wydanym nowemu właścicielowi.

33

RAKP 13 / 236

18 X 1825. Na wniosek ministra wyznań namiestnik zatwierdził kontrakt, na mocy którego folwark pojezuicki Sierakoszczyzna34 pod Lublinem został oddany w wieczy-stą dzierżawę Józefowi Horodyńskiemu, pod warunkiem opłaty czynszu rocznego 500 zł. i złożenia kaucji w wysokości 1333 zł. 10 gr. Kaucja miała służyć zabezpieczeniu regularnych wpłat oraz całości stanu zabudowań i inwentarza.

30 Naropińska Wola w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

31 Radwanka w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

32 Pojezuickie Kacice w obw. pułtuskim, woj. płockim; mylone z Kacicami należącymi do dóbr cystersów z Mogiły.

33 Płocochowo w obw. pułtuskim, woj. płockim.

34 Sierakowszczyzna, folwark miejski należący do Lublina; dobra będące uposażeniem kolegium jezuic-kiego w Lublinie.


34

RAKP 14 / 22

25 I 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał Ignacemu Piskorskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Bursaki35 i Siedlisko36 w woj. lu-belskim pod warunkiem opłaty rocznej 615 zł. 16 gr. oprócz ewikcji37 pro non desolan-do38 w wysokości 4000 zł. zapewnionej na dobrach ziemskich.

35

RAKP 14 / 70

14 III 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik nadał Józefowi Radoszewskiemu, po zgonie prawnego posiadacza, prawo wieczystego posiadania majątku pojezuic-kiego Zawodzie39, pod warunkiem opłaty rocznego czynszu w wysokości 545 zł. 7 gr. oraz złożenia ewikcji na zabezpieczenie regularnych opłat.

36

RAKP 14 / 82

4 IV 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik udzielił Wiktorowi Ścibor Bogu-sławskiemu przywileju wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Kruszewo40 w obw. kaliskim pod warunkiem rocznej opłaty 2222 zł. 7 gr., złożenia ewikcji i dopełnienia innych warunków zawartych w przywileju.

37

RAKP 14 / 95

25 IV 1826. Na wniosek ministra wyznań namiestnik wydał senatorowi kasztelanowi [Dawidowi] Oebschelwitzowi przywilej na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Zielenice pod warunkiem rocznego czynszu 3201 zł. 7 gr. oraz złożenia ewikcji w wy-sokości 21341 zł. 16½ gr. Wcześniej dobra te, na mocy przywileju króla Stanisława Augusta, posiadała rodzina Radońskich, do czasu gdy w 1822 r. zostały samowolnie opuszczone przez Antoniego Radońskiego.

35 Bursaki w obw. lubelskim, woj. lubelskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Lu-blinie; obecnie w granicach miasta.

36 Siedlisko – zapewne chodzi o Siedliska w obw. lubelskim, woj. lubelskim.

37 Ewikcja – po 1818 r. ewikcją zaczęto nazywać rękojmię odpowiedzialności z określonych dóbr lub kapitałów, hipotekowanych do wysokości oznaczonej sumy za przyszłe zobowiązania (kaucja hipoteczna).

38 Pro non desolando – stała formuła układu, zobowiązująca dzierżawcę do utrzymywania dóbr w do-brym stanie.

39 Chodzi zapewne o Zawodzie w obw. kaliskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickiego w Kaliszu z nadania prymasa Stanisława Karnkowskiego w 1587 r.; obecnie dzielnica Kalisza.

40 Kruszów (Kruszewo) w obw. piotrkowskim, woj. kaliskim; dobra należały do uposażenia kolegium je-zuickiego w Piotrkowie.


38

RAKP 14 / 233

5 IX 1826. Rada Administracyjna postanowiła oddać dobra pojezuickie Szelko-wo41 w pow. pułtuskim, po śmierci ich posiadacza Stanisława Karskiego, w wieczyste posiadanie jego sukcesorowi, referendarzowi stanu Augustynowi Karskiemu, po do-pełnieniu dawniejszych i obecnie określonych warunków.

39

RAKP 15 / 40-41

20 I 1827. Zastępca ministra wojny przedstawił raport zawierający decyzję cesarza, przychylającą się do petycji Izby Poselskiej, na mocy której gmach pojezuicki w Ra-wie, zajęty przez wojsko na lazaret, został zwrócony Wydziałowi Oświecenia.

40

RAKP 15 / 100-101

13 II 1827. KRWRiOP złożyła wyjaśnienia dotyczące legalności opłat czynszu z dóbr pojezuickich Godów i Chodel42 wnoszonych w latach 1821–1822 do kasy wojewódz-kiej lubelskiej przez dzierżawcę Gawlikowskiego. Zgodnie z postanowieniem królew-skim z 27 XI / 9 XII 1820 r. wszelkie dochody z dóbr edukacyjnych od 1821 r. miały trafiać do kas obwodowych, a nie wojewódzkich. Rada Administracyjna orzekła, że jeśli dzierżawca nie okaże się winien żadnej malwersacji z kasjerem Ostrowskim, któ-ry opłaty przyjął i pokwitował, wówczas sumy objęte pięcioma kwitami i „na defekt Ostrowskiemu z powodu nie wciągnięcia ich w perceptę policzone”, od Gawlikow-skiego powtórnie nie będą wymagane. Wynikła strata powinna być dochodzona na winnych urzędnikach, o ile nie będzie pokryta z majątku Ostrowskiego.

41

RAKP 15 / 268

22 V 1827. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna przyznała hr. Ludwi-kowi Małachowskiemu prawo wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Wodzynek43 z przyległością Salizna44, pod warunkiem opłaty rocznego czynszu 444 zł. 13½ gr. oraz ewikcji w wysokości 2962 zł. 20 gr. pro non desolando fundo wystawionej.

41 Szelków (Szelkowo) w obw. pułtuskim, woj. płockim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuic-kiego w Pułtusku z nadania biskupa Jędrzeja Noskowskiego w 1565 r.

42 Godów i Chodel w obw. lubelskim, woj. lubelskim; dobra należały do uposażenia kolegium jezuickie-go w Lublinie z nadania Bernarda Maciejowskiego i Mikołaja Zebrzydowskiego w 1582 r.

43 Wodzynek w obw. piotrkowskim, woj. kaliskim.

44 Salizna – nazwa niezidentyfikowana.


42

RAKP 15 / 454-455

21 VIII 1827. Minister wyznań poinformował Radę Administracyjną, że generał Józef Rau-tenstrauch zwrócił się o pozwolenie zbycia posiadanego przywileju do dóbr pojezuic-kich Kobyłka45 na rzecz mecenasa [Wincentego] Matuszewskiego. Matuszewski, choć złożył wymaganą deklarację submisyjną, nie udowodnił możliwości wniesienia ewikcji w wysokości 44985 zł. 3½ gr. i zadeklarował dopełnienie tego obowiązku dopiero za cztery lata, po uregulowaniu swoich interesów majątkowych. Rada Administracyjna wy-raziła zgodę pod warunkiem, że Matuszewski, jako wadium, wniesie do depozytu w ka-sie rządowej równowartość jednorocznego czynszu należnego z dóbr Kobyłka.

43

RAKP 15 / 569-570

17 X 1827. Minister wyznań przedstawił Radzie Administracyjnej pozytywną opinię w sprawie prośby [Onufrego] Popiela, posiadacza dóbr pojezuickich Grzegorzewi-ce46, o umorzenie zaległego czynszu w wysokości 28501 zł. 3 gr. Rada Administracyj-na postanowiła przekazać sprawę do decyzji cesarza.

44

RAKP 15 / 629

13 XI 1827. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu otrzymaną z Petersburga wraz z odesłanym do opinii Rady Administracyjnej memo-riałem Karola Dallberga, posiadacza dwóch kapitałów ulokowanych na dobrach po-jezuickich Rylsk Wielki, o utrzymanie hipoteki tychże dóbr, przez Radę Stanu uznaną za niebyłą. Rada skierowała sprawę do rozpatrzenia właściwej komisji rządowej.

45

RAKP 16 / 4

3 I 1828. Cesarz zgodził się na umorzenie 28501 zł. 3 gr. zaległego czynszu należnego od śp. Onufrego Popiela, posiadacza dóbr pojezuickich Grzegorzewice.

46

RAKP 16 / 17-18

8 I 1828. Rada Administracyjna poleciła odesłać, do zaopiniowania przez KRS, raport KRWRiOP obejmujący przedstawienie warunków przedugodowych z Aleksandrem Pruszakiem, posiadaczem wieczystym dóbr pojezuickich Białołęka47, w sprawie jego pretensji kierowanych do funduszu edukacyjnego.

45 Kobyłka w obw. stanisławowskim, woj. mazowieckim; wieś ofiarowana jezuitom warszawskim przez Marcina Załuskiego, należała do nich od 1753 lub 1755 do 1773 r.; w 1774 r. sejm ofiarował dobra Kobyłka wojewodzie gnieźnieńskiemu księciu Augustowi Sułkowskiemu.

46 Grzegorzowice (Grzegorzewice) w obw. opatowskim, woj. sandomierskim.

47 Białołęka (Albumpratum) w obw. warszawskim, woj. mazowieckim; dobra podarował jezuitom war-szawskim król Jan Kazimierz, według różnych źródeł w 1666, 1667 lub 1668 r.


47

RAKP 16 / 88-89

26 II 1828. Rada Administracyjna, po zapoznaniu się z opinią KRS w sprawie raportu KRWRiOP, zadecydowała o wyznaczeniu deputacji, pod prezydencją ministra przy-chodów i skarbu, złożonej z przedstawicieli komisji rządowych (bez KRW) i proku-ratora generalnego, która zbada sprawę i złoży Radzie ostateczną opinię, jaką sumę miałby otrzymać Aleksander Pruszak, posiadacz dóbr pojezuickich Białołęka, gdyby zrezygnował z procesu w sprawie pretensji do funduszu edukacyjnego.

48

RAKP 16 / 114

18 III 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna upoważniła Komisję Centralną Likwidacyjną do rozpatrzenia, mimo przeterminowania, pretensji fundu-szu edukacyjnego o różne dostawy z dóbr pojezuickich Zielenie48 od XI 1812 r. do 1 I 1817 r., w kwocie 1910 zł. 16 gr.

49

RAKP 16 / 146-147

10 IV 1828. Minister przychodów i skarbu złożył Radzie Administracyjnej sprawo-zdanie z prac deputacji powołanej do wydania opinii, w jakiej wysokości mogłoby zostać przyznane wynagrodzenie dla Aleksandra Pruszaka, wieczystego dzierżawcy dóbr pojezuickich Białołęka, gdyby nie doszło do rozprawy sądowej. Zdaniem depu-tacji projektowana przez KRWRiOP ugoda z Pruszakiem „szkodliwszą byłaby nad naj-szkodliwszy wypadek procesu”. Wyrok Ogólnego Zgromadzenia Rady Stanu przyznał Pruszakowi prawo do wynagrodzenia, ale ustalenie sumy pozostawił do określenia sądowi pierwszej instancji. Pruszak musi szczegółowo udokumentować swoje pre-tensje, tak więc zakończenie sprawy ma nastąpić na drodze sądowej. Fundusz eduka-cyjny nie powinien też pozwolić na dalszą, tymczasową, zwłokę w regulowaniu przez Pruszaka czynszu wieczysto-dzierżawnego.

50

RAKP 16 / 284-285

1 VII 1828. Minister wyznań przedstawił opinię w sprawie memoriału Wincentego Jordana, uprzywilejowanego, po rezygnacji Józefa Jordana, posiadacza dóbr po-jezuickich Więcławice49 i części wsi Woli Więcławickiej50, w którym prosił o przesu-nięcie jeszcze o rok terminu wystawienia ewikcji pro non desolando, która była na niego zapisana na dobrach Jaronowice51, ale po nowej regulacji hipotek ziemskich

48 Zielenie – nazwa niezidentyfikowana, być może chodzi o Zielenice.

49 Więcławice w obw. miechowskim, woj. krakowskim; dobra, nadane jezuitom w XVII w., należały do uposażenia jezuitów krakowskich (misji w Jordanowie).

50 Wola Więcławicka w obw. miechowskim, woj. krakowskim.

51 Jaronowice w obw. kieleckim, woj. krakowskim.


okazała się niedostateczną. Rada Administracyjna wyraziła zgodę, mając na uwa-dze ulepszenia, jakie proszący wprowadził w dzierżawionych dobrach i regularność uiszczania wszelkich opłat, co daje gwarancję, że fundusz edukacyjny nie poniesie straty z braku ewikcji.

51

RAKP 16 / 333-334

22 VII 1828. Minister wyznań wniósł, a Rada Administracyjna postanowiła przesłać do decyzji cesarza sprawę zamierzonej sprzedaży „części pojezuickich”, położonych pośród dóbr szlacheckich: Rzymiec, Wymysłów52, Świejki Wielkie i Małe.

52

RAKP 16 / 355-356

5 VIII 1828. Minister wyznań przedstawił wyjaśnienia w sprawie prośby [Michała] Szwarczewskiego, posiadacza dóbr pojezuickich Nowodwór53, o wstrzymanie grożą-cej mu eksmisji i przedłużenie terminu uregulowania zaległych opłat na rzecz fundu-szu edukacyjnego. Rada Administracyjna, w oparciu o opinię KRWRiOP, przychyliła się do prośby i zobowiązała KRWRiOP do użycia środków, by ułatwić proszącemu spłatę zadłużenia.

53

RAKP 16 / 368-369

12 VIII 1828. Na wniosek ministra przychodów i skarbu Rada Administracyjna posta-nowiła, by procent od sumy 40000 zł., lokowanej na dobrach Czarkowo i Szczytniki54, pierwotnie przeznaczony dla jezuitów krakowskich, został wykreślony z etatu skar-bowego, ponieważ jest już umieszczony w etacie edukacyjnym, do którego faktycz-nie należy.

54

RAKP 16 / 396

2 IX 1828. Rada Administracyjna, po zapoznaniu się z raportem KRWRiOP z 14 VIII 1828 r. zawierającym powody, dla których senator kasztelan [Dawid] Oebschelwitz, wieczysty posiadacz dóbr pojezuickich Zielenice, prosił o przedłużenie do 1 VII 1829 r. terminu wystawienia na rzecz funduszu edukacyjnego ewikcji pro non desolando, przychyliła się do wniesionej prośby.

52 Wymysłów w obw. rawskim, woj. mazowieckim.

53 Nowodwór (Nowydwór) w obw. łukowskim, woj. podlaskim; dobra należały do uposażenia jezuitów krakowskich z nadania Wojciecha Męcińskiego w 1624 r.

54 Czarkowo i Szczytniki – zapewne chodzi o dobra Czarkowy i Szczytniki w obw. miechowskim, woj. krakowskim.


55

RAKP 16 / 440-441

7 X 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Wincentemu Topór Matuszewskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Kobył-ka z przyległościami w woj. mazowieckim, pod warunkiem wnoszenia do kasy fun-duszu edukacyjnego rocznego czynszu 6747 zł. 23 gr., złożenia ewikcji w wysokości 44985 zł. 3½ gr. i dopełnienia innych warunków zawartych w przywileju.

56

RAKP 16 / 482

13 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Tekli z Piekar-skich Lipskiej list przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Liszków55 z przyległościami, pod warunkiem wnoszenia do kasy funduszu edukacyjnego rocz-nego czynszu w wysokości 4954 zł. 7 gr., złożenia ewikcji i dopełnienia innych warun-ków wskazanych w liście przywilejowym.

57

RAKP 16 / 502

25 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Ignace-mu Witosławskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Chodel w obw. lubelskim, pod warunkiem wnoszenia do kasy funduszu edukacyjnego rocznego czynszu 11173 zł. 23 gr. i złożenia ewikcji w wysokości 75933 zł. 10 gr.

58

RAKP 16 / 502

25 XI 1828. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna postanowiła wydać Antoniemu Maciejowskiemu przywilej wieczystego posiadania dóbr pojezuickich Nowodwór w obw. łukowskim, za opłatą czynszu rocznego 10300 zł. i pod warun-kiem złożenia w ciągu roku ewikcji w sumie 68666 zł. 20 gr. Maciejowski przyjął na siebie obowiązek uregulowania wszelkich zaległości przypadających od dotychcza-sowego posiadacza tych dóbr Michała Szwarczewskiego, w związku z czym prosił o zwolnienie z obowiązku „wystawiania oddzielnej na te zaległości kaucji” i o rozło-żenie spłaty zaległości na raty, spłacane obok bieżących należności przez 6 lat. Rada Administracyjna zaakceptowała przedstawione warunki.

55 Liszków – nazwa niezidentyfikowana, prawdopodobnie chodzi o Lisków w obw. kaliskim, woj. kali-skim, dobra należące do uposażenia kolegium jezuickiego w Kaliszu z nadania prymasa Stanisława Karn-kowskiego w 1582 r.


59

RAKP 16 / 543

23 XII 1828. Rada Administracyjna postanowiła przesłać do właściwej komisji rządo-wej zgodę cesarza na sprzedanie Adamowi Sułowskiemu za sumę 24000 zł. realno-ści pojezuickich, znajdujących się pośród jego dóbr prywatnych – Rzymiec, Szwejki i Wymysłów.

60

RAKP 16 / 544-545

23 XII 1828. Minister wyznań przedstawił opinię odnośnie prośby [Kazimierza] Bogat-ko, wieczystego posiadacza dóbr pojezuickich Wola Naropińska i Radwanka, o zgodę na odstąpienie służących mu praw na rzecz pani Walewskiej. Rada Administracyjna zadecydowała, że wydanie konsensu na odstąpienie dóbr ma być wstrzymane do czasu ostatecznego wyroku w sprawie wniesionej do Sądu Administracyjnego o po-siadanie tych dóbr między panem Bogatko i hr. [Stanisławem] Ostrowskim.

61

RAKP 17 / 179

23 IV 1829. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu wzywającą do złożenia wyjaśnień w sprawie załączonego memoriału hr. [Aleksandra] Unruha, byłego posiadacza dóbr pojezuickich Kobyłka, który zwrócił się o uznanie za spłaconą ciążącej na nim zaległości od 1 XI 1807 do 1 V 1811 r., poprzez wpłatę 4278 zł. dokonaną w 1818 r. przez ówczesnego dzierżawcę tych dóbr pana Bronikow-skiego. Rada skierowała sprawę do właściwej komisji rządowej.

62

RAKP 17 / 426

1 IX 1829. Minister wyznań złożył wyjaśnienia w sprawie [Antoniego] Maciejowskie-go, referenta w biurze Rady Stanu, posiadacza dóbr pojezuickich Nowydwór, który zwrócił się do cesarza o umorzenie zaległości skarbowej 22868 zł. powstałej w trakcie dzierżawy dóbr przez jego poprzednika, a którą wcześniej zobowiązał się uregulo-wać. Rada Administracyjna zażądała od komisji rządowej „dokładniejszego i katego-rycznego wyjaśnienia powodów, na których pan Maciejowski swoje żądanie opiera” oraz wykazania, jaka część zaległej sumy została spłacona.

63

RAKP 17 / 473

22 IX 1829. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna zatwierdziła układ urzędowy z 10 VI 1829 r., dotyczący odstąpienia sukcesorom Teodora Dębowskiego dóbr pojezuickich Stempocice z przyległościami Lipówka w woj. krakowskim, zgod-nie z upoważnieniem od namiestnika danym 25 V 1826 r.


64

RAKP 17 / 499-500

6 X 1829. Rada Administracyjna, na podstawie opinii KRWRiOP i Prokuratorii General-nej, upoważniła Prokuratorię do zaniechania dalszych czynności i reponowanie akt sprawy 32 grzywien srebra, „które z kościoła pojezuickiego w Sandomierzu w czasie wojny r. 1809 zabrane być miały”.

65

RAKP 17 / 636

15 XII 1829. Rada Administracyjna, na podstawie opinii KRWRiOP i Prokuratorii Ge-neralnej, upoważniła Prokuratorię do zaniechania dalszych czynności i reponowanie akt sprawy o sumę 500 zł. należną od Arona Lewkowicza niegdyś księżom jezuitom lubelskim i z posesji w Lublinie pod nr 458 „dochodzić się mianą”.

66

RAKP 17 / 637

15 XII 1829. Raport KRWRiOP dotyczący prośby [Antoniego] Maciejowskiego, referenta w biurze Rady Stanu i posiadacza dóbr pojezuickich Nowydwór, o uwolnienie go od obowiązku uregulowania zaległości po poprzednim dzierżawcy w wysokości 22868 zł. 28 gr., którą zobowiązał się spłacić. Rada Administracyjna, zgodnie z opinią komisji rzą-dowej, postanowiła przesłać cesarzowi prośbę Maciejowskiego z pozytywną opinią.

67

RAKP 17 / 674

29 XII 1829. Rada Administracyjna upoważniła KRWRiOP do zawarcia ugody wstępnej z Aleksandrem Pruszakiem, wieczystym dzierżawcą dóbr pojezuickich Białołęka, na określonych w protokole warunkach. Spór jego z funduszem edukacyjnym miał się zakończyć rozprawą sądową, ale dzięki pośrednictwu ministra przychodów i skarbu doprowadzono do kompromisu.

68

RAKP 18 / 29

12 I 1830. Zgodnie z raportem KRWRiOP Rada Administracyjna upoważniła ją do wieczystego wydzierżawienia „z wolnej ręki” p. Antoniemu Suchodolskiemu czę-ści pojezuickiej wsi Lachowo w obw. augustowskim, za opłatą rocznego czynszu 2549 zł. 9 gr.

69

RAKP 18 / 122

23 II 1830. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna postanowiła wydać list przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr pojezuickich Wólka-Przekory w obw. puł-tuskim Stanisławowi Ratyńskiemu, synowi dotychczasowej uprzywilejowanej wieczy-stej posiadaczki Michaliny z Okraszewskich Ratyńskiej, pod warunkiem wpłaty do kasy


funduszu edukacyjnego 1111 zł. 4 gr. rocznie i wypełnienia innych zobowiązań zapisa-nych w liście przywilejowym.

70

RAKP 18 / 199

30 III 1830. Rada Administracyjna zatwierdziła, przedłożony przez ministra wyznań, układ zawarty w imieniu funduszu edukacyjnego z Aleksandrem Pruszakiem, wie-czystym posiadaczem dóbr pojezuickich Białołęka, uznający wzajemnie pretensje wynikłe z dzierżawy dóbr.

71

RAKP 18 / 205

30 III 1830. Na wniosek KRPiS Rada Administracyjna postanowiła wykreślić z etatu skarbowego sumę 6000 zł., zapisaną w 1725 r. dla księży jezuitów krakowskich na dobrach Kobylniki56 w woj. krakowskim, ponieważ suma ta, wyrokiem Trybunału Lu-belskiego z 1757 r. zmniejszona o połowę, została spłacona temu zgromadzeniu.

72

RAKP 18 / 377

4 VI 1830. Rada Administracyjna zapoznała się z odezwą ministra sekretarza stanu z 13 / 25 V 1830 r., w której informował, że cesarz rozpatrzył suplikę pana Maciejow-skiego, dzierżawcy dóbr pojezuickich Nowodwór, i zezwolił na umorzenie zaległości w wysokości 22868 zł. 28 g. pochodzącej z czasów dzierżawy tych dóbr przez [Micha-ła] Szwarczewskiego, którą Maciejowski zobowiązał się spłacić.

73

RAKP 19 / 627

20 VII 1830. Na wniosek ministra wyznań Rada Administracyjna wydała Rozalii z Trzciń-skich Walewskiej list przywilejowy na wieczyste posiadanie dóbr poje zuickich Bogu-szyce, pod warunkiem wnoszenia opłaty rocznego czynszu 1550 zł. do kasy funduszu edukacyjnego i wypełnienia innych zobowiązań zapisanych w liście przywilejowym.

74

RAKP 19 / 635

20 VII 1830. Rada Administracyjna, na wniosek ministra przychodów i skarbu, upo-ważniła KRPiS do usunięcia z etatów skarbowych kasy obwodowej kieleckiej 12000 zł. wraz z prowizją 600 zł. jako należnej funduszowi edukacyjnemu. Kapitał składał się z dwóch sum – 8000 zł. i 4000 zł., lokowanych w latach 1756 i 1663 na dobrach Krze-lów57 dla jezuitów krakowskich, które to sumy „na rzecz tychże jeszcze za czasów Rze-czypospolitej Polskiej spłacone zostały”.

56 Kobylniki – może chodzić o Kobylniki w obw. miechowskim lub stopnickim.

57 Krzelów w obw. kieleckim, woj. krakowskim.



Małgorzata KOŚKAArchiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie

Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiegoz protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego

w latach 1815–1830

Streszczenie

Rada Administracyjna Królestwa Polskiego, złożona z ministrów i osób wskazanych przez cesarza, była organem doradczym namiestnika Królestwa Polskiego, a od połowy 1826 r. do wybuchu powstania listopadowego, kiedy namiestnik nie był powołany, zbiorowo wypełniała jego funkcje. Do jej kompetencji należało wykonywanie po-stanowień królewskich (cesarskich) i rozstrzyganie w sprawach przekraczających kompetencje poszczególnych ministrów. Pod obrady Rady Administracyjnej trafiały również sprawy dotyczące zagospodarowania, głównie dzierżawy, majątków po skasowanym w 1772 r. zakonie jezuitów.

W latach 50. XX w. w Archiwum Głównym Akt Dawnych rozpoczęto sumaryzację ocalałych z wojny tomów pro-tokołów posiedzeń Rady. Po opracowaniu sumariusza dla lat 1815–1830 prace zostały zawieszone. W wydanym drukiem tomie pierwszym, w dziale Pojezuickie dobra i sumy, znajdują się regesty 24 wpisów. W pozostałych trzech tomach odnaleziono jeszcze 50 wpisów dotyczących tej tematyki, rozproszonych w innych działach su-mariusza. Niepełne i niedokładne niekiedy wpisy zostały zweryfikowane z aktami, uzupełnione i ponownie zredagowane. Publikowane wpisy dotyczą spraw zawartych w tomach 1–19 protokołów posiedzeń Rady Ad-ministracyjnej Królestwa Polskiego.

Słowa kluczowe

sumariusz, jezuici, zakon, majątek pojezuicki, Rada Administracyjna, Królestwo Polskie, Archiwum Główne Akt Dawnych



Małgorzata KOŚKACentral Archives of Historical Records in Warsaw

Summarium of entries concerning the former Jesuit propertyfrom the minutes of the Administrative Council of the Kingdom of Poland

meetings in 1815–1830

Summary

The Administrative Council of the Kingdom of Poland, composed of ministers and members appointed by the emperor, was an advisory body of the governor of the Kingdom of Poland, and from mid-1826 until the out-break of the November Uprising, when the governor was not appointed, the council collectively took over his duties. Among his responsibilities was the execution of royal (imperial) orders and settling matters which were beyond the authority of individual ministers. The Administrative Council also debated matters regarding the management, lease in particular, of the estates of the Jesuit order.

In the 1950’s, the Central Archives of Historical Records in Warsaw began work on a summarium of the volumes of minutes from the Council’s meetings which have survived the war. After the summarium for the period be-tween 1815 and 1830 had been drawn up, the work was suspended. In the first volume, published in print, the Former Jesuit estate and sums section comprises regesta of 24 entries. In the three remaining volumes, another 50 entries regarding these issues have been found, dispersed throughout other sections of the summarium. Incomplete and – sometimes – inaccurate entries have been verified using relevant records, completed and re-edited. The published entries concern the cases contained in volumes 1–19 of the minutes of the AdministrativeCouncil of the Kingdom of Poland’s meetings.

Keywords

summarium, Jesuits, religious order, the former Jesuit property, Administrative Council, Kingdom of Poland, Central Archives of Historical Records


Anna ROGOWSKAArchiwum Państwowe w Kielcach

Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowiew świetle szacunków szczegółowychDyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie*

Dzieje kompleksu zabudowań jędrzejowskiego opactwa cystersów były niejedno-krotnie przedmiotem zainteresowania historyków1. Ich początek sięga XII w., kiedy to do Brzeźnicy przybyli zakonnicy z francuskiego Morimond, sprowadzeni w 1140 r. przez braci Jana i Klemensa h. Świeboda, czyli Gryf2. Opactwo jędrzejowskie było 21. filią opactwa morymondzkiego, a ze względu na jego ważność nazywano je Małym Morymondem3.

Przedmiotem niniejszych rozważań i prezentowanych źródeł będą jednak lata póź-niejsze. Stulecia XVIII i XIX przyniosły wydarzenia, które piętnem odcisnęły się na lo-sach opactwa i przyczyniły do rozpoczęcia procesu stopniowego wyniszczenia jego zabudowań.

Kasatę opactwa przeprowadzono w 1819 r.4 Zabudowania klasztorne, których doty-czą przytaczane niżej dokumenty, mimo zniszczeń spowodowanych przez pożary


1 Por. J. DOBOSZ, L. WETESKO, Jędrzejów, [w:] A. M. WYRWA, J. STRZELCZYK, K. KACZMAREK, Monasticon Cisterciense Poloniae, t. 2: Katalog męskich klasztorów cysterskich na ziemiach polskich i dawnej Rzeczypospolitej, Poznań 1999, s. 90–96; W. BUKOWSKI, Fundacja i pierwotne uposażenie klasztoru cystersów w Jędrzejowie, [b.m.w.] 1985 (mps w zbiorach Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej w Kielcach); D. OLSZEWSKI (red.), Cystersi w Pol-sce. W 850-lecie fundacji opactwa jędrzejowskiego, Kielce 1990; K. ŚLUSAREK (red.), Cystersi w Jędrzejowie. Rola klasztoru w społeczności lokalnej. Materiały z konferencji „Cystersi w życiu i społeczności lokalnej” Jędrzejów 5 IX 1998, Jędrzejów 1999; B. KWIATKOWSKA-KOPKA, Klasztor cystersów w Jędrzejowie, Jędrzejów-Nowy Sącz 2006; K. ŚLUSAREK (red.), Cystersi – Jędrzejów – Ziemia Jędrzejowska: wspólne dziedzictwo. Praca zbiorowa (Bi-blioteka Jędrzejowska, 1), Kraków-Jędrzejów 2006.

2 Szczegółowe dane i analiza źródeł w: J. DOBOSZ, Proces fundacyjny i pierwotne uposażenie opactwa cy-stersów w Jędrzejowie, [w:] D. OLSZEWSKI (red.), Cystersi w Polsce, s. 40–79.

3 B. KWIATKOWSKA-KOPKA, Klasztor cystersów, s. 9.

4 P. P. GACH, Opactwo jędrzejowskie w dobie kasat zakonnych (koniec XVIII i XIX w.), [w:] D. OLSZEWSKI (red.), Cystersi w Polsce, s. 114–115.

352 Anna ROGOWSKA

w latach 1725 i 18005, znajdowały się w nie najgorszym stanie6. W momencie kasaty w klasztorze przebywało 18 zakonników, pięciu zaś rezydowało w parafiach7. Mnichom pozwolono pozostać w opactwie, oddając pod ich tymczasowy dozór wszystkie do-bra, fundusze, zabudowania i ruchomości8. W kolejnych latach wspólnota kurczyła się. W 1825 r. w opactwie przebywało jeszcze sześciu zakonników, w latach 1839–1850 ich liczba zmalała do dwóch9. Do 1855 r. mieszkał tu ostatni z cystersów jędrzejowskich,

5 J. U. NIEMCEWICZ, Podróże historyczne po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbyte, Peters-burg-Paryż 1858, s. 29.

6 Świadczą o tym szczegółowe opisy zabudowań opactwa cysterskiego w Jędrzejowie sporządzone podczas objęcia ich okupacją, przechowywane w zespole Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskie-go w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie; obszerne ich fragmenty prezentuje i omawia w wy-żej cytowanym artykule P. P. GACH, Opactwo jędrzejowskie, s. 109–112.

7 Ibidem, s. 117.

8 Ibidem, s. 116.

9 Archiwum Diecezjalne w Kielcach, Akta zakonne Cystersów w Jędrzejowie z lat 1813–1857, sygn. OK-35/2 (listy duchowieństwa zakonnego w dekanacie jędrzejowskim wymieniają imiennie w 1836 r. sześciu zakonników, w 1841 – czterech, 1844 – trzech, 1845 i 1847 – dwóch), por. s. 64, 105, 146, 181–182, 215, 246–247, 251–252, 268.

Ryc. 1. Jędrzejów, kompleks pocysterski, w głębi po lewej widoczny nieistniejący już dziś budynekwzniesiony z inicjatywy opata Jana Ziemnickiego w XVIII w., opisany w szacunku szczegółowym

jako dom przeznaczony na mieszkanie dla księży cystersów. Fotografia lotnicza z lat 30. XX w.,Instytut Sztuki PAN

Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowie 353

Ryc. 2. Jędrzejów, kościół pocysterski, nawa boczna. Fot. F. SOBOTA, 1933, Muzeum im. Przypkowskichw Jędrzejowie, nr inw. MPJ/SH/169

354 Anna ROGOWSKA

o. Wilhelm Ulawski10. Jeszcze za jego życia opactwo odwiedzał krakowski historyk An-toni Helcel, który prowadził badania nad odkrytym w opactwie nagrobkiem kasztela-na krakowskiego Pakosława. Wyniki swoich badań wraz z próbą odtworzenia dziejów klasztoru i opisem jego zabudowań opublikował w 1852 r., podkreślając ich piękno i wartość oraz postulując ich zabezpieczenie11. W 1856 r. osiedlili się tu na krótko fran-ciszkanie reformaci, jednak ich klasztor skasowano w 1870 r.12

Z akt Komisji Województwa Krakowskiego dowiadujemy się o trudnościach, jakie stały na przeszkodzie planowanemu na początku lat 30. XIX w. remontowi kościo-ła, gmachów klasztornych i otaczającego je muru. Ówczesny przełożony tutejszej wspólnoty zakonnej, ks. Kilian Pędowski, pisał w kwietniu 1831 r.:

w wielu miejscach potrzeba najśpieszniejszego zapobieżenia, a to jeżeli wkrótce nie nastąpi, zamieszkali tak dla wilgoci z której doznają uszczerbku na zdrowiu, jako uniknięcia utraty życia z walących się murów, usuną się z miejsca tego, a owa ozdoba kraju, ów pomnik starożytności zamieni się w kupę gruzów13.

Do remontu kościoła doszło w 1841 r., nie został on jednak dokończony, co przyczy-niło się do dewastacji obiektu. W protokole wizytacji z 1850 r. czytamy:

Po zrewidowaniu tak kościoła, jako i jego zabudowań [opactwa], znaleziono stan niedostateczny, gdyż przez brak rynien sklepienie zacieka i z tynku opada, zwłaszcza nad wielkim ołtarzem. Brak przedsiębitki w zakrystii. Dzwonnica nie zaopatrzona okiennicami. Mury cmentarza porujnowane14.

***Prezentowane poniżej dokumenty zostały wytworzone w 1848 r. przez Dyrekcję Ubez-pieczeń w Warszawie, działającą w latach 1843–1866 na terenie Królestwa Polskiego. Ustawy z 7 (19) VIII 1843 i 5 (17) IV 1844 r. nakładały obowiązek ubezpieczenia wszyst-kich nieruchomości od ognia, a władze terenowe zobowiązane zostały do ścisłej współ-pracy z Dyrekcją Ubezpieczeń15. W związku z przeniesieniem w 1866 r. kompetencji dyrekcji na wydziały ubezpieczeń w rządach gubernialnych i zarządach powiatowych jej dokumentacja w części dotyczącej powiatów kieleckiego, miechowskiego, olkuskie-go i stopnickiego została przekazana w 1867 r. Rządowi Gubernialnemu Kieleckiemu16, skąd wraz z dokumentacją rządu trafiła do Archiwum Państwowego w Kielcach.

10 Ibidem, s. 309–310.

11 A. Z. HELCEL, O klasztorze jędrzejowskim i będącym tam nagrobku Pakosława kasztelana krakowskiego, Kraków 1852 [odbitka z: „Rocznik Towarzystwa Naukowego Krakowskiego. Oddział Sztuk i Archeologii”, 1, 1852, 2], s. 1–6.

12 D. OLSZEWSKI, Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie w XIX i XX wieku, [w:] W. KOWALSKI, D. OLSZEWSKI, Parafia Trójcy Świętej w Jędrzejowie na tle dekanatu. Zarys dziejów, Kielce 2003, s. 322–324.

13 Archiwum Państwowe w Kielcach (dalej: AP Kielce), Rząd Gubernialny Radomski (dalej: RGR), sygn. 5816, s. 17 i n.

14 D. OLSZEWSKI, Parafia Trójcy Świętej, s. 323.

15 Dziennik Praw Królestwa Polskiego, t. 31, nr 102, s. 293–299.

16 Katalog rysunków architektonicznych z akt Dyrekcji Ubezpieczeń w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Kielcach, oprac. A. PENKALLA, J. SZCZEPAŃSKI (Biblioteka Muzealnictwa i Ochrony Zabytków, Seria A, 16), War-szawa 1993, s. 5–6.


Ryc. 3. Teczka zawierająca dokumenty ubezpieczenia i szacunki szczegółowe zabudowańopactwa cystersów w Jędrzejowie, AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie,

sygn. 234. Fot. K. KALETA

356 Anna ROGOWSKA

Ryc. 4. Wykaz Ubezpieczenia Zabudowań byłego opactwa Cystersów w Jędrzejowie,karta tytułowa, AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 5. Fot. K. KALETA


Akta są załącznikami do korespondencji prowadzonej z Rządem Gubernialnym Radomskim, dotyczącej przesłania i zatwierdzenia kompletu dokumentów po-trzebnych do ubezpieczenia budynków. Na poszyt składają się, prócz pism prze-wodnich, Wykazy ubezpieczenia, w których podano zbiorczy spis ogółu zabudowań z podziałem na cztery klasy zależnie od stopnia niebezpieczeństwa pożaru (klasa I – budowle murowane, kryte dachówką i blachą, klasa II – murowane, kryte gon-tem lub dachówką, klasa III – zabudowania drewniane pod gontem lub murowane kryte słomą, klasa IV – drewniane budynki kryte słomą), a także wysokość ubezpie-czenia. Do budowli o najwyższej wartości, ponad 450 rubli srebrem17, dołączono szacunki szczegółowe sporządzone przez delegowanego Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie, Niveta. Dotyczą one czterech zabudowań wsi Podklasztorze, miano-wicie: kościoła i zabudowań dawnego opactwa cysterskiego (obejmujących dom mieszkalny dla zakonników) oraz budynków mieszczących Urząd Leśny i austerię z zajazdem. Mimo że brak w nich innych niż techniczne informacji o wyglądzie wystroju i wyposażenia kościoła, szczegółów wyglądu polichromii, konfesjonałów, rzeźbionych stall czy szczególnie cennych jędrzejowskich organów, stanowią bar-dzo ciekawe źródło wiedzy o stanie zachowania i konstrukcji opisywanych budow-li. Integralną częścią szacunków szczegółowych, zawierających bardzo dokładne wykazy wszystkich części składowych budynków, wraz z ich wyceną, są odręcznie wykonane plany szacowanych budowli18.

Cztery wykazy szczegółowe starano się przenieść do wersji drukowanej na zasa-dach określonych w instrukcjach wydawniczych dla dokumentów pochodzących z pierwszej połowy XIX w.19, zachowano przy tym oryginalny, bardzo przejrzysty, tabelaryczny układ zawartych w dokumentach danych. Każdy z szacunków opa-trzono krótkim regestem zawartości obszernego nagłówka, będącego częścią druku urzędowego służącego do sporządzania szacunków szczegółowych, część szczegółowych danych dotyczących znaków pism umieszczono w przypisie. Apa-rat naukowy w postaci przypisów odnosi się do podstawowych informacji o cha-rakterze edytorskim. Miejsca licznych przekreśleń i poprawek, poczynionych podczas sprawdzania poprawności obliczeń, oznaczono przypisami, w których podano pierwotnie wpisane i przekreślone później wartości. Opuszczenia doko-nane w tekście oryginału odnoszą się do stałych, bardzo obszernych elementów druków, na których sporządzano szacunki, zawierające dane o cenach materiałów budowlanych i usług obowiązujących w okolicy szacowanych budowli – w przy-padku pierwszego szacunku przeniesiono je do przypisu, a w kolejnych opusz-czono, odsyłając czytelnika do przypisu zawierającego całość opuszczonego tekstu. Z troski o przejrzystość tabeli nie oznaczono także bardzo licznych pod-

17 Ibidem.

18 AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 27, 47, 55, 65.

19 K. LEPSZY (red.), Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do połowy XIX w., Warszawa 1953; I. IHNATOWICZ, Projekt instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i początku XX wieku, „Studia Źródłoznawcze”, 7, 1962, s. 99–124.

358 Anna ROGOWSKA

kreśleń, zaznaczeń, kontrolnych obliczeń na marginesie dokonywanych w trakcie sprawdzania. Nie mają one znaczenia tym bardziej, że prawidłowe dane podano w miejsce przekreślonych, a podkreślona czy w jakikolwiek sposób zaznaczona jest znakomita część tekstu w tabeli i praktycznie większość wyrazów trzeba by-łoby opatrzyć przypisem. Z tej samej przyczyny zrezygnowano z oznaczania war-tości „z” i „do przeniesienia” umieszczonych na każdej stronie tabeli. Bardzo nie-konsekwentnie stosowane w oryginale skróty odnoszące się do wyrażania miar i nazw walut rozwinięto. Miarami używanymi do obliczeń są stosowane w Króle-stwie Polskim w okresie 1819–1849 cal nowopolski, liczący 0,024 m, oraz łokieć

Ryc. 5. Plan Kościoła Suprymowanego XX Cystersów..., AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie,sygn. 234, s. 27. Fot. K. KALETA


nowopolski, odpowiadający długości 57,6 cm20. Łokieć pojawia się w dokumen-cie także jako miara powierzchni – łokieć kwadratowy – i objętości – łokieć ku-biczny (sześcienny). Wszystkie wartości pieniężne podane są w obowiązującym ówcześnie rublu srebrnym. Zamieszczony na końcu słowniczek rozwiązuje facho-we, w wielu wypadkach archaiczne terminy określające poszczególne elementy konstrukcji lub wyposażenia budynków.

20 D. FENNA, Jednostki miar. Leksykon, Warszawa 2004, s. 160, 172.

Ryc. 6. Plan domu przeznaczonego na mieszkanie XX Cystersów..., AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeńw Warszawie, sygn. 234, s. 55. Fot. K. KALETA

360 Anna ROGOWSKA

Ryc. 7. Szacunek szczegółowy zabudowań biura i mieszkania nadleśnegoznajdujących się na terenie byłego opactwa cystersów w Jędrzejowie, strona 1,

AP Kielce, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 47. Fot. K. KALETA


Ryc. 8. Szacunek szczegółowy zabudowań austerii z zajazdem znajdującej sięna terenie byłego opactwa cystersów w Jędrzejowie – strona 1, AP Kielce,

Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie, sygn. 234, s. 65. Fot. K. KALETA

362 Anna ROGOWSKA

Słowniczek21

belka – drewno tarte lub ociosane na cztery strony, o dużym przekroju, używane w poziomym położeniu

buksztel – inaczej krążyna, pomocnicze rusztowanie drewniane podpierające skle-pienia i łuki w czasie ich budowy

dach mansardowy – dach, którego części górna i dolna znajdują się pod różnym ką-tem, czyli górna jest mocniej pochyła, podczas gdy dolna jest bardziej zbliżona do pionu, co ułatwia stworzenie na poddaszu dodatkowego pomieszczenia użytkowego

dach pulpitowy – dach jednospadowy

dranica – deska wyrobiona ręcznie z drewna iglastego, łupana promieniowo, prze-znaczona do pokrywania dachów

gont – element krycia dachu w postaci deszczułki, wyrabiany ręcznie przez promie-niste rozklinowanie pnia drzewa iglastego, wyżłobienie rowka na grubszej krawędzi i wygładzenie powierzchni

gzyms – element architektoniczny w formie poziomego, zwykle profilowanego, wy-stępującego poza lico muru pasa pojedynczego lub złożonego o krawędziach prze-biegających w płaszczyźnie do ściany

jętka – (niem. Kehlbalken) sztuka drewna średniej grubości, pojedynczy poziomy ele-ment wiązara dachowego łączący krokwie i spełniający na poddaszach mieszkalnych funkcję belki stropowej

kopa – 60 sztuk

korzec – jednostka miary objętości ciał sypkich odpowiadająca 128 l

krokiew – pochyły element więźby dachowej niosący pokrycie

krzyż św. Andrzeja – inaczej krzyżownica, dwa jednakowe zastrzały krzyżujące się symetrycznie

legar – drewno tarte oparte na podmurówce lub stropie, niosące podłogę

murłata – sztuka drewna średniej grubości, którą kładzie się wzdłuż muru na jego wierzchu, służąca do oparcia na niej końców belek w celu przeniesienia obciążenia z więźby dachowej na ściany

podciąg – element konstrukcyjny w postaci belki znacznych rozmiarów, stanowiący podporę dla innych – belek, ścian lub słupów, stosowany najczęściej w konstrukcjach stropowych

21 W słowniczku wyjaśniono typowo techniczne, często archaiczne pojęcia używane w prezentowanych poniżej szacunkach szczegółowych; opracowano na podstawie: T. ŻEBRAWSKI, Słownik wyrazów technicznych tyczących się budownictwa, Kraków 1883; S. CZERNIA (red.), Encyklopedyczny słownik techniczny, Warszawa 1967; S. KOZAKIEWICZ (red.), Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 1996; I. TŁOCZEK, Polskie bu-downictwo drewniane, Wrocław 1980; K. KRAJEWSKI, Mała encyklopedia architektury i wnętrz, Wrocław 1974; W. KOPALIŃSKI, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1989.


podsiębitka – deskowanie stropu przybite do spodu belek, utrzymane w natural-nej fakturze drewna, przygotowane jako tło malarskiej dekoracji lub do wapiennej zaprawy

pomost – element konstrukcji w postaci płaskiej powierzchni np. z desek, służący do celów komunikacyjnych, w rusztowaniach zastępuje schody

przęsło – pionowy, zasadniczy składnik podziału ściany (zawarty między filarami, ko-lumnami) lub sklepienia wyodrębnionego przez gurty czy wykształcone z nich żebra, również przestrzenny składnik wnętrza budynku ograniczony przez długość przęsła ściany i rozpiętość kryjącego je przęsła sklepiennego

rama – zespół elementów konstrukcji, najczęściej belek i słupów, w którym nastę-puje współdziałanie elementów składowych tego zespołu w przenoszeniu różnego rodzaju obciążeń

rozpora – inaczej rygiel, element występujący między słupami ramy jako pozioma, pochyła lub załamana jej część

rygiel – cienka sztuka drewna wpuszczona poziomo w słupy, przybija się do niej pio-nowo deski lub łaty w ścianie

sklepienie żaglowe – sklepienie o podwójnej krzywiźnie, przykrywające przestrzeń między ścianami o rzucie poziomym w kształcie wieloboku foremnego

słup – kłoda drewna graniasto obrobiona lub obła, użyta do pionowego podparcia innych sztuk w budowli; pionowy element konstrukcji, przenoszący obciążenia o kie-runku zbliżonym do jego osi podłużnej

szabaśnik – inaczej sabaśnik lub bękart, piecyk kuchenny do pieczenia potraw

szalowanie – warstwa desek stanowiąca pokrycie ściany budynku lub pomieszcze-nia, nabijana w celu umocnienia konstrukcji, uszczelnienia lub dekoracji

szczyt – pionowa część dachu odeskowana lub obita gontem lub łupkiem, stanowią-ca przedłużenie w górę ściany dla zakrycia trójkątnego otworu poddasza

sztrab – inaczej strzępie, czasowe zakończenie ściany murowanej, wykonane dla pra-widłowego powiązania ze ścianą domurowaną drugiego obiektu

sztyber – sztuka drewna graniasta, długa, ustawiona pionowo w środku wiązania, czyli krzesła dachu wieżowego, do której przypierają górne końce krokiew, a na jej kończynie wystającej ponad pokrycie dachu umieszczana bywa gałka z krzyżem lub chorągiewką

wanga – inaczej belka policzkowa, belka prostopadła do stopni schodów, stanowiąca konstrukcyjne oparcie dla stopni tworzących jeden bieg schodowy

zastrzał – inaczej miecz, ukośnie ustawiony element konstrukcyjny usztywniający pionowe elementy lub przenoszący obciążenie z elementów poziomych

364 Anna ROGOWSKA

Edyc

jaŹr

ódło

: AP

Kiel

ce, D

yrek

cja

Ube

zpie

czeń

w W

arsz

awie

, syg

n. 2

34, 1

848

I 11/

22, J

ędrz

ejów

– E

gzem

plar

z pie

rwsz

y sz

acun

ku sz

cze-

góło

weg

o za

budo

wań

koś

cioł

a su

prym

owan

ego

księ

ży C

yste

rsów

, zna

jduj

ącyc

h si

ę w

att

ynen

cji P

odkl

aszt

or w

gm

inie

Sud

uł, O

krę-

gu Ję

drze

jow

skim

, Pow

ieci

e Ki

elec

kim

, Gub

erni

Rad

omsk

iej, w

pos

iadł

ości

mie

jski

ej N

r 3., s

porz

ądzo

ny p

rzez

Niv

eta,

Del

egow

aneg

o D

yrek

cji U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, w

łaśc

icie

l: Rz

ąda , r

ps n

a fo

rmul

arzu

dru

kow

anym

, s. 2

5–46

.

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

Klas

sa 2

Sto

pień

1

Kośc

iół S

upre

mow

any

X.X.

Cys

ters

ów, m

assy

w m

urow

any,

z ka

mie

nia

na w

apno

, czę

ścią

bla

chą

mie

dzia

ną, c

ynki

em

i czę

ścią

gon

tem

kry

ty w

stan

ie d

obry

m.

Skła

da si

ę z

nast

ępuj

ącyc

h cz

ęści

:

1mo

Z ko

ścio

ła w

pos

taci

Krz

yża,

mie

dzią

kry

tego

2do w

ieży

pra

wej

3tio W

ieży

lew

ej, w

któ

rej z

egar

, mie

dzią

kry

tych

4. Z

achr

ysty

i daw

nej k

aplic

y kr

ytej

cyn

kiem

5. D

awne

j zac

hrys

tyi g

onte

m k

ryte

j

6. U

stęp

u pr

aweg

o

7. U

stęp

u le

weg

o, k

ryty

ch m

iedz

ią.

8. S

krzy

dła

praw

ego

gont

em k

ryte

go k

tóre

go d

ach

prze

dłuż

a si

ę na

d ko

ryta

rzem

ofic

yny,

obe

cnie

nieu

żyw

anej

, zni

szcz

onej

.

9. S

krzy

dła

lew

ego

mie

dzią

kry

tego

.

10. K

aplic

y Se W

ince

nteg

o po

kryt

ej m

iedz

ią.

Szac

unek

tych

czę

ści n

astę

pują

cy:

[...]b

a W

tytu

le n

ie u

mie

szcz

ono

zaw

arty

ch w

nag

łów

ku d

ruku

waż

nych

info

rmac

ji o

znak

ach

pism

, któ

rych

dot

yczy

szac

unek

– d

o N

ru 4

66348

Dzi

enni

ka D

yrek

cyi

Ube

zpie

czeń

, do

Nru

932

4 D

RG, d

o N

ru Ia w

ykaz

u ub

ezpi

ecze

nia.

b W

ory

gina

le p

odan

y ni

żej t

ekst

sta

now

i czę

ść d

ruku

, na

któr

ym s

porz

ądzo

no s

zacu

nek,

dan

e od

nosz

ące

się

do c

en lu

b pr

zekr

eśle

nia

w p

rzyp

adku

bra

ku

dany

ch n

anie

sion

o na

nim

odr

ęczn

ie:


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

1o Koś

ciół

w p

osta

ci K

rzyż

a m

iedz

ią k

ryty

76 ½

18 ¼

14 ½ 13

19 19

Dach

i po

ddas

ze18

¼13

19

Cena

mat

eria

łu n

a m

iejs

cu:

1000

szt

uk c

egły

pal

onej

na

mie

jscu

rubl

i sre

brem

7 k

opie

jek

5010

00 s

ztuk

ceg

ły s

urów

ki n

a m

iejs

cu ru

bli s

rebr

em –

10

00 s

ztuk

dac

hów

ki K

arpi

ówki

po

rubl

i sre

brem

–

1000

szt

uk d

achó

wki

hol

ende

rki p

o ru

bli s

rebr

em –

1 ko

rzec

wap

na p

alon

ego

na m

iejs

cu k

opie

jek

451

korz

ec g

ipsu

kop

ieje

k 30

1 so

sna

na b

elkę

12

cali

w [k

wad

rat –

w o

rygi

naln

ym d

ruku

□] d

ługa

łokc

i 20

rubl

i sre

brem

4 k

opie

jek

sreb

rem

50

1 so

sna

na b

elkę

dłu

ga ło

kci 2

0, g

ruba

10

cali

w [k

wad

rat]

rubl

i 31

krok

iew

dłu

ga ło

kci 2

0, g

ruba

6 c

ali w

[kw

adra

t] k

opie

jek

601

bal s

osno

wy

6 ca

li gr

uby

dług

i łok

ci –

1 ba

l sos

now

y 4

calo

wy

dług

i łok

ci 1

0 ko

piej

ek 7

51

bal s

osno

wy

3 ca

low

y dł

ugi ł

okci

10

kopi

ejek

60

1 de

ska

1 ½

cal

a gr

uba

dług

a ło

kci 1

0 ko

piej

ek 3

01

desk

a 1

cal g

ruba

dłu

ga ło

kci 1

0 ko

piej

ek 2

01

kopa

łat r

znię

tych

dłu

ga ło

kci 1

0 ru

bli 5

1 ko

pa ła

t cie

sany

ch ru

bli 2

kop

ieje

k 40

1 ko

pa g

ontó

w, k

lenc

u lu

b dr

anic

kop

ieje

k 15

1 ko

pa s

łom

y w

ykrę

cona

rubl

i 2Zw

ózka

.O

dleg

łość

ceg

ieln

i 2 m

ileO

dleg

łość

zw

ózki

wap

na 1

mila

Odl

egło

ść la

sów

1 ½

mili

D

zień

robo

czy

kopi

ejek

15

Dzi

eń s

przę

żajn

y ko

piej

ek 6

0D

zień

pie

szy

–

366 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

1961

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u bl

achą

mie

dzia

ną k

ryte

go

wra

z z

osza

low

anie

m d

eska

mi 1

½ c

alow

emi (

76 ½

x 9

) 2

+ (1

8 ¼

x 8

) 4c ru

bli s

rebr

em 3

d58

83e

f

38 P

ar k

rokw

i nad

środ

kiem

koś

cioł

a dł

ugic

h po

łokc

i 18

684

38 K

ielb

elek

g dłu

gich

po

łokc

i 726

6

38. S

łupó

w b

oczn

ych

stol

cow

ych

po o

bu st

rona

ch

podd

asza

po

łokc

i 3 ½

13

3

19. S

łupó

w śr

odki

em p

odda

sza

prze

z ca

łą w

ysok

ość

po ło

kci 6

114

3. R

amy

górn

e po

mię

dzy

słup

ami p

otrą

cają

c gr

uboś

ć

szcz

ytów

dłu

gich

po

łokc

i 74

222

18 K

rzyż

ów S

e And

rzej

a po

mię

dzy

słup

ami ś

rodk

owem

i

po ło

kci 1

221

6

38. R

amio

n do

łem

prz

y sł

upac

h śr

odko

wyc

h do

bel

ek

po ło

kci 2

76

76. R

amio

n gó

rą p

rzy

słup

ach

bocz

nych

po

łokc

i 215

2

Mul

arzo

wi d

zien

nie

płac

i się

45

kopi

ejek

Cieś

li pł

aci s

ię d

zien

nie

kopi

ejek

45

Rzet

elno

ść p

owyż

szyc

h ce

n m

ater

iałó

w i

robo

cizn

y, n

inie

jsze

m p

ośw

iadc

zam

.[p

iecz

ęć o

krąg

ła: W

ójt G

min

y Su

duł]

Wró

blew

ski

c Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

– p

o ko

piej

ek 8

0.

d Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

– k

opie

jek

60.

e Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 1

568.

f Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 8

0.

g Cz

yli j

ętek

.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

38. S

ztra

b pr

zy sł

upac

h bo

czny

ch o

d be

lek

do k

ielb

elek

po ło

kci 5

190

38. S

ztra

b ró

wno

legł

ych

do k

roki

ew m

iędz

y ki

elbe

lkam

i

i bel

kam

i po

łokc

i 519

0

76. R

ozpó

r po

obu

stro

nach

pod

dasz

a, m

iędz

y ki

elbe

lkam

i

i kro

kwia

mi p

o ło

kci 2

152

2. M

urła

ty p

odłu

żne

dług

ie p

o ło

kci 7

414

8

18. P

ar k

rokw

i na

ram

iona

ch k

ości

oła

po ło

kci 1

628

8

18. K

ielb

elek

tam

że d

ługi

ch p

o ło

kci 6

108

16. S

łupó

w st

olco

wyc

h bo

kiem

pod

dasz

a po

łokc

i 348

8. S

łupó

w p

rzez

cał

ą w

ysok

ość

podd

asza

po

łokc

i 5 ½

44

6. K

rzyż

ów S

e And

rzej

a po

mię

dzy

słup

ami ś

rodk

owem

i

po ło

kci 1

166

16. R

amio

n pr

zy sł

upac

h śr

odko

wyc

h do

łem

do

bele

k

dług

ich

po ło

kci 2

32

32. R

amio

n gó

rą p

rzy

słup

ach

bocz

nych

do

ram

po

łokc

i 264

3. R

amy

górn

e po

trąc

ając

gru

bość

szcz

ytów

dłu

gie

po ło

kci (

17 +

17)3

102

16. S

ztra

b pr

zy sł

upac

h bo

czny

ch o

d be

lek

do k

ielb

elek

po ło

kci 4

½

72

20. S

ztra

b ró

wno

legł

ych

od k

roki

ew, o

d be

lek

do k

ielb

elek

po ło

kci 4

½

90

36. R

ozpó

r pom

iędz

y ki

elbe

lkam

i i k

rokw

iam

i dłu

gich

po ło

kci 2

72

2. M

urła

ty d

ługi

e po

łokc

i (17

+ 1

7)2

68

368 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

3597

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulcu

od

6 do

8 c

ali w

kw

adra

t

w w

iąza

niu

dach

u po

kop

ieje

k 15

539

5538

. bel

ek z

wys

koki

em

gzem

su p

o ło

kci 1

5 ½

841

Łokc

i bie

żący

ch b

elek

na

skle

pien

ie p

o ko

piej

ek 3

025

230

18 b

elek

dłu

gich

po

łokc

i 14.

198

2/8

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

4. s

zczy

tach

z k

amie

nia

na w

apno

(14½

x 1

¼ x

6) 2

2 +

(13

x 1¼

x 5

½) 2

2w

¼ c

zęśc

i war

tośc

i po

kopi

ejek

12

2377

½

Gzem

s dla

mał

ego

wys

koku

oddz

ieln

ie n

ie o

blic

zony

i war

tość

jego

wch

odzi

w w

arto

ść m

urów

Pięt

ro i

part

er

2 Śc

iany

pod

łużn

e dł

ugie

po

łokc

i 76

½ x

1 ¾

= 2

67 ¾

2. Ś

cian

y bo

czne

dłu

gie

po ło

kci 1

1 x

2 =

44

1. Ś

cian

a po

prze

czna

wew

nętr

zna

dług

a ło

kci 1

1 x

2 =

22

1. Ś

cian

a po

prze

czna

wew

nętr

zna

przy

ołt

arzu

wie

lkim

dług

a ło

kci 1

1 x

1 ½

= 1

6 ½

4h . Ści

any

podł

użne

w ra

mio

nach

koś

cioł

a po

łokc

i

18 ¼

x 1

¾ =

i 127

¾

2 Śc

iany

boc

zne

tam

że p

o ło

kci 9

½ x

1 ¾

= 3

3 ¼

Wys

okoś

ć 19

czy

li j 51

0¾ x

19

= k 96

14 ło

kci

kwad

rato

wyc

h

1 Śc

iana

pod

chó

rem

dłu

ga ło

kci 1

1 x

1 x

9 =

99

łokc

i

kwad

rato

wyc

h

h Pi

erw

otni

e w

pisa

no 2

, po

czym

na

niej

nad

pisa

no c

yfrę

4.

i Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 6

3 7/

8.

j Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 4

46 7

/8.

k Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 8

490

5/8.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

l 9713

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h M

uru

z ka

mie

nia

na w

apno

,

wys

adzo

nego

zew

nątr

z ci

osem

, wew

nątr

z

muz

ajko

wan

ego

po k

opie

jek

30

m29

13n 90

War

tość

mur

u w

prow

adzo

na

zost

ała

w w

arto

ść m

uzaj

ki,

uszk

odze

nie

zaś s

ameg

o

mur

u uw

ażan

em b

yć w

inno

ze w

zglę

du n

a gr

uboś

ć

po k

opie

jek

3

1247

o ½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia ż

aglo

weg

o, d

odaj

ąc 1

/5

częś

ć na

obł

ąkow

atoś

ć ze

wzg

lędu

na

płas

kość

66

x 11

+

(16

½ x

9 ½

) 2 +

208

mal

owan

ego

klej

owo

w ¼

czę

ści

war

tośc

i z w

arto

ścią

pom

alow

ania

po

kopi

ejek

p 30

q 374

r 25

Posa

dzka

z m

arm

uru

nie

uleg

ając

a zn

iszc

zeni

u

szac

unki

em n

ie o

bjęt

a

14Ok

ien

wię

kszy

ch z

osz

klen

iem

po

rubl

i 15

210

8O

kien

pół

cyrk

last

ych

po ru

bli 5

40

5D

rzw

i z d

rzew

a dw

uskr

zydł

owyc

h z

okuc

iem

po

rubl

i 420

1O

łtar

z w

ielk

i mur

owan

y, p

owle

czon

y m

uzaj

ką ru

bli

sreb

rem

300

2O

łtar

ze p

omni

ejsz

e w

ram

iona

ch k

ości

oła

jak

wyż

ej

po ru

bli 1

5030

0

l Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 8

589

5/8.

m

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

257

6.

n Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 8

9.

o Pi

erw

otni

e w

pisa

no 1

248

½, p

o cz

ym n

a cy

frze

8 n

adpi

sano

cyf

rę 7

.

p Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 6

0.

q Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 7

49.

r Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 1

0.

370 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

2St

elle

z d

rzew

a po

kost

owan

e z

ozdo

bam

i rze

źbia

rski

mi

po ru

bli 7

515

0

1Am

bona

z d

rzew

a w

łącz

nie

z st

opni

ami d

o ni

ej

poko

stow

ana

z oz

doba

mi z

łoco

nem

i rub

li sr

ebre

m12

0

20Ła

wek

dęb

owyc

h po

rubl

i 360

7Ko

nfes

yona

łów

po

rubl

i 10

70

Org

an m

ając

y gł

osów

48

o 4

klaw

iatu

rach

8 m

iech

ach,

w k

tóry

m p

ołow

a pi

szcz

ałek

jest

z d

rzew

a a

poło

wa

z cy

ny

osad

zony

ch w

drz

ewo

ozdo

bion

e rz

eźbi

arsk

ą ro

botą

rubl

i

sreb

rem

650

0 łą

czni

e z

urzą

dzen

iem

chó

ru

6500

s 1775

6,77

½

Org

an k

tóre

go sz

acun

ek

zam

iesz

czon

y, je

st 1

.

z pi

erw

szyc

h w

Kró

lest

wie

2do W

ieża

pra

wa

Mur

owan

a, b

lach

ą m

iedz

ianą

kry

ta, z

łożo

na z

2. p

ięte

r

i par

teru

. Sza

cune

k je

j nas

tępu

jący

:

Dach

i po

ddas

ze

10 ½

10 ½

47

630

Łokc

i kw

adra

tow

ych

przy

kryc

ia k

opuł

y bl

achą

mie

dzia

ną

w fo

rmie

pira

mid

alne

j łąc

znie

z b

uksz

tela

mi m

ając

ej

kraw

ędzi

e ni

eco

zgię

te i

dzie

lące

j się

na

2 cz

ęści

poł

ączo

ne

z so

bą k

olum

ienk

ami w

kie

runk

u w

ysok

ości

(10

½ x

15)

4

2 t ru

bli s

rebr

em 4

i ko

piej

ek 6

0

u 2898

Ze w

zglę

du ro

zdzi

elen

ia

pira

mid

y ko

puły

, prz

ez w

ar-

stw

ę ko

lum

iene

k na

dw

ie

częś

ci, w

kie

runk

u w

ysok

ości

nie

doda

no n

ic n

a ob

łąko

wa-

tość

jej p

owie

rzch

ni

4 Be

lki n

a kr

zyż

dług

ie p

o ło

kci 9

36

4Sz

tybr

y ro

zpar

te n

a ic

h pr

zeci

ęcia

ch p

o ło

kci 1

040

s Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 1

3486

,4/2

.

t Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

– P

o ko

piej

ek 9

0.

u Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 5

67.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

2Kr

zyże

Se A

ndrz

eja

pom

iędz

y sz

ybra

mi p

o ło

kci 1

632

4Be

lki r

ozpi

eraj

ące

szyb

ry p

o ło

kci 5

20

128

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulcu

10

cali

w k

wad

rat

po k

opie

jek

2532

42Ło

kci b

ieżą

cych

gze

msu

na

okoł

o w

ieży

10

½ x

4

z w

ysad

zeni

em i

ocią

gnię

ciem

po

kopi

ejek

60

2520

2 pi

ętro

2Śc

iany

dłu

gie

po ło

kci 9

x 1

½ =

27

Zwęż

enie

gru

bośc

i mur

u

od st

rony

zew

nętr

znej

i wew

nętr

znej

2Śc

iany

dłu

gie

po ło

kci 7

x 1

½ =

21

Wys

okoś

ć 13

czy

li 48

x 1

3

624

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ka

mie

nia

na w

apno

z ot

ynko

wan

iem

na

uszk

odze

nie

po k

opie

jek

318

72

49Ło

kci k

wad

rato

wyc

h po

mos

tu w

raz

z be

lkam

i z d

esek

1 ½

calo

wyc

h 7

x 7

po k

opie

jek

209

80

108

Łokc

i bie

żący

ch 4

-ch sł

upów

i 8

Rygl

ów p

omię

dzy

niem

i

z dr

zew

a 10

cal

oweg

o 4

x 13

+ 8

x 7

po

kopi

ejek

25

27

1. p

iętr

o

960

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u z

kam

ieni

a na

wap

no w

4.

ścia

nach

(9 ½

x 2

x 1

5) 2

+ (6

½ x

2 x

15)

2 n

a us

zkod

zeni

e

po k

opie

jek

3

2880

84 ½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dwóc

h po

mos

tów

włą

czni

e z

belk

a-

mi z

des

ek 1

½ c

alow

ych

(6 ½

x 6

½ )

2 po

kop

ieje

k 20

1690

30Tr

epów

wra

z z

wan

gą łą

cząc

ych

pom

osty

z so

bą

po k

opie

jek

309

372 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

112

Łokc

i bie

żący

ch b

udul

ca 1

0 ca

low

ego

w 4

. słu

pach

utrz

ymuj

ącyc

h po

mos

ty i

w 8

. ryg

lach

15

x 4

+ 8

x 6

½

po k

opie

jek

v 20

w22

40

1171

Part

er

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

4. ś

cian

ach

z ka

mie

nia

na w

apno

10 ½

x 2

½ x

19

+ 1

0 ½

x ¾

x 1

9 +

(5 ½

x 2

½ x

19)

2

na u

szko

dzen

ie p

o ko

piej

ek 3

3513

x 3122

,95

Jedn

a ze

ścia

n w

ieży

jest

wsp

ólną

ze

ścia

ną k

ości

oła

stąd

gru

bość

jej ¾

3 tio

Wie

ża le

wa

War

tość

wie

ży le

wej

rów

na je

st w

arto

ści p

raw

ej w

ięce

j

war

tośc

ią z

egar

a 75

rubl

i zam

iesz

czon

ego

na 2

. pię

trze

10 ½

10 ½

47y 31

97,9

5

4. Z

achr

ystia

daw

niej

kap

lica

Se S

tani

sław

a m

urow

ana

z ka

mie

nia

maj

ąca

dach

w fo

rmie

pół

kolis

tej,

cynk

iem

kryt

a za

końc

zona

wie

życz

ką

Szac

unek

jej n

astę

pują

cy:

1414

11

308

Łokc

i kw

adra

tow

ych

kopu

ły w

łącz

nie

z sk

lepi

enie

m

i pok

ryci

em je

j bla

chą

cynk

ową,

któ

rej ś

redn

ica

14

po ru

bli 1

308

Oblic

zeni

e po

wie

rzch

ni

kopu

ły w

form

ie p

ółku

liste

j

7 : 2

2 =

14

: x

x =

22 x

14

7 =

44

obw

odow

y ko

ła w

ielk

iego

Pow

ierz

chni

a za

tem

= 4

4 x

3 ½

= 1

54

Pow

ierz

chni

a pó

łkul

i rów

na

się

dwom

koł

om w

ielk

im

czyl

i 154

x 2

= 3

08

v Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 2

5.

w

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

28.

x Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 7

97,5

5.

y Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 8

72,5

5.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

1U

rząd

zeni

e w

ieży

czki

nad

kop

ułą

rubl

i sre

brem

15

4O

kna

w k

opul

e po

rubl

i 416

Part

er i

pięt

ro

943

¼

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

4. ś

cian

ach

z ka

mie

nia

na

wap

no z

oty

nkow

anie

m o

bust

ronn

ym (1

4 x

1 ¾

x 1

1) 2

+

(10

½ x

1 ¾

x 1

1) 2

na

uszk

odze

nie

po k

opie

jek

3

2830

Posa

dzka

z k

amie

nia

jako

nie

uleg

ając

a zn

iszc

zeni

u

szac

unki

em n

ie o

bjęt

a

3O

kna

wię

ksze

z o

szkl

enie

m p

o ru

bli 1

030

397,

30

5. D

awna

zac

hrys

tya

Mur

owan

a go

ntem

kry

ta sz

acun

ek je

j nas

tępu

jący

23 ½

10 ½

8

258

½

Dach

i po

ddas

ze

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u go

ntam

i kry

tego

wra

z z

łace

niem

23

½ x

11

po k

opie

jek

10

2585

11 K

rokw

i dłu

gich

po

łokc

i 11

121

11 S

łupó

w p

rzy

szcz

ytac

h dł

ugic

h po

łokc

i 888

11 S

łupó

w p

odpi

eraj

ącyc

h kr

okw

ie p

o ło

kci 4

44

3 Ra

my

podł

użne

wią

żące

słup

y dł

ugie

po

łokc

i 23

69

1 M

urła

t dłu

gi ło

kci

23

345

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulca

6 c

ali w

kw

adra

t

po k

opie

jek

827

60

115

½Ra

zem

łokc

i bie

żący

ch d

rzew

a w

11

belk

ach

10 c

alow

ego

po ło

kci 1

0 ½

po

kopi

ejek

20

2310

230

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

2 sz

czyt

ach

tyln

ym i

bocz

nym

23½

x 1

x 8

+ 10

½ x

1 x

8

2 w

¼ c

zęśc

i war

tośc

i

po k

opie

jek

8 ze

wzg

lędu

na

pros

tą ro

botę

1840

672

Part

er.

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

3 śc

iana

ch z

kam

ieni

a na

wap

no

z ot

ynko

wan

iem

(23

½ x

1 ½

x 8

) 2+

9 x

1 ½

x 8

na u

szko

dzen

ie p

o ko

piej

ek 3

2016

Drz

wi d

o da

wne

j zac

hrys

tyi

polic

zono

w u

stęp

ie 6

.

374 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

247

½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia, d

odaj

ąc ¼

czę

ści

na o

błąk

owat

ość

22 x

9 x

49

½ ,

w ¼

czę

ści w

arto

ści

po k

opie

jek

20

4950

164,

61

W o

knac

h kr

aty,

pos

adzk

a

z ka

mie

nia

6 Us

tęp

praw

y m

urow

any

na w

apno

, bla

chą

mie

dzia

ną

kryt

y15

½5

4

108

½

Dach

i po

ddas

ze

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u bl

achą

mie

dzia

ną k

ryte

go

wra

z z

osza

low

anie

m 1

5 ½

x 7

z rubl

i sre

brem

3

aa32

5bb

50

7Kr

okie

w d

ługi

ch p

o ło

kci 7

49

7Sł

upów

pod

nie

mi p

o ło

kci 4

28

2Ra

my

wią

żące

słup

y po

łokc

i 15

30

1M

urła

t dłu

gi ło

kci

15

122

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulca

6. c

ali w

kw

adra

t

w w

iąza

niu

dach

u po

kop

ieje

k 8

976

43 ¾

Łokc

i bie

żący

ch d

rzew

a w

7 b

elka

ch w

spus

zcze

niu

w m

ur p

o ło

kci 6

¼ p

o ko

piej

ek 2

08

75

5

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

jedn

ym sz

czyc

ie5

x ½

x 4

2 w

¼ c

zęśc

i war

tośc

i po

kopi

ejek

840

45

Part

er

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u 2

ścia

n m

uzaj

kow

aneg

o w

ewną

trz

5 x

1 ¼

x 4

+ 5

x 1

x 4

po

kopi

ejek

30

1350

z Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

– p

o ko

piej

ek 8

0.

aa

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

86.

bb

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

80.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

78

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia m

alow

aneg

o kl

ejow

o

doda

jąc

1/5

częś

ć na

obł

ąkow

atoś

ć (6

½ x

5) 2

+ 1

3

w ¼

czę

ści w

arto

ści j

ego

uszk

odze

nia

z w

arto

ścią

pom

alow

ania

po

kopi

ejek

60

4680

1O

łtar

z m

ały

mur

owan

y m

uzaj

kow

any

rubl

i sre

brem

30

1D

rzw

i do

zach

ryst

yi d

awne

j z d

rzew

a dw

uskr

zydł

owe

rubl

i sre

brem

4cc

603,

32Po

sadz

ka z

kam

ieni

a st

ąd

nieo

bjęt

a sz

acun

kam

i

7. U

stęp

lew

y m

urow

any

na w

apno

, bla

chą

mie

dzia

ną

kryt

y, w

arto

ść p

okry

cia

i pod

dasz

a ze

wzg

lędu

nie

co

wię

ksze

go sp

łasz

czen

ia p

omim

o w

ięks

zej s

zero

kośc

i

prze

jści

a ró

wna

jest

prz

ejśc

iu p

raw

emu

ddko

piej

ek 4

0

15 ½

6 ¼

4ee

325

ff50

102

½

Part

er

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

2 śc

iana

ch 1

5 ½

x 1

¼ x

4 +

5 x

1 ¼

x 4

z k

amie

nia

na w

apno

wew

nątr

z m

uzaj

kow

aneg

o

po k

opie

jek

30

3075

84

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia m

alow

aneg

o kl

ejow

o

doda

jąc

1/5

częś

ć na

obł

ąkow

atoś

ć 14

x 5

x gg

14 w

¼

częś

ci w

arto

ści z

war

tośc

ią p

omal

owan

ia p

o ko

piej

ek 6

0

5040

2O

łtar

ze p

omni

ejsz

e m

urow

ane

muz

ajko

wan

e po

rubl

i

sreb

rem

30

60Po

sadz

ka z

kam

ieni

a st

ąd

szac

unki

em n

ie o

bjęt

a

cc

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

200

,1.

dd

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no –

rubl

i 80

kopi

ejek

86

+ ru

bli 9

kop

ieje

k 76

+ ru

bli 8

kop

ieje

k 75

+.

ee

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

99.

ff Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 7

7.

gg

Pier

wot

nie

wpi

sano

licz

bę 4

4, p

o cz

ym n

adpi

sano

na

niej

licz

bę 1

4.

376 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

1D

rzw

i do

zach

ryst

yi z

oku

ciem

rubl

i sre

brem

4hh

470,

65

8. S

krzy

dło

praw

e m

urow

ane

gont

em k

ryte

, sza

cune

k

jego

nas

tępu

jący

:40

7 ½

11

ii 360

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u go

ntam

i kry

tego

wra

z

z ła

ceni

em k

tóry

się

prze

dłuż

a na

d ko

ryta

rzem

prz

yleg

łej

oficy

ny, o

becn

ie z

nisz

czon

ej, w

spos

ób ja

ki li

nia

prze

ryw

ana

wsk

azuj

e 40

x jj 9

po k

opie

jek

10

kk36

Dach

nad

skrz

ydłe

m p

łask

i.

20Kr

okie

w d

ługi

ch p

o ło

kci ll 9

mm

180

20Sł

upów

pod

pier

ając

ych

je p

o ło

kci 1

020

0

20Sł

upów

jak

wyż

ej p

o ło

kci 5

100

3Ra

my

podł

użne

dłu

gie

po ło

kci 3

9 po

pot

rące

niu

grub

ości

szcz

ytów

117

1M

urła

t dłu

gi ło

kci 3

939

nn63

6Ra

zem

łokc

i bie

żący

ch b

udul

cu 6

cal

i w k

wad

rat

po k

opie

jek

8oo

50pp

88

hh

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

244

,92.

ii Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 7

20.

jj Pi

erw

otni

e w

pisa

no li

czbę

18,

po

czym

nad

pisa

no n

a ni

ej li

czbę

9.

kk

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

72.

ll Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 1

8.

mm

Pie

rwot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

360

.

nn

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

816

.

oo

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

65.

pp

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

28.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

320

Łokc

i bie

żący

ch d

rzew

a w

20

belk

ach

po ło

kci 1

6

10. c

alow

ego

po k

opie

jek

2064

80

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

1 sz

czyc

ie16

x 1

x 1

0

2 w

¼ c

zęśc

i war

tośc

i po

kopi

ejek

86

40

759

Part

er

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

2. ś

cian

ach

40 x

1 ½

x 1

1 +

6

x 1

½ x

11

z ka

mie

nia

na w

apno

, wew

nątr

z po

kryt

ego

muz

ajką

na

uszk

odze

nie

po k

opie

jek

30

227

70

227

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia d

odaj

ąc 1

/5 c

zęść

na o

błąk

owat

ość,

mal

owan

ego

klej

owo

qq38

½ x

6 +

46

na u

szko

dzen

ie p

o ko

piej

ek 6

0

rr13

6ss

20

2O

łtar

ze m

urow

ane

muz

ajką

pok

ryte

po

rubl

i sre

brem

30

60tt

581

uu18

Posa

dzka

z k

amie

nia

stąd

szac

unki

em n

ie o

bjęt

a

9. S

krzy

dło

lew

e m

urow

ane

blac

hą m

iedz

ianą

kry

te,

szac

unek

jego

nas

tępu

jący

:40

7 ½

11

360

Dach

i po

ddas

ze

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u bl

achą

mie

dzia

ną k

ryte

go

wra

z z

osza

low

anie

m d

eska

mi 1

½ c

alow

emi 4

0 x

9 vv

rubl

i sre

brem

3

ww

1080

qq

Pier

wot

nie

wpi

sano

licz

bę 3

4, p

o cz

ym n

adpi

sano

na

niej

licz

bę 3

8.

rr

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

166

.

ss

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

20.

tt

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

661

.

uu

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

18.

vv

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no –

po

kopi

ejek

80.

ww

Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 2

88.

378 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

20Kr

okw

i dłu

gich

po

łokc

i 918

0

20Sł

upów

pod

pier

ając

ych

krok

wie

po

łokc

i 480

2Ra

my

potr

ącaj

ąc g

rubo

ść sz

czyt

ów p

o ło

kci 3

978

1M

urła

t dłu

gi ło

kci

39

377

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulca

6. c

ali w

kw

adra

t

po k

opie

jek

830

16

150

Łokc

i bie

żący

ch d

rzew

a w

20

belk

ach

10.c

alow

ych

dług

ich

po ło

kci 7

½ p

o ko

piej

ek 2

030

15

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

jedn

ym sz

czyc

ie, z

kam

ieni

a

na w

apno

7 ½

x 1

x 4

2 w

¼ c

zęśc

i war

tośc

i po

kopi

ejek

81

20Po

sadz

ka z

kam

ieni

a st

ąd

szac

unki

em n

ie o

bjęt

a

Part

er

Mur

y ja

k ob

liczo

no w

pop

rzed

nim

skrz

ydle

rubl

i sre

brem

227

xx70

1Sk

lepi

enie

rubl

i sre

brem

136

20

1O

łtar

z ru

bli s

rebr

em30

yy15

35,2

6

10. K

aplic

a Se

Win

cent

ego

mur

owan

a bl

achą

mie

dzia

ną

kryt

a14

12 ½

11

308

Łokc

i kw

adra

tow

ych

kopu

ły w

łącz

nie

z sk

lepi

enie

m,

osza

low

anie

m je

j i p

okry

ciem

bla

chą

mie

dzia

ną p

o zz

rubl

i

sreb

rem

3 k

opie

jek

60

aaa 11

0880

Oblic

zeni

e dl

a ró

wny

ch

wym

iaró

w ja

k pr

zy

zach

ryst

yi

1U

rząd

zeni

e w

ieży

czki

nad

kop

ułą

rubl

i15

xx

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

90.

yy

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

773

,46.

zz

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

rubl

i 1 k

opie

jek

50.

aaa

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

462

.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma o

góln

aI.

Uwag

iII.

Ceny

mie

jscow

em

ater

iałó

w b

udow

lany

chIII

. Doł

ączy

ć nal

eży p

lani

k sy

tuac

yjny

zabu

dow

ańŁo

kci n

.m.p

.Ru

bli

sreb

rem

Kopi

ejek

Rubl

isr

ebre

mKo

piej

ek

4O

kna

w k

opul

e po

rubl

i 416

683

3/8

Pięt

ro i

part

er

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

3. ś

cian

ach

z ka

mie

nia

na w

apno

wew

nątr

z po

mal

owan

ego

14 x

1 ¾

x 1

1 +

(10

¾ x

1 ¾

x 1

1) 2

na

uszk

odze

nie

po k

opie

jek

21

143

51

3O

kna

wię

ksze

z o

szkl

enie

m p

o ru

bli 1

030

1O

łtar

z Śeg

o W

ince

nteg

o m

urow

any

muz

ajką

pok

ryty

rubl

i sre

brem

150

bbb 14

63,3

1

Na

uprz

ątni

enie

gru

zów

po

pogo

rzel

i cał

ej b

udow

li

rubl

i sre

brem

ccc 6,

69 ½

Raze

m ru

bli s

rebr

em:

ddd 29

,300

Wyr

aźni

e ee

e Dw

adzi

eści

a dz

iew

ięć

tysi

ęcy

trzy

sta

rubl

i Sre

brem

Sp

raw

dzon

o fff 14

/6 1

848

Nin

iejs

zy s

zacu

nek

spor

ządz

iłem

na

gru

ncie

att

ynen

cji P

odkl

aszt

orze

dnia

11/

22 s

tycz

nia

1848

roku

bbb

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

816

,51.

ccc

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

11,

9 ½

.

ddd

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

18,

420.

eee

Pier

wot

nie

wpi

sano

i pr

zekr

eślo

no w

arto

ść –

osi

emna

ście

tysi

ęcy

czte

ryst

a dw

adzi

eści

a.

fff

Nie

czyt

elny

pod

pis.

380 Anna ROGOWSKA

Del

e[go

wan

y] D

yrek

cji U

bezp

iecz

eńN

ivet

M.P.

ggg W

róbl

ewsk

i

Jako

maj

ący

nadz

ór

nad

budo

wla

mi k

lasz

torn

emi

Stan

isła

wsk

i Bur

mis

trz

Spra

wdz

ono

pod

wzg

lęde

m te

chni

czny

mW

arsz

awa,

d[n

ia] 6

/3 1

848

hhh

Ass

esor

Eko

nom

iczn

yN

inie

jszy

sza

cune

k po

świa

dcza

mM

.P.iii

N

acze

lnik

Po

wia

tu K

iele

ckie

goN

inie

jszy

sza

cune

k po

świa

dcza

mKi

elce

d[n

ia] 1

9/31

sty

czni

a 18

48.

T[om

asz]

Zie

lińsk

iM

.P.jjj

Ra

chm

istr

z Ko

rytk

o

ggg

Piec

zęć

okrą

gła:

Obw

ód K

iele

cki,

Wój

t Gm

iny

Sudu

ł.

hhh

Dw

a ni

eczy

teln

e po

dpis

y.

iii

Piec

zęć

okrą

gła

niec

zyte

lna.

jjj

Piec

zęć

okrą

gła:

Nac

zeln

ik P

owia

tu K

iele

ckie

go.


Źród

ło: A

P Ki

elce

, Dyr

ekcj

a U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, s

ygn.

234

, 184

8 I 1

1/22

, Jęd

rzej

ów –

Egz

empl

arz

pier

wsz

y sz

acun

ku sz

cze-

góło

weg

o za

budo

wań

zab

udow

ania

dom

u pr

zezn

aczo

nego

na

mie

szka

nie

księ

ży C

yste

rsów

, zna

jduj

ącyc

h si

ę w

att

ynen

cji P

od-

klas

ztor

w g

min

ie S

uduł

, Okr

ęgu

Jędr

zejo

wsk

im, P

owie

cie

Kiel

ecki

m, G

uber

ni R

adom

skie

j, w

pos

iadł

ości

mie

jskie

j Nr 4

, spo

rząd

zony

pr

zez

Niv

eta,

Del

egow

aneg

o D

yrek

cji U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, w

łaśc

icie

l: Rz

ąd –

Kla

szto

r sup

rym

owan

y ks

ięży

Cys

ters

ówa , r

ps n

a fo

rmul

arzu

dru

kow

anym

, s. 5

3–63

.

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rod

zaj Z

abud

owan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i sr

ebre

mKo

piej

ek

Klas

sa 2

Sto

pień

1

Dom

prz

ezna

czon

y na

mie

szka

nie

księ

ży C

yste

rsów

,

daw

ne o

pact

wo

o pi

ętrz

e m

urow

any

z ka

mie

nia

na w

apno

, gon

tem

kry

ty w

stan

ie m

iern

ym

z 2.

prz

ysta

wam

i w p

osta

ci p

ółw

alcó

w,

na p

omie

szcz

enie

scho

dów

, któ

rych

śred

nica

7.

Szac

unek

jego

nas

tępu

jący

:

Dach

i po

ddas

ze

80 ½

2011

[...]b

2425

½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u go

ntam

i kry

tego

wra

z

z ła

ceni

em (8

0 ½

x 1

3 ½

) 2 +

(7 x

9) 4

po

kopi

ejek

921

829

½

27. P

ar k

rokw

i dłu

gich

po

łokc

i 27

729

27. K

ielb

elek

dol

nych

po

łokc

i 10

270

27. K

ielb

elek

gór

nych

po

łokc

i 513

5

a W

tytu

le n

ie u

mie

szcz

ono

zaw

arty

ch w

nag

łów

ku d

ruku

waż

nych

info

rmac

ji o

znak

ach

pism

, któ

rych

dot

yczy

szac

unek

– d

o N

ru 4

66348

Dzi

enni

ka D

yrek

cyi

Ube

zpie

czeń

, do

Nru

932

4 D

RG, d

o N

ru Ia

wyk

azu

ubez

piec

zeni

a.

b Zo

b. p

rzyp

. b w

dok

umen

cie

nr 1

.

382 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rod

zaj Z

abud

owan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i sr

ebre

mKo

piej

ek

4. R

amy

podł

użne

pot

rąca

jąc

grub

ość

szcz

ytów

dłu

gie

po ło

kci 7

931

6Da

ch g

łów

ny M

ansa

rtac , n

ad p

rzys

taw

ami

pulp

itow

y pr

osto

kątn

y

24. S

łupó

w p

o ob

u st

rona

ch p

odda

sza

po ło

kci 4

96

24 S

ztra

b pr

zy n

ich

łącz

ącyc

h be

lki,

słup

y i k

ielb

elki

dłu

gie

po ło

kci 6

144

48. R

amio

n pr

zy sł

upac

h dł

ugic

h po

łokc

i 1 ½

72

24. R

amio

n do

łem

od

słup

ów d

o be

lek

po ło

kci 1

½36

54. R

ozpó

r pom

iędz

y ki

elbe

lkam

i doł

em i

krok

wia

mi

po ło

kci 1

½

81

2 M

urła

ty p

odłu

żne

dług

ie p

o ło

kci 8

0 ½

16

1

8. P

ar k

rokw

i prz

y w

ysta

wac

h po

łokc

i 18

144

8. K

ielb

elek

dłu

gich

po

łokc

i 756

4. M

urła

ty p

o ło

kci 7

28

2268

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulcu

od

6. d

o 8

cali

w k

wad

rat

po k

opie

jek

1227

216

157

½

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

2. S

zczy

tach

(2

8 x

8⁄4 x

10)

2

2 z

kam

ieni

a na

wap

no w

¼ c

zęśc

i

war

tośc

i po

kopi

ejek

8

1260

120

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

5. k

omin

ach

pod

i nad

dac

hem

częś

cią

z ce

gły

częś

cią

z ka

mie

nia

na w

apno

(2 x

1 x

12)

5

po k

opie

jek

12

1440

c D

ach

man

sard

owy.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rod

zaj Z

abud

owan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i sr

ebre

mKo

piej

ek

98

Łokc

i kw

adra

tow

ych

zasz

alow

ania

dw

óch

szcz

ytów

trój

kątn

ych

nad

przy

staw

ami

(14

x 7)

2

2 z

desk

ami

1 ½

cal

owem

i po

kopi

ejek

: 9

882

175

Łokc

i bie

żący

ch g

zem

su z

2. s

tron

{(80

½ -

14) +

22}

2

po k

opie

jek:

30

5250

7:2

= 1

4:x

X =

22

x 14

22 x

14

7 =

44

czyl

i ½ x

= 2

2

594.

Łokc

i bie

żący

ch d

rzew

a w

27.

Bel

kach

12to

cal

oweg

o

dług

ich:

z w

ysko

kiem

po

łokc

i 22

po k

opie

jek

25

148

50Be

lki s

ą po

dwój

ne

Pięt

ro

2 śc

iany

pod

łużn

e dł

ugie

po

łokc

i 80

½ x

1 ½

= 2

41 ½

2. Ś

cian

y bo

czne

dłu

gie

po ło

kci 1

8 x

1 ½

= 5

4

3 Śc

iany

pop

rzec

zne

dług

ie p

o ło

kci 1

7 x

1 =

51

4. Ś

cian

y po

prze

czne

dłu

gie

po ło

kci 1

4 ¼

x 1

= 5

7

1. Ś

cian

a po

dłuż

na d

ługa

łokc

i 5 x

¾ =

3 ¾

1. Ś

cian

a po

dłuż

na d

ługa

: łok

ci 7

½ x

¾ =

5 5

/8

1. Ś

cian

a po

dłuż

na k

oryt

arza

ze

wzg

lędu

nac

hyle

nia

ścia

ny b

oczn

ej d

ługa

: łok

ci 4

7 ½

x 1

¼ =

58

¾

2. śc

iany

2. p

rzys

taw

pół

kolis

tych

22.

x 1

= 4

4

Wys

okoś

ć 6

czyl

i 515

5/8

x 6

3093

¾

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ka

mie

nia

na w

apno

z o

tyn-

kow

anie

m o

bust

ronn

ym n

a us

zkod

zeni

e po

kop

ieje

k 5

154

69

1610

Łokc

i kw

adra

tow

ych

pow

ały

wra

z z

belk

ami i

pol

epą

80 ½

x 2

0 po

kop

ieje

k 20

32

2

1008

Łokc

i kw

adra

tow

ych

sufit

u tr

zcin

oweg

o, p

otrą

cają

c

pow

ierz

chni

ą m

urów

i ko

ryta

rza

1610

- (5

08 +

47

x 2)

po k

opie

jek

13

131

4

47 x

2 =

94

pow

ierz

chni

a ko

ryta

rza.

Szer

okoś

ć bu

dow

li w

mie

jscu

gdz

ie

kory

tarz

jest

nie

co w

ięks

za o

d pr

zyję

tej

384 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rod

zaj Z

abud

owan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i sr

ebre

mKo

piej

ek

1150

Łokc

i kw

adra

tow

ych

posa

dzki

czę

ścią

pod

łogi

krz

yżow

ej

80 ½

x 2

0 - 5

08 +

(4 x

6) 2

włą

czni

e z

pokł

adem

bel

ek

po k

opie

jek

35

402

50

W p

rzys

taw

ach

podł

oga

znaj

duje

się

tylk

o

w cz

ęści,

resz

tę m

iejsc

a za

jęte

na

scho

dy p

o-

wie

rzch

nia

o kt

órej

mow

a ró

wna

jest

(4 x

6) 2

117

½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia n

a ko

ryta

rzu

doda

jąc

¼

częś

ć na

obł

ąkow

atoś

ć 94

+ 2

3 ½

w ¼

czę

ści w

arto

ści

na u

szko

dzen

ie p

o ko

piej

ek 1

5

1762

½

46 ½

Ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ce

gły

w 2

. ści

anka

ch 1

0 ½

x ½

x 6

+ 5

x ½

x 6

, w ¼

czę

ści w

arto

ści p

o ko

piej

ek 1

88

37

54.

Łokc

i kw

adra

tow

ych

prze

pier

zeni

a z

drze

wa

tynk

owan

ego

obus

tron

nie

(5 +

4) 6

po

kopi

ejek

11

594

20Ok

ien

dwus

krzy

dłow

ych

z os

zkle

niem

, oku

ciem

i fut

ryna

mi p

o ru

bli 5

100

14D

rzw

i dw

uskr

zydł

owyc

h z

okuc

iem

i fu

tryn

ami p

o ru

bli 4

56

4D

rzw

i poj

edyn

czyc

h z

okuc

iem

i fu

tryn

ami p

o ru

bli 2

8

2Pi

ece

cegl

ane

po ru

bli:

6.12

4Ko

min

ki p

o ru

bli 1

4

16Tr

epów

na

podd

asze

wra

z z

wan

gą p

o ko

piej

ek 2

03

20

Part

er

2 Śc

iany

pod

łużn

e dł

ugie

po

łokc

i 80

½ x

1 ¾

= 2

81 ¾

2 Śc

iany

boc

zne

dług

ie p

o ło

kci 1

7 ½

x 1

¾ =

61

¼

3 Śc

iany

pop

rzec

zne

środ

kow

e dł

ugie

po

łokc

i 16

½ x

1 ¼

= 6

1 7⁄8

4 Śc

iany

pop

rzec

zne

wew

nętr

zne

dług

ie p

o ło

kci 1

3 ¾

x

1 ¼

= 6

8 ¾

1 Śc

iana

środ

kow

a po

dłuż

na d

ługa

: łok

ci 4

¾ x

1 =

4 ¾

1 Śc

iana

pod

łużn

a śr

odko

wa

dług

a: ło

kci 7

¼ x

1 =

7 ¼

1. Ś

cian

a śr

odko

wa

podł

użna

od

stro

ny k

oryt

arza

ze w

zglę

du

nach

ylen

ia śc

iany

boc

znej

dłu

ga: ł

okci

46

½ x

1 ½

= 6

9 ¾

1. M

ur d

la w

zmoc

nien

ia 5

x 3

= 1

5


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rod

zaj Z

abud

owan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i sr

ebre

mKo

piej

ek

2. Ś

cian

y ob

wod

owe

przy

staw

22

x 1

¼ =

55.

Wys

okoś

ć 5

czyl

i 625

3⁄8 x

5

3127

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ka

mie

nia

na w

apno

z ot

ynko

wan

iem

obu

stro

nnym

, na

uszk

odze

nie

ze w

zglę

du n

a gr

uboś

ć po

kop

ieje

k 4

125

8

182

Łokc

i kw

adra

tow

ych

sufit

u tr

zcin

oweg

o w

sien

ia *

w p

okoj

achb i

c 7 ½

x 8

½ +

(8 ¾

x 1

3 ¾

) 2

po k

opie

jek

1323

66

670

Łokc

i kw

adra

tow

ych

skle

pien

ia k

oryt

arza

d i w m

iesz

kani

ache ,

f , g , h , i dod

ając

¼ cz

ęść n

a ob

łąko

wat

ość 4

6 ½

x 1

¾ (9

½ +

10 +

8)1

3 ¾

+ 3

1⁄8 x

7 +

6 ¾

x 8

+ 1

34 w

¼ cz

ęści

war

tośc

i

po k

opie

jek

15

100

50W

mie

szka

niac

hh , i w o

blic

zeni

u uw

ażan

e

są z

a tr

apez

stąd

3 1⁄

8 i 6

¾ są

pod

staw

y

śred

nie

241

½Ło

kci k

wad

rato

wyc

h po

dłog

i w p

okoj

achb i

c (8 ¾

x 1

3 ¾

) 2

włą

czni

e z

lega

ram

i z d

esek

1 ½

cal

owyc

h po

kop

ieje

k

sreb

rem

13

3139

½W

resz

tują

cych

mie

jsca

ch p

odło

gi n

ie m

a

tylk

o po

sadz

ka z

kam

ieni

a lu

b zi

emia

Urz

ądze

nie

scho

dów

z k

amie

nia

rubl

i30

12Ok

ien

dwus

krzy

dłow

ych

z os

zkle

niem

oku

ciem

i fut

ryna

mi p

o ru

bli 4

.48

13D

rzw

i jed

nosk

rzyd

łow

ych

filun

gow

ych

i gła

dkic

h

z ok

ucie

m i

futr

ynam

i po

rubl

i 339

2D

rzw

i dw

uskr

zydł

owyc

h ze

wnę

trzn

ych

po ru

bli 3

.6

4Pi

ece

wię

ksze

na

uszk

odze

nie

po ru

bli 6

24

1Pi

ec p

omni

ejsz

y ru

bli

3

1Ku

chni

a z

saba

śnik

iem

rubl

i sre

brem

4

2Ko

min

ki p

o ru

bli 2

4

Na

uprz

ątni

enie

gru

zów

po

pogo

rzel

i cał

ej b

udow

li ru

bli

sreb

rem

8d 73

Spra

wdz

[ono

]

Kwie

cińs

ki

14/6

[184

8]

* O

znac

zeni

a od

„a” d

o „i”

w ty

m i

dwóc

h ko

lejn

ych

wie

rsza

ch to

wid

niej

ące

w o

rygi

nale

odn

iesi

enia

do

załą

czon

ego

plan

u.

d Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

prze

kreś

lono

war

tość

– 2

3.

386 Anna ROGOWSKA

Raze

m ru

bli:

2400

Wyr

aźni

e ru

bli s

rebr

em: D

wa

Tysi

ące

Czte

ryst

a

Nin

iejs

zy s

zacu

nek

spor

ządz

iłem

na

grun

cie

Klas

ztor

u Ks

ięży

Cys

ters

ów S

upre

mow

aneg

o do

gm

iny

Sudu

ł nal

eżąc

ego,

dn

ia 1

1/22

I 18

48 ro

kuD

eleg

owan

yD

yrek

cji U

bezp

iecz

eńN

ivet

Spra

wdz

ono

pod

wzg

lęde

m te

chni

czny

mW

arsz

awa,

[dni

a] 6

/3 [1

8]48

e Wój

t Gm

iny

Sudu

łM

.P.f W

róbl

ewsk

i St

anis

ław

ski

Burm

istr

z Ja

ko m

ając

y na

dzór

na

d bu

dow

lam

i kla

szto

rnem

iA

sses

or E

kono

mic

zny

Szac

unek

nin

iejs

zy p

ośw

iadc

zaW

zas

tęps

twie

e

M.P.

g

Nac

zeln

ik

Pow

iatu

Kie

leck

iego

Nin

iejs

zy s

zacu

nek

pośw

iadc

zaKi

elce

, dni

a 19

/31

I 184

8T[

omas

z] Z

ieliń

ski

M.P.

g Rac

hmis

trz

Kory

tko

e D

wa

niec

zyte

lne

podp

isy.

f Pi

eczę

ć ok

rągł

a: O

bwód

Kie

leck

i, W

ójt G

min

y Su

duł.

g Pi

eczę

ć ok

rągł

a ni

eczy

teln

a.


Źród

ło: A

P Ki

elce

, Dyr

ekcj

a U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, s

ygn.

234

, 184

8 I 1

1/22

, Jęd

rzej

ów –

Egz

empl

arz

pier

wsz

y sz

acun

ku

szcz

egół

oweg

o za

budo

wań

mie

szka

nia

i biu

ra N

adle

śneg

o, z

najd

ując

ych

się

w a

ttyn

encj

i Pod

klas

ztor

w g

min

ie S

uduł

, Okr

ęgu

Jędr

zejo

wsk

im, P

owie

cie

Kiel

ecki

m, G

uber

ni R

adom

skie

j, w

pos

iadł

ości

mie

jski

ej N

r 1,

spo

rząd

zony

prz

ez N

ivet

a, D

eleg

owan

e-go

Dyr

ekcj

i Ube

zpie

czeń

w W

arsz

awie

, wła

ścic

iel:

Rząd

– D

obra

Sup

rem

owan

e, U

rząd

Leś

nya , r

ps n

a fo

rmul

arzu

dru

kow

anym

, s.

47–

51.

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rodz

aj Za

budo

wan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik

sytu

acyj

ny za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

b Klas

sa 2

Sto

pień

1

Biur

o i m

iesz

kani

e N

adle

śneg

o m

urow

ane

z ka

mie

nia

na w

apno

w st

anie

dob

rym

Szac

unek

jego

nas

tępu

jący

:

Dach

i po

ddas

ze

4622

3 ½

[..

.]c

1380

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u go

ntem

kry

tego

wra

z

z ła

ceni

em (4

6 x

15) 2

po

kopi

ejek

10

138

12 P

ar k

rokw

i dłu

gich

po

łokc

i 30

360

4 Kr

okw

ie n

aroż

ne p

o ło

kci 1

664

2 Śr

odko

we

w sz

czyt

ach

dług

ie p

o ło

kci 1

530

12 P

rzyc

zółk

owyc

h śr

edni

o lic

ząc

po ło

kci 7

84

12 K

ielb

elek

po

łokc

i 11

132

16 S

łupó

w st

olco

wyc

h p

o ob

u st

rona

ch p

odda

sza

po ło

kci 5

80

a W

tytu

le n

ie u

mie

szcz

ono

zaw

arty

ch w

nag

łów

ku d

ruku

waż

nych

info

rmac

ji o

znak

ach

pism

, któ

rych

dot

yczy

szac

unek

– d

o N

ru 4

66348

Dzi

enni

ka D

yrek

cyi

Ube

zpie

czeń

, do

Nru

932

4 D

RG, d

o N

ru Ia

wyk

azu

ubez

piec

zeni

a.

b W

tym

mie

jscu

w o

rygi

nale

zna

jduj

e si

ę od

ręcz

ny p

lan

zabu

dow

ania

z ro

zkła

dem

pom

iesz

czeń

.

c Zo

b. p

rzyp

. b w

dok

umen

cie

nr 1

.

388 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rodz

aj Za

budo

wan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik

sytu

acyj

ny za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

32 R

amio

n pr

zy n

ich

po ł

okci

1 ½

48

2 Ra

my

górn

e dł

ugie

po

łokc

i 35

70

2 M

urła

ty p

odłu

żne

dług

ie p

o ło

kci 4

692

2 M

urła

ty b

oczn

e dł

ugie

po

łokc

i 22

44

1004

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulca

6. c

ali w

kw

adra

t

w w

iąza

niu

dach

u po

kop

ieje

k 7

7028

66

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

3. k

omin

ach

pod

i nad

dac

hem

,

częś

cią

z ce

gły,

czę

ścią

z k

amie

nia

na w

apno

licz

ąc śr

edni

o

2 x

1 ½

x 1

2 +

1 ½

x 1

x 1

2 +

1 x

1 x

12

w ¼

czę

ści

war

tośc

i po

kopi

ejek

12

792

136

Łokc

i bie

żący

ch g

zem

su n

a ok

oło

budo

wli

(46

+ 2

2) 2

po k

opie

jek

3040

80

Part

er

2 Śc

iany

pod

łużn

e dł

ugie

po

łokc

i 46

x 1

¼ =

115

2 Śc

iany

boc

zne

dług

ie p

o ło

kci 1

9 ½

x 1

¼ =

48

¾

3 Śc

iany

pop

rzec

zne

dług

ie p

o ło

kci 1

9 ½

x 1

¼ =

73

1/8

1 śc

iana

pop

rzec

zna

wew

nętr

zna

dług

a po

łokc

i

11 ¼

x 1

= 1

1 ¼

1 Śc

iana

pop

rzec

zna

wew

nętr

zna

dług

a ło

kci 8

x 1

= 8

1 Śc

iana

pop

rzec

zna

wew

nętr

zna

dług

a ło

kci 7

¼ x

1 =

7 ¼

2 Śc

iany

pod

łużn

e śr

odko

we

dług

ie p

o ło

kci 8

x ¾

= 1

2

1 Śc

iana

pod

łużn

a śr

odko

wa

dług

a ło

kci 3

1 ¾

x 1

= 3

1 ¾

Wys

okoś

ć 5

½ c

zyli

307

1/8

x 5

½

1689

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ka

mie

nia

na w

apno

z ot

ynko

wan

iem

obu

stro

nnym

, lic

ząc

w ¼

czę

ści w

arto

ści

po k

opie

jek

8

135

12

1012

Łokc

i kw

adra

tow

ych

pow

ały

wra

z z

belk

ami p

odw

ójne

mi

i pol

epą

46 x

22

po k

opie

jek

sreb

rem

26

263

12


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie1.

Rodz

aj Za

budo

wan

ia2.

Stan

czy b

udow

la je

st w

stan

ie d

obry

m,

śred

nim

lub

złym

, czy

jesz

cze d

o uż

ycia

zdat

na3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści z

abud

owan

iaII.

Pla

nik o

dręc

zny b

udow

li

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik

sytu

acyj

ny za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

705

Łokc

i kw

adra

tow

ych

podł

ogi w

łącz

nie

z le

gara

mi

z de

sek

1 ½

cal

owan

ych

potr

ącaj

ąc p

owie

rzch

nią

mur

ów

1012

- 30

7 po

kop

ieje

k sr

ebre

m 1

3

9165

79 ¾

Łokc

i kw

adra

tow

ych

pods

iebi

tki w

kan

cella

ryia *

z de

sek

1 ½

cal

owyc

h 11

x 7

¼ p

o ko

piej

ek 9

718

481

¼

Łokc

i kw

adra

tow

ych

sufit

u z

żerd

zi o

kręc

anyc

h sł

omą

po-

trąc

ając

pow

ierz

chni

ę ka

ncel

lary

ia si

enib

kuch

nic sp

iżar

nid

705

- {79

¾ +

(4 ½

+ 7

½ +

6) 8

} po

kopi

ejek

11

5294

12Tr

epów

na

podd

asze

z [.

..]d p

o ko

piej

ek 3

03

60

3Pi

ece

cegl

ane

luft

owe

po ru

bli 6

18

1Ku

chni

a z

saba

śnik

iem

na

uszk

odze

nie

rubl

i sre

brem

66

4Ko

min

ki p

o ru

bli 1

4

11Ok

ien

dwus

krzy

dłow

ych

z ok

ucie

m o

szkl

enie

m

i fut

ryna

mi p

o ru

bli 4

44

5Dr

zwi p

ojed

yncz

ych

gład

kich

z ok

ucie

m i f

utry

nam

i po

rubl

i 210

10D

rzw

i dw

uskr

zydł

owyc

h fil

ungo

wyc

h z

okuc

iem

i fut

ryna

mi p

o ru

bli 4

40

Na

uprz

ątni

enie

gru

zów

po

pogo

rzel

i cał

ej b

udow

li ru

bli

sreb

rem

739

Raze

m

rubl

i

sreb

rem

:

940

Spra

wdz

[ono

] e 14

/6 [1

8]48

Wyr

aźni

e ru

bli s

rebr

em d

ziew

ięćs

et c

zter

dzie

ści

* O

znac

zeni

a od

„a” d

o „d

” w ty

m i

nast

ępny

m w

iers

zu to

wid

niej

ące

w o

rygi

nale

odn

iesi

enia

do

załą

czon

ego

plan

u.

d [o

wie

dow

anie

m ] b

rak

pew

nośc

i co

do p

opra

wno

ści o

dczy

tani

a.

e N

iecz

ytel

ny p

odpi

s.

390 Anna ROGOWSKA

Spor

ządz

iłem

nin

iejs

zy s

zacu

nek

na g

runc

ie a

ttyn

encj

i Pod

klas

ztor

dnia

11/

22 I

1848

roku

Spra

wuj

ący

Urz

ąd L

eśny

Mał

ogos

zcz

Nad

leśn

iczy

e Del

egow

any

Dyr

ekcj

i Ube

zpie

czeń

N

ivet

Wój

t Gm

iny

Sudu

łM

.P.f W

róbl

ewsk

i

Ass

esor

Eko

nom

iczn

y Sz

acun

ek n

inie

jszy

poś

wia

dcza

M.P.

w z

astę

pstw

ie

g Spra

wdz

ono

pod

wzg

lęde

m te

chni

czny

mW

arsz

awa,

d[n

ia] 6

/3 1

848

e Nac

zeln

ik P[

owia

]tu

Kiel

ecki

ego

Szac

unek

nin

iejs

zy p

ośw

iadc

zaKi

elce

d[n

ia] 1

9/31

I 18

48.

T[om

asz]

Zie

lińsk

iM

.P.g Ra

chm

istr

z Ko

rytk

o

e N

iecz

ytel

ny p

odpi

s.

f Pi

eczę

ć ok

rągł

a: O

bwód

Kie

leck

i, W

ójt G

min

y Su

duł.

g Pi

eczę

ć ok

rągł

a ni

eczy

teln

a.


Źród

ło: A

P Ki

elce

, Dyr

ekcj

a U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, s

ygn.

234

, 184

8 I 1

1/22

, Jęd

rzej

ów –

Egz

empl

arz

pier

wsz

y sz

acun

ku sz

cze-

góło

weg

o za

budo

wań

mie

szcz

ącyc

h au

ster

ię z

zaja

zdem

, zna

jduj

ącyc

h si

ę w

att

ynen

cji P

odkl

aszt

or w

gm

inie

Sud

uł, O

kręg

u Ję

drze

-jo

wsk

im, P

owie

cie

Kiel

ecki

m, G

uber

ni R

adom

skie

j, w

pos

iadł

ości

mie

jskie

j Nr 1

, spo

rząd

zony

prz

ez N

ivet

a, D

eleg

owan

ego

Dyr

ekcj

i U

bezp

iecz

eń w

War

szaw

ie, w

łaśc

icie

l: Rz

ąd –

Dob

ra S

upre

mow

anea , r

ps n

a fo

rmul

arzu

dru

kow

anym

, s. 6

5–70

.

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

b Klas

sa 3

. Sto

pień

2

Aust

erya

mur

owan

a z

zaja

zdem

z d

rzew

a w

słup

y

mur

owan

e, g

onte

m k

ryta

w st

anie

mie

rnym

.

Szac

unek

jej n

astę

pują

cy:

53 ½

44 ½

15 ½

17 ½

5 ½

5 ½

[...]c

Poni

eważ

stan

bud

owli

jest

śred

ni

w c

zęśc

iach

zat

em w

chod

zący

ch w

stan

jej

kons

truk

cji z

nacz

nie

prze

z cz

as z

nisz

czo-

nych

cen

y są

niż

sze

od c

en p

rzyj

ętyc

h

2049

Dach

i po

ddas

ze

Łokc

i kw

adra

tow

ych

dach

u go

ntam

i kry

tego

wra

z

z ła

ceni

em (5

3 ½

x 1

0) 2

+ (4

4 ½

x 1

1) 2

po

kopi

ejek

8

163

92

16. P

ar k

rokw

i nad

aus

tery

ą dł

ugic

h po

łokc

i 20

320

16 K

ielb

elek

dłu

gich

po

łokc

i 7 ½

12

0

4 N

aroż

ne k

rokw

ie d

ługi

e po

łokc

i 11

44

2 Śr

odko

we

w sz

czyt

ach

dług

ie p

o ło

kci 1

020

12 P

rzyc

zółk

owyc

h śr

edni

o lic

ząc

po ło

kci 5

60

4 Ra

my

górn

e i d

olne

dłu

gie

po ło

kci 4

518

0

a W

tytu

le n

ie u

mie

szcz

ono

zaw

arty

ch w

nag

łów

ku d

ruku

waż

nych

info

rmac

ji o

znak

ach

pism

, któ

rych

dot

yczy

szac

unek

– d

o N

ru 4

66348

Dzi

enni

ka D

yrek

cyi

Ube

zpie

czeń

, do

Nru

932

4 D

RG, d

o N

ru Ia

wyk

azu

ubez

piec

zeni

a.

b W

tym

mie

jscu

w o

rygi

nale

zna

jduj

e si

ę od

ręcz

ny p

lan

zabu

dow

ania

z ro

zkła

dem

pom

iesz

czeń

.

c Zo

b. p

rzyp

. b w

dok

umen

cie

nr 1

.

392 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

12 S

łupó

w st

olco

wyc

h po

obu

stro

nach

pod

dasz

a

dług

ich

po ło

kci 3

½42

24 R

amio

n pr

zy n

ich

dług

ich

po ło

kci 1

½36

2 M

urła

ty p

odłu

żne

po ło

kci 5

3 ½

10

7

2 M

urła

ty b

oczn

e po

łokc

i 15

½31

14 P

ar k

rokw

i nad

zaj

azde

m d

ługi

ch p

o ło

kci 2

2.30

8

14 K

ielb

elek

tam

że d

ługi

ch p

o ło

kci 8

.11

2

2 Kr

okw

ie n

aroż

ne p

o ło

kci 1

224

1 Kr

okie

w śr

odko

wa

w sz

czyc

ie d

ługa

łokc

i11

6 Kr

okw

i prz

yczó

łkow

ych

śred

nio

liczą

c po

łokc

i 5 ½

33

4 Ra

my

górn

e i d

olne

dłu

gie

po ło

kci:

40 ½

162

10 S

łupó

w st

olco

wyc

h po

obu

stro

nach

pod

dasz

a

po ło

kci 3

½35

20 R

amio

n pr

zy n

ich

po ło

kci 1

½

30

2 M

urła

ty p

odłu

żne

po ło

kci 4

4 ½

89

1 M

urła

t boc

zny

dług

i łok

ci17

½

1781

½

Raze

m ło

kci b

ieżą

cych

bud

ulcu

6. c

ali w

kw

adra

t

w w

iąza

niu

dach

u po

kop

ieje

k 7d

124

70 ½

48

Łokc

i kub

iczn

ych

mur

u w

3. k

omin

ach

pod

i nad

dach

em w

czę

ści z

ceg

ły w

czę

ści z

kam

ieni

a na

wap

no

(2 x

1 x

8) 3

po

kopi

ejek

12.

576

Part

er

2. śc

iany

pod

łużn

e dł

ugie

po

łokc

i 53

½ x

1 ¼

= 1

33 ¾

2. Ś

cian

y bo

czne

dłu

gie

po ło

kci 1

3 x

1 ¼

= 3

2 ½

W sk

ład

tyln

ej śc

iany

pod

łużn

ej w

łącz

ono

ścia

nę b

oczn

ą za

jazd

u 36

x 1

7 ½

dla

upro

szcz

enia

w o

blic

zeni

u

d Pi

erw

otni

e w

pisa

no i

nast

ępni

e pr

zekr

eślo

no w

arto

ść ½

.


Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

3. Ś

cian

y po

prze

czne

środ

kow

e dł

ugie

po

łokc

i

13 x

1 ¼

= 4

8 ¾

2. Ś

cian

y po

prze

czne

środ

kow

e dł

ugie

po

łokc

i

13 x

1 =

26

1. Ś

cian

a śr

odko

wa

podł

użna

(8 ½

+ 6

¾ +

9) 1

= 2

4 ¼

12. S

łupó

w 1

¾ x

1 ½

= 3

1 ½

Wys

okoś

ć 5

½

czyl

i 296

¾ x

5 ½

Fund

amen

ta p

od p

rzęs

łam

i z d

rzew

a

w z

ajeź

dzie

jako

mał

o w

idoc

zne

nad

ziem

ią sz

acun

kiem

nie

obj

ęte.

1632

1/8

Raze

m ło

kci k

ubic

znyc

h m

uru

z ka

mie

nia

i czę

ścią

z ce

gły

na w

apno

w ¼

czę

ści w

arto

ści p

o ko

piej

ek: 1

2.19

585

½

357

½

Łokc

i kw

adra

tow

ych

przę

seł z

drz

ewa

tart

ego

4 ca

low

ego,

licz

ąc z

wpu

szcz

enie

m w

słup

y dł

ugic

h

śred

nio

po ło

kci 6

½ c

zyli

(6 ½

x 5

½) 1

0 po

kop

ieje

k: 7

6077

½

829

¼

Łokc

i kw

adra

tow

ych

pow

ały

wra

z z

belk

ami z

pol

epą

nad

aust

eryą

z d

esek

1 ½

cal

owyc

h 53

½ x

15

½

ze w

zglę

du n

a st

an śr

edni

bud

owli

po k

opie

jek:

15.

124

38 ¾

6. B

elek

nad

zaj

azde

m d

ługi

ch z

wys

koki

em

po ło

kci 1

8 ½

11

1

5. S

łupó

w n

a pa

rter

ze p

od n

iem

i dłu

gich

po

łokc

i 5 ½

27

½

20. R

amio

n pr

zy n

ich

dług

ich

po ło

kci 1

½

30

1. P

odci

ąg p

od b

elka

mi d

ługi

łokc

i 44

44

1. P

odci

ąg p

od b

elka

mi w

izbi

e sz

ynko

wne

ja * dł

ugi

łokc

i 10

z w

pusz

czen

iem

go

w m

ury

10

222

½Ra

zem

łokc

i bie

żący

ch b

udul

cu o

d 10

. do

12. c

ali

w k

wad

rat p

o ko

piej

ek sr

ebre

m 1

840

50

* O

znac

zeni

e „a”

to w

idni

ejąc

e w

ory

gina

le o

dnie

sien

ie d

o za

łącz

oneg

o pl

anu.

394 Anna ROGOWSKA

Łokc

i bie

żący

ch,

□ [k

wad

rato

wyc

h]lu

b ku

bicz

nych

oraz

sztu

k

I. W

ymie

nien

ie.

1. R

odza

j Zab

udow

ania

2. St

an cz

y bud

owla

jest

w st

anie

dob

rym

,śr

edni

m lu

b zły

m cz

y jes

zcze

do

użyc

ia zd

atna

.3.

Każ

dej w

szcz

egól

nośc

i czę

ści Z

abud

owan

ia.

II. P

lani

k odr

ęczn

y bud

owli

Dług

ość

Szer

okoś

ćW

ysok

ość

Szac

unek

szcz

egół

owy

każd

ej cz

ęści

Sum

ma

ogól

na

I. Uw

agi

II. Ce

ny m

iejsc

owe m

ater

iałó

w

budo

wla

nych

III. D

ołąc

zyć n

ależ

y pla

nik s

ytua

cyjn

y za

budo

wań

Łokc

i n.m

.p.

Rubl

i Sr

ebre

mKo

piej

ek

405

¾

Łokc

i kw

adra

tow

ych

podł

ogi w

wie

lu m

iejs

cach

prz

ez

czas

usz

kodz

onej

, pot

rąca

jąc

mie

jsce

prz

ejaz

dub **

i sie

nic g

dzie

jej n

ie m

a oraz

pow

ierz

chni

ą m

urów

829

¼ -

6 x

13 +

3 ¾

x 1

3 +

296

¾ p

o ko

piej

ek 9

3651

¾

8

Okie

n dw

uskr

zydł

owyc

h z

oszk

leni

em o

kuci

em

i fut

ryna

mi z

e w

zglę

du n

a st

an ic

h po

rubl

i sre

brem

:

1 ko

piej

ek 5

0

12

11D

rzw

i jed

nosk

rzyd

łow

ych

z ok

ucie

m i

futr

ynam

i

po k

opie

jek

758

25

2Br

amy

w a

uste

ryi w

zaj

eźdz

ie p

o ru

bli 3

6

2Pi

ece

cegl

ane

wię

ksze

po

rubl

i 48

1Pi

ec c

egla

ny m

niej

szy

rubl

i3

2Ku

chni

e z

saba

śnik

ami n

a us

zkod

zeni

e po

rubl

i 36

1Ko

min

ek k

opie

jek

60

Na

uprz

ątni

enie

gru

zów

po

pogo

rzel

i cał

ej b

udow

li ru

bli

418

Raze

m: r

ubli

sreb

rem

: 800

Spra

wdz

[ono

]e 14

/6 [1

8]48

Wyr

aźni

e ru

bli s

rebr

em o

siem

set

Spor

ządz

iłem

nin

iejs

zy s

zacu

nek

na g

runc

ie a

ttyn

encj

i Pod

klas

ztor

ze d

nia

11/2

2 I 1

848

roku

Del

egow

any

Dyr

ekcj

i Ube

zpie

czeń

**

Ozn

acze

nia „

b” i „

c” to

wid

niej

ące

w o

rygi

nale

odn

iesi

enia

do

załą

czon

ego

plan

u.

e N

iecz

ytel

ny p

odpi

s.


Niv

etD

zier

żaw

cae W

ójt G

min

y Su

duł

M.P.

f W

róbl

ewsk

iSp

raw

dzon

o po

d w

zglę

dem

tech

nicz

nym

War

szaw

a, d

[nia

] 6/3

184

8g A

sses

or E

kono

mic

zny

Nin

iejs

zy s

zacu

nek

pośw

iadc

zah W

zas

tęps

twie

e Nac

zeln

ik

Pow

iatu

Kie

leck

iego

Szac

unek

nin

iejs

zy p

ośw

iadc

zaKi

elce

dni

a 19

/31

I 184

8.T[

omas

z] Z

ieliń

ski

M.P.

h

Rach

mis

trz

Kory

tko

e N

iecz

ytel

ny p

odpi

s.

f Pi

eczę

ć ok

rągł

a: O

bwód

Kie

leck

i, W

ójt G

min

y Su

duł.

g D

wa

niec

zyte

lne

podp

isy.

h Pi

eczę

ć ok

rągł

a ni

eczy

teln

a.

396 Anna ROGOWSKA


Anna ROGOWSKAArchiwum Państwowe w Kielcach

Zabudowania opactwa cystersów w Jędrzejowiew świetle szacunków szczegółowych Dyrekcji Ubezpieczeń w Warszawie

Streszczenie

Opracowanie zawiera edycję źródłową czterech szczegółowych wykazów zabudowań wsi Podklasztorze pod Ję-drzejowem, mianowicie: kościoła i zabudowań dawnego opactwa cysterskiego (obejmujących dom mieszkalny dla zakonników) oraz budynków mieszczących Urząd Leśny i austerię z zajazdem. Materiały te stanowią załącz-niki do dokumentacji ubezpieczeniowej, wytworzonej przez Dyrekcję Ubezpieczeń w Warszawie w 1848 r. Prócz krótkiego wprowadzenia historycznego i charakterystyki archiwalnej prezentowanych źródeł każdy z szacun-ków opatrzono krótkim regestem, na końcu zaś zamieszczono słowniczek rozwiązujący fachowe, w wielu wy-padkach archaiczne terminy określające poszczególne elementy konstrukcji lub wyposażenia budynków. Mimo że w prezentowanych dokumentach brak innych niż techniczne informacji o wyglądzie wystroju i wyposażenia , stanowią one bardzo ciekawe źródło wiedzy o stanie zachowania i konstrukcji opisywanych budowli. Integral-ną częścią szacunków szczegółowych, zawierających bardzo dokładne wykazy wszystkich części składowych budynków, wraz z ich wyceną, są odręcznie wykonane plany szacowanych budowli, których reprodukcje wraz fotografiami budynków opactwa stanowią materiał ilustracyjny niniejszego opracowania.

Słowa kluczowe

Jędrzejów, cystersi, opactwo, XIX wiek, budownictwo, architektura sakralna, ubezpieczenia



Anna ROGOWSKAState Archive in Kielce

The buildings of the Cistercian Abbey in Jędrzejówin the light of detailed estimates of the Insurance Directorate in Warsaw

Summary

The study contains a source edition of four detailed lists of buildings in the village of Podklasztorze near Jędrzejów, namely the church and the buildings of the Cistercian Abbey (including the monks’ house) as well as the buildings housing the Forestry Authority and an inn. The material is an annex to insurance documenta-tion drawn up by the Insurance Directorate in Warsaw in 1848. In addition to a brief historical introduction and archival description of the sources presented, each of the estimate contains a short summary, while at the end readers will find a glossary of specialist terms, many of them archaic, describing the various elements of the structure or furnishings of the buildings. Despite the fact that the documents lack information (apart from tech-nical details) about the appearance of the decoration and the furnishings, they still constitute a very interesting source of information about the preservation and condition of the analysed buildings. An integral part of the detailed estimates, containing very comprehensive lists of all components of the buildings with their valuation, comes in the form of hand-made plans of the analysed buildings. Reproductions of the plans together with photographs of the abbey buildings provide illustration material for the present study.

Keywords

Jędrzejów, Cistercians, abbey, 19th century, buildings, religious architecture, insurance

p o l e m i k i

p o l e m i c s

Anna BOCHNAKOWAInstytut Filologii RomańskiejUniwersytet Jagielloński w Krakowie

Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda MączyńskiegoJak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali

(czyli o pożytku sięgania do źródeł)

Z wielkim zainteresowaniem przeczytałam artykuł Ryszarda Mączyńskiego zamieszczony w to-mie drugim „Hereditas Monasteriorum” z roku 20131. Z satysfakcją odnotowałam, że znajduje się w nim potwierdzenie moich ustaleń sprzed ćwierćwiecza dotyczących źródła warszaw-skiego wydania francusko-łacińskiego słownika Pierre’a Daneta, powiększonego o tłumacze-nia jego haseł w języku polskim, pod tytułem Nowy wielki dykcjonarz JMci: X. Daneta, opata, francuski, łaciński i polski, obfitujący w najlepsze sposoby mowienia, z obserwacjami krytyki i gra-matyki w każdym z tych trzech językow..., także podanym w języku francuskim: Nouveau grand dictionnaire de Mr l’Abbé Danet, françois, latin et polonois, enrichi des meilleures façons de parler, avec des notes de critique et de grammaire sur ces trois langues... Tom I ukazał się w roku 1743, tom II – w 1745.

Słownikowi temu na tle leksykografii francusko-polskiej XVIII w. poświęciłam monografię, opu-blikowaną nakładem Wydawnictwa UJ w 1991 r.2 Ponieważ wykluczyłam autorstwo Daneta w odniesieniu do warszawskiego wydania, jednym z pierwszych zadań badawczych było usta-lenie autora polskiej wersji haseł francuskojęzycznych. Główne wyzwanie polegało jednak na wskazaniu tej z licznych edycji słownika francusko-łacińskiego Pierre’ a Daneta, która stała się podstawą słownika wydanego w Warszawie, zawierającego również część polską.

Wśród leksykograficznej spuścizny Pierre’a Daneta interesowały mnie słowniki francusko-łaciń-skie wydane w latach 1683–1739, ponieważ właśnie one mogły stanowić podstawę wydania warszawskiego z lat 1743–1745. Danet pozostawił, oprócz innych dzieł, także serię słowników łacińsko-francuskich, poprzedzających pierwsze wydanie słownika francusko-łacińskiego pt. Nouveau Dictionnaire françois et latin..., które ukazało się w roku 1683 w Paryżu. Porównanie 11 słowników francusko-łacińskich pozwoliło mi stwierdzić, iż układają się one w cztery różniące się między sobą serie wydań, zawierające kolejne wznowienia, identyczne wobec siebie, wy-dane w różnych miastach i w różnych latach3. Francuska część wydania warszawskiego zgod-

1 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł), „Hereditas Mo-nasteriorum”, 2, 2013, s. 219–251.

2 A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois” et sa place dans la lexicographie polonaise (Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 222), Kraków 1991 (rozprawa habilitacyjna). Rozprawę zredagowałam w języku francuskim, ponieważ chciałam ukazać zwłaszcza potencjalnym czytel-nikom francuskim, np. historykom leksykografii i języka francuskiego, losy jednego z wydań słownika Da-neta, powiększonego o część w języku polskim przed powstaniem pierwszego słownika języka polskiego, i z tego względu istotnego dla polskiej leksykografii. Także skąpe informacje na temat metody leksykogra-ficznej i zawartości francusko-łacińskich słowników Daneta we Francji, wobec stosunkowo znacznej liczby publikacji poświęconych XVII-wiecznym słownikom francuskim jednojęzycznym, wydały mi się istotnym powodem napisania i wydania rozprawy w języku francuskim.

3 Ibidem, s. 20, gdzie filiacja tych słowników.

402 Polemiki

na jest z wersjami słowników francusko-łacińskich Daneta wydanych kolejno w latach: 1707 (Lyon4, odmienna od wydania z 1683 r.), 1710 (Amsterdam) i 1713 (Lyon) oraz z grupą słow-ników o nieco odmiennych preliminariach, wydanych w Lyonie w latach 1721, 1735 i 1737. Ostatecznie za podstawę warszawskiego wydania słownika trójjęzycznego uznałam Grand Dic-tionnaire françois et latin enrichi des meilleures façons de parler en l’une et l’autre langue. Avec des notes de critique et de grammaire, pour servir aux études de Monseigneur le Dauphin et de Messei-gneurs les Princes, Par Mr l’abbé Danet. Nouvelle édition. Revue, corrigée et augmentée considéra-blement par l’Auteur, opublikowany w Amsterdamie w roku 17105. Słownik ten jest jedynym słownikiem wydanym poza Francją, nie zawiera królewskiego przywileju i jest niewątpliwie wydaniem pirackim6, ale identycznym z wydaniem z Lyonu z roku 1707 o tym samym tytule. W czasie kwerendy bibliotecznej przeprowadzonej we Francji w 1989 r. nie znalazłam wydania amsterdamskiego w żadnej z bibliotek, w których poszukiwałam kolejnych wydań słownika Daneta; w Polsce natomiast znane są cztery jego egzemplarze. Ten fakt umocnił przypuszcze-nie, iż do uzupełnienia słownika o część polską wykorzystano tę właśnie wersję.

Moją analizę metaleksykograficzną7 poprzedziła lektura kilku wówczas istniejących publikacji zawierających informacje o warszawskim wydaniu słownika Daneta8, które zresztą przywołuje Ryszard Mączyński (np. S. Urbańczyk, Z. Leszczyński, A. Iwanowska)9. Informację o autorze czę-ści polskiej zawiera Index Lexicorum Poloniae Piotra Grzegorczyka10, a jej potwierdzenie znala-złam w Bibliografii Estreichera i Polskim słowniku biograficznym11. Na podstawie tych ostatnich publikacji poznałam również tożsamość osoby określonej przez Franciszka Kolę we wstępie jako „zacna dama polska”. Okazała się nią Antonina Zamoyska12, która zleciła mu uzupełnienie słownika Daneta. Te dwie informacje były dla mnie istotne, łatwe do uzyskania i dla celów mo-ich badań nad słownikiem zupełnie wystarczające.

Nawiązując do treści artykułu Ryszarda Mączyńskiego, który kilkakrotnie odwołuje się do mo-jej publikacji, pragnę sformułować kilka uwag:

4 W tymże 1707 r. słownik Daneta ukazał się także w Paryżu. Podobnie jak w innych paryskich wydaniach z tej serii (1683, 1700), artykuły hasłowe są tu jednak mniej rozbudowane niż w wydaniu lyońskim z 1707 r., nie ma też w nich wskazówek dotyczących wymowy. Zob. serie A i B słowników Daneta, ibidem, s. 26.

5 Ibidem, s. 28.

6 Strona tytułowa nie zawiera adnotacji „Composé par ordre du Roy”, która figuruje w wydaniach francu-skich, a uwagę, iż owo amsterdamskie wydanie słownika Daneta jest wersją „Revue, corrigée et augmentée considérablement par l’Auteur”, należy traktować jako nadużycie. Trudno bowiem przypuścić, aby Danet, zmarły zresztą w roku 1709, miał się zajmować poprawkami do słownika wydawanego poza Francją, skoro z powodzeniem wydawano jego kolejne wersje w ojczyźnie. Strona tytułowa wydania amsterdamskiego wzorowana jest na wydaniu lyońskim z 1707 r. (oprócz winiety).

7 Porównanie tytułów, dat i miejsc wydania, tekstów wstępnych, fragmentów listy haseł, budowy haseł, wierności przekładu, obecności przykładów itd.

8 Autor ten i jego dzieło nie były we Francji przedmiotem szczegółowych badań, przynajmniej do roku 1989, kiedy miałam okazję przeprowadzić swoje poszukiwania.

9 Pozostałe wspomniane przez R. Mączyńskiego prace opublikowane zostały po roku 1991, a więc po ukazaniu się mojej habilitacji. Znam niedrukowaną rozprawę doktorską A. Fludy-Krokos, ale dla zagadnienia ustalenia pierwowzoru polskiego wydania słownika Daneta nie wnosi ona interesujących mnie szczegółów.

10 Warszawa 1967, s. 81.

11 Odrzuciłam autorstwo A. A. Ożgi, sugerowane przez J. Birna w znanej mi publikacji, którą cytuje rów-nież R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 228.

12 A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire”, s. 37.

Polemiki 403

1. W swojej książce zaznaczam13, iż nie była mi znana data rozpoczęcia pracy nad adaptacją słownika Daneta przez Kolę, ale już z treści haseł Sicile i Silésie (s.v.) wynika, dzięki uzupełnie-niom faktograficznym wprowadzonym przez Kolę, iż musiało to mieć miejsce po roku 1739 (data wspomniana s.v. Sicile), a nawet po 1742 (s.v. Silésie). Moje „niemałe zdumienie”, jak to określa Mączyński14, zauważając, że nie miałam świadomości, „kiedy zainicjowano polską wer-sję słownika”, dotyczyło szybkiego tempa pracy Koli (tom II, obejmujący wskazane hasła, uka-zał się w roku 1745), obciążonego także innymi obowiązkami (o czym wspomina we wstępie do słownika) oraz działającego w warunkach daleko odbiegających od tych, jakie są dane dzi-siejszym leksykografom i wydawcom.

2. Nie zgadzam się z uwagami Ryszarda Mączyńskiego sformułowanymi w odniesieniu do po-równania metody leksykograficznej Trotza (Troca?) i Daneta. Opierając się na doborze i budo-wie haseł obu słowników, stwierdziłam, iż jednak dzieło Trotza jest metodologicznie nowo-cześniejsze, przede wszystkim dlatego, że jest słownikiem tworzonym od podstaw. Słownik Daneta/Koli ma swe źródło w leksykografii końca XVII w., powstał zasadniczo w wyniku od-wrócenia przez Daneta wersji łacińsko-francuskiej15, z doborem haseł opartym na słownictwie łacińskich tekstów klasycznych, których lekturę miał ułatwiać właśnie słownik dwujęzyczny. Kola nie miał wpływu na listę francuskich haseł, przetłumaczył je16, rzadko uzupełniając treść francuskiej części.

Z tego też powodu nie zgadzam się z Ryszardem Mączyńskim, kiedy pisze:

A więc nieuzasadnione jest, by na podstawie wyboru dykcjonarza Daneta [...] wyciągać zbyt daleko idące wnioski na temat nowoczesności leksykograficznego warsztatu Koli, gdyż owa decyzja nie musiała być podyktowana jego osobistymi upodobaniami17.

Oczywiście, że nie była (co widoczne jest przy zestawieniu zawartości słowników łacińsko--francuskich i francusko-łacińskich Pierre’a Daneta), ale porównanie słownika, którego stał się współautorem, z innym prawie równocześnie wydanym, jest jak najbardziej uprawnione, tym bardziej, iż oba są znacznie obszerniejsze niż inne francusko-polskie wydawane w Polsce w XVIII stuleciu.

Nie rozumiem stwierdzenia Ryszarda Mączyńskiego o pozornej tylko zasadności moich wnios-ków dotyczących różnic metodologicznych, widocznej innowacyjności bądź tradycjonalizmu w opracowaniu słowników Trotza i Daneta/Koli, ponieważ nie uwzględniają one historycznych realiów18. Przypuszczam, że R. Mączyński ma tu na uwadze moją nieznajomość okoliczności powstania warszawskiego wydania, tj. kontraktu z 1741 r. zlecającego Koli opracowanie wersji polskiej konkretnego wydania słownika Daneta. Tyle tylko, że o francuskim źródle warszaw-

13 Ibidem, s. 9.

14 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 237.

15 Część łacińska hasła jest wyraźnie krótsza od francuskiej, nie zawiera definicji znaczenia wyrazu, po-danej w części francuskiej, która pierwotnie służyła jako objaśnienie wyrazu łacińskiego. Kola przeważnie tłumaczy wiernie tę właśnie część, także z uwagami odnoszącymi się do francuskiego wyrazu hasłowego. Niekiedy tylko uzupełnia treści haseł francuskich, na użytek polskich odbiorców.

16 Por. A. BOCHNAKOWA, Leksykograf tłumaczem, [w:] M. FILIPOWICZ-RUDEK, J. KONIECZNA-TWARDZIKOWA (red.), Czy zawód tłumacza jest w pogardzie? (Między Oryginałem a Przekładem, 3), Kraków 1997, s. 197–211, gdzie omówienie tłumaczenia kilkunastu haseł w słowniku Daneta/Koli.


18 Ibidem.

404 Polemiki

skiego wydania pisze sam Kola we wstępie do słownika i moim celem było, między innymi, omówienie zawartości i metody leksykograficznej Nowego wielkiego Dykcyonarza..., a na to przecież nie miała wpływu nieznajomość odnalezionego przez Mączyńskiego dokumentu.

3. Jeśli chodzi o wykorzystanie trójjęzycznego słownika w szkołach pijarskich, nie wykluczała-bym kategorycznie traktowania go jako cennej pomocy naukowej, nawet jeśli w XVIII-wiecz-nych zakładach edukacyjnych „uczono dopiero początków francuskiej mowy”19. A że zapotrze-bowanie na słowniki francusko-polskie w XVIII w. było znaczne, nie ulega wątpliwości20.

4. R. Mączyński powołuje się także na mój artykuł opublikowany w 1992 r.21, przygotowany wcześniej jako wystąpienie na poświęconym leksykografii i jej podstawom metodologicznym zjeździe Polskiego Towarzystwa Językoznawczego w roku 1986. W wersji drukowanej zasygna-lizowałam, iż treści w nim zawarte powstały przed dwiema innymi publikacjami, i część z nich zaktualizowana została w pracach późniejszych22, w tym w monografii z 1991 r. Mączyński podnosi fakt, iż w artykule owym za wzór wydania warszawskiego podałam wydanie słow-nika Daneta z roku 1735 (Lyon). Taki był wtedy (w 1986 r.) mój pogląd oparty na porównaniu wydania warszawskiego z jedynym oryginalnym słownikiem francusko-łacińskim Daneta, do którego wówczas miałam dostęp. W rozprawie pisanej już po badaniach przeprowadzonych w 1989 r. w kilkunastu francuskich bibliotekach, gdzie znalazłam egzemplarze kilku wersji słownika Daneta i mogłam je porównać, za pierwowzór uznałam wydanie francuskie z 1707 r. (Lyon), stanowiące podstawę wydanej w 1710 r. w Amsterdamie nielegalnej edycji słownika Daneta23. Dlatego też wskazywałam czytelnikowi polskiego artykułu fakt ukazania się nowszej publikacji poświęconej wydaniu warszawskiemu. Paradoksalnie jednak uznanie za podstawę wydania warszawskiego edycji lyońskiej z 1735 r. nie jest fałszywe: wersja ta powtarza zawar-tość wydania z roku 1707 w Lyonie, łącznie z preliminariami, podobnie zresztą jak wydania (przedruki) dokonane w Amsterdamie w 1710 r. oraz w Lyonie w latach 1713, 1721, 1735, 1737. Różnią się one nieco cechami typograficznymi i winietami, lecz dla mnie były to (i pozostają) różnice drugorzędne. Wydaje mi się, że badacz w miarę postępu swoich prac ma prawo, ale i obowiązek weryfikować swoje poprzednie ustalenia; w monografii z 1991 r. związek między kolejnymi wydaniami i przedrukami został wykazany i nawet jeśli podanie w publikacji (z roku 1992) informacji o wydaniu z 1735 r. (w Lyonie) jako podstawie warszawskiej wersji trójjęzycz-nej było „nazbyt pochopne, a podawane bez cienia wątpliwości”24, to wynikało ono z mojej ówczesnej wiedzy, opartej na źródłach dostępnych mi przed 1989 r. Oczywiście twierdzenie

19 Ibidem, s. 245.

20 Słowniki dwujęzyczne francusko-polskie i polsko-francuskie wydawane były w Polsce od początku XVIII w., por. A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire”, s. 102–125. Ukazywały się m.in. nakładem KEN i kolegiów jezuickich.

21 EADEM, „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois ” P. Daneta i F. Koli. Przyczynek do historii leksykografii polskiej, „Zeszyty Naukowe [Uniwersytetu Gdańskiego]. Filologia Polska. Prace Językoznaw-cze”, t. 16, Gdańsk 1992, s. 73–83.

22 A. IWANOWSKA, O definicjach słownikowych w „Nouveau dictionnaire françois, allemand et polonais” Michała Abrahama Troca, „Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej”, 28, 1991, s. 5–22; A. BOCHNAKOWA,Le „Nouveau grand dictionnaire”.

23 Między opracowaniem i przedstawieniem referatu a publikacją jego tekstu upłynęło kilka lat (na co nie miałam wpływu). Ze względu na przedłużający się proces wydawniczy, po ukazaniu się artykułu A. Iwa-nowskiej i mojej habilitacji (obie prace wydano w 1991 r.) umożliwiono mi jedynie wskazanie na ich publi-kację w notce uzupełniającej bibliografię.


Polemiki 405

Ryszarda Mączyńskiego o bezspornym źródle warszawskiego wydania słownika Daneta jest niepodważalne, ponieważ poświadczone przedstawionym właśnie dokumentem, ale też trud-no uznać za nieistotne i zbędne wcześniejsze dociekania o pierwowzorze warszawskiego wy-dania na podstawie znanych mi wówczas przesłanek.

Artykuł Ryszarda Mączyńskiego, odkrywający fakt istnienia dokumentu z roku 1741 świadczą-cego o zleceniu Koli przez Antoninę Zamoyską uzupełnienia o część polską konkretnego wy-dania słownika Daneta, wydaje mi się bardzo interesujący ze względu na szczegółowe przed-stawienie historii powstania wersji trójjęzycznej i bogatą oprawę ilustracyjną. Dla mnie jest on bardzo ważny, ponieważ potwierdza wynik moich ustaleń przeprowadzonych żmudną meto-dą podejmowaną przez filologa, dla którego źródłem i podstawą dociekań jest tekst, w tym wypadku zawartość słownika. Niesłuszne wydaje mi się lekceważące podejście Ryszarda Mą-czyńskiego do pracy filologów (zwłaszcza Zenona Leszczyńskiego, zajmującego się ponad ćwierć wieku temu polską częścią słownika trójjęzycznego i traktującego ją jako dokument historii naszego języka, który mógłby się przyczynić do ustalenia autorstwa części polskiej). Przedmiotem badań filologicznych były język i zawartość warszawskiego wydania słownika Daneta, a nie tło historyczne jego powstania (oprócz ustalenia autorstwa Franciszka Koli), które – acz ciekawe i istotne – do badań stricte filologicznych niezbędne nie było.

Każda dziedzina badań ma swój przedmiot poznania i właściwe sobie metody dociekania prawdy. Filolog bada teksty, w tym słowniki, jeśli interesują go leksykografia i językoznawstwo, historyk (także historyk sztuki) dąży do poznania faktów i odkrywa skarby w archiwach! A jedni i drudzy winni sięgać w odpowiednim czasie do odpowiednich źródeł...

Ryszard MĄCZYŃSKIKatedra Historii Sztuki i KulturyUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

W odpowiedzi Pani Profesor Annie Bochnakowej

Przede wszystkim pragnę złożyć podziękowania. W pierwszej kolejności Pani Profesor Annie Bochnakowej za to, że zechciała zainteresować się moim skromnym artykułem i nie tylko po-zytywnie go oceniła –

Artykuł Ryszarda Mączyńskiego, odkrywający fakt istnienia dokumentu z roku 1741 świadczącego o zle-ceniu Koli przez Antoninę Zamoyską uzupełnienia o część polską konkretnego wydania słownika Daneta, wydaje mi się bardzo interesujący ze względu na szczegółowe przedstawienie historii powstania wersji trójjęzycznej i bogatą oprawę ilustracyjną

– lecz również poświęciła swój czas, by udzielić szerokich wyjaśnień oraz podjąć polemikę z niektórymi jego ustaleniami1. Czuję się także zobowiązany do wdzięczności wobec Pana Pro-fesora Marka Derwicha, iż zechciał użyczyć łamów „Hereditas Monasteriorum”, bym mógł na

1 A. BOCHNAKOWA, Kilka uwag po lekturze artykułu Ryszarda Mączyńskiego „Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł)”, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 405.

406 Polemiki

owe kwestie polemiczne, zawarte w Kilku uwagach uczynionych przez Panią Profesor Annę Bochnakową, natychmiast udzielić odpowiedzi.

***Na początku przypomnę – proszę wybaczyć – prawdę absolutnie banalną: w naukach humani-stycznych nie było, nie ma i nigdy nie będzie „ostatniego słowa”, które by mogło raz wypowie-dziane już później tylko trwać w niezmiennym kształcie przez następne stulecia. Uprawianie nauki to uczestniczenie w procesie narastania wiedzy i nieustannego weryfikowania ustaleń poprzedników przez kolejnych badaczy. Nie ma też uczonych nieomylnych – wszak już staro-żytni dostrzegli, że errare humanum est – a popełnianie błędów jest immanentną cechą ludz-kiej kondycji, zwłaszcza człowieka działającego i poszukującego. W odniesieniu do badań na-ukowych nie jest trudno zauważyć, że wnioski oparte na wątłych przesłankach, będące mniej lub bardziej śmiałymi hipotezami, obarczone są znacznie większym prawdopodobieństwem nietrafności aniżeli te oparte na źródłowych przekazach, w których bezpośredni uczestnicy zdarzeń opisali – także dla potomnych – ich przebieg. To stąd bierze się ów „pożytek sięgania do źródeł”. W tym konkretnym przypadku ujawnienie zachowanego kontraktu z 1741 r. w spo-sób jednoznaczny skonfrontowało rozmaite sugestie i przypuszczenia wysuwane wcześniej przez badaczy z rzeczywistymi okolicznościami przygotowania spolszczonej edycji słownika Daneta2. Niektóre zatem dawniejsze opinie zyskały potwierdzenie, inne nie. I te ostatnie mu-siały zostać odrzucone.

Wielce jednak jest dla mnie krzywdzące zawarte w tekście Pani Profesor Anny Bochnakowej posądzenie, jakobym uznawał „za nieistotne i zbędne wcześniejsze dociekania” czy też miał „lekceważące podejście do pracy filologów”3. Jestem od tego – proszę mi wierzyć – jak najdal-szy. Sądzę zresztą, że pozbawiona uprzedzeń lektura mego artykułu i dostrzeżenie sumiennie w nim zebranych wszystkich dawniejszych publikacji odnoszących się do polskiej edycji leksy-konu Daneta mogą najlepiej zaświadczyć, iż uznałem je za doniosłe, budujące rozległy zasób wiedzy na ten temat. Jest przecież oczywiste, że gdyby nie prace Pani Profesor Anny Bochna-kowej, zwłaszcza obszerna monografia z 1991 r.4, a także wkład innych badaczy – Agnieszki Fludy-Krokos, Aleksandry Iwanowskiej, Zenona Leszczyńskiego czy Stanisława Urbańczyka – mój artykuł miałby z pewnością zupełnie inny kształt.

Nie został też wymierzony przeciwko komukolwiek. Stwierdzenie, że dotychczas owym leksy-konem zajmowali się wyłącznie filologowie (do których zresztą z tytułu zdobytego wykształ-cenia sam również się zaliczam), jest zgodne z prawdą. A nie ma nic wspólnego z „lekcewa-żeniem” wskazanie, że przyjęta przez Leszczyńskiego metoda ustalenia autora spolszczenia słownika – dochodzenie drogą analizy regionalnych naleciałości językowych, czy był to Dymitr Franciszek Kola, czy może Aleksy Andrzej Ożga – okazała się zawodna i nieprowadząca do celu5. Znacznie prostszym sposobem rozwiania tej akurat wątpliwości było sięgnięcie do sta-rannie przez pijara Szymona Mateusza Bielskiego przygotowanego, opartego na zakonnych

2 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali (czyli o pożytku sięgania do źródeł), „Hereditas Mo-nasteriorum”, 2, 2013, s. 219 i n. (aneks źródłowy z tekstem kontraktu – s. 246 i n.).

3 A. BOCHNAKOWA, Kilka uwag, s. 405.

4 A. BOCHNAKOWA, Le „Nouveau grand dictionnaire françois, latin et polonois” et sa place dans la lexicographie polonaise (Uniwersytet Jagielloński, Rozprawy Habilitacyjne, 222), Kraków 1991, ss. 161.

5 Co zresztą przyznawał sam badacz, stwierdzając, iż regionalizmy spotykane w polskiej części słownika „nie były właściwe językowi tłumacza, ale raczej jego informatorów”, zob. Z. LESZCZYŃSKI, O słownictwie pol-skiej wersji Daneta, „Rozprawy Komisji Językowej. Łódzkie Towarzystwo Naukowe”, 23, 1986, s. 160.

Polemiki 407

źródłach, tomu Vita et scripta z 1812 r., gdzie wyraźnie i jednoznacznie Kola został wskazany jako autor polskiego uzupełnienia dzieła Daneta6.

***Pani Profesor Anna Bochnakowa swe uwagi konkluduje następującymi słowy:

Przedmiotem badań filologicznych były język i zawartość warszawskiego wydania słownika Daneta, a nie tło historyczne jego powstania (oprócz ustalenia autorstwa Franciszka Koli), które – acz ciekawe i istotne – do badań stricte filologicznych niezbędne nie było7.

To zdanie mogłoby być prawdziwe, gdyby owe badania czynione przez filologów rzeczywiście wyłącznie do kwestii językowych się ograniczały, bez próby formułowania wniosków ogólnych odnoszących się czy to do fachowości Dymitra Franciszka Koli, czy też do społecznego oddzia-ływania spolszczonego leksykonu Daneta.

Nieznajomość okoliczności zainicjowania edycji skutkowała nietrafną – tu swą opinię wyra-żoną w artykule w całości podtrzymuję – oceną Koli jako językoznawcy. Badania komparaty-styczne nad słownikami Daneta/Koli i Trotza są oczywiście na gruncie badań filologicznych jak najbardziej uprawnione. Lecz wynik nie jest trudny do przewidzenia, skoro stawiamy z jednej strony dzieło korzeniami swymi tkwiące w XVII stuleciu, będące tylko próbą spolszczenia ist-niejącego francuskiego leksykonu, a z drugiej strony – dzieło tworzone od podstaw, powstałe w zupełnie innej epoce, krótko przed połową XVIII w. Należy jednak pamiętać – a zachowany kontrakt wykazuje to bardzo wyraźnie – że Kola nie był inicjatorem edycji, dostał od Antoniny z Zahorowskich Zamoyskiej konkretny egzemplarz słownika Daneta (amsterdamską edycję z 1710 r.) i otrzymał płatne zlecenie szybkiego dopełnienia istniejącej części francusko-łaciń-skiej językiem polskim. Skoro nie były to jego decyzje, lecz miał jedynie wykonać rzemieślnicze zadanie, trudno zatem na tej podstawie orzekać o nowoczesności jego warsztatu językoznaw-czego. Notabene abstrahowanie od realiów epoki i postrzeganie nowożytnego twórcy jako jednostki całkowicie niezależnej w swych poczynaniach jest nierzadko popełnianym błędem. Dopiero ostatnio coraz więcej uwagi poświęca się zleceniodawcom (inwestorom, fundatorom, nakładcom) jako tym, których życzenia, niekiedy bardzo konkretne, musiały być uwzględniane przez opłacanych przez nich wykonawców.

Pani Profesor Anna Bochnakowa pisze również:

Jeśli chodzi o wykorzystanie trójjęzycznego słownika w szkołach pijarskich, nie wykluczałabym katego-rycznie traktowania go jako cennej pomocy naukowej, nawet jeśli w XVIII-wiecznych zakładach edukacyj-nych „uczono dopiero początków francuskiej mowy”8.

Oczywiście zawsze można teoretycznie założyć, że każda drukowana publikacja mogła być tak czy inaczej wykorzystywana w procesie dydaktycznym. Po cóż jednak trwać przy teoretycz-nych założeniach, skoro dość wyraźnie zdają się im przeczyć konkretne dokumenty, zwłaszcza Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, sformułowane krótko po wydrukowaniu w warszawskiej oficynie pijarów słownika Daneta/Koli. Wymieniono w nich

6 [S. M. BIELSKI], Vita et scripta quorumdam e congregatione Clericorum Regularium Scholarum Piarum in Provincia Polona professorum, qui operibus editis Patriae et Ecclesiae proficuis nomen suum memorabile fece-runt, Varsaviae 1812, s. 71.


8 Ibidem, s. 404.

408 Polemiki

rozmaite zalecane podczas edukacji książki i podręczniki, a brak tam choćby wzmianki o tym leksykonie9. Powtórzę zatem, iż

edycję dykcjonarza Daneta przygotowano przede wszystkim z myślą o kręgu możnych odbiorców w Rze-czypospolitej, dla których język francuski był językiem pierwszym i najważniejszym10.

Nie można też zapominać, że było to dzieło o charakterze luksusowym. Jeżeli więc już upar-cie poszukiwać zastosowania dla trójjęzycznego słownika Daneta/Koli na niwie edukacji, to nie w zinstytucjonalizowanych jej formach – w szkołach pijarskich czy jezuickich – lecz raczej podczas prowadzonej przez guwernera edukacji prywatnej młodego panicza w jego rodowej rezydencji. To jednak tylko domysł niepotwierdzony żadnymi przekazami.

***Każda dziedzina badań – stwierdza Pani Profesor Anna Bochnakowa – ma swój przedmiot poznania i wła-ściwe sobie metody dociekania prawdy. Filolog bada teksty, w tym słowniki, jeśli interesują go leksykogra-fia i językoznawstwo, historyk (także historyk sztuki) dąży do poznania faktów i odkrywa skarby w archi-wach! A jedni i drudzy winni sięgać w odpowiednim czasie do odpowiednich źródeł...11

Tak, to prawda. Należy jednak pamiętać, że choć granice między poszczególnymi dziedzinami nauk istnieją, to warto je przekraczać. Zwłaszcza w humanistyce nie można ograniczać się do wąskiej specjalizacji. Choćby po to, by dobrać najwłaściwszą metodę badawczą prowadzącą do zamierzonego celu nie tylko najkrótszą, lecz także najpewniejszą drogą. Gdyż ostatecznie winien tym poczynaniom przyświecać cel najwyższy – dokonanie nowych czy pogłębienie dawnych ustaleń faktograficznych oraz przekonywająca, logiczna interpretacja zapomnia-nych kart historii. Aby rosła i potężniała owa summa nieustannie weryfikowanej wiedzy na temat czy to tworzonych w przeszłości prac naukowych, czy też wszelkiego rodzaju poczy-nań artystycznych. Więc proszę mój artykuł potraktować jako kolejną „cegiełkę” dokładaną do wspólnego dzieła poznania słownika Daneta/Koli, bez jakichkolwiek zresztą złudzeń autora, że będzie ona tą ostatnią...

9 Ordynacje wizytacji apostolskiej dla polskiej prowincji Szkół Pobożnych, [w:] S. KONARSKI, Pisma pedago-giczne, oprac. Ł. KURDYBACHA (Biblioteka Klasyków Pedagogiki), Wrocław-Kraków 1959, s. 349 i n.

10 R. MĄCZYŃSKI, Jak pijarzy dykcjonarz Daneta wydawali, s. 244 i n.


a r t y k u ł y r e c e n z y j n e i r e c e n z j e

r e v i e w a r t i c l e s

a n d r e v i e w s

Artykuły recenzyjne i recenzje 411

Kamila KŁUDKIEWICZInstytut Historii SztukiUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Kilka uwag o obecności książek ze skasowanych bibliotek klasztornychna aukcjach książek. Na marginesie monografii Iwony IMAŃSKIEJ,

Per medium auctionis. Aukcje książek w Rzeczypospolitej XVII–XVIII w.,Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika,

2013, ss. 464, il. cz.-b. i kol., indeks osób*

Książka toruńskiej badaczki Iwony Imańskiej składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych uwagami wstępnymi i zamkniętych krótkim zakończeniem. Całość uzupełniają: bibliografia, spis ilustracji, indeks osób oraz streszczenia w językach niemieckim i angielskim. W rozdziałach przedstawiono kolejno: zarys historyczny aukcji książkowych w Europie (Aukcje książek w Europie. Początek i rozwój, s. 23–44); początki rynku aukcyjnego książek w Prusach Królewskich (Pierwsze aukcje książek na ziemiach polskich, s. 45–118); aukcje książek w pozostałych miastach Rzeczypo-spolitej (Książki na aukcjach w pozostałych miastach, s. 119–160); przebieg aukcji (Przebieg licytacji książkowych, s. 161–256); opis licytowanych książek (Charakterystyka oferty aukcyjnej, s. 257–308); wiedzę o aukcjach i ich znajomość w społeczeństwie (Popularność auk cji, s. 309–374). Książkę wzbogacają tabele, w których zestawiono aukcje w głównych ośrodkach miejskich (Gdańsku, El-blągu, Toruniu, Warszawie) i pozostałych miastach, oraz ilustracje – reprodukcje stron tytułowych katalogów aukcyjnych i ogłoszeń prasowych o aukcjach oraz portrety kilku bibliofilów.

Publikacja jest pozycją pionierską. Dotychczas aukcje książek stanowiły temat poboczny w teks tach na temat kultury książki i bibliofilstwa. Autorka wskazała przykłady takich opra-cowań, zdecydowanie faworyzując te dotyczące obszaru Prus Królewskich (s. 13)1. Sprawia to wrażenie, że niewiele wiadomo na temat innych regionów Rzeczypospolitej. A przecież tak nie jest – spośród badań nad XVIII-wiecznym bibliofilstwem warto wspomnieć zwłaszcza teksty na temat Biblioteki Załuskich2 oraz zakupów książek dla Stanisława Augusta Ponia-


1 Z książek poświęconych handlowi książką Imańska wymienia: J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kraków 1962; Z. MOCARSKI, Książka w Toruniu do r. 1793. Zarys dziejów, [w:] K. TYMIENIECKI,Dzieje Torunia. Praca zbiorowa z okazji 700-lecia miasta, Toruń 1933, s. 343–468; Z. NOWAK, Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Gdańsk 2008. Z opracowań poświęconych bibliofilstwu autorka wskazała: K. PODLASZEWSKA, Księgozbiory mieszczan gdańskich w XVIII wieku, „Zapiski Historyczne”, 35, 1970, 1, s. 51–63; EADEM, XVIII-wieczne księgozbiory miesz-czan toruńskich jako przejaw ich kultury umysłowej, [w:] K. MALECZYŃSKA (red.), 500-lecie polskiego słowa dru-kowanego na Śląsku. Materiały sesji naukowej 9–11 X 1975 Wrocław (Acta Universitatis Wratislaviensis, 364, Bibliotekoznawstwo, 7), Wrocław 1978, s. 231–248.

2 Przede wszystkim prace J. KOZŁOWSKIEGO: Szkice o dziejach biblioteki Załuskich (Monografie z Dziejów Nauki i Techniki, 137), Wrocław 1986; Źródła do rekonstrukcji Biblioteki Załuskich, „Z Badań nad Polskimi

412 Artykuły recenzyjne i recenzje

towskiego3 i biblioteki Sapiehów w Kodeniu4. Wyczerpująco natomiast autorka przedstawiła literaturę poświęconą licytacjom książkowym w dawnej Rzeczypospolitej (s. 14–16), słusznie podkreślając niewystarczający stan badań. Podobnie jest w odniesieniu do okresu później-szego. Pojedyncze informacje o aukcjach można odnaleźć w opracowaniach poświęconych księgarzom w XIX w.5, a w Bibliografii inwentarzy i katalogów księgozbiorów polskich i założo-nych w Polsce do 1939 roku autorstwa Urszuli Paszkiewicz6 znajdziemy jedynie katalogi aukcji bibliotek prywatnych.

We wstępie przedstawiono również główne obszary badawcze (s. 12). Są nimi: geneza zaistnie-nia rynku antykwarycznego na ziemiach polskich; przyczyny popularności aukcji w niektórych regionach; organizacja aukcji; status rynku aukcyjnego w całym rynku książki; grono uczestni-ków licytacji. Należy zaznaczyć, że nie wszystkie z wymienionych zagadnień zostały wyczerpu-jąco omówione.

Najszerzej i najgruntowniej potraktowano początki rynku antykwarycznego na ziemiach pol-skich, w tym szczególnie interesująco prezentuje się ich przedstawienie w kontekście narodzin i rozwoju antykwarycznego rynku w Europie (rozdziały I i II). Silny akcent położony przez au-torkę na rynek antykwaryczny w Prusach Królewskich i jego prekursorską rolę w stosunku do rynku w Rzeczypospolitej jest dobrze uargumentowany, a przede wszystkim znajduje uzasad-nienie w zebranym materiale archiwalnym.

Przyczyn narodzin i popularności rynku aukcyjnego na tym terenie autorka trafnie dopatruje się w wysokiej pozycji książki w kulturze miejskiej tego regionu (s. 57). Z kolei opóźnienie in-nych miast polskich tłumaczy słabością kultury mieszczańskiej na terenie Rzeczypospolitej. Jest to wniosek właściwy. Trzeba jednak pamiętać o bardzo ważnej właściwości kultury szla-checkiej i magnackiej – dziedziczności majątku w obrębie rodu. Jeżeli biblioteki szlachec-kie ulegały podziałom, to najczęściej w obrębie spokrewnionych i skoligaconych ze sobą członków rodziny, rzadko więc trafiały na aukcje. Na marginesie należy dodać, że nie tylko pod koniec XVIII w. aukcje księgozbiorów magnackich należały do pojedynczych i wyjątko-wych przypadków – autorka wielokrotnie przywołuje dwa przykłady: licytacji księgozbioru Sułkowskich w Lesznie i Ignacego Działyńskiego w Warszawie. Podobnie było w wieku XIX. Wyprzedaż ruchomości na aukcji była dla przedstawicieli magnaterii, później arystokracji, ostatecznością. Arystokraci raczej próbowali sprzedać cały księgozbiór innemu bibliofilowi (zachowując go w ten sposób jako niepodzielną całość), na aukcje decydowali się rzadko7.

Księgozbiorami Historycznymi”, 15, 1993, s. 27–42; Biblioteka Załuskich w dwunastu odsłonach, „Rocznik Biblioteki Narodowej”, 33, 2001, s. 17–56.

3 T. MAŃKOWSKI, Do dziejów biblioteki Stanisława Augusta, „Przegląd Biblioteczny”, 4, 1930, s. 197–207; W. OLSZEWICZ, Biblioteka króla Stanisława Augusta, ibidem, 5, 1931, s. 14–57; E. MANIKOWSKA, Sztuka – ceremo-niał – informacja. Studium wokół królewskich kolekcji Stanisława Augusta, Warszawa 2007, s. 184–191.

4 H. DOMAŃSKA, Z dziejów biblioteki Kodeńskiej Sapiehów, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycz-nymi”, 1, 1975, s. 93–127.

5 Np. J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile; S. DIPPEL, O księgarzach, którzy przeminęli, Wrocław-War-szawa 1976; M. J. LACH, Księgarze i księgarnie w Królestwie Polskim 1869–1905. Materiały ze źródeł archiwal-nych, Warszawa 1980.

6 Warszawa 1990.

7 Wystawienie księgozbioru na aukcję wiązało się najczęściej z bardzo trudną sytuacją materialną arysto-kraty. Przykłady takich posunięć to: aukcja książek Edwarda hr. Goetzendorf-Grabowskiego z Radawnicy u berlińskiego księgarza Ashera w 1870 r. (Catalogue des livres composant la bibliothèque du Comte Eduard Grabowski ci-devant au chateau de Radawnitz, wyd. A. ASHER, Berlin 1870), aukcja książek należących do


W XIX w. zdarzały się również aukcje duplikatów z bibliotek należących do przedstawicieli arystokracji8.

Skoro zatem to księgozbiory prywatne były najczęstszym przedmiotem aukcji (s. 258), a na ob-szarze Rzeczypospolitej, poza Prusami Królewskimi, zdecydowanie dominowały księgozbiory magnackie, skądinąd przeżywające w epoce oświecenia swój rozkwit9, to być może właśnie różnica między mieszczaństwem i szlachtą w zakresie stosunku do własności ruchomości sta-nowiła główną przyczynę niewielkiego rozwoju aukcji książek.

Uproszczeniem jest również stwierdzenie autorki, że księgozbiory szlacheckie

nie były to zbiory duże, raczej dochodzące do kilkuset pozycji, w których księgi pisane miały stałe miejsce (s. 376).

Sułkowscy wystawili na aukcję 2667 książek (s. 158), a znana część księgozbioru Mielżyńskich w Pawłowicach liczyła w drugiej połowie XVIII w. 1530 tytułów10.

Kolejne zagadnienia bardzo szczegółowo i wnikliwie omówione przez autorkę w rozdziałach IV–VI to: organizacja licytacji oraz charakterystyka oferty aukcyjnej i środowiska licytujących. Uwzględnione zostały regulacje prawne, opis katalogów aukcyjnych oraz warunki sprzedaży. Charakterystykę oferty aukcyjnej wzbogacają informacje na temat zainteresowań ówczesnych bibliofilów (s. 258–287). Szkoda tylko, że w konkluzji tych rozdziałów zabrakło próby ustalenia miejsca aukcji w całym handlu książką.

Problematyka książek o proweniencji klasztornej, bibliotek klasztornych i ich zawartości nie była ani głównym, ani nawet pobocznym tematem zainteresowania autorki. Znajduje to odzwierciedlenie w tekście – uwagi o książkach klasztornych pojawiają się tu sporadycznie i w większości nie opierają się na źródłach archiwalnych.

Autorka dostrzega obecność bibliotek i książek klasztornych w dwóch wymiarach. Po pierwsze biblioteki klasztorne pojawiają się w (bardzo ogólnym) historycznym zarysie rozwoju rynku książki. Po drugie występują jako przedmiot bądź podmiot aukcji.

W tym pierwszym przypadku odniesień do książki klasztornej jest niewiele. Autorka zauważyła istotną rolę drukarni cystersów oliwskich na terenie Prus Królewskich. Jak pisze, warsztat ten działał w latach 1672–1744 i

śląskiego rodu arystokratycznego hrabiów von Wengersky u wrocławskiego księgarza Korna w 1811 r. (Catalogue d’une belle collection de livres, appartenante a feu Monsieur le comte Wengersky, wyd. G. T. KORN, Breslau 1811).

8 Np. katalog dubletów z Biblioteki Puławskiej książąt Czartoryskich (J. K. SIENKIEWICZ, Katalog duplikat bi-blioteki Puławskiej, których licytacja ma odbyć się dnia 29 września i następnych 1829 r. w Warszawie, Puławy 1828), katalog dubletów z biblioteki Tytusa hr. Działyńskiego (Catalogue des double de la bibliothèque du comte Dzialynski, ouvrages principalement concernant la Pologne. La vente en aura lieu le mardi 2 Février 1847, et Jours suivants, rue dite Dorotheenstrasse 20 à Berlin, Berlin 1846).

9 Najogólniejszy zarys bibliofilstwa nowożytnego w Polsce: B. BIEŃKOWSKA przy współpracy E. MARUSZAK, Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005, s. 139–147.

10 Archiwum Państwowe w Poznaniu, Majątek Pawłowice, sygn. 1069. Księgozbiory staropolskie są słabo zbadane, te zaś prace, które powstają, z konieczności opierają się na badaniach proweniencyjnych w ist-niejących dziś bibliotekach, a na takiej podstawie nie da się zrekonstruować całego księgozbioru. Por. Ko-lekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku (Prace Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, 30), Warszawa 2004; Kolekcje historyczne. Księgozbiory szlacheckie XVI–XVII wieku, t. 2 (Prace Biblioteki Uni-wersyteckiej w Warszawie, 32), Warszawa 2009.


służył przede wszystkim środowisku katolickiemu, [a jego] ważnymi klientami byli jezuici usadowieni pod Gdańskiem w Starych Szkotach, którym mimo usilnych starań, nie udało się uzyskać zgody władz gdań-skich na założenie oficyny wydawniczej w tym mieście (s. 51).

Z kolei charakteryzując życie intelektualne i kulturalne stolicy, odnotowała ważną rolę biblio-tek gromadzonych przez zakony, wskazując, że w drugiej połowie XVIII w. przeżywały one prawdziwy rozwój (s. 125). Te bardzo ogólne uwagi nie zostały niestety wzbogacone o próbę określenia po pierwsze, jakie miejsce zajmowały drukarnie zakonne w całym ruchu drukar-skim, po drugie, jaką pozycję zajmowały biblioteki zakonne wśród innych księgozbiorów pod względem liczebności, wartości, tematyki dzieł.

Wzmianki o książkach klasztornych znajdziemy w rozdziałach IV–VI, poświęconych charaktery-styce licytacji. Opisując zawartość księgozbiorów wystawianych na aukcjach, autorka zauwa-ża, że w prywatnych bibliotekach nowożytnych bardzo istotnym elementem składowym były publikacje z zakresu teologii (s. 266–267). Dzieła religijne posiadali niemal wszyscy bibliofile niezależnie od pochodzenia, zawodu czy wykształcenia. Jako przykład księgozbioru zawiera-jącego materiały poklasztorne podaje bibliotekę ks. K. Ostrowskiego. Na jej aukcji, zorganizo-wanej w 1800 r., znalazły się m.in. katalogi biblioteki karmelitów krakowskich, sporządzone w latach 1703 i 1756 (s. 279).

Dzieła religijne miały swoje stałe miejsce również w księgozbiorach prywatnych w XIX w. Przy-kładowo w księgozbiorach domowych lubelskiej inteligencji i mieszczaństwa pierwszej po-łowy XIX w. książki o tematyce religijnej stanowiły 8%11, ale już w prywatnych bibliotekach w Galicji Wschodniej w XIX w. – średnio 36,5%12.

Nie zapominajmy również, że w bibliotekach klasztornych znajdowały się książki z zakresu hi-storii, filozofii czy geografii. Z lektury zachowanych XIX-wiecznych katalogów i spisów wielko-polskich bibliotek klasztornych13 wynika, że ówczesne księgozbiory klasztorne, nawet stosun-kowo niewielkie, były zróżnicowane tematycznie14. Pochodzące z nich książki mogły być więc atrakcyjnym przedmiotem handlu.

W publikacji Imańskiej klasztory pojawiają się również jako podmioty rynku aukcyjnego. Wspomina (s. 325), że na aukcji dubletów z Biblioteki Załuskich w 1761 r. prefektom książnic klasztornych zaproponowano rozliczenie w postaci książek (a więc wymianę dubletów między bibliotekami) oraz że w aukcji tej chciał wziąć udział dominikanin lwowski, Klemens Chody-kiewicz (s. 342). Aby ominąć pośredników wyznaczonych przez organizatorów aukcji, napisał bezpośrednio do bpa Józefa Andrzeja Załuskiego. W liście doń adresowanym wskazał na inte-resujące go dzieła, przy czym zapobiegliwie zaznaczył, że w razie ich niedostępności „zdaje się

11 A. DYMMEL, Księgozbiory domowe w Lublinie w pierwszej połowie XIX wieku, Lublin 2013, s. 150.

12 J. SZOCKI, Księgozbiory domowe w Galicji Wschodniej 1772–1918, Kraków 2001, s. 129–130.

13 Por. również szkic o przydatności badań nad spisami księgozbiorów klasztornych, K. WARDA, Inwen-tarze bibliotek klasztornych jako źródło do dziejów książki polskiej w XIX w., „Studia o Książce”, 15, 1985, s. 115–123 – autor oparł się na inwentarzach z terenu Kielecczyzny.

14 Przykłady: katalogi księgozbioru franciszkanów w Poznaniu (Archiwum Państwowe w Poznaniu, Rejencja w Poznaniu, sygn. 4366), katalogi książek klasztoru reformatów w Rawiczu (ibidem, sygn. 4445). Z kolei w większych bibliotekach klasztornych wyodrębniano działy tematyczne, gdzie obok biblii, ko-mentarzy, opracowań teologicznych, pism ojców Kościoła znaleźć można było takie działy jak: „Historia civilis universalis”, „Historia regni Poloniae”, „Herbarze polskie”, „Geographia universalis”, „Ius civile”, „Ius po-lonicum”, „Historia naturalis”, „Philosophia” (ibidem, Inwentarz biblioteki Filipinów w Gostyniu, sygn. 4322).


na gust Józefa Andrzeja Załuskiego i prosi o zakupienie innych, najlepiej pośród dzieł autor-stwa włoskich teologów” (s. 343).

Z kolei charakteryzując środowisko nabywców na aukcjach w Prusach Królewskich, autorka zauważa, że w ten sposób wzbogacano również biblioteki klasztorne. Jak pisze,

aktywnością wykazała się [...] biblioteka bernardynów toruńskich, gdy jej opiekunem był ojciec Rafał Morowicz, który przystąpił do uporządkowania i skatalogowania zbiorów, a także dbał o ich sukcesywne powiększanie, wykorzystując ku temu różne okazje. Taka była także publiczna wyprzedaż księgozbioru pastora protestanckiego Gereta. Na jej trzeciej i ostatniej części w 1768 r. Morowicz wraz z ojcem Władysła-wem Kaczyńskim kupili 200 dzieł, wzbogacając tym samym zbiory książnicy klasztornej (s. 360).

Powyższe informacje zostały zawarte w podrozdziale charakteryzującym środowisko uczestni-ków aukcji (s. 340–374). Choć autorka bardzo szczegółowo zajmuje się tym zagadnieniem, to akurat udziałowi w nich zakonników poświęciła tylko te dwie wzmianki. Zabrakło np. zbadania uregulowań prawnych dotyczących ich (i klasztorów jako instytucji) uczestnictwa w handlu książką, w tym w aukcjach.

W opracowaniu Imańskiej książki klasztorne dwukrotnie występują jako przedmiot aukcji, w obu wypadkach są to przykłady z Galicji końca XVIII w. Brakuje komentarza na temat okresu wcześniejszego i innych regionów, a także uwarunkowań wprowadzenia książek klasztornych i poklasztornych (to dwie różne kategorie) do handlu.

Jak pisze autorka,

we Lwowie i Krakowie sprzedaż dzieł używanych zintensyfikowała się po 1781 r., po wydaniu przez cesarza Józefa II zarządzenia o kasacji zakonów kontemplacyjnych. Wprawdzie książki z nich miały zasilić bibliote-kę uniwersytecką, ale część nigdy tam nie dotarła (s. 141).

Informacja ta oparta jest na pracy Jana Pachońskiego15, który zaczerpnął ją z kolei z pozbawio-nej aparatu krytycznego książki Mieczysława Opałka16.

Pisząc o aukcjach dubletów Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego przeprowadzonych w latach 1790, 1795 i 179617, autorka stwierdziła, że „znacznej liczby dubletów w większości pozbyto się za bezcen”, ponieważ ich obecność w uniwersyteckim zbiorze była efektem wchłonięcia przez uczelnianą bibliotekę różnych klasztornych księgozbiorów bez dokonania selekcji ich zawarto-ści (s. 153). Także i w tym wypadku autorka oparła się na starej, ponad już wiekowej literaturze. Informacja ta pochodzi bowiem z okolicznościowego tekstu Anny Jędrzejowskiej18, opartego na monumentalnym opracowaniu historii Uniwersytetu Lwowskiego autorstwa Ludwika Fin-kla i Stanisława Starzyńskiego19. Ten, jak piszą autorzy, wynik przejrzenia „stosów akt”20 zawiera jeden akapit poświęcony książkom poklasztornym, z rejestrem klasztorów, z których książki

15 J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile, s. 99–100.

16 M. OPAŁEK, Stotrzydzieści lat wśród książek. Lwowscy antykwarze Iglowie 1795–1928, Lwów 1928, s. 7–9.

17 Podaje szczegóły bibliograficzne na temat katalogów aukcyjnych oraz wskazuje, w których bibliote-kach współcześnie ich egzemplarze się znajdują (por. zestawienie katalogów aukcyjnych w Bibliografii na s. 385–408).

18 A. JĘDRZEJOWSKA, Biblioteka Uniwersytetu imienia Jana Kazimierza, [w:] L. BERNACKI (red.), Publiczne biblio-teki lwowskie. Zarys dziejów, Lwów 1926, s. 29–42.

19 L. FINKEL, S. STARZYŃSKI, Historya Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów 1894.

20 Ibidem, s. VII.


trafiły do uczelnianej książnicy, jednak bez komentarza krytycznego21. Szkoda zatem, że w pra-cy Iwańskiej zabrakło krytycznej oceny tych informacji, a także próby oceny skutków pojawie-nia się w końcu XVIII w. na rynku antykwarycznym Galicji książek ze skasowanych w okresie józefinizmu klasztorów oraz skutków tego dla handlu książką.

Brak dostrzeżenia problemu miejsca książek ze skasowanych (i przygotowujących się do ka-saty) klasztorów na rynku antykwarycznym, w tym na aukcjach, cechuje także dotychczasowe publikacje o handlu książką i bibliofilstwie na ziemiach polskich w XIX w., w których na ten te-mat pojawiają się jedynie kilkuzdaniowe, bardzo ogólne napomknięcia. Wszyscy stwierdzają, że książki poklasztorne wzbogaciły rynek i księgozbiory prywatne, ale nie analizują tego zjawi-ska22. Jednym z pilnych zadań badawczych wydaje się monograficzne zbadanie tego zagad-nienia, z próbą określenia, ile właściwie książek poklasztornych (i klasztornych) trafiło w okresie kasat do wyznaczonych przez państwa instytucji publicznych (bibliotek, uczelni, szkół), a ile znalazło się w obrocie handlowym i jakie miejsce na rynku książki zajęły. Na przykładzie sytua-cji w Wielkim Księstwie Poznańskim w pierwszej połowie XIX w. widać, że mimo uregulowań prawnych23 książki poklasztorne trafiły nie tylko do wskazanych bibliotek (głównie berlińskich, gimnazjów poznańskich, dekanalnych), ale również w ręce lokalnych bibliofilów oraz na rynek książkowy.

Opracowanie Iwony Imańskiej jest pierwszą publikacją poświęconą rynkowi aukcyjnemu książek w Rzeczypospolitej w XVII–XVIII w. Zawarte w niej informacje na temat wprowadze-nia tej formy sprzedaży, przebiegu licytacji, charakterystyki katalogów aukcyjnych istotnie uzupełniają badania nad rynkiem książki. Z punktu widzenia badań nad księgozbiorami klasztornymi publikacja zawiera kilka informacji szczegółowych (nazwiska zakonników, uczestników aukcji), jednak w spojrzeniu na obecność książek poklasztornych na rynku nie wychodzi poza przyjmowane i powtarzane w literaturze ogólniki. Dowodzi to potrzeby pro-wadzenia szczegółowych badań nad miejscem dzieł ze skasowanych klasztorów w obrocie handlowym i bibliofilskim.

21 L. FINKEL, Historya Uniwersytetu Lwowskiego do r. 1869, ibidem, s. 121–122.

22 J. PACHOŃSKI, Drukarze, księgarze i bibliofile, s. 100, 120–121, 124, 233, 238; K. MALECZYŃSKA, Książki i biblio-teki w Polsce okresu zaborów (Książki o Książce), Wrocław 1987, s. 40; E. DANOWSKA, Tadeusz Czacki 1765–1813 na pograniczu epok i ziem (Polska Akademia Umiejętności, Rozprawy Wydziału Historyczno-Filozoficzne-go, 106), Kraków 2006, s. 192–193, 206–207; R. MARCINIAK, Pomorski bibliofil. Walenty Wolski z Niestępowa (1750–1829) i losy jego zbiorów w Wielkopolsce, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, 29, 2009, s. 173–196; J. NO-WAK, Ksiądz Ignacy Polkowski – kolekcjoner i „książkołap” w latach 1872–1888, „Nasza Przeszłość”, 89, 1998, s. 245–271.

23 Ogólną zasadę przejęcia majątku klasztornego na cele oświatowe przez państwo ujęto w dwóch roz-kazach gabinetowych króla Prus z lat 1817 i 1833. Następnie akty wykonawcze władz lokalnych (Wielkiego Księstwa Poznańskiego, później Prowincji Poznańskiej, na niższym szczeblu landratów) precyzowały spo-sób postępowania z książkami klasztornymi.


Marcin JEWDOKIMOWWydział Nauk HumanistycznychUniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Kulturowe a turystyczne badania obiektów historycznych.Uwagi na marginesie książki Łukasza MUSIAKI, Funkcja turystyczna

średniowiecznych zamków i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, ss. 201, il.*

Średniowieczne zamki i klasztory są obiektami posiadającymi w obecnym polskim kontekście kulturowym wiele wspólnego. Funkcje i znaczenia tych obiektów przechodzą transformację związaną z szerszymi zmianami społeczno-kulturowymi, skutkującymi z jednej strony dowar-tościowaniem dziedzictwa kulturowego jako elementu tożsamości danego miejsca (miasta, regionu czy województwa), z drugiej strony zaś procesami komercjalizacji, definiującej owo dziedzictwo jako produkt, w tym produkt turystyczny. Jak podkreśla Waldemar Kuligowski, „dziedzictwo wykorzystywane [jest] do oznajmienia innym »My żyjemy, my mamy tutaj swo-je korzenie, jesteśmy odmienni«”1. Uznanie danego obiektu za element dziedzictwa jest więc równoznaczne ze specyfikacją danego miejsca, grupy czy regionu, oznacza kondensację „my” wobec różnorodnych „oni”. Dziedzictwo kulturowe funkcjonuje obecnie jak tradycja, która we współczesnym świecie podlega „ciągłej reinterpretacji w różnych kontekstach”2, jest aktywnie zmieniana, tworzona, wymyślana i dopasowywana do tych kontekstów. We współczesnym świecie dziedzictwo kulturowe uczestniczy, tak samo jak kultura popularna i życie codzienne, w kreowaniu tożsamości narodowej3, ale też tożsamości lokalnych i regionalnych, jednocześ-nie jednak te procesy grupo- i tożsamościotwórcze uwikłane są w procesy komercjalizacji. Pro-cesy, które uobecniają się w społecznym życiu „starych” obiektów, pokazują, jak związane są ze sobą współcześnie uznanie za produkt i dziedzictwo (czy dobro) kulturowe.

Proces komercjalizacji klasztorów, kanalizowany głównie w ramach dyskursu turystycznego, pozycjonującego dany obiekt jako turystyczny, a więc nastawiony na przyjmowanie turystów oraz generowanie w ten sposób zysku, widać wyraźnie w odniesieniu do dwóch zbadanych do tej pory w ramach niniejszego Projektu klasztorów: cysterskiego w Wąchocku4 i bernar-dyńskiego w Opatowie5. W obu wypadkach samorząd lokalny postrzega te obiekty jako tury-


1 W. KULIGOWSKI, Antropologia współczesności. Wiele światów, jedno miejsce, Kraków 2007, s. 88.

2 T. EDENSOR, Tożsamość narodowa, kultura popularna i życie codzienne, przeł. A. SADZA (Seria Cultura), Kraków 2004, s. 19.

3 Ibidem, s. 26.

4 M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbiorowej, „Hereditas Mo-nasteriorum”, 3, 2013, s. 189–216.

5 M. JEWDOKIMOW, B. MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Opatowie w lokalnej pamięci zbiorowej, w przygoto-waniu.


styczny zasób miejscowości. Turystyfikacja klasztoru cysterskiego jest posunięta dalej niż ber-nardyńskiego – jest tam kawiarenka, wewnątrz zawieszono tabliczki informujące o pierwotnej funkcji danego pomieszczenia (np. refektarza), a wnętrze można zwiedzić z przewodnikiem. Klasztor w Opatowie proces turystyfikacji – jak wynika z badania przeprowadzonego pod ko-niec 2013 r. – ma dopiero przed sobą.

Przeprowadzone badania pokazują, że turystyczny walor klasztorów dziś jest tylko jednym z czynników ich lokalnego funkcjonowania. Klasztory są również wielowymiarowo powiązane z kulturą lokalną. W ramach prowadzonego badania koncentrujemy się na dwóch z tych wy-miarów: tożsamościowym (miejsce klasztoru w tożsamości zbiorowej) i pamięciowym (miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej). Badania dobitnie pokazują, że przywołany klasztor w Wąchocku jest interpretowany lokalnie w ramie zarówno turystycznej, jak i patriotycznej, a więc jako miejsce, w którym materializuje się – choć nie bez przeszkód – lokalne „my”. W tej drugiej ramie mieści się m.in. usytuowanie w krużgankach klasztoru prochów mjra Piwnika („Ponurego”), lokalnie bardzo ważnej postaci, czy na jego murach Panteonu Pamięci Podziem-nego Państwa Polskiego 1939–1945.

Jak się okazuje, popularność turystycznej ramy ujęciowej przekracza obecnie poziom lokalny – przyjmowana jest ona nie tylko przez samorząd lokalny, organizacje pozarządowe czy miesz-kańców, ale również przez badaczy jako sposób na rozumienie „starych” obiektów, którym dziś wyznacza się nowe role i znaczenia. Przykładem jej wchłonięcia w program badawczy są tourist studies, a więc studia stawiające w centrum zainteresowania badawczego procesy turystyczne. Jak zauważają Adrian Franklin i Mike Crang,

tourist studies zostały zdominowane przez prace zorientowane na działania polityczne [policy-led] i spon-sorowane przez przemysł, w efekcie czego analizy włączają w proces badawczy priorytety i perspektywy ekonomiczne [industry-led] i stawiają pytania badawcze pod dyktando imperatywów politycznych w tym sensie, że oczekuje się od badacza przyjęcia jako własnych celów kontroli społecznej, która pozwoli, aby produkt turystyczny stał się lepiej dostosowany do oczekiwań międzynarodowego rynku6.

Naświetlam tu powyższe problemy jako tło dla krótkiego omówienia wspomnianej w tytu-le książki Łukasza Musiaki. To ciekawa pozycja ze względu na przyjęcie charakterystycznej, turystycznej metodologii (geografia turyzmu). Omówienie jej wybranych wątków (raczej za-łożeń i ustaleń teoretycznych niż konkretnych danych empirycznych) uważam za istotne dla poszerzenia refleksji nad problematyką i metodyką społecznych badań klasztorów. W świetle społecznych badań klasztorów jest to publikacja interesująca, ponieważ – jak zauważyłem po-wyżej – współczesne losy klasztorów i zamków mają dużo wspólnego.

Celem pracy Musiaki było

określenie przemian funkcji oraz współczesnego znaczenia zamków średniowiecznych w życiu społeczno--gospodarczym wybranych miast ze szczególnym uwzględnieniem ich pozycji w obsłudze ruchu tury-stycznego (pełnionej funkcji turystycznej)7.

Mamy tu więc do czynienia z redukcją badawczą polegającą na analizie danego obiektu jako produktu turystycznego, jako zasobu ekonomicznego dla miasta, w którym się znaj-

6 A. FRANKLIN, M. CRANG, The Trouble with Tourism and Travel Theory?, „Tourist Studies”, 1, 2001, s. 5, cyt. za: A. FRANKLIN, Tourism. And Introduction, London 2003, s. 5.

7 Ł. MUSIAKA, Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur, Łódź 2013, s. 178.


duje, jak również z próbą szerszego namysłu nad przemianami funkcji zamków w perspek-tywie historycznej.

Do badania zostały wybrane następujące miasta, w których znajdują się średniowieczne zam-ki: Bytów, Gniew, Lidzbark Warmiński, Nidzica, Reszel i Ryn. Badania empiryczne (realizowane w latach 2008–2010) prowadzono różnymi metodami. Przeprowadzono inwentaryzację wy-branych obiektów, badania ankietowe, wywiady z ekspertami, uczestnikami ruchu turystycz-nego, mieszkańcami i uczniami szkół średnich, dokumentację ikonograficzną oraz analizę róż-nych danych zastanych.

Na podstawie analizy źródeł historycznych omówiono przemiany funkcji zamków średnio-wiecznych od wieku XIII. Do XV w. zamki pełniły „funkcje pierwotne”8, a więc militarne, miesz-kalne, administracyjne i klasztorne. Pomiędzy XVI a XVIII w. spełniały „funkcje wtórne”9, a więc nowe w stosunku do pierwotnych lub dawne, lecz zmodyfikowane (np. funkcja gospodarcza). Koniec wieku XVIII i wiek XIX to okres dominacji „funkcji inwazyjnych”10, czyli

w znaczny sposób naruszając[ych] kondycję techniczną zamku; pojawia się zagospodarowanie i użytko-wanie sprzeczne z pierwotnymi funkcjami i przeznaczeniem11,

a więc np. pozyskiwanie budulca z rozbiórki zamku. Stulecia XX i XXI to czas rozwoju „funkcji nieinwazyjnych”12, a więc różnych od pierwotnych, niemniej są to funkcje

nienaruszające w sposób rażący zabytkowej tkanki zamku, wprowadzane (przez odpowiednie zagospoda-rowanie zamku) wraz z ogólnym wzrostem świadomości i poszanowania dziedzictwa13;

częste działania związane z tymi funkcjami to np. odbudowa i adaptacja. Stulecia XX i XXI za-tem to okres dominacji funkcji nieinwazyjnej i turystycznej14. Funkcja turystyczna – jak defi-niuje autor – to

współcześnie pełnione funkcje i zadania związane z obsługą ruchu turystycznego, poprzedzone gruntow-ną renowacją i odbudową15.

Autor wskazuje, że przypisywane zamkowi funkcje związane są z jego stanem technicznym („cykl życia zamku średniowiecznego z terenów Prus i Warmii”), który umieszcza na osi od bu-dowy przez świetność, stagnację, upadek i ruinę do odbudowy i rozwoju funkcji turystycznej16. Jak zauważa,

cykl życia badanych zamków odzwierciedla ważne wydarzenia historyczne związane z obszarem badań. Należy pamiętać, że przemiany funkcjonalne zamków często były wyrazem dokonujących się zmian spo-łecznych, politycznych, ekonomicznych czy też postępu technicznego i rozwoju cywilizacyjnego Europy17.

8 Ibidem, s. 95.

9 Ibidem.

10 Ibidem, s. 96.

11 Ibidem, s. 94.

12 Ibidem, s. 96.

13 Ibidem, s. 94.

14 Ibidem, s. 97.

15 Ibidem, s. 94.

16 Ibidem, s. 98.

17 Ibidem.


Powyższe omówienie zmian funkcji pozytywnie weryfikuje pierwszą hipotezę sformułowaną przez autora, mówiącą, iż

na przestrzeni wieków średniowieczne zamki, pełniące różnorodne funkcje, przebyły swoisty cykl życia, od czasów świetności do upadku. Obecnie szansą na ponowny wzrost ich znaczenia jest rozwój turystyki wykorzystujący ich walory turystyczne18.

Stwierdzenie, iż obecnie dominującą funkcją zamków jest funkcja turystyczna, pozwala auto-rowi przystąpić do analizy drugiej hipotezy:

średniowieczne zamki przystosowane do pełnienia funkcji turystycznej odgrywają istotną rolę w życiu społeczno-gospodarczym małych miast. Wpływ zamków na miasta może mieć charakter bezpośredni (za-pewnienie pracy, kupno dóbr i usług, podatki, realizacja różnorodnych potrzeb mieszkańców) lub pośred-ni (następstwa ruchu turystycznego)19.

Jednocześnie takie ustalenie osadza go w ramie badań turystycznych, świadomie wybranej dla analizy współczesnych funkcji i zamków. W przeglądzie literatury do pracy koncentruje się autor wyłącznie na wyborze literatury dotyczącej militarnej turystyki kulturowej oraz funkcji turystycznej i jej wpływu na otoczenie. Jak zauważa,

kluczowym zagadnieniem dla rozwiązania problemu badawczego pracy było określenie wpływu zamków na otaczającą przestrzeń. Większość badań poświęconych tej tematyce jest prowadzona zazwyczaj przez pryzmat ruchu turystycznego notowanego w obiektach zabytkowych i skutkach, jaki ten ruch wywołuje na obszarze recepcyjnym20.

Podkreśla, że taka analiza jest wybiórcza, i postuluje jej rozszerzenie na to, co nazywa

[rolą zamku] w życiu społeczno-ekonomicznym obszaru recepcyjnego [...], pozaturystyczne zagospodaro-wanie zabytków, ich rolę jako podmiotu zapewniającego miejsca pracy, czy dokonującego zakupu dóbr i usług na lokalnym rynku [...], aspekt bezpośredniego wpływu zabytków21.

Taki program badawczy pozwala autorowi na przedstawienie zakresu bezpośredniego i po-średniego wpływu zamków na miasta. Bezpośredni wpływ rozumiany jest głównie ekonomicz-nie, jako

wielkość i struktura wydatków (strumień pieniędzy: zamkowych podmiotów i instytucji, realizowanych na lokalnym rynku [...] zapewnienie [...] określonej liczby miejsc [...], poprawa estetyki oraz rozwój bazy noclegowej i gastronomicznej22,

ale również „społeczno-kulturalnie”23 (poprzez ulokowanie w zamku instytucji kultury i oświaty oraz miejsca wypoczynku), „promocyjnie”24 (zamek jako znak rozpoznawczy miasta) i „prze-strzennie”25 (zamek jako element krajobrazu). Autor wymienia wiele korzyści ekonomicznych i społecznych wynikających z obecności zamku w mieście, które warto w tym miejscu przy-

18 Ibidem, s. 198.

19 Ibidem.

20 Ibidem, s. 18.

21 Ibidem.

22 Ibidem, s. 116.

23 Ibidem, s. 175.

24 Ibidem.

25 Ibidem.


toczyć. Do korzyści ekonomicznych (materialnych) zalicza: nabywanie dóbr i usług, regulację opłat, podatków, zapewnienie miejsc pracy, odbudowę, remonty, zabezpieczenie stanu tech-nicznego zabytku i jego otoczenia, nowe inwestycje i promocje26. Wśród korzyści społecznych (niematerialnych) wskazuje: możliwość spędzenia czasu wolnego, realizację zainteresowań i pasji, wzbogacenie życia kulturalnego miasta, rozrywkę, miejsce spotkań, tereny spacerowe, edukację, lokalną dumę i patriotyzm, miejsce kontaktu z turystami – nowe znajomości itd., integrację lokalnej społeczności27.

Pośredni wpływ zamków średniowiecznych na miasto jest badany i analizowany przez następ-stwa ruchu turystycznego:

Zamki jako główne atrakcje turystyczne przyciągają do miast wielu turystów i odwiedzających, któ-rzy oddziałują w określony sposób na obszar recepcyjny zarówno w sferze ekonomicznej, jak i poza-ekonomicznej. Poza tym ruch turystyczny jest katalizatorem, a w niektórych przypadkach czynnikiem niezbędnym (głównie w obiektach hotelarskich) zaistnienia związków i relacji na linii zamek-miasto28.

W kontekście zasygnalizowanych we wstępie problemów związanych ze współczesnym funkcjonowaniem i znaczeniem „starych” obiektów widać, że analizy autora prowadzone są z perspektywy zainteresowań problematyką turystyczną, która silnie strukturyzuje spojrze-nie badawcze. Badaniu zostały poddane kwestie ekonomiczne (np. wydatki, podatki itp., które stanowią wpływ do kasy miasta), bardzo zredukowany wymiar społeczny i kulturowy (wskazane przez autora mierniki to: liczba imprez organizowanych w zamkach, w których mogą brać udział mieszkańcy, liczba odwiedzin mieszkańców czy liczba placówek służących mieszkańcom29), przestrzenny (rozumiany m.in. jako odległość z amku od centrum starówki czy liczba miejsc parkingowych dostępnych dla mieszkańców30), promocyjny i turystyczny. Pozwala to autorowi m.in. ocenić w skali punktowej „współczesną rolę badanych zamków w życiu miast”31.

Przywołani wyżej Franklin i Crang wskazywali, że rozpowszechniony model badań turystycz-nych ma na celu użyteczność wyników w perspektywie politycznej i ekonomicznej. Czy for-muła ta stosuje się do omawianych badań? Wydaje się, że częściowo tak. Na końcu książki, podsumowując swoje badania, autor przekonuje, że w perspektywie ekonomicznej (wpływ zamków na ekonomię współczesnych miast)

najkorzystniejsze [wyróżnienie – M. J.] jest zagospodarowanie zamku jako obiekt hotelarski i gastrono-miczny o wysokim standardzie. Duży obiekt hotelowy jest miejscem pracy dla znacznej części lokalnej społeczności. Poprzez swoją działalność i promocję (na którą przeznaczone są znaczne kwoty) przyciąga do miasta turystów, którzy kupują różnego rodzaju dobra i usługi. Odciąża miasto w zakresie reklamy i promocji32.

26 Ibidem, s. 148.

27 Ibidem.

28 Ibidem, s. 177.

29 Ibidem, s. 180.

30 Ibidem, s. 181.

31 Ibidem, s. 183.

32 Ibidem.


Autor zauważa również, że „tego typu zagospodarowanie spotyka się z niechęcią części lokal-nych społeczeństw”33. I puentuje, rekomendując przyjęcie konkretnej strategii przez miasta:

Mimo pewnych negatywnych aspektów działalności zamku-hotelu, bilans zagospodarowania zamków z punktu widzenia ekonomicznych korzyści dla miasta należy uznać za korzystny34.

Co więcej, oczywiście wypowiedź z wnętrza ramy turystycznej musi być pochwałą turystyki:

Według autora, mimo znacznego potencjału, bez inwestowania w strukturę turystyczną oraz kreacji za-potrzebowania na przyjazdy turystyczne poprzez tworzenie nowych atrakcji i ich promocję, funkcja tury-styczna badanych miast nie będzie się rozwijać [...]. Samorządy, lokalni i przyjezdni przedsiębiorcy powin-ni kreować nowe atrakcje turystyczne35.

Lapidarnie mówiąc, badania prowadzą do wniosku, że w turystykę inwestować warto.

Zaproponowany model badania „starych” obiektów ma charakter redukcyjny, ponieważ kon-centruje się na wymiarze ekonomicznym i turystycznym badanych obiektów, a pomija ich zna-czenia kulturowe i społeczne (wskazane wcześniej przez autora wskaźniki badania wymiaru społeczno-kulturowego wyraźnie unaoczniają ten redukcjonizm). Oczywiście, badania takie uzasadnione są przyjętą perspektywą, którą autor rozbudowuje o analizę historyczną, a ich zastosowanie do badania klasztorów mogłoby okazać się interesującym eksperymentem. Nie-mniej jednak w podejściu koncentrującym się tylko na tych dwóch wymiarach widzę również pewne niebezpieczeństwo.

Jak stwierdził, wychodząc naprzeciw społecznemu uwikłaniu badań, Pierre Bourdieu,

to sam proces badania trzeba poddać badaniu – a mianowicie stosunek do kultury, jaki on ‘milcząco’ uprzywilejowuje – aby ustalić, czy zmiana treści oraz formy badania nie wystarczyłyby do wywołania przemiany obserwowanych relacji. Nie można zobiektywizować się od gry kultury, a człowiek daje so-bie jakąś szansę na zobiektywizowanie prawdy tej gry tylko pod warunkiem, że podejmuje się zobiek-tywizować – tak dalece, jak to tylko możliwe – same operacje, jakie musi przeprowadzić, dokonując obiektywizacji36.

Koncentracja na badaniach aspektów ekonomicznych i turystycznych i wyciąganie na ich podstawie wniosków rekomendacyjnych oraz tworzenie skal punktowych, które przywołałem wyżej, są pewnego rodzaju oceną zjawiska. Przywołajmy przykład klasztorów w Wąchocku i Opatowie. Na pewno można stwierdzić, że ten pierwszy lepiej radzi sobie w działalności tu-rystycznej niż drugi. Jednocześnie jednak klasztory te związane są ze zbiorową tożsamością lokalną oraz praktykami religijnymi. Zastanawiające jest, czy większe uturystycznienie tych obiektów nie doprowadziłoby do przemian w tych dwóch wymiarach? Mówiąc inaczej, czy rekomendowanie rozwiązań korzystnych w ujęciu ekonomicznym będzie również korzystne w ujęciu kulturowym?

33 Ibidem.

34 Ibidem, s. 184.

35 Ibidem.

36 P. BOURDIEU, Dystynkcja: społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. BIŁOS (Humanistyka Europejska), Warszawa 2005, s. 20.


Gert MELVILLE, Die Welt der mittelalterlichen Klöster, Geschichteund Lebensformen, München: C. H. Beck Verlag, 2012,

ss. 415, 22 il., 1 mapa

Stale rosnąca liczba opracowań poświęconych różnym aspektom życia klasztornego w śred-niowieczu sprawia, że każda kolejna próba syntezy staje się coraz trudniejsza. Wymaga wszak nie tylko uwzględnienia dawniejszej tradycji historiograficznej, ale również śledzenia nowych prac, których setki powstają każdego roku. W tym kontekście podjęty i zrealizowany przez Ger-ta Melville’a zamiar przedstawienia 1200 lat (od około 250 do około 1450 r.) dziejów i rozwoju różnych form życia zakonnego w Europie na niewiele ponad 300 stronach musi budzić zacie-kawienie.

Gert Melville jest profesorem historii średniowiecznej na Uniwersytecie Technicznym w Dreź-nie (TUD), założycielem i dyrektorem FOVOG (Forschungstelle für Vergleichende Ordensge-schichte) oraz serii wydawniczej Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter (ukazało się ponad 60 tomów), jednym z kierowników realizowanego w Niemczech projektu badawczego „Klöster im Hochmittelalter”.

Książka składa się z 17 rozdziałów prezentujących, zasadniczo w porządku chronologicznym, dzieje życia zakonnego od starożytności (połowa III w.) do końca średniowiecza (połowa XV w.). Większość z nich przedstawia zagadnienie w porządku chronologicznym (rozdziały I–VII,IX–XIV), jeden zaś poświęcono syntetycznemu podsumowaniu wcześniejszego wykładu (XVI). Pozostałe dotyczą wybranych problemów: Różnorodności i konkurencji (VIII), Reformatorów i reform w pełnym średniowieczu (XV), Podstawowych struktur w „Vita religiosa” w średniowieczu (XVII). Aparat krytyczny to ponad 900 przypisów (s. 328–365), odsyłających do podstawowej, nowszej literatury przedmiotu i szczegółowych studiów analitycznych; bibliografia (s. 367–403) liczy około 630 pozycji, głównie niemiecko-, francusko- i włoskojęzycznych.

W zakresie terytorialnym autor skupił się na Europie pokarolińskiej (ziemie dzisiejszych: Fran-cji, zachodnich Niemiec i północnych Włoch). Obszar Półwyspu Iberyjskiego pojawia się tylko w kontekście rekonkwisty i roli zakonów rycerskich, a Wyspy Brytyjskie – w kontekście działal-ności mnichów iroszkockich. Praktycznie nie uwzględnia ziem Europy Środkowej (wspomniał tylko Węgry jako miejsce powstania zakonu paulinów) i Północnej (wspomniał tylko Szwecję w związku z działalnością św. Brygidy).

Wykład prezentujący świat średniowiecznych zakonów z perspektywy ukazującej ich centra ideowe i organizacyjne autor przeprowadził bardzo konsekwentnie, jedynie w kilku miejscach robiąc odstępstwo na rzecz bliższego omówienia życia zakonnego na terenie Rzeszy, jak ma to miejsce w wypadku przywołania podziałów dokonanych w ramach prowincji franciszkanów w Rzeszy w XIII w. (s. 181). Skupiając uwagę na ukazaniu form życia zakonnego, autor podkreś-lił ich ciągłe przemiany, tworzenie nowych struktur – nie tyle zastępujących, ile uzupełniają-cych z czasem te dawniejsze – oraz stałą tendencję do uszczegółowiania i instytucjonalizacji, widoczną szczególnie wyraźnie w późnym średniowieczu. Oparł się w tym zakresie przede wszystkim na źródłach normatywnych wytworzonych przez poszczególne wspólnoty, jednak ze świadomością, że nie oddają one w pełni całej złożoności rzeczywistych sposobów realizacji życia klasztornego. Podkreślił też wzrastający stopniowo wpływ papiestwa na życie zakonne, przejawiający się nie tylko w zatwierdzaniu nowych wspólnot, ale nawet w inicjowaniu ich przekształceń instytucjonalnych (np. w wypadku przekształceń wspólnot eremickich i powoła-niu augustianów-eremitów jako zakonu mendykanckiego).


Szczególnie ciekawe są przemyślenia autora zawarte w rozdziale XVII (s. 271–317), w dużej części oparte na własnych badaniach dotyczących roli regulacji prawnych w życiu zakon-nym (ważne refleksje nad różnorodnością regulacji prawnych konstytuujących poszczególne wspólnoty, takich jak reguła, zwyczajniki – consuetudines – czy statuty).

Książkę uzupełniają: tablice synchronizujące dzieje życia zakonnego z wydarzeniami historii powszechnej, mapa prezentująca główne ośrodki życia zakonnego w średniowieczu, indeks postaci historycznych oraz wykaz omówionych zakonów i wspólnot zakonnych (s. 404–415), a także liczne, dobrze dobrane ilustracje, które nie tylko uatrakcyjniają formę graficzną książki, ale też dobrze korespondują z treścią wykładu.

Nowa synteza dziejów średniowiecznego życia zakonnego autorstwa G. Melville’a, choć z za-łożenia bardzo skrótowa i adresowana do szerokiego czytelnika, będzie z pewnością pomocna także dla badaczy, a perspektywa, z jakiej autor ukazuje ramy funkcjonowania życia zakonne-go w średniowieczu, zachęca do refleksji nad rolą zakonów w Kościele oraz w procesie rozsze-rzania się i ewolucji Europy łacińskiej.

Rafał KUBICKI

Instytut HistoriiUniwersytet Gdański

Jörg VOIGT, Beginen im Spätmittelalter. Frauenfrömmigkeit in Thüringenund im Reich (Veröffentlichungen der Historischen Kommission

für Thüringen, Kleine Reihe, 32), Köln-Weimar-Wien: Böhlau Verlag,2012, ss. 521

Książka Jörga Voigta stanowi rozszerzoną wersję jego rozprawy doktorskiej, obronionej w 2009 r. na uniwersytecie w Jenie. Autor rozwinął niektóre wątki oraz uzupełnił całość o li-teraturę przedmiotu opublikowaną do końca 2010 r. Za cel pracy uznał ukazanie okoliczności powstania i funkcjonowania w XIII i XIV w. wspólnot beginek na ziemiach Rzeszy, a szczególnie na obszarze dzisiejszej Turyngii.

Praca składa się z dwóch zasadniczych rozdziałów, prezentujących w układzie chronologicz-no-rzeczowym dzieje wspólnot beginek w XIII (rozdział I, s. 17–170) i XIV w. (rozdział II, s. 171–426). Rozdział III to krótki zarys dziejów beginek w XV w. (s. 427–434). Zakończenie (s. 435–448) zawiera omówienie najważniejszych wyników rozprawy. Całość uzupełniają: wykaz skrótów (s. 449–452), bibliografia (s. 453–510) oraz indeks geograficzno-osobowy (s. 511–521).

Każdy z dwóch obszernych rozdziałów podzielony został na trzy podrozdziały, oznaczone jako A, B, C. W celu ułatwienia orientacji w wielkiej różnorodności zagadnień szczegółowych, jakie autor omawia w obu rozdziałach, przytoczmy w tym miejscu ich tytuły i przedstawmy pokrótce zawar-tość. W rozdziale I, zatytułowanym „Mulieres religiosae” w pierwszej połowie XIII w., w podrozdziale A, Biskupstwo Liège, autor omawia pierwsze wspólnoty religijne kobiet na obszarze diecezji Liège (obecnie wschodnia część Belgii, wówczas należąca do arcybiskupstwa w Kolonii), działalność Jakuba z Vitry i zezwolenie papieskie na działalność wspólnot kobiet w diecezji Liège, a także we Francji i Rzeszy. Podrozdział B, Rozwój i integracja „mulieres religiosae” w Niemczech, dotyczy okoliczności powstania zakonu magdalenek i wspólnot beginek w Niemczech, ich wzajemnych


relacji oraz przywilejów, jakie otrzymały beginki działające w Kolonii i Koblencji. W podrozdzia-le C, Religijność kobiet w Turyngii w XII i XIII w., szeroko omawia funkcjonujące tu wspólnoty żeń-skie, pozostające w związku organizacyjnym przede wszystkim z zakonami benedyktynów i cy-stersów, rekluzki, a także wzmianki źródłowe o życiu religijnym kobiet w Erfurcie i jego okolicy. Dowodzą one, że życie religijne kobiet pod koniec XII w. nie zamykało się tylko w klasztorze, ale miało też często charakter pobożności indywidualnej, bez formalnie ustanowionej reguły (s. 107). W dalszej części omówiono szczegółowo wszelkie wzmianki na temat wspólnot beginek działających w XIII w. w czterech miastach Turyngii: Erfurcie, Mühlhausen, Nordhausen i Jenie. Każdy z podrozdziałów zamyka streszczenie najważniejszych ustaleń (s. 41–43, 80–84, 156–170).

Rozdział II otwiera podrozdział A, Sobór w Vienne 1311/1312, który dotyczy oskarżeń o herezję i późniejszych skutków wydanych wówczas dekretów dotyczących beginek i begardów: Cum de quibusdam i Ad nostrum. Wprowadzeniem do zagadnienia jest przypomnienie dyskusji prowa-dzonej już na drugim soborze w Lyonie (1278 r.). Po omówieniu treści dekretów soboru z Vienne (s. 178–182) autor dokonuje szczegółowej analizy ich rzeczywistego oddziaływania i realizacji na terenie Rzeszy. Zaczyna od przeglądu treści statutów synodalnych wydawanych w arcybi-skupstwach kolońskim, mogunckim i trewirskim oraz w podległych im diecezjach (s. 194–199), następnie ukazuje praktyczne oddziaływanie dekretów soborowych na obszarze Turyngii (ze szczegółowym omówieniem sytuacji panującej we wspomnianych wyżej jej najważniejszych miastach, s. 205–232) oraz na innych terenach Rzeszy, zwłaszcza w diecezji i mieście Strasburg (s. 233–268). Uwzględnia nienależące do Rzeszy diecezje w Cambrai i Tournai (s. 288–301), po-nieważ sytuacja na ich obszarze mogła bezpośrednio oddziaływać na funkcjonowanie beginek na obszarze Rzeszy. Podrozdział B, Beginki i inkwizycja w drugiej połowie XIV w., autor poświę-cił szczegółowej analizie przypadków oskarżeń o herezję beginek i ich wspólnot. Niejako we wprowadzeniu do problemu odwołuje się m.in. do procesu w Świdnicy z 1332 r. W dalszej części podrozdziału omawia aktywność inkwizycji papieskiej po 1348 r., w tym przede wszystkim dzia-łalność inkwizytora Waltera Kerlingera, szczególnie aktywnego na terenie Turyngii (s. 334–369). Następnie rozpatruje problem oddziaływania w Niemczach dekretów przeciw sektom begardów i beginek, wydanych przez cesarza Karola IV w Lukce w 1369 r. (s. 370–375), oraz działalność in-kwizycji papieskiej w latach 70. XIV w. Podrozdział C, Beginki i inkwizycja pod koniec XIV i na po-czątku XV w., dotyczy działania inkwizycji papieskiej w Rzeszy i tzw. sporu o beginki w Bazylei w latach 1400/1404 i 1411. Podobnie jak w rozdziale I, każdy podrozdział zamyka rekapitulacja najważniejszych ustaleń (s. 311–314, 397–402, 424–426).

Najkrótszy, III rozdział zawiera ogólne uwagi na temat ewolucji poszczególnych wspólnot be-ginek, które stopniowo, szczególnie od lat 60. XV w., włączano w skład zgromadzeń tercjarek, związanych z dynamicznie rozwijającym się wówczas w Niemczech ruchem obserwantów franciszkańskich. Na tym etapie badań szczególnie widoczne jest to w przypadku dwóch nie-mieckich prowincji obserwantów, saskiej i kolońskiej.

Autor dokonał nie tylko wielu ważnych ustaleń szczegółowych, ale i obserwacji o znaczeniu bardziej ogólnym. W tym miejscu wymieńmy te ostatnie.

Nie widzi uzasadnienia źródłowego, poza ogólnymi wzmiankami w dwóch dokumentach pa-pieskich (s. 45–52), dla tezy wywodzącej magdalenki z planu organizacji wspólnoty zakonnej skupiającej kobiety wyciągnięte z prostytucji. Wspólnoty magdalenek powstawały na obszarze dzisiejszych Niemiec równolegle i zupełnie niezależnie od licznie tworzonych wówczas wspól-not beginek, które były związane, często od początku, z licznie powstałymi w miastach fun-dacjami klasztorów mendykanckich, szczególnie franciszkanów i dominikanów. Mendykanci, podobnie jak kler diecezjalny, sprawowali opiekę duszpasterską nad beginkami, jednocześnie


mocno ograniczając w tym czasie powstawanie konwentów żeńskich w ramach włas nych zgromadzeń zakonnych. Nie było natomiast magdalenek w diecezji Liège i w pobliskiej Holan-dii, gdzie szczególnie rozwinął się ruch beginek.

Problem herezji wśród beginek w początkach XIV w. i decyzje soboru w Vienne nie są tak jednoznaczne, jak wskazywano w dawniejszej literaturze przedmiotu. Sądzono, że jedną z przyczyn wydania dekretów soborowych przeciw beginkom był proces Małgorzaty Porete w 1310 r., sądzonej jako beginka, co miało skutkować restrykcjami dla całego ruchu. W rzeczy-wistości Małgorzatę określono w źródłach jako heretyczkę, a nie beginkę (s. 293). Jej proces nie miał też bezpośrednich konsekwencji dla dalszego istnienia beginek (s. 183–193). Statuty synodalne z początku XIV w. wspominają o begardach, których działalność została zakazana. Nie było też negatywnych skutków ustawodawstwa soboru w Vienne dla bliskich kontaktów beginek z zakonami mendykanckimi (s. 213–215, 229). Przy tym wspólnoty beginek, wbrew tezie Alexandra Patschovskiego, nadal działały samodzielnie, nie wchodząc w tym czasie ma-sowo w ramy tercjarstwa mendykanckiego (s. 257). W źródłach widać natomiast przez pewien czas tendencję do unikania terminu „beginki”. Dla przykładu w diecezji Strasburg po 1319 r. unikano stygmatyzującego określenia „beginki”, zastępując je terminem „siostry” (sorores). Po-nownie określenia „beginki” użyto dopiero w 1328 r. (s. 255–256). Nie do utrzymania jest teza, że nowe wspólnoty beginek, powstające od lat 20. XIV w., od razu wchodziły do tercjarstwa franciszkańskiego, chcąc chronić się w ten sposób przed zarzutami o herezję (s. 264, 267). W poszczególnych arcybiskupstwach Rzeszy nie odnotowano na skutek decyzji soboru nega-tywnych wystąpień władz kościelnych przeciw beginkom. Na północy Niemiec beginki działa-ły równolegle z tercjarkami, nie ma też śladów ich likwidacji czy zmuszania do wstępowania do struktur podlegających mendykantom (s. 277, 281, 286).

Szukając skutków decyzji soboru, autor przeprowadził szczegółowe badania funkcjonowania wspólnot beginek na terenie dzisiejszych Belgii i Holandii (s. 294–311). Wynika z nich, że dekre-ty nie miały tam negatywnych konsekwencji dla wspólnot beginek. Przeciwnie – jak wskazują zachowane przekazy źródłowe, mogły one nadal liczyć na opiekę miejscowych biskupów.

Sytuacja zmieniła się w drugiej połowie XIV w. Autor odwołał się na wstępie do procesu przeciw wspólnocie w Świdnicy w 1332 r., wskazując na jej możliwe powiązania z beginkami w Niem-czech (w Erfurcie, Lipsku, a być może też w Akwizgranie i Moguncji, s. 315–317). Co ciekawe, źródła nie potwierdzają istnienia tego typu ponadregionalnych struktur beginek w Niemczech w XIII i XIV w. (s. 319). Poważne konsekwencje dla działalności beginek przyniosła aktywność inkwizycji papieskiej w drugiej połowie XIV w. Z analizy szczegółowych przykładów (Rostok, Lüneburg, Akwizgran, Trewir) wynika, że oprócz działań samych inkwizytorów o ostatecznym losie beginek często decydowało też nastawienie miejscowego biskupa i władz miejskich (s. 387). Rola tych ostatnich i motywy ich działań, w tym chęć przejęcia majątku wspólnot, wymaga dalszych badań (s. 402). Rozpatrując tzw. bazylejski spór o beginki, autor wyjaśnił, że w rzeczywistości, wbrew powstałej znacznie później tradycji kronikarskiej, nie miał on nic wspólnego z beginkami i dotyczył tercjarek franciszkańskich (s. 417).

Autor wskazuje też na rolę obserwantów franciszkańskich w intensyfikacji ruchu tercjarskie-go w drugiej połowie XV w. (s. 427–429), w tym na obszarze prowincji saskiej zakonu, która obejmowała nie tylko środkowe Niemcy, ale m.in. również Śląsk, Prusy Królewskie i Krzyżackie. Sprawa ta wymaga dalszych badań.

Szkoda, że nie poświęcił więcej miejsca kwestiom terminologicznym. W wypadku terminów „be-ginka”, „beginki” ograniczył się do stwierdzenia, że w źródłach średniowiecznych odnoszono je do bardzo różnych form życia religijnego kobiet (s. 15). Nie uznał także za stosowne sprecyzowania


pojęcia „Rzesza”. W praktyce terytorium, które objął badaniami, ogranicza się do terenów położo-nych na północ od Alp (północne Włochy całkowicie pominięte), przy czym wspólnoty beginek funkcjonujące na północy Niemiec, szczególnie w kręgu hanzeatyckim1, omawia bardzo pobieżnie.

Z uwag szczegółowych należy odnotować, że autor, przywołując traktat Henryka Harrera napi-sany przeciw begardom, nie mógł jeszcze skorzystać z najnowszych ustaleń o. Tomasza Gałusz-ki OP2 na temat daty jego powstania i pochodzenia autora (s. 402–403).

Należy też podkreślić wysoki poziom edytorski całości książki, który zapewniło renomowane wydawnictwo Böhlau.

Podsumowując, warto zaakcentować, że w swej pracy na temat beginek w Turyngii i Rzeszy Jörg Voigt, podobnie jak inni historycy badający to zagadnienie, zmuszony był rekonstruować funkcjonowanie tych wspólnot jedynie na podstawie źródeł wytwarzanych przez różne insty-tucje zainteresowane ich działalnością. Nie miał natomiast do dyspozycji materiałów powsta-łych wewnątrz tych wspólnot. Jego praca dowodzi jednak, że możliwie szerokie w wymiarze przestrzennym ujęcie tematu, uwzględniające wszelkie zachowane typy źródeł, w tym i prze-kazy proweniencji miejskiej (kroniki, testamenty, wykazy czynszowe i rachunki), może przy-nieść wiele nowych ustaleń. Wydaje się, że podobna metoda pracy powinna zostać przyjęta w przypadku bardzo potrzebnej monografii dziejów beginek na ziemiach polskich.

Rafał KUBICKI

Instytut HistoriiUniwersytet Gdański

1 Ważne uwagi szczegółowe, odnoszące się do wykorzystania najnowszej literatury przedmiotu i sposo-bu dokumentowania tez przejmowanych od innych autorów, poczyniła w swej recenzji omawianej książki również S. VON HEUSINGER, „Sehepunkte”, 13, 2013, 5, http://www.sehepunkte.de/2013/05/21669.html. (do-stęp: 31 III 2014 r.).

2 T. GAŁUSZKA, Kryzys w diecezji krakowskiej w pierwszej połowie XIV wieku? Z badań nad „Tractatus contra beghardos” Henryka Harrera, [w:] T. GAŁUSZKA, T. GRAFF, G. RYŚ (red.), Ecclesia semper reformanda. Kryzys i refor-my średniowiecznego Kościoła, Kraków 2013, s. 285–301.

n o t k i r e c e n z y j n e

b o o k n o t i c e s

Notki recenzyjne 431

Stanisław A. BOGACZEWICZ, Sylwia KRZYŻANOWSKA (eds), Represje wobec Kościoła katolickiego na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie 1945–1989 [Repressions Against

the Catholic Church in Lower Silesia and the Opole Region 1945–1989](Studia i materiały, 4), Wrocław: Instytut Pamięci Narodowej, 2004, pp. 226

The volume contains proceedings of a conference organised on 6-7 November 2002 in Wrocław by the Public Education Office of the IPN – Commission for the Prosecution of Crimes against the Polish Nation, Wrocław Branch, and the Papal Faculty of Theology in Wrocław. It opens with a paper by T. Balbus (The ‘objects’ of the Security Service’s operational activities in the Apostolic Administration of Lower Silesia, pp. 21-31), who says, when writing about cam-paigns against religious orders, that “all male and female religious orders, like congregations not wearing the habit, had their ‘object files’ with case code names, which contained all in-formation that could be useful in operational work. Such files (like the one concerning the Brothers Hospitallers of St. John of God in Wrocław code-named ‘Monks’) included historical descriptions and the congregation’s statute, location and maps of the monasteries, property inventories, information about the leaders and lists of persons (offices, functions, personal data), analyses and photographs of the monastics, as well as plans, guidelines, detailed anal-yses and descriptions of any operational activities undertaken by the secret service. In Lower Silesia male and female religious orders with German roots were also closely followed by the counterintelligence – First Department of the Regional Public Security Office” (pp. 28-29). In addition, the author emphasises the difficulties associated with the surveillance of reli-gious orders, examines the methods of acquiring collaborators and analyses the expulsion of nuns from the Wrocław Province in August 1954 (p. 29). K. Szwagrzyk (Priests before the Re-gional Military Court in Wrocław (1946-1951), pp. 47-59) describes the case of the Franciscan Tadeusz Deptuch, as well as several priests: Jan Dybiec, Władysław Lorek, Adam Łańcucki, Dominik Milewski, Bernard Pyclik and Tadeusz Witkoś. S. Krzyżanowska (Father Tomasz Sa-peta (1876-1950) – a victim of communist repressions in Lower Silesia, pp. 60-65) stresses that the priest’s arrest and sentencing to two years in prison in 1949 (he died on 1 March 1950 in the Kleczkowska Street Prison in Wrocław) was primarily an act of repression for defending the house of the Marian Sisters in Bardo Śląskie. A. Kiełbasa, SDS (Repressions against the Salvatorians in Lower Silesia in 1945–1956, pp. 105-118) points out at the beginning (p. 106) that in the inter-war period in Lower Silesia there were 13 male religious orders with about 40 monasteries and 25 female orders with about 700 monasteries; on 1 January 1945 there were 8 male and 19 female orders.

The other articles deal with the following issues: J. Swastek, The pastoral work of Monsignor Karol Milik, Apostolic Administrator for Lower Silesia (1945-1951), pp. 32-46; S. A. Bogaczewicz, The case of priests from the parish of Wrocław-Psie Pole as an example of Stalinist repressions against the Church, pp. 66-89; J. Kopiec, Expulsion of the Catholic clergy from the Opole region in 1954, pp. 90-96; Ł. Kamiński, The Church in documents of the Regional Committee of the Pol-ish United Workers’ Party in Wrocław (1949-1956). A survey of archive holdings, pp. 97-104; J. Pa-ter, The attitude of Poland’s communist authorities to the Bishop of Wrocław, Cardinal Bolesław Kominek in 1956-1974, pp. 119-143; K. Stróżyna, The pastoral letter of the Polish bishops to the German bishops. Reactions of the authorities in the light of party documents and documents of the Security Service in Wrocław, pp. 144-155; M. Stojko, The Security Service’s preparations for the Mil-lennium celebrations in Lower Silesia, pp. 156-164; P. Piotrowski, Military service of seminarians as seen in the case of the 56th Field Rescue Battalion in Brzeg (1966-1980), pp. 165-178; M. Kała, Ad-

432 Notki recenzyjne

ministrative forms of the fight against the Catholic Church in Lower Silesia after the Second World War, pp. 179-209; P. Nitecki, Socio-political determinants of repressions against the Catholic clergy as evidenced by the murder of Father Jerzy Popiełuszko, pp. 210-215. The volume ends with an index of geographical names, pp. 216-219, and index of people, pp. 220-226.

Marek DERWICH

Institute of HistoryUniversity of Wrocław

„Collectanea franciscana”, 83, 2013, 1–2, ss. 367 [Periodicum cura Instituti Historici Ordinis Fratrum Minorum Capuccinorum editum]

G. Rocca, Tra Chiesa e Stato: la vita religiosa tra fine Ottocento e inizio Novecento, s. 5–54, przed-stawia panoramę zmian, jakie przeszły na przełomie XIX i XX w. państwo i Kościół, oraz ich wpływ na rozwój życia zakonnego; R. J. Armstrong, “Lex gratiae, lex sanctitatis”: Homage to a saint by a saint, s. 55–105, analizuje dwa pierwsze akapity Prologu do Żywotu św. Franciszka autorstwa Bonawentury; S. Delmas, Eudes Rigaud prédicateur, s. 107–118, omawia i zestawia zachowane kazania Eugena Rigaud, sławnego, XIII-wiecznego arcybiskupa Rouen; V. Wagner, The final judgment according to St. Lawrence of Brindisi, s. 119–149, analizuje koncepcję Sądu Ostatecznego w świetle pism kapucyna św. Wawrzyńca z Brindisi (1559–1619); V. Criscuolo, I cappucini a Rutigliano: quattrocento anni di storia (1612-2012), s. 151–180, przedstawia dzie-je klasztoru kapucynów w Rutigliano (Apulia), fundowanego 2 IX 1602 r., oraz jego losy po kasacie 7 VII 1866 r.; S. Romanelli, Insediamenti francescani femminili in Liguria nel secolo XIII, s. 181–204, omawia początki późniejszych klarysek w Ligurii, w tym powstanie klasztorów: św. Katarzyny „in Lucoli” w Genui (1228), „S. Maria de Hermo” koło Sarzany (1244), św. Eustache-go w Chiavari (1253), św. Klary w Sawonie (1264?), św. Małgorzaty w Costa di Granarolo koło Genui (1290) i św. Leonarda w Genui (1317); M. Reschigliani, Santa Camilla Battista da Varano “scrittrice”, s. 205–221, przedstawia postać kanonizowanej w 2010 r. klaryski Kamili Baptysty Varano (1458–1524) oraz omawia jej pisma.

W dziale Notae A. Horowski, Elisabetta d’Ungheria nella predicazione medievale: note a margine del libro do Ottó Gecser, s. 223–244, omawia i uzupełnia monografię O. Gescer, The Feast and the Pulpit. Preachers, Sermons and the Cult of St. Elizabeth of Hungary, 1235–ca. 1500 (Medioevo Francescano. Saggi, 15), Spoleto 2012, a B. de Armellada, Ser y conocimiento en la metafísica de Escoto y Suárez (Un libro de W. Hoeres), s. 245–256 – monografię Waltera Hoeresa, „Gradatio entis’. Sein als Teilhabe bei Duns Scotus und Franz Suárez, Hausenstamm bei Frankfurt 2012.

W dziale Recensiones, s. 257–336, znajdziemy różnej wielkości recenzje i noty poświęcone 56 publikacjom, głównie źródłowym. Z poloników znajdziemy tu krótkie recenzje z następują-cych prac: Polska bibliografia franciszkańska 2003 (A. Horowski, s. 257); M. Olszewski, Interpreta-tion and Truth. A New Annotated Edition of Giles of Rome’s “De plurificatione possibilis intellectus”, 2012 (A. Horowski, s. 266–267); T. Starzec, Św. Franciszek z Asyżu i jego Reguła życia w pustelni, 2011 (M. Miszczyński, s. 280–281), E. L. Martynów, Karty mego życia: Służba kapucyńska w Polsce i na Ukrainie, 2011 (A. Horowski, s. 320–321); K. Synowczyk, Obecność ukryta na podstawie pism bł. Honorata Koźmińskiego, 2012 (D. Kowalewski, s. 330–331).


Poza tym w tomie znajdziemy: B. Vadakkekara, Chronicle. Select news of franciscan scientific ac-tivites in 2011, s. 337–355; Opera ad directionem missa mensibus ianuarii-maii 2013, s. 357–362 (z licznymi polonikami); Novità editorali, s. 363–364; Indirizzi degli autori, s. 365; Abbreviationes frequentiores, s. 366.

Marek DERWICH

Instytut HistorycznyUniwersytet Wrocławski

Jean-François COTTIER, Daniel-Odon HUREL, Benoît-Michel TOCK (red.),Les personnes d’autorité en milieu régulier. Des origines de la vie régulière

au XVIIIe siècle. Actes du septième colloque international du CERCOR, Strasbourg,18-20 juin 2009 (CERCOR: Congrégations, ordres religieux et sociétés, 22),

Saint-Ètienne: Université de Saint-Ètienne, 2012, ss. 472

Tom poświęcony jest ciekawemu, mało do tej pory poruszanemu, zagadnieniu różnych form sprawowania władzy w środowiskach zakonnych, zarówno poprzez dzierżenie określonych prawem godności i funkcji, jak i poprzez posiadanie odpowiedniego, niekoniecznie określo-nego prawem, „autorytetu”.

Po wstępie autorstwa J.-F. Cottiera i B.-M. Tocka, s. 7–10, w pierwszej części, poświęconej podstawom posiadania autorytetu i władzy (Les fondements de l’autorité), czytelnik znajdzie następujące prace: G. Melville, Les fondements spirituels et juridiques de l’autorité dans la „vita religiosa” médiévale : approche comparative, s. 13–25; F. J. Felten, „Auctoritas – consilium – con-sensus”. Zur Einschränkung der Macht des Abtes im Mittelalter, s. 27–46; J.-F. Cottier, Autorité et figures d’autorité autour de la „Vita Anselmi” d’Eadmer de Cantorbéry, s. 47–60; F. Cygler, „Nos ergo, qui et sub unius magistri obedientia et sub unius capituli regimine sumus, [...]”. Personnes d’autorité et autorité dans l’ordre des frères prêcheurs au Moyen Âge, s. 61–78; D.-O. Hurel, La ques-tion de l’autorité et des personnes d’autorité dans le monachisme bénédictin à l’époque moderne, s. 79–90; S. Mohasseb Saliba, Les retombées de la réforme catholique tridentine sur l’exercice de l’autorité dans les milieux ecclésiastiques et monastiques maronites (XVIe–XIXe siècles), s. 91–103.

W części drugiej, poświęconej sprawowaniu władzy, także tej wynikającej z posiadanego „au-torytetu” (L’exercice de l’autorité): V. Gazeau, L’exercice et la représentation de l’autorité chez les abbés bénédictins – le dossier des abbés du Bec (1035-1150), s. 107–116; A. Grélois, L’abbesse cis-tercienne entre l’ordre et l’ordinaire (France, fin XIIe-milieu du XIVe siècle), s. 117–130; B.-M. Tock, La personne d’autorité dans les chartes du Nord de la France au XIIe siècle, s. 131–140; S. A. Gomes, Abbés et vie régulière dans l’abbaye d’Alcobaça (Portugal) au Moyen Âge : un bilan, s. 141–153; Ch. Giros, Les mutations de l’autorité dans les monastères du Mont-Athos aux XIVe-XVe siècles, s. 155–163; I. Castro Pina, Qui a le plus grand pouvoir ? Personnes d’autorité dans la congrégation des chanoines séculiers de Saint-Jean l’Évangéliste (Portugal, XVe siècle), s. 165–173; N. Maillard, Les conditions de l’autorité du maître général de l’ordre des frères prêcheurs : le cas des provinces françaises au XVIIe siècle, s. 175–186; P. Moracchini, La pratique de la lettre d’obédience dans la famille franciscaine à l’époque moderne, à la lumière de l’itinéraire de sœur Charlotte Dupuis (ca 1602-1678), fondatrice du monastère des annonciades de Meulan, s. 187–199; J.-L. Liez, Le portrait


comme affirmation d’autorité : l’exemple du père Louis Petit (1580-1612/1652), ministre général de l’ordre des trinitaires, s. 201–208; Ph. Castagnetti, L’exercice de l’autorité dans les monastères fémi-nins à l’âge baroque d’après les „Positiones” des procès de canonisation : le couvent des capucines de Città di Castello sous sainte Véronique Giuliani vu par le „Summarium super virtutibus” de 1752, s. 209–236.

W części trzeciej, poświęconej osobom dzierżącym władzę lub posiadającym odpowiedni „au-torytet” oraz władzy osób i instytucji spoza środowiska zakonnego (Personnes d’autorité, pou-voirs extérieurs): R. Benoit-Meggenis, L’autorité de l’empereur dans les monastères byzantins (IXe-XIVe siècles), s. 239–250; A. Peters-Custot, Le monachisme italo-grec, entre Byzance et l’Occident (VIIIe-XIIIe siècles) : autorité de l’higoumène, autorité du charisme, autorité de la règle, s. 251–266; O. Delouis, L’autorité, l’Ancien et l’higoumène à Byzance, s. 267–288; C. Andenna, Le cardinal pro-tecteur dans les ordres mendiants : une personne d’autorité?, s. 289–313; I. Iribarren, Les « grandes eaux » de la doctrine au XVe siècle: Jean Gerson, les célestins et les fransciscains spirituels, s. 315–331; H. Millet, Des abbés ou des maîtres ? Les fondements de l’autorité des abbés appelés à résou-dre le Grand Schisme d’Occident, s. 333–348; J.-P. Gay, Le casuiste dans la communauté : l’expertise comme mode nouveau de gestion de l’autorité communautaire à l’époque modern ?, s. 349–368; A. Valerio, Arcangela Biondini (1641-1712) : l’autorità di una fondatrice, s. 369–378; G. Goudot, Tradition locale et système clunisien. Hiérarchie et autorité dans les abbayes d’obédience de l’ordre de Cluny à l’époque moderne, s. 379–393.

W części czwartej, poświęconej zakresowi władzy (Enjeux de pouvoir): É. LUSSET, „Auctoritas vile-scat”. Contestations de l’autorité et violences envers le supérieur dans les communautés de moines bénédictins et de chanoines augustins en Angleterre à la fin du Moyen Âge, s. 397–409; Y. BRETON, Le contrôle des curés génovéfains par l’abbé de Sainte-Geneviève et l’évêque diocésain dans l’Ouest de la France aux XVIIe et XVIIIe siècles, s. 411–434; F. MEYER, L’autorité du bureau épiscopal sur les réguliers en France aux XVIIe et XVIIIe siècles, s. 435–447; C. MULLER, L’autorité par l’élection ? Le cas de l’Alsace au XVIIIe siècle, s. 449–461. Zbiór kończy podsumowanie autorstwa D.-O. HURELA, s. 463–467.

Marek DERWICH


Radosław DOBROWOLSKI, Mariusz ZEMŁO (eds), Dziedzictwo unii brzeskiej[The Legacy of the Union of Brest] (Acta Collegii Suprasliensis, 14),

Lublin-Supraśl: Wydawnictwo KUL, 2012, pp. 424, illustrated

The 22 articles included in this publication have been divided into five thematic groups.

In the first group, Around the doctrine, R. Kimsza discusses the understanding of the truth about man in the theology of the Christian East and M.A. Korzo – Sobranie pripadkov kratkoe (Supraśl 1722) in the light of the 17th century Catholic Institutiones morales.

In the second group, The Basilians, we find papers devoted to the Basilians’ popular missions (P. Marceluk OSBM) and parochial schools in the Grodno governorate and Białystok district in 1795–1839 (R. Dobrowolski), the history of their residence which functioned in 1741–1872 in


Warsaw in the light of Lviv sources (B. Lorens), 18th century Basilian bishops (D. Wereda), and the importance of the Bishop of Chełm, Ferdynand Ciechanowski, in the shaping of ecclesiasti-cal identity of Greek Catholics of Chełm and the south Podlasie region (P. Siwicki).

In the third group, Places of worship, we learn about the history of three churches (at times Orthodox, at times Uniate) in Balla (P. Borowik), Lipsk on Biebrza (G. Ryżewski) and Hodyszewo (J. Tomalska).

The fourth group, Architecture and art, opens with two papers based on visitations and devoted to Uniate architecture. The first one describes the Basilian Church of St. Nicholas in Brest (I. Lau-rouskaya, annex includes three descriptions dated 1819–1823), and the second is devoted to 22parish and 5 filial churches which formed the Holubiche deanery of the “Polish Polotsk” diocese (P. Sygowski, based on a 1789 visitation, with maps). Other papers examine the representa-tions of baptismal rites in Orthodox church art of the 16th–18th century (A. Gronek), Western Ruthenian icons in Polish collections (M. Janocha), the interaction between the iconography of St. Josaphat Kuntsevych, St. Adalbert and St. Stanislaus (M. Łepkowski), the Myloserdia Dveri icon as an element of Uniate religious awareness (N. Datko), the painting of the Madonna of Supraśl (W. Załęski), and the icon of the Mother of God from Chełm (O. Remeniaka).

The fifth group, The Uniate movement in descriptions and interpretations, consists mainly of pa-pers dealing with an assessment of the significance and function of the Union of Brest: in the light of other unions established with the Roman Church in the 17th and 18th centuries (S. Na-bywaniec), according to Bishop Józef Siemaszko (Fr. Jauhien Usoszyn), and as interpreted by 19th century Russian historians (W. Kołbuk). The group (and the volume) ends with an article by W. F. Wilczewski examining the similarities and differences in 18th century visitations of Uni-ate and Roman Catholic parishes in the Podlasie region.

Marek DERWICH


Sylvain EXCOFFON (red.), Les chartreux et les élites XIIe-XVIIIe siècles.Colloque international du CERCOR (30-31 août 2012) (Analecta Cartusiana,

298), Saint-Étienne: CERCOR, 2013, ss. 382, il. cz.-b. i kol.

Są to materiały ze zorganizowanej niedawno przez CERCOR konferencji poświęconej związ-kom i kontaktom między kartuzami a elitami do okresu kasat. Nieobecność badaczy z Europy Środkowej i Północnej sprawiła, że tematyka dotyczyła tylko stosunków w Europie Zachod-niej. Warto zwrócić uwagę na bardzo celne i pożyteczne podsumowanie P. Paravy, Conclu-sions, s. 367–378, która w ramach tej problematyki wyróżniła: 1. kontakty z fundatorami;2. wewnętrzną dynamikę kontaktów między elitami i kartuzami, zwłaszcza w okresie ekspan-sji zakonu oraz jego dostosowywania się do aktualnych potrzeb oraz na niwie intelektualnej;3. obecność elit wśród kartuzów; 4. kwestię postrzegania się kartuzów jako członków elity.

Ponadto w tomie znajdują się następujące prace: S. Excoffon, Introduction, s. 5–16; R. Comba, Fra gli eremi delle Alpi occidentali e il mondo delle città italiane dalle certose signorili alla certose dei principi, s. 17–37; D. Le Blévec, Les cardinaux avignonnais et les chartreuses, s. 39–50; J. Hogg,


Burials of Aristocrats, the Landed Gentry and the Merchant Classes in Medieval English Charter-houses, s. 51–67; M. Niederkorn-Bruck, Franciscus Petrarca und seine Kontakte zu den Eliten in Avignon sowie zu seinem Bruder Gerardus, s. 69–84; G. Leoncini, Certosini ed „élites” nell’Italia centrale e meridionale (periodo medievale e moderno), s. 85–101; S. Chiaberto, La certosa di Sant’Andrea e l’„élite” della Repubblica serenissima di Venezia dalla metà del XV alla fine del XVI secolo, s. 103–121; F. Timmermans, Les fondateurs et bienfaiteurs des premières chartreu-ses belges, s. 123–138; C. Zermatten, Environnement urbain et communautés cartusiennes en Franconie (XIVe–XVIe siècles), s. 139–157; A. Ferrer Orts, E. Ferrer del Río, A la vanguardia de las relaciones diplomáticas en la primera mitad del siglo XV. Cuatro cartujos aragoneses (B. Ferrer, F. Maresme, F. de Aranda, J. de Nea), s.159–197; S. Excoffon, Les chartreux et les élites en Europe d’après les obits des actes des chapitres généraux de Chartreuse (1422-1474). Première appro-che, s. 199–232; A. Ferrer Orts, J. M. Gómez Lozano, Concomitancias entre el atrio de la iglesia mayor de la cartuja de Valldecrist y el „tigurio” del altar de la basílica de San Pedro de Roma, s. 233–258; T. Gaens, „Atque haec quidem fuerunt!” The Carthusians and College Foundations at the University of Leuven, s. 259–284; É.-A. Pépy, Les chartreux et les élites du savoir dans le royaume de France aux XVIIe et XVIIIe siècles, s. 285–299; T. Jérôme, La couronne, la mitre et le voile. Élites et moniales chartreuses du XIIe au XVIIe siècle, s. 301–315; A. Girard, Entre scandale et raillerie. La réception des élites en Chartreuse a travers les cartes de Chartreuse et le „Cahier de Villeneuve”, s. 317–346; É. Delbecque, L’évocation des fondateurs et donateurs dans les sceaux de chartreuses, s. 347–366.

Marek DERWICH


Barbara KALINOWSKA, Bernardyni w Ostrołęce 1664–1864 [Franciscan Observants (Bernardines) in Ostrołęka 1664–1864], Ostrołęka: Ostrołęckie Towarzystwo

Naukowe im. Adama Chętnika-Parafia Rzymskokatolicka pw. Św. Antoniego Padewskiego, 2011, pp. 432, 17 tables, 8 illustrations

A thorough monograph, well grounded in archive sources, describing 200 years of the history of the Monastery of the Franciscan Observants (Bernardines) in Ostrołęka. In the monograph the author examines the foundation of the monastery, its endowment and income, the organi-sation of the monastery and convent, the pastoral work and the dissolution of the monastery. Regrettably, in her extensive description of the dissolution (pp. 311–374) she focuses mainly on its origins, devoting little attention to the subsequent fate of the monastery and its pro-perty.

Marek DERWICH



Mariusz KARPOWICZ, Książę Stanisław Herakliusz Lubomirski i artyści[Prince Stanisław Herakliusz Lubomirski and artists], Warszawa: Muzeum Pałac

w Wilanowie; Fundacja Książąt Lubomirskich, 2012, pp. 107

Grand Marshal of the Crown Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702) was one of the greatest Polish writers of the Baroque era and a patron of the arts. He founded the Ber-nardine Monastery and Church of St. Anthony of Padua in the village of Czerniaków near Warsaw, as well as the Łazienki palace and park. The Bernardine Church served as a mauso-leum for the Lubomirski family. It was designed by Tylman van Gameren (1632-1706) and its construction was supervised by Isidoro Affaitati the Younger (1659-1708). The frescoes on the dome were painted by Francesco Antonio Giorgioli (1655-1725). They were inspired by the three-dimensional paintings from the Il Gesù church in Rome. Wall paintings are a result of collaboration between Giacomo Francisco Cippera known as Todeschni (1664-1736) and Giovanni Battista Colomba (1638-1693), who also painted a series of eight pictures illustrat-ing scenes from the life of St. Anthony. The main altar, too, was designed by Tylman, though it was made by the sculptor Andreas Schlüter (1659-1714) from Gdańsk. 17th century re-mains in Łazienki also have their unknown masters. There are two surviving sculptures in the Vestibule: Reposing Mars (a non-literal copy of the Ludovisi Ares) and Flourishing Poland (the name coined only by King Stanisław August Poniatowski; in Lubomirski’s time the sculpture was a personification of the Glorious Age). The Bathing Room still houses fragments of five low reliefs (Danaid, Arion, Pan and Syrinx, Andromeda and Diana and Actaeon). The author of the book argues that neither the Church nor the Vestibule and the Bathing Room in the Łazienki Palace would be so outstanding in artistic terms, if it had not been for the inspi-ration provided by Prince Stanisław Herakliusz Lubomirski. The book is complemented by43 illustrations linked to the issues analysed in it.

Patrycja ZIOMEK


Bruno MAES, Daniel MOULINET, Catherine VINCENT (red.), Jubilé et culte marial (Moyen Âge – époque contemporaine). Actes du colloque international organisé

au Puy-en-Velay par le Centre culturel départemental de la Haute-Loire avecle concours du groupe « Inventaire des sanctuaires et lieux de pèlerinage fran-

çais » du GDR 2513 du CNRS SALVÉ (Sources, Acteurs et Lieux de la Vie religieuse à l’Époque médiévale), Mercredi 8 juin – Vendredi 10 juin 2005, Saint-Ètienne:

Publications de l’université de Saint-Ètienne, CERCOR, 2009, ss. 460, il.

Są to materiały z konferencji naukowej zorganizowanej z okazji jubileuszu maryjnego w Puy--en-Velay i poświęconej fenomenowi jubileuszy, dlatego znajdziemy tu prace poświęcone zarówno lokalnemu kultowi maryjnemu (poświadczonemu w Puy-en-Velay od co najmniej 1407 r.) i kultowi maryjnemu ogólnie, jak i jubileuszom, ich obchodom, związanym z nimi piel-


grzymkom, odpustom i duszpasterstwu (por. A. Rivet, Préface, s. 7–8, i B. Maes, D. Moulinet, C. Vincent, Introduction, s. 9–10).

W części pierwszej, poświęconej egzegezie i historiografii jubileuszy (Le jubilé : exégèse et hi-storiographie), znajdziemy dwie prace: J.-F. Lefebvre, Le jubilé dans la Bible. De la rémission des dettes temporelles à la rémission des dettes spirituelles, s. 13–27; G. Bedouelle, Les jubilés et leurs historiens au XXe siècle, s. 29–34.

W części drugiej przedstawiono Puy-en-Velay jako znaczące centrum kultu maryjnego (Le Puy--en-Velay, grand foyer du culte marial): S. Barnay, Les apparitions de la Vierge au Puy : histoire d’une topique, s. 37–48; X. Barral i Altet, Observations sur la statue romane de la Vierge à l’Enfant de Notre-Dame du Puy et sur son noircissement postérieur, s. 49–61; H. Millet, C. Rabel, Dévo-tion carme et premiers jubilés. La „Vierge de miséricorde” du Puy-en-Velay (début du XVe siècle), s. 63–86; J. Berger, Les enseignes de pèlerinage du Puy, s. 87–114.

Część trzecia dotyczy znaczenia duszpasterskiego jubileuszu w średniowieczu i czasach nowożytnych (La pastorale du jubilé aux époques médiévale et moderne): A. Vauchez, Aux origi-nes du Jubilé: le jubilé romain de 1300, s. 117–130; J. Delmas, Une traduction en langue d’oc de la bulle de Clément VI instituant le Jubilé de Rome de 1350, s. 131–142; M. de Framond, Les jubi-lés au Puy-en-Velay (XVe-XVIe s.), s. 143–166; C. Vincent, Les indulgences dans la pastorale du XIIIe siècle, s. 167–184; F. Rapp, Des indulgences „Ad instar” aux campagnes d’indulgence plénières, s. 185–197; M. Venard, L’Année sainte 1575, de Rome à la France, s. 199–210; B. Maes, Les Grands Pardons du Puy, de la réforme catholique à la Révolution, s. 211–228; D. Julia, Le jubilé romain aux XVIIe et XVIIIe siècles à travers les récits de pèlerins français (1650-1750), s. 229–256; S. Simiz, Les jubilés de l’est de la France, temps fort de la dévotion urbaine des XVIIe et XVIIIe siècles, s. 257–270; B. Dompnier, La célébration des jubilés aux XVIIe et XVIIIe siècles. La pastorale épiscopale et l’imprimé, s. 271–286.

W części czwartej znajdują się prace dotyczące odnowy jubileuszy i pielgrzymek maryjnych w XIX i XX w. (Le renouveau des jubilés et des pèlerinages mariaux aux XIXe et XXe siècles): M. Lau-nay, Les jubilés dans la France de l’Ouest au XIXe siècle, s. 289–304; Ph. Moret, Le jubilé clandestin du Puy ou les trois jubilés de 1796 (an IV), s. 305–319; A. Rivet, Les jubilés du Puy aux XIXe et XXe siècles : des jubilés dans leur siècle, s. 321–330; D. Moulinet, Pèlerinages mariaux en France aux XIXe et XXe siècles, s. 331–349.

Część piątą tworzą trzy prace na temat współczesnych jubileuszy (Le jubilé de nos jours): C. Bil-lot, En 1938, le jubilé du tricentenaire du voeu de Louis XIII : un témoignage, s. 353–370; L. Renna, Le jubilé de la Sainte Épine d’Andria : de son institution au XXIe siècle, s. 371–378; J. Roten, Le jubi lé : un défi théologique, s. 379–403.

W podsumowaniu (Conclusions. L’historien et les jubilés, s. 405–414) N. Lemaître przedstawiła świetny przegląd problematyki badawczej. W aneksie znajdziemy pracę Ph. Moret, Les temps des jubilés, du cycle julien au comput grégorien, s. 417–421. Tom kończą indeksy miejsc i osób oraz ilustracje.

Marek DERWICH



Fr. Tomasz MOSKAL, Książka w kulturze sandomierskiego środowiskakolegiackiego do 1818 roku [The Book in the Sandomierz Collegiate Church

Circles until 1818], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, pp. 342, 66 illustrations, 9 tables, bibliography, list of persons, summary

A thorough monograph, based on exhaustive library and archive research, describing the his-tory of both the library of the Sandomierz Collegiate Church founded in the late 12th century (the library held over 2,000 volumes at the end of the 18th century), and book collections owned by individual canons. In successive chapters the author discusses: The community of scribes and printers working for the collegiate church or for the canons, Methods of acquiring books (purchases, gifts, wills, collections, exchanges), Book care (library rooms, staff, lists and in-ventories, ownership marks, bindings), Book use (borrowing, readership, marginal notes, refer-ences, dedications) and The Book in Sandomierz (church libraries, including monastic libraries, burghers’ and schools’ collections, and the fate of books).

Marek DERWICH


Michel PARISSE (red.), Les Chanoines réguliers. Émergence et expansion(XIe-XIIIe siècles). Actes du sixième colloque international du CERCOR, Le Puyen Velay, 29 juin-1er juillet 2006 (Travaux et Recherche, 19), Saint-Étienne:

Publications de l’Université de Saint-Étienne, CERCOR, 2009, ss. 532

Jest to jedna z najważniejszych nowszych publikacji poświęconych złotemu wiekowi kanoni-ków regularnych, porusza bowiem liczne i różnorodne problemy.

Rozpoczyna ją krótki, ale ważny tekst wybitnego znawcy przedmiotu, M. Parisse’a, klarownie wyjaśniający genezę kanonikatu jako takiego (M. Parisse, Les chanoines avant les chanoines réguliers, s. 7–11). Następnie J.-L. Lemaître przybliża postać i dokonania o. Jana Becqueta na polu badań nad kanonikatem regularnym we Francji, z bibliografią jego poświęconych temu zagadnieniu prac (J.-L. Lemaître, Dom Jean Becquet et la recherche sur les chanoines réguliers en France aux XIe et XIIe siècles, s. 13–26).

W części pierwszej, dedykowanej narodzinom kanonikatu regularnego (Émergence), znajdzie-my prace poświęcone jego początkom, do papieża Urbana II (Y. Veyrenche, „Quia vos estis qui sanctorum patrum vitam probabilem renovatis...”. Naissance des chanoines réguliers, jusqu’à Urba-in II, s. 29–69), oraz postaci Galfryda z Loroux (J.-H. Foulon, Un représentant de la spiritualité canoniale au XIIe siècle ? Geoffroy du Loroux († 1158), s. 71–115).

W części drugiej, poświęconej działalności i znaczeniu kanoników regularnych oraz temu, co różni ich od mnichów i pierwotnych kanoników (Entre moines et chanoines = Ani mnisi, ani ka-nonicy, dosłownie: Między mnichami a kanonikami), znajdziemy prace poświęcone duszpaster-stwu (P. Montaubin, Les chanoines réguliers et le service pastoral (XIe-XIIIe siècles), s. 119–157), do-broczynności (F.-O. Touati, « Aime et fais ce que tu veux ». Les chanoines réguliers et la révolution de


charité au Moyen Âge, s. 159–210), liturgii (P. Wittwer, „Secundum morem Marbacensis ecclesie”. La liturgie des chanoines réguliers à l’exemple de Marbach en Alsace, s. 211–231), popularności wśród kobiet (A. Grélois, Les chanoines réguliers et la conversion des femmes au XIIe siècle, s. 233–263), kapitułom generalnym (F. Cygler, Les chanoines réguliers et le chapitre général (XIIe-début XIIIe siècle), s. 265–295), działalności intelektualnej (C. Guyon, La formation intellectuelle des chanoines réguliers au XIIe et au début du XIIIe siècle, s. 297–317), bibliotekom (D. Nebbiai, Les bibliothèques des chanoines réguliers, s. 319–344) i dyplomatyce (B.-M. Tock, Quelle diplomati-que des chanoines réguliers au XIIe siècle ?, s. 345–358).

W części trzeciej, poświęconej rozprzestrzenianiu się tej formy życia zakonnego (Expansion), znajdziemy prace na temat ziem cesarstwa, Italii, Półwyspu Pirenejskiego, Flamandii, Wysp Brytyjskich oraz Francji: H. Flachenecker, Observations sur l’expansion des chanoines réguliers dans le saint Empire romain (XIe-XIIe siècles) (bez uwzględnienia Czech czy Śląska), s. 361–383; C. Andenna, L’expansion des chanoines réguliers en Italie, s. 385–427; U. Vones-Liebenstein, L’ex-pansion des chanoines réguliers dans la Péninsule Ibérique au XIIe siècle, s. 429–453; B. Meijns, Les chanoines réguliers dans l’espace flamand, s. 455–476; J. Burton, Les chanoines réguliers en Grande-Bretagne, s. 477–498; S. Excoffon, Les chanoines réguliers dans l’espace français (XIIe-XIIIe siècles). Une approche cartographique, s. 499–524. Tom kończy anonimowe (prawdopodobnie M. Parisse’a) podsumowanie (Conclusion, s. 525–529).

Marek DERWICH


Gerard SIWEK CSsR, Misje ludowe. Historia – teologia – praktyka[Popular Missions. History – Theology – Practice], Cracow: Wydawnictwo

Homo Dei, 2009, pp. 410, bibliography, index, summary in Italian

The first synthetic overview in Polish literature of the history of popular missions from the 16th century till today. In successive chapters the author discusses their origins and development, types and models, nature, subjects and target groups for the missions, kerygma, missionary celebrations, stages, and prospects for the future. Although the book is based on a very limited selection of mainly Polish and Italian literature on the subject (primarily conciliar documents and documents of Popes John Paul II and Benedict XVI), it is nevertheless a useful guide to the issue, still underexplored in Polish historiography but very important to the understanding of the significance and function of religious orders and monasteries.

Marek DERWICH



Jarosław WENTA, Magdalena KOPCZYŃSKA (red.), Sacred Space in the Stateof the Teutonic Order in Prussia (Publikacje Centrum Mediewistycznego

Wydziału Nauk Historycznych UMK, 5, Sacra Bella Septentrionalia, 2), Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ss. 307, il.

Jak stwierdza we wstępie J. Wenta, celem zbioru było ukazanie roli sacrum i organizacji prze-strzennej na obszarze dawnego państwa zakonu krzyżackiego na szerszym tle europejskim, jako jednego z elementów pozwalających lepiej zrozumieć fenomen tzw. krucjat północ-nych. Najwięcej prac poświęcono miejscom świętym i ich znaczeniu: w życiu wczesnośred-niowiecznych Prusów (S. Wadyl; E. Siemianowska), dla krzyżowców w XII-wiecznej Palesty-nie (A. V. Murray), w miastach mazowieckich (W. Sieradzan) oraz pruskich i inflanckich (tu w kontekście miejsc kaźni, P. A. Jeziorski), a także znaczeniu kościoła jako miejsca świętego w świetle źródeł z obszaru państwa zakonu krzyżackiego (R. Simiński). Poza tym znajdziemy tu prace poświęcone organizacji przestrzeni życia codziennego i liturgii w zamkach krzy-żackich (S. Jóźwiak; W. Rozynkowski), sztuce i liturgii w krzyżackich kościołach zamkowych (M. E. Woźniak), roli sztuki w ideologii państwa krzyżackiego (M. Jakubek-Raczkowska), idei miasta świętego (D. Tabor) i miasta grzechu (Z. Kliś) w sztuce Europy Środkowej, a także zna-czeniu teologii (K. V. Jensen) i liturgii (K. Kwiatkowski) w ruchu misyjnym i krucjatowym nad Bałtykiem.

Marek DERWICH


t u w a r t o z a j r z e ć

r e c o m m e n d e d r e a d i n g s

Marek DERWICHInstytut HistorycznyUniwersytet Wrocławski

Aleksander Krzysztof SITNIK OFMKlasztor Bernardynów w Krakowie

„Przegląd Kalwaryjski”

„Przegląd Kalwaryjski” to organ Wyższego Seminarium Duchownego w Kalwarii Zebrzydow-skiej (wcześniej, w latach 1930–1939, we Lwowie1). Jest to nieregularnie ukazujący się rocznik. Zaczął się ukazywać w 1995 r., a jego pierwszym redaktorem naczelnym został o. Mikołaj Rudyk OFM (1–6, 1995–2000). Kolejnymi redaktorami naczelnymi byli: o. Damian A. Muskus OFM (7–8, 2002–2003), o. Tytus Jan Fułat OFM (9–10, 2005–2006; 14–15, 2010–2011), o. Tytus Jan Fułat OFM i o. Sebastian Feret OFM (11–12, 2007/082), o. Tytus Jan Fułat OFM i o. Aleksander Sitnik OFM (13, 2009) i o. Władysław Czarniak OFM (16–17, 2012–20133). Od początku wydawcą jest Wydawnictwo oo. Bernardynów „Calvarianum”.

Początkowo rocznik otwierał dział Przemówienia i pisma oficjalne, po którym następowały Artykuły i opracowania (wyodrębnione od t. 2), Wywiady i sprawozdania (t. 3), Sprawozdania – reportaże (t. 4), wreszcie Sprawozdania (od t. 4), Recenzje (od t. 1), Zmarli (t. 2–4, 6); tom 5 ukazał się bez podziału wewnętrznego. Wraz z t. 7 za 2000 r. radykalnie zwiększono objętość pisma, dostosowując do niej jego szatę graficzną, uporządkowano także podział treści. Ko-lejne tomy otwierają Materiały z sympozjum (jeśli takie są, w t. 16–17 dział ten trafił na drugie miejsce, po Artykułach), po nich następują Artykuły, opracowania (od t. 9 Artykuły), a kończą Sprawozdania, prezentacje, recenzje (od t. 9 Sprawozdania i recenzje); sprawozdania dotyczą działalności Wyższego Seminarium Duchownego w Kalwarii Zebrzydowskiej. W tomie 16–17 pojawił się dział Wykłady inauguracyjne (w tymże seminarium).

Historyk znajdzie tu sporo interesującego materiału, dotyczącego przede wszystkim dziejów ruchu franciszkańskiego (głównie bernardynów) oraz ośrodków pątniczych i ruchu pielgrzym-kowego (z preferencją dla różnych kalwarii). Niżej zestawiamy mogące zainteresować history-ka publikacje, w układzie rzeczowo-chronologicznym4:

I. Tematyka różna:

Edward STANIEK, Kapłaństwo w oczach Ojców Kościoła, PK, 14, 2010, s. 7–17

Bogusz Stanisław MATUŁA, The priest: his ministry between mystery and misery. Theological doctri-ne of the Vaticanum II and historical challenges of the future, PK, 15, 2011, s. 127–148

1 A. K. SITNIK, Od Lwowa do Kalwarii Zebrzydowskiej. Dzieje bernardyńskiego studium filozoficzno-teologicz-nego, [w:] Kościół w Polsce. Dzieje i kultura, t. 11, red. J. WALKUSZ, Lublin 2012, s. 161–176.

2 Tak na okładce i stronie tytułowej.

3 Tak na okładce i stronie tytułowej.

4 Ponieważ w spisach treści nie zawsze podawano przynależność autora do stanu duchownego lub za-konnego, w zestawieniu informację tę pominięto.

446 Tu warto zajrzeć

Bogusz Stanisław MATUŁA, Powszechność zbawienia a sakramentalność Kościoła. Od „extra eccle-siam nulla salus” do „ecclesia sacramentum uniwersale salutis”, PK, 14, 2010, s. 89–115

Anna Małgorzata STRAMA, Problematyka cnót kardynalnych, PK, 11–12, 2007/08, s. 67–111

Roland Marcin PANCERZ, Gniew i smutek w ocenie Jana Kasjana oraz Grzegorza Wielkiego, PK, 15, 2011, s. 149–157

Roger CICHOLAZ, Na drodze ku mistycznemu doświadczeniu Ducha Świętego. Działanie Ducha Świętego w historii zbawienia, życiu Jezusa i chrześcijan, PK, 15, 2011, s. 79–99

Jerzy Wiesław GOGOLA, Natura chrześcijańskiej mistyki, PK, 15, 2011, s. 7–13

Edmund Tadeusz ŚWIERCZEK, Mistyka św. Pawła, PK, 15, 2011, s. 15–26

Feliks Stanisław MARCHEWKA, Mistyka filozoficzna zwieńczeniem metafizyki, PK, 15, 2011, s. 51–77

Tytus Jan FUŁAT, Biblijne przesłanki świętości kanonizowanej, PK, 15, 2011, s. 159–190

Tytus Jan FUŁAT, Biblijne implikacje kanonicznego pojęcia męczeństwa, PK, 15, 2011, s. 191–204

Henryk MAJKRZAK, Wkład św. Tomasza z Akwinu w naukę o harmonii między wiarą a rozumem, PK, 4, 1997, s. 69–74

Roland Marcin PANCERZ, Zarys doktryny Dydyma Ślepego o duszy Chrystusa, PK, 14, 2010, s. 77–88

Henryk MAJKRZAK, Zagadnienie dobra w ujęciu św. Tomasza z Akwinu, PK, 7, 2002, s. 285–293

Henryk MAJKRZAK, Prasumienie (syndereza) w ujęciu św. Tomasza z Akwinu, PK, 9, 2005, s. 277–280

Wiesław Franciszek MURAWIEC, Święta Jadwiga Królowa i chrzest Litwy, PK, 4, 1997, s. 17–29

Józef MANDZIUK, Błędne kierunki teologiczne: hermezjanizm i gunterianizm na Śląsku, PK, 5, 1998, s. 118–124

Dorota SZUMILAS, Geneza polskiej terminologii teologiczno-moralnej i etycznej, PK, 7, 2002, s. 295–307

Czesław TEKLAK, Papieski Uniwersytet Antonianum, PK, 11–12, 2007/08, s. 223–227

Franciszek Salezy Artur NOWAK, Rozwój wzajemnych relacji między nauką i wiarą na przestrzeni wieków, PK, 16–17, 2012–2013, s. 137–164

Kolumban Janusz SYTY, Ekumeniczne perspektywy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, PK, 9, 2005, s. 181–196

Tadeusz GLEMMA, Bieg mego życia w latach wojny, PK, 5, 1998, s. 125–127

Ignacy JEŻ, Ksiądz Profesor Tadeusz Glemma, PK, 5, 1998, s. 128

Krzysztof Rafał PROKOP, Bibliografia prac naukowych ks. prof. dr. hab. Bolesława Przybyszewskiego, PK, 5, 1998, s. 13–36

Krzysztof Rafał PROKOP, Zagadnienia muzyczne w publikacjach ks. profesora Bolesława Przyby-szewskiego, PK, 5, 1998, s. 37–45

II. Dzieje zakonów (głównie franciszkańskich):

a) Europa

Wenancjusz Piotr STASIUK, Liturgia uświęcenia czasu w życiu duchowym osób zakonnych, PK, 7, 2002, s. 345–370

Tomasz Maria DĄBEK, Duszpasterstwo parafialne a chryzmat zakonny, PK, 14, 2010, s. 117–132

Tu warto zajrzeć 447

Jan WAL, „Communio” zakonna a kanoniczne wspólnoty eklezjalne: diecezja i parafia, PK, 14, 2010, s. 133–150

Tytus Jan FUŁAT, Parafia zakonna w świetle przepisów prawa kanonicznego, PK, 14, 2010, s. 151–169

Roger CICHOLAZ, Glauben und Leben. Die Theologie des geistlichen Lebens bei Hermann Kardinal Volk, PK, 14, 2010, s. 189–237

Konrad Grzegorz CHOLEWA, Ubóstwo w charyzmacie franciszkańskim, PK, 16–17, 2012–2013, s. 9–15

Konrad Grzegorz CHOLEWA, „Cronaca di Giordano da Giano” tra ieri, oggi e domani. Aspetto geo-grafico della presenza minoritica in Germania, PK, 16–17, 2012–2013, s. 17–26

b) Polska

JAN Z KOMOROWA OFM, Krótka Kronika Zakonu Braci Mniejszych (w przekładzie Kazimierza ŻU-CHOWSKIEGO), cz. 1: [1209–1453], PK, 11–12, 2007/08, s. 297–406; cz. 2: (1453–1517), PK, 13, 2009, s. 429–591; cz. 3: (1517–1536), PK, 14, 2010, s. 379–480

Kronika Ojca Cypriana Damirskiego OFM, w przekładzie Kazimierza ŻUCHOWSKIEGO, PK, 15, 2011, s. 367–490 [1636–1651]

Cyprian Janusz MORYC, Wybrane zagadnienia ze średniowiecznej i nowożytnej ikonografii Mszy świętej w sztuce polskich środowisk franciszkańskich, PK, 7, 2002, s. 309–322

Aleksander Krzysztof SITNIK, Geneza Bernardynek w Polsce, PK, 11–12, 2007/08, s. 209–221

Jarosław Tadeusz LESZCZYŃSKI, Franciszkańska fundacja książąt Ostrogskich, PK, 4, 1997, s. 66–68 [w Międzyrzeczu Ostrogskim, 1606 r.]

Aleksander Krzysztof SITNIK, Dzieje nowicjatu bernardynów we Lwowie, 1460–1785, PK, 9, 2005, s. 89–137

Aleksander Krzysztof SITNIK, Rękopiśmienny „Inwentarz” kościoła pod wezwaniem św. Andrzeja Apostoła i klasztoru Bernardynów we Lwowie, 1623–1650, PK, 8, 2003, s. 341–352

Aleksander Krzysztof SITNIK, Biskupi kijowscy dobrodziejami jezuitów i bernardynów w Fastowie i Kijowie w 1. poł. XVII wieku, PK, 15, 2011, s. 259–276

Wiesław Franciszek MURAWIEC, Wielkopolska prowincja bernardynów w świetle kontaktów z Rzy-mem w XVII i XVIII wieku, PK, 5, 1998, s. 63–81

Innocenty M. RUSECKI, Szkolnictwo bernardyńskie w prowincji litewskiej (1772–1864), PK, 4, 1997, s. 30–35

Jerzy FLAGA, Wspólnoty franciszkańskie na ziemiach polskich w XIX wieku, PK, 6, 1999, s. 11–17

Stefan Marek CHRZANOWSKI, Manifestacje patriotyczne i powstanie styczniowe w cieniu ratowskie-go klasztoru bernardynów, PK, 16–17, 2012–2013, s. 27–33

Stanisław Ludwik PIECH, Studium teologiczne dla zakonników w Galicji 1824–1890, PK, 15, 2011, s. 249–258

Zuzanna KAZANOWSKA, Bernardyni na cmentarzu w Dukli zmarli w XIX i XX wieku, PK, 9, 2005, s. 69–77

Zuzanna KAZANOWSKA, Bernardyni na cmentarzu łyczakowskim we Lwowie zmarli w latach 1800–1945, PK, 6, 1999, s. 70–85


Stanisław PIECH, Ksiądz Konstanty Michalski (1879–1947) w pięćdziesiątą rocznicę śmierci, PK, 4, 1997, s. 47–53

Janusz Fabian BOROWSKI, Jan DRAUS, Klasztor i gimnazjum OO. Bernardynów w Radecznicy w la-tach 1939–1950, PK, 9, 2005, s. 155–168

Leszek PIETRZAK, Prześladowania duchowieństwa katolickiego na Lubelszczyźnie na przykładzie działań organów bezpieczeństwa wobec klasztoru OO. Bernardynów w Radecznicy, PK, 8, 2003, s. 317–327

Leonard Zdzisław HRYNIEWSKI, Alojzy GARBARZ OFM, Natura i geneza duszpasterstwa Młodzieży Franciszkańskiej w Prowincji oo. Bernardynów, PK, 16–17, 2012–2013, s. 73–84

Leonard Zdzisław HRYNIEWSKI, Amos SMOLAREK OFM, Odnowa w Duchu Świętym w Prowincji oo. Bernardynów. Aspekt historyczno-pastoralny, PK, 16–17, 2012–2013, 85–100

Materiały z sympozjum „Z dziejów duszpasterstwa zakonnego wśród Polonii na świecie” [Kalwaria Zebrzydowska, 11 II 2008], PK, 13, 2009, s. 7–291 [streszczenia w językach angielskim, hiszpań-skim, niemieckim, włoskim]

Czesław GNIECKI, Wprowadzenie do sympozjum – Brat Mniejszy jest powołany do ewangelizacji, s. 11–14

Józef SZYMAŃSKI, Skala oddziaływania władz państwowych PRL wobec zakonów i zgromadzeń zakonnych zaangażowanych w duszpasterstwie polonijnym w latach siedemdziesiątych XX w., s. 15–33

Jolanta LEWANDOWSKA, Zaangażowanie w pracy na rzecz rodaków za granicą Zgromadzenia Sióstr Misjonarek Chrystusa Króla dla Polonii Zagranicznej (1978–2000), s. 35–59

Szczepan T. PRAŚKIEWICZ, Zaangażowanie polskich karmelitów bosych w posługę duszpaster-ską wobec rodaków na obczyźnie od odnowienia życia zakonnego do czasów współczesnych (1907–2007), s. 61–85

Sławomir BRZOZECKI, Opieka duszpasterska Dominikanów nad Polakami w Rosji w XIX wieku, s. 87–102

Aleksander Krzysztof SITNIK, Działalność Bernardynów wśród Polaków na świecie XVIII–XXI w. (z wyłączeniem Argentyny), s. 103–133

Anzelm Janusz SZTEINKE, Bracia Mniejsi na rzecz Polonii w Stanach Zjednoczonych Ameryki Pół-nocnej w XIX i XX wieku, s. 135–165

Anzelm Janusz SZTEINKE, 35-lecie posługi duszpasterskiej Braci Mniejszych wśród Polonii w Za-chodniej Australii (1973–2008). Materiały do historii, s. 167–187

Zdzisław GOGOLA, Praca franciszkanów polskich wśród Polonii na przełomie wieków XIX/XX, do 1939 roku, s. 189–223

Roland PREJS, Kapucyni polscy w służbie Polonii w XIX i XX w., s. 225–233

Jerzy Jacek TWARÓG, Działalność duszpasterska, kulturalna i społeczna Polskiego Ośrodka Kato-lickiego Bernardynów w Martin Coronado (Argentyna), s. 235–241

Herkulan Antoni WRÓBEL, Działalność zgromadzeń męskich z Polski w ewangelizacji Argentyny, s. 243–254

Anna POPIELARCZYK-PAŁĘGA, Rola Franciszkanów (Bernardynów) w życiu polskiej grupy etnicznej w Argentynie, s. 255–270


Henryk HAJZLER, Zaangażowanie Bernardynów w posługę duszpasterską w Argentynie w latach 1986–1996, s. 271–276

Mieczysław GRZYBOWSKI, Działalność Rektora Polskiej Misji Katolickiej w Argentynie w latach 1971–1996 (wspomnienia), s. 277–288

III. Wybitne postacie franciszkańskie:

a) Europa

Eligiusz DYMOWSKI, Święty Franciszek z Asyżu jako przykład humanistycznego ekumenizmu, PK, 10, 2006, s. 329–336

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Stygmatyzacja św. Franciszka. Zagadnienia wybrane, PK, 10, 2006, s. 423–478

Romuald KOŚLA, Misterium Krzyża w kazaniach św. Bernardyna ze Sieny, PK, 3, 1996, s. 31–42

Materiały z sesji naukowej z racji jubileuszu 700-lecia śmierci bł. Jana Dunsa Szkota [Kalwaria Ze-brzydowska, 29 XI 2008], PK, 13, 2009, s. 293–384

Benedykt J. HUCULAK, Życie bł. Jana Dunsa Szkota, s. 295–309

Feliks Stanisław MARCHEWKA, Nieskończoność w ujęciu Arystotelesa, s. 311–339

Feliks Stanisław MARCHEWKA, Nieskończoność w ujęciu Jana Dunsa Szkota, s. 341–362

Benedykt J. HUCULAK, Entis univocitas apud Ioannem Duns Scotum, s. 363–370

Romuald H. KOŚLA, Echa chrystologii Jana Dunsa Szkota w dokumencie o teologii odkupienia Międzynarodowej Komisji Teologicznej (1995), s. 371–384

Benedykt J. HUCULAK, Persona „sustentat” naturam. De profectu Christologiae opera Ioannis Duns Scoti, PK, 14, 2010, s. 171–187

Benedykt J. HUCULAK, Boska osoba według Jana ze Szkocji. Między Tomaszem a Janem z Damasz-ku, PK, 15, 2011, s. 101–126

Benedykt HUCULAK, Nauka Jana Dunsa Szkota o ślubie dziewictwa Najświętszej Maryi Panny, PK, 9, 2005, s. 281–295

Romuald Henryk KOŚLA, Maryja w porządku do nas. O postawach macierzyństwa duchowego w mariologii Jana Dunsa Szkota, PK, 16–17, 2012–2013, s. 101–110

Romuald Henryk KOŚLA, Filozoficzno-teologiczny sposób wyjaśniania przygodności bytów według bł. Jana Dunsa Szkota, PK, 9, 2005, s. 297–312

Jeremiasz Józef BINDA, Il principio „liberia” secondo Giovanni Duns Scoto, PK, 10, 2006, s. 195–230

Bogusz Stanisław MATUŁA, Ars praedicandi. Kaznodziejstwo jako sztuka według św. Bonawentury z Bagnorei, PK, 10, 2006, s. 359–385

Daniela Małgorzata KULESZA, Życie, działalność i duchowość św. Elżbiety Węgierskiej, PK, 11–12, 2007/08, s. 199–207

b) Polska

Najstarsza biografia bł. Szymona z Lipnicy zawarta w „Memoriale Ordinis Fratrum Minorum” Jana z Komorowa OFM, przełożył i opracował Kazimierz ŻUCHOWSKI, PK, 9, 2005, s. 79–87


Czesław GNIECKI, Nowy święty – św. Szymon z Lipnicy współczesnym wzorem świętości, PK, 11–12, 2007/08, s. 185–198

Efrem Andrzej OBRUŚNIK, Ikonografia św. Jana z Dukli. Wybrane zagadnienia, PK, 9, 2005, s. 7–50

Bożena WEBER, Geneza i znaczenie polichromii Tadeusza Popiela w kościele OO. Bernardynów w Dukli, PK, 9, 2005, s. 51–60 [przedstawia sceny z życia Jana z Dukli]

Cecylian NIEZGODA, Św. Jan z Dukli w klasztorze franciszkanów w Krośnie, PK, 9, 2005, s. 61–67

Aleksander Krzysztof SITNIK, Lwów i kult bł. Jana z Dukli w 2 poł. XVIII i 1 poł. XIX w., PK, 14, 2010, s. 301–328

Wiesław Franciszek MURAWIEC, Sprawa kanonizacji bł. Jana z Dukli i beatyfikacji o. Anastazego Pankiewicza w latach 1948–1996, PK, 3, 1996, s. 59–65

Wiesław Franciszek MURAWIEC, Kult św. Jana z Dukli zbliżający narody i obrządki katolickie, PK, 5, 1998, s. 102–106

Wiesław MURAWIEC, Sylwetka duchowa i męczeńska śmierć Sługi Bożego o. Anastazego Jakuba Pankiewicza OFM (1882–1942), PK, 1, 1995, s. 32–37

Romuald Henryk KOŚLA, Święty Maksymilian Kolbe i Jan Paweł II – Osoby, które zmieniły historię XX wieku dzięki odwadze miłości, PK, 10, 2006, s. 337–358

Nazariusz POPIELARSKI, Miłość do książek i działalność biblioteczna o. Romualda Gustawa (1911–1976), PK, 2, 1996, s. 37–53

Fabian BOROWSKI, Działalność patriotyczna i dzieje represji ojca Rufina Franciszka Janusza OFMw latach 1940–1991, PK, 5, 1998, s. 129–139

Aleksander Krzysztof SITNIK, Życie i działalność naukowo-dydaktyczna O. Wiesława Franciszka Murawca OFM, PK, 14, 2010, s. 331–358

Juliusz Marcin CHŁANDA, Cherubin Julian Pająk OFM (1940–2006) bernardyn, kaznodzieja, poeta i muzykolog, PK, 15, 2011, s. 277–366

Wiesław MURAWIEC, O. Hieronim Eugeniusz Wyczawski OFM, PK, 1, 1995, s. 69–71

Małgorzata KASPRZYK, Prace bibliotekoznawcze o. Hieronima Eugeniusza Wyczawskiego OFM, PK, 8, 2003, s. 301–315

IV. Dzieje ośrodków kultowych i ruchu pielgrzymkowego:

a) Kalwaria Zebrzydowska

Materiały z sympozjum „400 lat istnienia sanktuarium pasyjnego i maryjnego w Kalwarii Zebrzy-dowskiej (1602–2002) [brak daty i miejsca], PK, 7, 2002, s. 9–251 (streszczenia w językach angiel-skim lub włoskim)

Dokument fundacyjny Mikołaja Zebrzydowskiego [1 XII 1602], s. 11–12

Augustyn ORMANTY, Mieszkańcy Kalwarii Zebrzydowskiej w dobie jubileuszu 400-lecia sanktua-rium, s. 13–22

Antoni JACKOWSKI, Izabela SOŁJAN, Kalwaria Zebrzydowska w systemie ośrodków pielgrzymko-wych świata i Polski, s. 23–32

Irena VAISVILAITE, Calvary complexes in Lithuania, s. 33–36


Anna MITKOWSKA, Wybitne i uniwersalne wartości Dróżek w Kalwarii Zebrzydowskiej, s. 37–49

Andrzej TOMASZEWSKI, Kalwaria Zebrzydowska światowym dziedzictwem kultury, s. 51–55

Florentyn PIWOSZ, Duchowość kalwaryjska, s. 57–63

František DLUGOŠ, Mariańska hora v Levoči, s. 65–77

František DLUGOŠ, Kalvária Zebrzydowska – Spomienky na púte, s. 79–81

Józef Andrzej NOWOBILSKI, Polichromia Włodzimierza Tetmajera i Karola Polityńskiego w kościele OO. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej, s. 83–95

Andrzej GACZOŁ, Prace konserwatorskie w zespole pielgrzymkowym w Kalwarii Zebrzydowskiej, s. 97–111

Jan KRACIK, Aby rokosz fundatora nie szkodził Kalwarii, s. 113–117

Augustyn CHADAM, Misteria kalwaryjskie – powstanie i rozwój, s. 119–128

Teresa GOŁDA-SOWICKA, W poszukiwaniu sacrum – plenery artystyczne w Kalwarii Zebrzydow-skiej, s. 129–137

Efrem Andrzej OBRUŚNIK, Obraz św. Antoniego Padewskiego w bazylice OO. Bernardynów w Kal-warii Zebrzydowskiej, s. 139–152

Jerzy Józef KOPEĆ, Kalwaria Zebrzydowska jako Nowa Jerozolima, s. 153–176

Mikołaj RUDYK, Szczególne uroczystości i jubileusze kalwaryjskie, s. 177–186

Anita BEDNARZ, L’espace théâtral médiéval de Kalwaria Zebrzydowska, s. 187–194

Janina DZIK, Kalwaria albo Nowe Jeruzalem. Egzemplifikacja idei, s. 195–203

Andrzej Władysław PABIN, Inwentarz biblioteki bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej z 1617 roku, s. 205–231

Alfonsas MOTUZAS, Drogi Krzyżowe litewskich kalwarii i ich związki z Polską, s. 233–251

Jan SAMEK, Dawne badania i nowe uwagi w kwestii założenia Kalwarii Zebrzydowskiej, PK, 9, 2005, s. 151–153

Mikołaj RUDYK, Kalwaria Zebrzydowska jako ośrodek kultu religijnego. Przeszłość i teraźniejszość, PK, 8, 2003, s. 207–210

Edmund ŚWIERCZEK, Próba wyjaśnienia genezy nabożeństwa i stacji dróżek zaśnięcia Matki Bożej w Kalwarii Zebrzydowskiej, PK, 2, 1996, s. 25–30

Emilian LENART, Procesja Niedzieli Palmowej w Kalwarii Zebrzydowskiej, PK, 13, 2009, s. 419–427

Zuzanna KAZANOWSKA, Bernardyni w Kalwarii Zebrzydowskiej zmarli w XIX i XX wieku, PK, 10, 2006, s. 517–565

Zuzanna KAZANOWSKA, Zasięg kultu terytorialnego Matki Bożej Kalwaryjskiej w latach 1970–1980 w świetle korespondencji klasztoru, PK, 2, 1996, s. 31–36

Oktawian Roman JUSIAK, Jan Paweł II a sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej, PK, 10, 2006, s. 489–505

Augustyn ORMANTY, Wpływ pielgrzymek Jana Pawła II na rozwój i promocję Kalwarii Zebrzydow-skiej, PK, 10, 2006, s. 485–488

Aleksander Krzysztof SITNIK, Uroczystości Wniebowzięcia Matki Bożej w Kalwarii Zebrzydowskiej 1959–1961 w świetle wybranych akt IPN, PK, 10, 2006, s. 507–515


Bartłomiej GAPIŃSKI, Związki Polonii z sanktuarium w Kalwarii Zebrzydowskiej w świetle korespon-dencji klasztoru (lata 1965–1979), PK, 11–12, 2007/08, s. 229–251

Magdalena SWARYCZEWSKA, Kalwaria Zebrzydowska jako dobro kultury, PK, 8, 2003, s. 201–206

Augustyn ORMANTY, Perspektywy rozwoju Kalwarii Zebrzydowskiej jako ośrodka pielgrzymkowe-go, PK, 2, 1996, s. 19–24

b) inne kalwarie

Oktawian Roman JUSIAK, Sanktuarium kalwaryjskie – miejscem kształtowania postaw religijnych wiernych, PK, 9, 2005, s. 139–150

Romuald KOŚLA, „O Drogach Troiakich Panny Przenajświętszej”. Dróżki Matki Bożej według dzieł-ka o. Franciszka Dzielowskiego OFM: „Kalwarya albo nowe Jeruzalem” (Kazimierz przy Krakowie 1669), PK, 6, 1999, s. 86–97

Stanisław CHYCZYŃSKI, Ziemia lanckorońsko-kalwaryjska w polskiej literaturze i sztuce, PK, 6, 1999, s. 98–106

Leżajsk

Materiały z sympozjum: „250. rocznica koronacji cudownego obrazu Matki Bożej Leżajskiej, Le-żajsk 5 IX 2002 r.”, PK, 8, 2003, s. 7–148

Henryk GULBINOWICZ, Homilia wygłoszona w Leżajsku 8 września 2002 roku, s. 9–13

Stanisław KOMORNIK, Słowo wstępne, s. 15

Aleksander Krzysztof SITNIK, Kult Matki Bożej Pocieszenia w sanktuarium w Leżajsku. Koronacja i jubileusze koronacyjne, s. 17–49

Janusz WYLAŹ, Wpływ sanktuarium leżajskiego na społeczno-kulturalny rozwój Leżajska, s. 51–56

Oktawian Roman JUSIAK, Ośrodek kultu religijnego w Leżajsku i jego rola religijno-społeczna, s. 57–78

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Obraz Matki Bożej Leżajskiej wizerunkiem prototypicznym i dokumen-tem historii, s. 79–99

Ignacy DEC, Maryja w nauczaniu i pobożności papieża Jana Pawła II, s. 101–107

Damian Andrzej MUSKUS, Sanktuarium leżajskie miejscem wychowania w wierze, s. 109–117

Wiesław Franciszek MURAWIEC, Zasoby archiwalne klasztoru OO. Bernardynów w Leżajsku, s. 119–134

Bożena NOWORYTA-KUKLIŃSKA, Ziemska koronacja Królowej Nieba. Srebrny komplet ołtarzowy dla bazyliki leżajskiej fundacji Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego, jako ukoronowa-nie kunsztu złotniczego gdańskiego mistrza Jana Gotfryda Schlaubitza, s. 135–144

Stanisław KOMORNIK, Opis przebiegu uroczystości jubileuszu 250. rocznicy koronacji Cudownego Obrazu Matki Bożej Leżajskiej, s. 145–148

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Kalwaria Leżajska – rys historyczny, PK, 4, 1997, s. 36–46

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Sanktuarium Matki Bożej w Leżajsku, PK, 6, 1999, s. 18–29

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Cmentarz w „Kalwarii Leżajskiej”, PK, 6, 1999, s. 47–69


Stanisław KOMORNIK, Religijne oddziaływanie sanktuarium leżajskiego w południowo-wschodniej Polsce, PK, 8, 2003, s. 183–187

Mariusz CZUBA, Bazylika i klasztor leżajski na tle dziedzictwa kulturowego województwa podkar-packiego, PK, 8, 2003, s. 167–171

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Zabytkowe malowidła w celach nowicjackich klasztoru Ojców Bernardy-nów w Leżajsku. Prezentacja obiektów, PK, 11–12, 2007/08, s. 253–296

Dawid Czesław POSTAWA, Filozoficzno-teologiczne akcenty nauki bł. Jana Dunsa Szkota w sanktua-rium leżajskim, PK, 8, 2003, s. 243–251

Stanisław KŁOSOWSKI, Uwagi o atrybucji prospektu organowego i chóru muzycznego w bazylice Ojców Bernardynów w Leżajsku, PK, 8, 2003, s. 329–339

Andrzej Efrem OBRUŚNIK, Rola Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w funkcjonowaniu sanktua-rium Matki Bożej Pocieszenia w Leżajsku, PK, 6, 1999, s. 30–46

Efrem A. OBRUŚNIK, Muzeum Prowincji Ojców Bernardynów w kontekście problematyki turystyki pielgrzymkowej, PK, 8, 2003, s. 189–200

Litwa i Żmudź

Irena VASVILAITE, Calvary complexes in Lithuania, PK, 7, 2002, s. 33–36, zob. p. IVa

Alfonsas MOTUZAS, Drogi Krzyżowe litewskich kalwarii i ich związki z Polską, PK, 7, 2002, s. 233–251, zob. p. IVa

Jarosław Tadeusz LESZCZYŃSKI, Kalwaria Żmudzka, PK, 3, 1996, s. 74–76

c) inne ośrodki kultu

Tytus Jan FUŁAT, Funkcja sanktuariów w Kościele – aspekt teologiczno-prawny, PK, 7, 2002, s. 323–343

Antoni JACKOWSKI, Ośrodki pątnicze i pielgrzymkowe w województwie podkarpackim, PK, 8, 2003, s. 173–182

Dawid Czesław POSTAWA, Zarys historii kultu Matki Bożej Piotrkowskiej, PK, 9, 2005, s. 169–179

František DLUGOŠ, Mariańska hora v Levoči, PK, 7, 2002, s. 65–77, zob. p. IVa

Jarosław Tadeusz LESZCZYŃSKI, Ławra Poczajowska, PK, 4, 1997, s. 54–65

Damian Andrzej MUSKUS, Dzieje kultu Sokalskiej Madonny, PK, 5, 1998, s. 107–117

d) ruch pielgrzymkowy

Maciej OSTROWSKI, Pielgrzymowanie czy turystyka religijna, PK, 8, 2003, s. 157–166

Nikodem GDYK, Franciszkańskie pielgrzymowanie do Ziemi Świętej, PK, 8, 2003, s. 211–218

Wiesław MURAWIEC, Biskup krakowski Albin Dunajewski i sprawa tzw. pątnictwa narodowego w drugiej połowie XIX wieku, PK, 1, 1995, s. 17–19

Mikołaj RUDYK, Jan Paweł II – Pielgrzym kalwaryjski, PK, 1, 1995, s. 20–28

V. Dzieje Seminarium Duchownego oo. Bernardynów:

Edmund Tadeusz ŚWIERCZEK, Krótka historia seminarium WSD oo. Bernardynów oraz początku jego działalności w nowym budynku w roku 1993, PK, 16–17, 2012–2013, s. 177–182


Augustyn CHADAM, Wyższe Seminarium Duchowne oo. Bernardynów (1931–1994), PK, 1, 1995, s. 29–31

Aleksander Krzysztof SITNIK, Wyższe Seminarium Duchowne Archidiecezji Lwowskiej i Wyższe Se-minarium oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej w kręgu zainteresowań Powiatowego Urzę-du Bezpieczeństwa Publicznego w Wadowicach 1948–1955, PK, 16–17, 2012–2013, s. 183–247 [w aneksie, s. 218–247, skany akt]

Czesław GNIECKI, Budowa klasztoru pw. św. Franciszka z Asyżu w Kalwarii Zebrzydowskiej i początki obecności w nim wspólnoty seminaryjnej, PK, 16–17, 2012–2013, s. 167–176

Leonard Zdzisław HRYNIEWSKI, Pastoralny wymiar działalności Seminarium, PK, 16–17, 2012–2013, s. 249–257

Sylwetki emerytowanych Profesorów WSD oo. Bernardynów w Kalwarii Zebrzydowskiej, PK, 11–12, 2007/08: o. Czesław Teklak OFM, s. 409–420; o. Letus Feliks Szpucha (ur. 1934), s. 421–423; o. Kazi-mierz Żuchowski OFM, s. 424–426

k r o n i k ap r o j e k t u

c h r o n i c l e o f p r o j e c t

Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku

w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja.Program Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego

pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016

Cultural heritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.:

fate, significance, cataloguing. Programme of the Ministry of Science and Higher Education

under the name of the ’’National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016

Kronika Projektu 457

Sprawozdanie półroczne

Marek DERWICHInstytut HistorycznyUniwersytet Wrocławski

Sprawozdanie z realizacji Projektu, 1 XI 2013–31 V 2014 r.*

1. Organizacja prac

Projekt naukowy Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rze-czypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja (11H 11 021280) jest finansowany w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodo-wy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016, a realizowany pod skrzydłami Polskie-go Towarzystwa Historycznego. Jego kierownikiem jest prof. dr hab. Marek Derwich z Instytutu Historycznego Uniwersytetu Wrocławskiego. Aktualnie w Projekcie w różnym zakresie bierze udział około 165 osób oraz 27 instytucji. Pomocą służy Biuro Projektu, w składzie: Angelika Lipka (sekretarz), mgr Katarzyna Romanow (asystent projektu), Weronika Wojciech (asystent projektu), mgr Piotr Piętkowski (koordynator baz danych).

Projekt ma swoją stronę internetową http://www.kasaty.pl, na której można znaleźć szersze informacje na jego temat, w tym dotyczące zasad współpracy z Projektem oraz finansowania badań (zakładki Projekt i Kontakt), aktualnych wydarzeń i badań (zakładka Home) oraz kon-ferencji (zakładka Konferencje), publikacji (zakładka Publikacje) i pozyskanych materiałów (zakładka Materiały). Strona ta umożliwia także bezpośrednie przejście do strony półrocznika „Hereditas Monasteriorum”, a w niedalekiej przyszłości również do Portalu Wiedzy.

W kolejnych tomach półrocznika „Hereditas Monasteriorum” znajduje się dział Kronika Projektu – por. HM, 1, 2012, s. 355–471; HM, 2, 2013, s. 443–568; HM, 3, 2013, s. 421–595 (dostępne on-line na stronie www.hm.kasaty.pl). Znaleźć w nim można sprawozdania: z realizacji Projektu za kolejne półrocza, z organizowanych konferencji, z prac poszczególnych zespołów oraz z waż-niejszych badań indywidualnych (wszystkie są wymienione w sprawozdaniach półrocznych).

Sprawozdania półroczne dostępne są także online na stronie Projektu, w zakładce Projekt (http://www.kasaty.pl/category/sprawozdania/). Do tej pory ukazały się trzy sprawozdania, kolejno za okresy: 6 III–30 XI 2012 r. (HM, 1, 2012, s. 369–377), 1 XII 2012–30 IV 2013 r. (HM, 2, 2013, s. 445–453) i 1 V–30 X 2013 r. (HM, 3, 2013, s. 423–431).


458 Kronika Projektu

2. Portal Wiedzy

Zespół informatyków, w składzie: mgr inż. Patryk Dawidziuk (koordynator), mgr inż. Szymon Sztajer, mgr inż. Rafał Toboła i mgr inż. Marek Wójcikowski, w ścisłej współpracy z Biurem Pro-jektu, kontynuuje prace nad Portalem Wiedzy, czyli bazami danych i narzędziami do ich wyko-rzystania. Portal jest już dostępny w wersji testowej na stronie http://pw.kasaty.pl/.

Bazy uzupełniane są w trybach online oraz offline (za pomocą automatycznie eksportowanych specjalnych formularzy Excela).

Na dzień 30 V 2014 r. w wersji końcowej opracowano 39 384 rekordy:

– baza architektury: 153;

– baza archiwaliów, dokumentów i rękopisów poklasztornych: 11 427;

– baza archiwaliów urzędowych: 1314;

– baza bibliograficzna: 952;

– baza druków: 19 450;

– baza klasztorów: 1254;

– baza mobiliów: 2020;

– baza muzykaliów: 1685;

– baza ogrodów i parków: w końcowej fazie opracowania;

– baza ostatnich zakonników: 680;

– baza rysunków architektonicznych i ikonografii: 346;

– baza zakonów i zgromadzeń zakonnych: 103.

Do bazy wpisano lub importowano 23 457 rekordów, z których można już korzystać online:

– baza architektury: 153;

– baza archiwaliów, dokumentów i rękopisów poklasztornych: 11 427;

– baza archiwaliów urzędowych: w końcowej fazie opracowania;

– baza bibliograficzna: 475;

– baza druków: 7742;

– baza klasztorów: 1254;

– baza mobiliów: 800;

– baza muzykaliów: 1118;

– baza ogrodów i parków: w końcowej fazie opracowania;

– baza ostatnich zakonników: 39;

– baza rysunków architektonicznych i ikonografii: 346;

– baza zakonów i zgromadzeń zakonnych: 103.

W wersji testowej dostępna (na stronie http://pw.kasaty.pl) jest także interaktywna mapa ska-sowanych klasztorów. Znajdują się na niej wszystkie domy klasztorne, dla których udało się ustalić współrzędne geograficzne.


3. Badania

Badania w ramach Projektu prowadzone są przez zespoły badawcze oraz przez indywidual-nych współpracowników.

3.1. Zespoły badawczeZespół I. Skład: dwie osoby. Zostaliśmy zmuszeni do rezygnacji ze współpracy z drem hab. Tomaszem Ciesielskim. Zespół składa się obecnie z dwóch osób: dra Witalija Rosowskiego i dr Ireny Wodzianowskiej. Dr Witalij Rosowski przeprowadził kwerendę w Państwowym Archiwum Obwodu Żytomierskiego na Ukrainie, sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 511–525. Dr Irena Wo-dzianowska przygotowuje do druku obszerne sprawozdanie z kwerendy przeprowadzonej w dniach 28 VII–10 VIII 2013 r. w Państwowym Archiwum Obwodu Kijowskiego i Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy w Kijowie. Sprawozdanie łączne za okres 1 XI 2013–30 X 2014 r. zostanie opublikowane HM, 5, 2014.

Zespół II. Skład: osiem osób (bez zmian). Koordynator: dr hab. Piotr Oliński (UMK) Cel: ewiden-cjonowanie spuścizny po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich. Sprawozda-nie zob. HM, 4, 2014, s. 476.

Zespół III. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: ks. prof. Janusz Królikowski (UPJPII). Cel: inwentaryzacja i opracowanie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na obszarze diecezji tarnowskiej. Sprawozdanie łączne za okres 1 XI 2013–30 X 2014 r. zostanie opublikowane w HM, 5, 2014.

Zespół IV. Skład: trzy osoby (bez zmian). Koordynator: prof. Małgorzata Milecka (UP Lublin). Cel: inwentaryzacja i opracowanie założeń ogrodowych i parkowych po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 477–478.

Zespół V. Skład: dwie osoby (bez zmian). Koordynator: dr Marcin Jewdokimow (UKSW). Cel: zbadanie materialnego i symbolicznego znaczenia wybranych skasowanych klasztorów dla społeczności lokalnych. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 479.

Zespół VI. Skład: cztery osoby. Z uczestnictwa w zespole oraz współpracy z zespołem zrezygno-wali mgr Inga Stembrowicz i mgr Łukasz Truściński (zmiana pracy). Koordynatorem pozostaje mgr Małgorzata Kośka. Cel: inwentaryzacja i opracowanie akt poklasztornych i kasacyjnych znajdujących się w zbiorach Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 480.

Zespół VII. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: edycja operatów znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Lublinie. Zespół zawiesił swoją działalność do końca 2014 r.

Zespół VIII. Skład: cztery osoby (bez zmian). W omawianym okresie z funkcji koordynatora zre-zygnowała mgr Izabela Wiencek, nowym koordynatorem została mgr Elżbieta Bylinowa. Ze-spół zawiesił działalność do końca 2014 r., jednakże jego poszczególni członkowie biorą udział w pracach Projektu poprzez udział w konferencjach. Informacja o tym znajdzie się w kolejnym sprawozdaniu.

Zespół IX. Zespół się rozwiązał ze względu na inne zadania realizowane przez jego członków. Prace nad inwentaryzacją zasobu Biblioteki Kórnickiej PAN prowadzone są w ramach działań Biura Projektu.

Zespół X. Skład: trzy osoby (bez zmian). Koordynator: mgr Urszula Bończuk-Dawidziuk (Mu-zeum UWr). Cel: edycja Acta manualia die Uebernahme der Bibliotheken, Kunstsammlungen &


Archive in den aufgehobenen Klöster Schlesiens betreffend. Büsching. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 481.

Zespół XI. Skład: sześć osób (bez zmian). Koordynator: dr Alina Mądry (UAM, MN Poznań). Cel: a) inwentaryzacja instrumentów muzycznych z klasztorów skasowanych na terenach Rzeczy-pospolitej i Śląska; b) inwentaryzacja i opracowanie akt poklasztornych i kasacyjnych w zbio-rach archiwów wielkopolskich, c) inwentaryzacja i opracowanie akt poklasztornych i kasacyj-nych w archiwach wielkopolskich. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 482.

Zespół XII. Skład: pięć osób (bez zmian). Koordynator: mgr Ewa Hauptman-Fischer (BUW). Cel: inwentaryzacja muzykaliów poklasztornych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warsza-wie. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 483–490.

Zespół XIII. Skład: cztery osoby (bez zmian). Koordynator: dr hab. Andrzej Kozieł (UWr). Cel: stworzenie kompletnego katalogu wszystkich zachowanych dzieł sztuki, które przed rokiem 1810 znajdowały się w klasztorze w Lubiążu. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 491–492.

Zespół XIV. Skład: dwie osoby (bez zmian). Zespół zrealizował pierwotny cel, tzn. inwentaryza-cję druków ze skasowanych klasztorów znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sando-mierzu. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 493–504. Zespół podjął się realizacji kolejnego celu: inwentaryzacji rękopisów pochodzących ze skasowanych klasztorów znajdujących się w zbio-rach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu.

Zespół XV. Skład: dwie osoby (bez zmian). Zespół zrealizował cel, tzn. inwentaryzację druków ze skasowanych klasztorów znajdujących się w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej i zakończył pracę.

Zespół XVI. Skład: pięć osób, w porównaniu do poprzedniego okresu sprawozdawczego zwiększył się o dwie osoby, dołączyli mgr Krzysztof Kaleta i mgr Paulina Kraska. Koordyna-tor: mgr Łukasz Guldon. Cel: inwentaryzacja i opracowanie akt poklasztornych i kasacyjnych znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego w Kielcach. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 505–509.

Zespół XVII. Skład: dwie osoby (bez zmian). Cel: inwentaryzacja archiwaliów ilustrujących losy dziedzictwa kulturowego po skasowanych klasztorach w zbiorach Archiwum Państwowego w Radomiu. Sprawozdanie zob. HM, 4, 2014, s. 510.

Zespół XVIII. Skład: dwie osoby: dr Ałła Brzozowska i dr Adam Poznański, oboje z Instytutu Studiów Klasycznych, Śródziemnomorskich i Orientalnych Wydziału Filologicznego Uniwersy-tetu Wrocławskiego. Zespół powstał w listopadzie 2013 r. Cel: opracowanie i przygotowanie do druku inwentarza rękopisów ze skasowanych klasztorów znajdujących się w zbiorach Bi-blioteki Uniwersytetu Wrocławskiego. Do tej pory opracowano 69 rękopisów pochodzących z dawnego opactwa cystersów w Lubiążu. Sprawozdanie łączne za okres do 30 X 2014 r. zosta-nie opublikowane w HM, 5, 2014.

Zespół XIX. Skład: pięć osób: dr Marek L. Wójcik (UWr), dr Robert Heś (MN Wrocław), dr Bea-ta Marcisz-Czapla (MN Wrocław), mgr Sobiesław Nowotny (Świdnica) i prof. Ludovic Viallet (Uniwersytet Blaise-Pascal w Clermont-Ferrand). Zespół powstał w marcu 2014 r. Cel: edycja XIX-wiecznych repertoriów dokumentów pochodzących z klasztorów skasowanych na Śląsku znajdujących się w zbiorach Archiwum Państwowego we Wrocławiu. W okresie sprawozdaw-czym odczytano i odpisano 10 repertoriów (rep. 53, 57, 70, 73, 77, 86, 94, 109, 117, 118). Spra-wozdanie łączne za okres do 30 X 2014 r. zostanie opublikowane w HM, 5, 2014.


3.2. Kwerendy i badania różneW ramach Projektu przeprowadzono badania i prace mające za zadanie odnalezienie oraz usystematyzowanie wiadomości źródłowych związanych ze skasowanymi klasztorami, a także wprowadzenie opracowanych danych do Portalu Wiedzy.

W wyniku przeprowadzonych prac mgr Anna Brodziak, mgr Dominik Kwieciak, mgr Kacper Manikowski, mgr Piotr Piętkowski, Konrad Szymański, Weronika Wojciech, Jacek Wójcik, mgr Paula Zawisza, Marcin Zdyb i mgr Patrycja Ziomek uzupełniali bazy Portalu Wiedzy.

W ramach Projektu przeprowadzono także indywidualne działania badawcze:

Mgr Andrzej Buczyło (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) opracował inwentarz zbior-czy zesp. 170, Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich z Archiwum Głów-nego Akt Dawnych w Warszawie, zestawiając znajdujące się w nim archiwalia interesujące dla Projektu, por. HM, 4, 2014, s. 205–219. Planuje kwerendy w Archiwum Archidiecezjalnym w Siedlcach oraz w Archiwum Państwowym w Białymstoku (zesp. Kamera Wojny i Domen w Bia-łymstoku). Wygłosił też referat pt. Kasata i losy pokasacyjne klasztoru karmelitów w Bielsku Podla-skim na zorganizowanej w ramach Projektu w dniach 7–9 XI 2013 r. w Przysieku pod Toruniem konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachod-nich i Wschodnich oraz Pomorza (tom pokonferencyjny ukaże się w 2015 r.).

Dr Janina Dzik (SIMA-ART, Kraków) kontynuuje kwerendy terenowe, archiwalne i bibliotecz-ne na obszarze Małopolski w poszukiwaniu dzieł sztuki i druków pozostałych po skasowa-nych klasztorach. Przeprowadziła kwerendy w: klasztorze franciszkanów w Kętach, parafii przy kościele Świętej Trójcy franciszkanów w Jarosławiu i parafii przy kościele św. Antoniego franciszkanów (reformatów) w Przemyślu oraz w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Przemyślu i Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie. W HM, 3, 2013 ukazały się drukiem jej dwa opracowania (por. dalej, p. 5. Publikacje finansowane i współfinansowane, 5.5 i 5.6). W HM, 5, 2014 ukażą się kolejne dwa.

Dr Waldemar Firlej i dr Danuta Krześniak-Firlej (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kiel-cach) opracowują losy zakonników ze skasowanych klasztorów, którzy podjęli działalność pi-śmienniczą i pedagogiczną na terenie diecezji kieleckiej i sandomierskiej w XIX i początkachXX w.

Dr Cezary Jastrzębski (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach) przygotowuje mono-grafię pt. Klasztory skasowane między Wisłą a Pilicą we wspomnieniach i relacjach prasowych. Antologia, t. 1: 1795–1863.

Mgr Grzegorz Joachimiak (Uniwersytet Wrocławski) wykonał kolejny etap prac nad przystoso-waniem rekordów z bazy RISM do potrzeb bazy muzykaliów w Portalu Wiedzy Projektu: dalsze 20 rękopisów z dawnego opactwa cystersów w Krzeszowie (w sumie już 120) oraz 174 rękopisy z dawnego opactwa cysterek w Obrze. Podjął też prace nad skatalogowaniem muzykaliów po dawnym opactwie cystersów w Krzeszowie. Szczegółowe sprawozdanie za okres 1 V 2013–30 X 2014 r. ukaże się w HM, 5, 2014.

Mgr Magdalena Marosz (Archiwum Narodowe w Krakowie) zakończyła prace nad opracowa-niem akt po skasowanych klasztorach augustianów-eremitów w zespole Archiwum oo. Au-gustianów w Krakowie (1299–1950) w Archiwum Narodowym w Krakowie. Ich rezultatem jest oddany do redakcji maszynopis pracy Akta po skasowanych klasztorach augustianów-eremitów w zespole akt: Archiwum OO. Augustianów w Krakowie (1299–1950), przechowywanym w zasobie Archiwum Narodowego w Krakowie, zawierający oprócz wstępu inwentarz ogólny tych akt oraz


18 inwentarzy szczegółowych (jednostki o sygn. Aug 92, 94, 95, 99, 100, 102, 107, 109, 117, 119, 120, 134, 137, 141, 143, 150, 152, 154). Podjęła prace nad inwentaryzacją akt po skasowanych klasztorach augustianów-eremitów znajdujących się w innych zbiorach.

Dr Krzysztof Mastykarz (Bydgoszcz) opracował szczegółowe inwentarze poszytów OK 1/2, OK 1/3 i OK 1/4 w Archiwum Archidiecezjalnym w Kielcach. Kontynuuje prace, których celem jest pełen inwentarz akt pokasacyjnych w zbiorach tego archiwum.

Mgr Dorota Matyaszczyk prowadzi badania nad losami dziedzictwa kulturowego po klaszto-rach skasowanych na obszarze Wielkopolski. W HM, 3, 2013 ukazały się drukiem dwie edycje źródłowe jej autorstwa (por. dalej, p. 5. Publikacje finansowane i współfinansowane, 5.5). Od-dała do opracowania redakcyjnego maszynopis pracy o roboczym tytule Akta tyczące się sprzę-tów jakich kościoły parafialne archidiecezji poznańskiej potrzebują (Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, sygn. KA 12 236), zawierającej analizę i edycję wystosowanej w 1829 r. przez abpa Teofila Wolickiego ankiety z pytaniem o wyposażenie ze skasowanych klasztorów potrzebne dla „ubogich” kościołów na obszarze archidiecezji poznańskiej oraz odpowiedzi na nią. Podjęła prace nad edycją materiałów dotyczących kasaty i losów pokasacyjnych opactwa cystersów w Lądzie oraz klasztoru kapucynów, który na pewien czas zajął zabudowania pocysterskie.

Mgr Ewa Mikołajczak (Archiwum Budowlane Miasta Wrocławia) zakończyła prace nad inwen-tarzem dokumentacji architektonicznej zabudowań poklasztornych na wyspie Piasek we Wro-cławiu z Archiwum Budowlanego w Muzeum Architektury we Wrocławiu. Obecnie pracuje nad monograficznym opracowaniem tego zagadnienia.

Mgr Justyna Mizerka (Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie) opracowała pierwszą część inwentarza archiwaliów poklasztornych znajdujących się w Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie. Sporządziła inwentarz ogólny zesp. Akta klasztorne oraz inwentarze szczegółowe dwóch jednostek (sygn. ZNS 13 i 84). Kontynuuje prace nad opracowaniem inwentarza po-zostałej części archiwum oraz sporządzeniem inwentarzy szczegółowych z kolejnych dwóch jednostek (sygn. ZNS 8, 11).

Dr hab. Jerzy Pająk, dr hab. Marta Pieniążek-Samek i prof. Jerzy Szczepański (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach) kontynuują prace nad katalogiem map, planów i rysunków ar-chitektonicznych skasowanych klasztorów przechowywanych w zbiorach Archiwum Państwo-wego w Radomiu.

Mgr Krzysztof Pawlik (Wrocław) kontynuuje prace nad edycją Katalogen des hisiegen Gymna-siums so wie der Stifts-und Klosterbibliotheken in Neisse 1812 ze zbioru Archiwum Państwowego w Opolu.

Mgr Piotr Piętkowski (koordynator baz danych Projektu) wykonał wstępną kwerendę w zbio-rach Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów, Archiwum Prowincji Franciszkanów, Klaszto-rze oo. Franciszkanów i Klasztorze Paulinów na Skałce w Krakowie oraz w Bibliotece Gdańskiej Polskiej Akademii Nauk i Archiwum Państwowym w Poznaniu, w celu sprawdzenia zawartości zbiorów pod kątem dokumentów poklasztornych.

Dr Gregor Ploch (Archidiecezja Wiedeńska) opracował inwentarz zesp. 102, Klöster und Sti-fte: Galizien w Allgemeines Verwaltungsarchiv oraz inne wybrane archiwalia dotyczące klasz-torów i zakonów w Galicji znajdujące się w zbiorach Österreichisches Staatsarchiv w Wiedniu. Materiały te zostaną wydane drukiem w listopadzie 2014 r. Podjął pracę nad zinwentaryzo-waniem innych zespołów tego archiwum. Poza tym oddał do druku dwa teksty referatów wygłoszonych na konferencjach organizowanych w ramach Projektu: Kasata zakonu jezuic-kiego w Austrii z uwzględnieniem Śląska Austriackiego (wygłoszony na konferencji Losy dzie-


dzictwa po klasztorach jezuickich skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jego znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej (w 240. rocznicę kasaty zakonu jezuitów i powstania KEN), 11–14 VII 2013 r., Jarosław) oraz Zakon bazylianów w zespole nr 102 „Klöster und Stifte: Galizien” w Allgemeines Verwaltungsarchiv w Wiedniu na podstawie dwóch wybranych jednostek archiwalnych (wygłoszony na konferencji Losy i zna-czenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Galicji pod rządami austriackimi (w 230. rocznicę rozpoczęcia kasat józefińskich w Galicji), 17–19 X 2013 r., Nowy Sącz).

Dr Olga Miriam Przybyłowicz (Instytut Archeologii i Etnologii PAN w Warszawie) kontynuuje inwentaryzację spuścizny po klaryskach gnieźnieńskich w zasobie Archiwum Archidiecezji Gnieźnieńskiej (por. dalej, p. 5. Publikacje finansowane i współfinansowane, 5.8).

Dr Andreas Reinke (Berlin) prowadzi kwerendy w Tajnym Pruskim Archiwum Państwowym w Dahlem-Berlin w celu wytypowania i zinwentaryzowania akt urzędowych po skasowanych klasztorach na Śląsku.

Dr Mirosława Sobczyńska-Szczepańska (Uniwersytet Śląski) stale aktywnie współpracuje z Pro-jektem. W HM, 4, 2014, s. 526–530 publikujemy rezultaty jej kwerendy w Petersburgu, przepro-wadzonej w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r.

Prof. Tadeusz M. Trajdos (Instytut Historii PAN w Warszawie) kończy prace nad przygotowa-niem do druku inwentarzy opactwa benedyktynów w Starych Trokach z lat 1797 i 1799 (ostat-nich zachowanych).

Prof. Magdalena Ujma (Uniwersytet Opolski) kończy prace nad wydaniem planów skasowa-nych klasztorów w zbiorach Centralnego Państwowego Archiwum Historycznego Ukrainy we Lwowie (por. dalej, p. 5. Publikacje finansowane i współfinansowane, 5.8).

3.3. Pozyskiwanie materiałów źródłowych i ikonograficznychW okresie sprawozdawczym zdigitalizowano lub pozyskano następujące materiały źródłowe i ikonograficzne:

Inwentarz Opactwa Benedyktynów w Starych Trokach, 1799 (Vilniaus Universiteto Biblioteka, Rankraščių Skyrius), sygn. F 57-B 53-1122.

Reprodukcja dokumentów dotyczących brygidek z Gdańska (Geheimes Staatsarchiv Preussi-scher Kulturbesitz), sygn. IHA Rep. 76, IV, Sekt. 3, Abt. XIII, Nr 21 i Nr 7; IHA Rep. 76, IV, Sekt. 3, Abt. VII, Nr 12.

Inwentarz zespołu archiwalnego Generalne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich z lat 1795–1806 w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie oraz sygn. II 739, II 853, II 971, II 1395, II 1465, II 1485, III 82, III 177–180, III 206, III 215, III 242–244, III 368–369, III 389, III 427, III 442–443, III 486–488, III 527, III 659, III 676–677, III 724, III 816, III 892, III 1006–1010, III 1054, III 1080–1083, III 1119–1122, III 1151, III 1239–1240, III 1312, III 1342, IV 105, IV 181, IV 226, IV 240, IV 290, IV 330, IV 364, IV 436, V 70, V 76, VI 139, VI 410, VI 674, VI 995, VI 1015, VI 1016, VI 1037, VI 1038, VI 1044, VI 1050–1057, VI 1062–1064, VI 1067–1068, VI 1072–1076, VI 1122, VI 1128, VI 1768, VI 1784, VI 1800, VI 1825, VI 2097, VI 2109, VI 2122.

Fotografie kart tytułowych ponad 8000 starych druków ze skasowanych klasztorów znajdują-cych się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, wykonanych przez mgr Monikę Kopeć i mgr Dorotę Rejman.


3.4. Książki zakupioneW okresie sprawozdawczym zakupiono następujące pozycje książkowe:

Danuta BACZKOWSKA-ORŁOWICZ (red.), Wybitni Pomorzanie XVIII wieku. Szkice biograficzne (Gdań-skie Towarzystwo Naukowe, Wydział I Nauk Społecznych i Humanistycznych, Seria Popularno-naukowa „Pomorze Gdańskie”, 15), Wrocław i in.: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983, ss. 205, 34 il.

Daniel BEAUVOIS, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, przeł. Krzysztof RUTKOWSKI, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Skłodowskiej-Curie,20112, ss. 791, tab., mapy, bibliografia, indeks nazw geograficznych i administracyjnych(wyd. 1: 2005)

Igor BORKOWSKI, Siostra śmierć. Studium komunikacyjno-kulturowe funeraliów Kongregacji Sióstr Miłosierdzia św. Karola Boromeusza w Trzebnicy 1855–2005 (Acta Universitatis Wratislaviensis, 3045), Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2008, ss. 323, il., bibliografia, in-deks nazwisk, streszczenie w języku niemieckim

Adam BUJAK, Skarby Bernardynów, kompozycja wydawnicza i grafika książki Leszek SOSNOWSKI, teksty Cyprian MARYC OFM, Wiesław MURAWIEC OFM, Kraków: Biały Kruk, 2009, ss. 240 (album)

Adam BUJAK, Skarby klasztorów, kompozycja wydawnicza i grafika książki Leszek SOSNOWSKI, wstęp Zofia TRACZ OSC, Kraków: Biały Kruk, 2002, ss. 216 (album)

Antoni Pacyfik DYDYCZ OFMCap, Dzieje Zakonu Braci Mniejszych Kapucynów na Litwie (1756–1993), Rzym: Orzeł Biały, 1994, ss. 223, il., mapy

Roman DZWONKOWSKI SAC, Kościół katolicki w ZSRR 1917–1939. Zarys historii, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1997, ss. 477, il., indeksy osób oraz nazw geograficznych i administracyjnych, spisy treści i streszczenia w językach angielskim, rosyjskim i włoskim

Encyklopedia katolicka, t. 19, Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubel-skiego Jana Pawła II, 2014, ss. 1456

Czesław GIL OCD (red.), Karmelici bosi w Polsce 1605–2005. Księga jubileuszowa, Kraków: Wydaw-nictwo Karmelitów Bosych, 2005, ss. 512, 1 mapa

Andrzej GOŁEMBNIK (red.), W cieniu klasztoru dominikanów, Gdańsk: Klasztor OO. Dominikanów w Gdańsku, ss. 156, il., plany

Jolanta GWIOŹDZIK, Edward RÓŻYCKI, Druki XVI wieku w zbiorach Biblioteki Katedralnej we Lwowie, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2008, ss. 251, tab., indeksy osobowy, drukarzy i nakładców oraz proweniencji

Paulina Aniela JASKULANKA UJSK, Kronika okupacyjna klasztoru sióstr urszulanek w Sieradzu (za-piski kronikarskie i wspomnienia) 1939–1945, oprac., przedmowa i przypisy Ita TUROWICZ, Niepo-kalanów: Wydawnictwo Ojców Franciszkanów, 1993, ss. 367 + il. na wkładkach, bibliografia, indeks osób

Stefania Gertruda JAWORSKA CSSJ, Dzieje zgromadzenie sióstr św. Józefa w latach 1884–1939 (Bi-blioteka Historyczna Archiwum Metropolii Lwowskiej Obrządku Łacińskiego, Seria B, Studia, 2), Lwów-Kraków: Wydawnictwo bł. Jakuba Strzemię Archidiecezji Lwowskiej Ob. Łac., 1999, ss. 535, 15 tab., 91 il., indeks osób

Alojzy JOUGAN, Słownik kościelny łacińsko-polski, Sandomierz: Wydawnictwo Diecezjalne i Dru-karnia w Sandomierzu, 20135, ss. 746


Leszek KAJZER (red.), Początki architektury sakralnej w Polsce Centralnej, cz. 2: Zapilicze i Sieradz-kie, Łódź-Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2013, ss. 295, mapy, il. + CD

Jerzy KOCHANOWICZ, Słownik geograficzny jezuickich burs muzycznych (Materiały) = A Description and location of each Jesuit Music Seminary (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 10, Jezuickie Bursy Muzyczne w Polsce i na Litwie w XVII i XVIII Wieku, 4), Kraków: Wydawnictwo WAM; Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2002, ss. 269, bibliografia

Konstytucje i statuty Zgromadzenia Najświętszego Serca Jezusowego, Kraków: Romagrafik, 1984, ss. 274

Jerzy KOZŁOWSKI, Wielkopolska pod zaborem pruskim w latach 1815–1918, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 20062, ss. 331, 98 il., 9 tab., indeks osób, indeks nazw geograficznych i miejsco-wych, streszczenie w języku niemieckim

Henryka ŁAŃ-MIROWSKA, Bonifratrzy w Polsce (1609–1983), Rzym: Editrice Vaticana – Citta’ Del Va-ticano, 1984, ss. 118, il., streszczenia w językach włoskim, angielskim, niemieckim i hiszpańskim

Jerzy MARECKI, Zakony pod presją bezpieki. Aparat bezpieczeństwa wobec wspólnot zakonnych na terenie województwa krakowskiego 1944–1975, Kraków: WAM, 2009, ss. 689, tab.

Antoni MAZIARZ, Śląskie Samarytanki. Opieka zdrowotna rodzimych żeńskich zgromadzeń zakon-nych na Śląsku w latach 1842–1914, Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2009, ss. 288, bibliografia,13 + 9 il., 7 tab., indeksy osób i miejscowości

o. A. SMAGACZ OCD, Czterysta lat karmelitów bosych w Lublinie (1610–2010), Lublin: Wydawnic-two Karmelitów Bosych, 2010, ss. 164, il.

Tajna misja jezuitów na Podlasiu (1878–1904). „Columbae simplicitate et serpenti prudentia”. Wy-bór dokumentów z archiwów zakonnych Krakowa, Rzymu i Warszawy, oprac. Robert DANIELUK SJ (Studia i Materiały do Dziejów Jezuitów Polskich, 16), Kraków: Wydawnictwo WAM; Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, 2009, ss. 773, 34 il., bibliografia, indeksy osób i nazw geograficznych, streszczenie w języku angielskim

4. Konferencje

4.1. Zorganizowane w ramach Projektu7–9 XI 2013 r., Przysiek pod Toruniem, Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza. Sprawozdanie zob. HM, 3, 2013, s. 439–442. Inne informacje, w tym wykaz wygłoszonych referatów, dostępne online, zob. http://www.kasaty.pl/losy-i-znaczenie-dziedzictwa-po-klasztorach-skasowanych-na-obszarze-prus-zachodnich-i-wschodnich-oraz-pomorza/

4.2. Obce z naszym udziałem8–9 V 2014 r., Kowno, Zakony żeńskie na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego: Historia i współczesność, poświęcona 390. rocznicy założenia klasztoru SS. Benedyktynek w Kownie. Program konferencji zob. http://www.vdu.lt/wp-content/uploads/2014/04/Programa.pdf, do-stęp: 2 VII 2014 r.:

– prof. dr hab. Marek DERWICH (kierownik Projektu) i mgr Angelika LIPKA (sekretarz Projektu) zapre-zentowali wystąpienie: Projekt „Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja” i jego pierw-sze rezultaty w zakresie dziejów dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych na Litwie.


5. Publikacje finansowane i współfinansowane

5.1. „Hereditas Monasteriorum”Ukazał się tom 3, 2013, ss. 636, 47 il., 32 tab., 2 mapy, wstęp i streszczenia w języku angielskim, dostępny online na stronie: http://hm.kasaty.pl/vol-32014/

Na etapie końcowym są prace nad tomem 4, 2014.

5.2. Książki wydane drukiemMarek DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii; Pracownia Badań nad Dziejami Zakonów i Kongregacji Ko-ścielnych (LARHCOR), 2013, ss. 848, 49 il., 72 tab., 13 wykresów, 4 mapy, bibliografia, indeks osób i miejscowości, wstęp i streszczenia w języku angielskim (współfinansowana przez Projekt)

5.3. Książki w opracowaniu redakcyjnymWładysław CHOTKOWSKI, Kasaty klasztorne w Galicji. Wybór prac, red. A. GĄSIOR [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. I: Geneza. Kasaty na ziemiach zabo-rów austriackiego i rosyjskiego; t. II: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego; t. III: Źródła. Skutki kasat XVIII i XIX w. Kasata w latach 1954–1956; t. IV: Dokumentacja (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 8/I–IV) [2014 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy dziedzictwa po klasztorach jezuickich skasowanych na obszarze Rze-czypospolitej Obojga Narodów oraz jego znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy dziedzictwa po klasztorach skasowanych w Wielkopolsce pod rządami pruskimi (do 1871 r.) [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Gali-cji pod rządami austriackimi [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich, Pomorza i Inflant [2015 r.]

Marek DERWICH (red.), Losy klasztorów i zbiorów poklasztornych w okresie represji po upadku po-wstania listopadowego w 1831 r. [2015 r.]

Jerzy KALISZUK, „Codices deperditi”. Średniowieczne rękopisy łacińskie Biblioteki Narodowej utraco-ne w czasie II wojny światowej, t. 1: Prolegomena, t. 2: Wykaz, t. 3: Wypisy źródłowe (na podstawie spuścizny Marii Hornowskiej i innych materiałów archiwalnych). Indeksy [2015 r.]

Maria KAŁAMAJSKA-SAEED, Archiwum i biblioteka klasztoru Brygidek w Grodnie, Inwentarz z 1925 r. i stan współczesny [2014 r.]

Materiały źródłowe z lat 1666–1717 dotyczące dziejów jurydyki klasztoru kamedułów z Góry Kró-lewskiej w podwarszawskiej Pradze, wyd. Łukasz TRUŚCIŃSKI przy współpracy Pawła KLINTA [2014 r.]

Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI (red.), Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.) [2014 r.]


Anna SZYLAR, „Pióro żadne nie jest w stanie wyrazić jej zalet”. Listy informujące o śmierci mniszek adresowane do opactwa benedyktynek w Sandomierzu w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w San-domierzu (1781–1897) [2014 r.]

5.4. ArtykułyMarcin JEWDOKIMOW, Barbara MARKOWSKA, Miejsce klasztoru w Wąchocku w lokalnej pamięci zbio-rowej, HM, 3, 2013, s. 189–216.

Sławomir KOŚCIELAK, Majątek nieruchomy i ruchomy klasztoru brygidek w Gdańsku u progu kasat oraz jego losy po kasacie w 1835 r. Wstępne ustalenia, [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodar-ce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 597–609.

Beata LORENS, Sytuacja gospodarcza monasterów bazyliańskich w Galicji u progu kasat józefiń-skich oraz losy ich majątku po kasacie. Zarys problemu, [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospo-darce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 623–641.

Walentyna ŁOŚ, Sytuacja gospodarcza klasztorów bazylianek na Wołyniu u progu kasat (koniec XVIII – początek XIX w.), [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożyt-nej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 611–622.

Małgorzata MILECKA, Ogrody małopolskich cystersów w pierwszej połowie XIX w. i stan ich zacho-wania, [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Hi-storiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 695–723.

Roland PREJS OFMCap, Z doświadczeń kapucyńskich kwestarzy przełomu XIX i XX w., [w:] M. DER-WICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasti-cam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 685–693.

Witalij ROSOWSKI, Sytuacja gospodarcza klasztoru bernardynów w Janowie na Podolu u progu ka-sat oraz losy jego majątku po kasacie w 1832 r., [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Der-wich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 643–662.

Halina RUSIŃSKA-GIERTYCH, Dochody klasztorów wynikające z działalności typograficznej na przy-kładzie drukarni franciszkanów we Lwowie (1770–1776), [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospo-darce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 553–571.

Hermina ŚWIĘCH, Źródła utrzymania klasztoru bernardynek przy kościele pw. św. Agnieszki na Stra-domiu w Krakowie oraz stan ich dochodów u progu kasaty klasztoru w 1788 r. i po przeniesieniu konwentu do klasztoru bernardynek przy kościele pw. św. Józefa, [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia 9), Wrocław 2013, s. 575–595.

Irena WODZIANOWSKA, Sytuacja gospodarcza klasztoru bazylianów w Zahorowie na Wołyniu u pro-gu kasat oraz losy jego majątku i zabudowań po kasacie w 1839 r., [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 663–683.


Raisa ZIANIUK, Źródła do badań nad gospodarką klasztorną oraz majątkiem poklasztornym w latach 1772–1914 znajdujące się w Narodowym Archiwum Historycznym Białorusi w Mińsku, [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Histo-riam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 169–193.

5.5. Edycje i materiały źródłoweUrszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Anna JEZIERSKA, Arkadiusz WOJTYŁA, Wykaz zawartości „Akt Büschinga” z lat 1810–1812 ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, HM, 3, 2013, s. 241–299.

Janina DZIK, Nieznane dwa wizerunki maryjne oraz widok Lwowa z biblioteki klasztoru reformatów przy kościele św. Antoniego Padewskiego w Przemyślu, HM, 3, 2013, s. 219–230.

Małgorzata KOŚKA, „Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych w Królestwie Pol-skim [w] r. 1819 wykonanej”, HM, 3, 2013, s. 355–364.

Janusz KRÓLIKOWSKI, Fundacja klasztoru Klarysek w Zamościu, [w:] I. WODZIANOWSKA, H. ŁASZKIEWICZ (red.), Między Rzymem a Nowosybirskiem. Księga jubileuszowa dedykowana ks. Marianowi Ra-dwanowi SCJ, Lublin 2012, s. 595–603.

Janusz KRÓLIKOWSKI, Inwentarz kościoła, plebanii i uposażenia parafii pw. św. Jakuba Apostoła w Tuchowie z 1803 r., [w:] M. DERWICH (red.), Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej (Opera ad Historiam Monasticam Spectantia curavit Marcus Derwich, Series I: Colloquia, 9), Wrocław 2013, s. 141–167.

Karol MACIEJKO, Nieznane malowidło z 1805 r. pochodzące ze skasowanego klasztoru bernardynów w Barczewie, HM, 3, 2013, s. 231–239.

Dorota MATYASZCZYK, Dekret króla Fryderyka Wilhelma II w sprawie zakonów mendykanckich na terenie Prus Południowych wydany 8 XI 1797 r., HM, 3, 2013, s. 347–354.

Dorota MATYASZCZYK, Memoriał w sprawie klasztorów ks. Jana Kompałły z 1828 r. do Teofila Wo-lickiego, arcybiskupa archidiecezji gnieźnieńskiej i poznańskiej, i jego konsekwencje, HM, 3, 2013, s. 301–322.

Konrad MORAWSKI, Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Połocku przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski, HM, 3, 2013, s. 337–346.

5.6. RecenzjeKatarzyna BRZEZINA-SCHEUERER, rec.: D. GALEWSKI, A. JEZIERSKA (red.), Silesia Jesuitica. Kultura i sztuka zakonu jezuitów na Śląsku i w hrabstwie kłodzkim 1580–1776. Materiały konferencji naukowej zor-ganizowanej przez Oddział Wrocławski Stowarzyszenia Historyków Sztuki (Wrocław, 6–8 X 2011) dedykowane pamięci Profesora Henryka Dziurli, HM, 3, 2013, s. 371–379.

Janina DZIK, rec.: A. WŁODAREK (red.), Skarby krakowskich wizytek. Katalog. Wystawa z okazji jubi-leuszu 400-lecia założenia zakonu Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny oraz fundacji klasztoru Sióstr Wizytek w Krakowie. Muzeum Narodowe w Krakowie. Pałac biskupa Erazma Ciołka, czerwiec – lipiec 2010, HM, 3, 2013, s. 380–382.

Mateusz GIGOŃ, rec.: M. R. GÓRNIAK (red.), Zakony i zgromadzenia zakonne na ziemi głogowskiej. Materiały z cyklu konferencji popularno-naukowych „Z dziejów Kościoła katolickiego na ziemi gło-gowskiej” zorganizowanych przez Towarzystwo Ziemi Głogowskiej oraz Klub Inteligencji Katolic-kiej w Głogowie w latach 2005–2008, HM, 3, 2013, s. 367–370.


5.7. Sprawozdania z konferencjiWitold GUCA, Konferencja Interdyscyplinarnego Zespołu do Badań Dziedzictwa Kulturowego Świętego Krzyża „Debaty świętokrzyskie I”, Kielce-Święty Krzyż, 24–25 V 2013 r., HM, 3, 2013, s. 414–416.

Czesław HADAMIK, Drugi etap badań archeologicznych w obrębie pobenedyktyńskiego klasztoru Świętego Krzyża na Łyścu w 2013 r.: wirydarz wschodni. Wstępne wnioski i interpretacje, HM, 3, 2013, s. 323–334.

Marcin JEWDOKIMOW, Międzynarodowa konferencja „Memory, Culture and Religion”, Warszawa,15 V 2013 r., HM, 3, 2013, s. 413–414.

Marcin JEWDOKIMOW, Międzynarodowa konferencja „Religious Heritage and Tourism”, Kowno, 17 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 418–419.

Witold KONOPKA, Sprawozdanie z konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skaso-wanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza”, Przysiek, 7–9 XI 2013 r., HM, 3, 2013, s. 439–442.

Sławomir KOŚCIELAK, Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Losy dziedzictwa po klaszto-rach jezuickich skasowanych na obszarze Rzeczypospolitej Obojga Narodów oraz jego znaczenie dla powstania i działalności Komisji Edukacji Narodowej (w 240. rocznicę kasaty zakonu jezuitów i powstania KEN)”, Jarosław, 11–14 VII 2013 r., HM, 3, 2013, s. 432–435.

Katarzyna ROMANOW, Magdalena GAWROŃSKA, Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji „Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Galicji pod rządami au-striackimi (w 230. rocznicę rozpoczęcia kasat józefińskich w Galicji)”, Nowy Sącz, 17–19 X 2013 r., s. 435–438.

Waldemar ROZYNKOWSKI, Konferencja „Klasztor dominikański w Toruniu. W 750 rocznicę fundacji”, Toruń, 4 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 416–417.

5.8. Sprawozdania z kwerendAndrzej BUCZYŁO, Sprawozdanie z wstępnej kwerendy w zesp. „Generalne Dyrektorium. Departa-ment Prus Nowowschodnich” w dniach 9–13 IX 2013 r., HM, 3, 2013, s. 511–512.

Agnieszka FLUDA-KROKOS, Sprawozdanie z zakończenia prac nad dokumentacją i inwentaryza-cją druków i archiwaliów pochodzących w części z dawnego klasztoru augustianów-eremitów w Książu Wielkim, znajdujących się w zakrystii miejscowego kościoła parafialnego, HM, 3, 2013, s. 513–516.

Sławomir KOŚCIELAK, Sprawozdanie z kwerendy w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie w dniach 26–30 VIII 2013 r., HM, 3, 2013, s. 444–450.

Beata LORENS, Sprawozdanie z kwerendy w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie, HM, 3, 2013, s. 516–548.

Dorota MATYASZCZYK, Sprawozdanie z prac w okresie od lipca do listopada 2013 r., HM, 3, 2013, s. 549–552.

Alina MĄDRY, Sprawozdanie z kwerendy w archiwum Narodowego Instytutu Dziedzictwa w War-szawie w dniach 3–5 VII 2013 r., HM, 3, 2013, s. 464–468.

Olga Miriam PRZYBYŁOWICZ, Archiwalia klarysek gnieźnieńskich w Archiwum Archidiecezji Gnieź-nieńskiej, cz. 2: Sprawozdanie z kwerendy w dniach 9–12 VII 2013 r., HM, 3, 2013, s. 552–569.


Magdalena UJMA, Sprawozdanie z kwerendy w Centralnym Państwowym Archiwum Historycznym Ukrainy we Lwowie w dniach 20–28 IX 2013 r., HM, 3, 2013, s. 591–595.

Magdalena UJMA, Sprawozdanie z kwerendy we Lwowie w dniach 7–29 VI 2013 r., HM, 3, 2013, s. 570–590.

Małgorzata WALTER-MAZUR, Poklasztorne rękopisy XVIII-wiecznej muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej w zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Sprawozdanie z cyklu kwe-rend: 16–18 I, 15–19 IV, 3–7 VI i 18–22 XI 2013 r., HM, 3, 2013, s. 469–484.

5.9. Sprawozdania z prac ProjektuAngelika LIPKA, Joanna ADAMSKA, Katarzyna ROMANOW, Magdalena GAWROŃSKA, Sprawozdanie z re-alizacji Projektu, 1 V–30 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 423–431.

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie [Zespołu X] z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschin-ga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 461–462.

Rafał CHOLEWA, Krzysztof KLECZEK, Sprawozdanie [Zespołu XV] z drugiego i trzeciego etapu prac do-kumentacyjno-informacyjnych nad drukami z XV–XIX w. ze skasowanych klasztorów w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej w Cieszynie w dniach 1 IV–30 XI 2013 r., HM, 3, 2013, s. 499–505.

Piotr DYMMEL, Sprawozdanie [Zespołu VII] z prac w okresie od czerwca do listopada 2013 r., HM, 3, 2013, s. 460.

Anna GADOMSKA, Sprawozdanie [Zespołu XVII] z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 509–510.

Łukasz GULDON, Sprawozdanie [Zespołu XVI] z prac w dniach 1 V–30 IX 2013 r., HM, 3, 2013, s. 506–508.

Ewa HAUPTMAN-FISCHER, Katarzyna SPURGJASZ, Sprawozdanie [Zespołu XII] z inwentaryzacji muzy-kaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie w dniach 1 V–30 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 485–492.

Marcin JEWDOKIMOW, Barbara MARKOWSKA, Sprawozdanie [Zespołu V] z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 457–458.

Monika KOPEĆ, Dorota REJMAN, Sprawozdanie [Zespołu XIV] z drugiego i trzeciego etapu prac in-wentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej w Sandomierzu, HM, 3, 2013, s. 495–498.

Małgorzata KOŚKA, Sprawozdanie [Zespołu VI] z prac w okresie od maja do listopada 2013 r., HM, 3, 2013, s. 459.

Andrzej KOZIEŁ, Sprawozdanie [Zespołu XIII] z prac w dniach 1 V–31 X 2013 r., HM, 3, 2013, s. 493–494.

Janusz KRÓLIKOWSKI, Sprawozdanie [Zespołu III] z prac w okresie od kwietnia do października 2013 r., HM, 3, 2013, s. 451–454.

Alina MĄDRY, Sprawozdanie [Zespołu XI] z działalności w dniach 1 V–31 XII 2013 r., HM, 3, 2013, s. 463.

Małgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKA, Sprawozdanie [Zespołu IV] z prac nad losami założeń ogrodowych po skasowanych klasztorach w okresie od maja do października 2013 r., HM, 3, 2013, s. 455–456.

Piotr OLIŃSKI, Sprawozdanie [Zespołu I] z prac w dniach 1 V–30 XI 2013 r., HM, 3, 2013, s. 443.


6. Popularyzacja

6.1. Wystawa i wernisażWystawa „Klasztor bez biblioteki jest jak twierdza bez zbrojowni” – książki z bibliotek klasztor-nych w Zbiorach Książnicy Cieszyńskiej, 16 V–13 IX 2014 r., Książnica Cieszyńska, Cieszyn,ul. Mennicza 46.

Wykład współpracownika Projektu o. Marka MIŁAWICKIEGO OP (Dominikański Instytut Historio-graficzny w Krakowie), Losy książki klasztornej na ziemiach polskich w okresie zaborów na werni-sażu wystawy, 16 V 2014 r.

Sprawozdanie: współpracownicy Projektu mgr Rafał CHOLEWA, mgr Krzysztof KLECZEK (Książnica Cieszyńska w Cieszynie), Sprawozdanie z kwerendy przeprowadzonej w księgozbiorach historycz-nych Książnicy Cieszyńskiej, w ramach projektu badawczego „Dziedzictwo kulturowe po klaszto-rach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVII i XIX w.: losy, zna-czenie, inwentaryzacja”.

Informacje online o wydarzeniu: Cieszyn: niezwykła wystawa o skarbach klasztornych bibliotek (http://ekai.pl/diecezje/bielsko-zywiecka/x78579/cieszyn-niezwykla-wystawa-o-skarbach-klasztornych-bibliotek/, dostęp: 3 VII 2014 r.); (del), Książki z klasztornych bibliotek (http://halocieszyn.pl/2014/05/13/ksiazki-z-klasztornych-bibliotek/, dostęp: 3 VII 2014 r.); K. KLECZEK, „Klasztor bez biblioteki jest jak twierdza bez zbrojowni” (http://www.kc-cieszyn.pl/index.php/news,160/, dostęp: 3 VII 2014 r.); M. SZYMIK, „Klasztor bez biblioteki jest jak twierdza bez zbrojow-ni’” (http://wiadomosci.ox.pl/wiadomosc,26641,ksiazki-klasztorne-w-cieszynie.html, dostęp: 3 VII 2014 r.); A. ŚWIEŻY-SOBEL, Skarby klasztornych bibliotek w Cieszynie (http://bielsko.gosc.pl/doc/2003684.Skarby-klasztornych-bibliotek-w-Cieszynie, dostęp: 3 VII 2014 r.); http://www.cieszyn.pl/?p=eventsShow&iEvent=20253, dostęp: 3 VII 2014 r.

6.2. Cykl wykładówWrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, oraz Muzeum Miasta Wrocławia, w ramach wykładów „Soboty w Ratuszu”, przygotowały cykl wykładów na temat: U źródeł narodzin nowoczesnego Wrocławia: znaczenie edyktu sekularyza-cyjnego z 1810 r.

Wykłady odbywają się w Muzeum Sztuki Mieszczańskiej, Stary Ratusz, Rynek 1, Sala Wielka, godz. 12.00. Informacje o wykładach, w tym frekwencji na nich, dostępne są online na stronie http://www.wtmh.pl/, zakładka Odczyty. W okresie sprawozdawczym odbyły się cztery odczy-ty, których wysłuchało około 250 osób:

25 I 2014: dr Tomasz GAŁWIACZEK (IPN o/Wrocław), Wrocław klasztorny w końcu XVIII w. w świetle „Opisu Wrocławia” Alberta Friedricha Zimmermanna

23 II 2014: mgr Halina OKÓLSKA (Muzeum Miejskie Wrocławia), „Ordynacja miejska” z 1808 r. oraz likwidacja miejskich fortyfikacji w 1812 i 1813 r. w kontekście kasaty klasztorów z 1810 r.

22 III 2014: prof. Agnieszka ZABŁOCKA-KOS (Instytut Historii Sztuki, Uniwersytet Wrocławski), Rola sekularyzacji z 1810 r. dla narodzin nowoczesnego miasta Wrocławia na tle podobnych sekulary-zacji w XIX-wiecznej Europie

12 IV 2014: Diana CODOGNI-ŁAŃCUCKA (Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, Oddział Starych Druków), Sekularyzacja z 1810 r. a powstanie bibliotek naukowych we Wrocławiu


7. Piszą o nas

Alicja MUTRYNOWSKA, Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza, Przysiek pod Toruniem, 7–9 listopada 2013 r., „Klio”, 27, 2013, 4, s. 252–255 (dostępny także online: http://wydawnictwoumk.pl/czasopisma/index.php/KLIO/article/viewFile/KLIO.2013.067/3590)

Henryk SZEWCZYK, Konferencja naukowa w Miasteczku Galicyjskim. Co zostało w Nowym Sączu po franciszkanach, norbertanach i pijarach?, „Bethania”, 21, 2013, 9 (dostępny także online: http://bethania.kolejowa.pl/2013_11/d%20konferencja.htm)

http://www.diecezja.kielce.pl/o-ksiaskich-ksiazkach, dostęp: 28 V 2014 r.


Sprawozdania z konferencj iorganizowanych w ramach Projektu

Michał SKOCZYŃSKIInstytut HistoriiUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Sprawozdanie z konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowegopo klasztorach skasowanych w Płocku oraz na Mazowszu

i ziemi dobrzyńskiej*

W dniach 5–7 VI 2014 r. odbyła się w Płocku konferencja naukowa Losy i znaczenie dziedzictwa kulturowego po klasztorach skasowanych w Płocku oraz na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej, zor-ganizowana w ramach projektu badawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowa-nych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwen-taryzacja. Przedsięwzięcie zostało zorganizowane przez Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, Oddział Polskiego Towarzystwa Historycznego, Towarzystwo Naukowe Płockie oraz Muzeum Diecezjalne w Płocku. W programie przewidziano 31 wystąpień referentów z Polski i Ukrainy, które zostały pogrupowane w siedem paneli: Przed kasatą, Kasata, Badania i źródła, Książki i biblioteki, Pokasacyjne losy budowli i wyposażenia, Pokasacyjne losy zakonników i Po kasacie: próba oceny. Ponadto ostatniego dnia konferencji jej uczestnicy zwiedzili obiekty po-zostałe po skasowanych klasztorach na obszarze Płocka.

Obrady rozpoczęły się w czwartek, 5 VI 2014 r., o godz. 14.30, w Sali Konferencyjnej Muzeum Diecezjalnego w Płocku. Uczestników przywitali przedstawiciele organizatorów – Marek Der-wich (kierownik Projektu, prezes Wrocławskiego Towarzystwa Miłośników Historii) oraz ks. An-drzej Milewski (dyrektor Muzeum Diecezjalnego w Płocku).

Następnie Krzysztof Wiśniewski (Pułtusk) zainaugurował pierwszy panel konferencji (Przed kasatą), wygłaszając referat Benedyktyni pułtuscy pod panowaniem pruskim 1795–1806. Ja-cek Szpak (Katowice) przedstawił wyniki swoich badań nad Sytuacją ekonomiczną klasztoru paulinów w Łęczeszczycach w latach 1795–1819. Następnie Michał Skoczyński (Poznań) przy-bliżył uczestnikom konferencji schyłkowy okres funkcjonowania dominikańskiego klasztoru św. Mikołaja w Sochaczewie (lata 1795–1864). Jako ostatni w tej części obrad wystąpił Krzysz-tof Augustyniak (Olsztyn) z referatem Zakonnicy a powstanie listopadowe w świetle zespołu Akta Władz Centralnych Powstania Listopadowego w AGAD. Następnie rozpoczęła się krótka dyskusja na temat problemów metodycznych, m.in. potrzeby szacowania siły nabywczej pojawiających w źródłach jednostek pieniężnych.



Po krótkiej przerwie rozpoczęto kolejną część obrad pod zbiorczym tytułem Kasata. Jako pierw-szy wystąpił o. Aleksander Sitnik OFM (Kraków) z referatem Klasztory bernardynów skasowane na Mazowszu i ziemi dobrzyńskiej. Następnie ks. Michał Grzybowski (Płock) omówił przebieg kasaty klasztorów w diecezji płockiej w roku 1864 i latach następnych. Kolejny referent, An-drzej Buczyło (Toruń), przedstawił kasatę klasztoru marianów w Skórcu w świetle archiwaliów z zespołu Centralne Władze Wyznaniowe Królestwa Polskiego ze zbiorów AGAD. Wystąpienie o. Rolanda Prejsa OFMCap (Lublin) dotyczyło odczuć i opinii świadków kasat klasztorów w 1864 r. na przykładzie czterech zachowanych relacji bernardynów ze zlikwidowanych domów zakon-nych. Jako ostatni w tym panelu wystąpił Leszek Zygner (Ciechanów), który wygłosił referat Kasata klasztoru misjonarzy św. Wincentego à Paulo w Mławie (1864) i losy majątku poklasztorne-go. Dyskusja skoncentrowała się przede wszystkim wokół losu zabudowań pozostałych po ka-satach klasztorów mazowieckich i ich wykorzystania na różnorodne cele pożytku publicznego. Zamknięcie dyskusji zwieńczyło również pierwszy dzień konferencji.

W piątek, 6 VI 2014 r., obrady wznowiono o godz. 9, w Sali obrad Towarzystwa Naukowego Płockiego. Dzień rozpoczęto referatami panelu Badania i źródła, który otworzyły dwa wystą-pienia dotyczące realizacji prac związanych z projektem Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. Najpierw Marek Derwich zarysował aktualny stan prac nad realizacją zadań Projektu, a następnie Piotr Piętkowski (Wrocław) przybliżył uczestnikom konferencji stopień zaawansowania prac nad bazami danych powstającymi w ramach Projektu i zaprezentował na kilku przykładach funkcjonowanie ich roboczej wersji. Kolejne dwa wystąpienia skon-centrowały się już na omówieniu zachowanej podstawy źródłowej do badań nad kasatami klasztorów mazowieckich. Najpierw ks. Dariusz Majewski (Płock) przedstawił Archiwalia po skasowanych klasztorach płockich w Archiwum Diecezjalnym w Płocku, a następnie o. Ireneusz Wysokiński (Kraków) zaprezentował Źródła do dziejów dominikanek i dominikanów płockich w Archiwum Polskiej Prowincji dominikanów. Dyskusja skupiła się więc wokół trzech tematów. Marek Derwich podkreślił, że zasadniczym celem Projektu jest badanie okoliczności i skutków kasat klasztornych, nie zaś dziejów klasztorów, wskazując na konsekwencje tego założenia, także dla rozłożenia akcentów w referatach przygotowywanych na konferencje organizowa-ne w ramach Projektu. Dyskutanci rozważali ponadto, jakimi drogami mogły wędrować nie-które archiwalia poklasztorne pochodzące z Mazowsza, omówili także perspektywy dalszych poszukiwań materiałów związanych z tematyką Projektu w Archiwum Diecezjalnym w Płocku.

Kolejny panel, zatytułowany Książki i biblioteki, został otwarty referatem Kamili Kłudkiewicz (Poznań), która przedstawiła Proces likwidacji biblioteki klasztornej pod zaborem pruskim na przykładzie kasat klasztorów franciszkanów w Grabowie, bernardynów w Kobulinie i reforma-tów w Woźnikach (oraz innych, wybranych klasztorów). Kolejne trzy referaty zostały poświęco-ne kolekcjom druków pochodzących z bibliotek skasowanych klasztorów i znajdujących się obecnie w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie: dominikanów (Marianna Czapnik, Warszawa), norbertanek płockich (Maria Cubrzyńska-Leonarczyk, Warszawa) oraz kanoników regularnych św. Augustyna z Czerwińska (Elżbieta Bylinowa, Warszawa). Z kolei Irena Ciborow-ska-Rymarowicz (Kijów) przedstawiła referat Księgozbiór ojców reformatów z Krzemieńca: losy historyczne i stare druki w zbiorach Biblioteki Narodowej Ukrainy im. W. Wernadskiego. Uczest-nikom konferencji udostępniono do wglądu tekst referatu Zaginione inkunabuły z klaszto-rów płockich (na podstawie przedwojennej rejestracji K. Piekarskiego w Bibliotece Seminaryjnej w Płocku) Michała Spandkowskiego (Warszawa). Po zakończeniu sesji wywiązała się burzli-wa dyskusja nad metodami badań poklasztornych księgozbiorów. Według Marka Derwicha pierwszeństwo powinno mieć jak najszybsze ich wstępne opracowanie, tak, aby mogły zostać


wprowadzone do obiegu naukowego i kulturowego: przede wszystkim ustalenie proweniencji oraz zeskanowanie lub sfotografowanie i udostępnienie online strony tytułowej i strony, na której znajduje się zapis proweniencyjny, w dalszej kolejności opracowanie inwentarzy, a do-piero na końcu katalogów naukowych. Z kolei Elżbieta Bylinowa, Marianna Czapnik i Maria Cu-brzyńska-Leonarczyk uważały, że pierwszeństwo należy dać gruntownemu zbadaniu każdego druku z danej kolekcji, zmierzając do stworzenia ich katalogów. Podniesiono także potrzebę większego zainteresowania się badaczy małymi księgozbiorami, należącymi do zlikwidowa-nych wraz z kasatą danego klasztoru jego dependencji, szkół czy szpitali.

Kolejny panel został poświęcony Pokasacyjnym losom budowli i wyposażenia. Jako pierwsza wystąpiła Małgorzata Kośka (Warszawa) z referatem Przejęcie zabudowań poklasztornych w Gó-rze Kalwarii przez Komisję Rządową Wojny. Następnie Tomasz Kowalski (Toruń) przedstawił Losy kościoła i klasztoru benedyktynek w Sierpcu od ukazu kasacyjnego w 1864 r. do restytucji opactwa w 1947 r. Kolejna referentka, Barbara Kalinowska (Ostrołęka), omówiła losy budynków i rucho-mości skasowanego w 1864 r. klasztoru bernardynów w Ostrołęce. Podobną tematykę w od-niesieniu do kościoła i opactwa norbertanek w Płocku poruszyli w kolejnych wystąpieniach Robert Kunkel (Warszawa), który omówił losy kościoła i jego wyposażenia, oraz ks. Stefan Ce-głowski (Płock), który skupił się na zachowanym wyposażeniu ruchomym klasztoru. Jako ostat-nia w tej sekcji wystąpiła Justyna Lijka (Malbork), która wygłosiła referat Malbork-Śliwice-Biała Podlaska. Jeszcze raz w kwestii cudownego obrazu Matki Boskiej z kościoła zamkowego w Malbor-ku. Dyskusja skoncentrowała się na losach i stanie zachowania wyposażenia poklasztornego.

Przedostatni, bardzo krótki panel został poświęcony pokasacyjnym losom zakonników. O. Ro-land Prejs (Lublin) omówił Losy zakonników franciszkańskich z Królestwa Polskiego po 1864 roku, a Jolanta Sawicka-Jurek (Siedlce) wygłosiła referat „Maryja ich tam wzywa...”. Uwag kilka o losach i działalności pisarskiej o. Rafała Mazurkiewicza i o. Prokopa Leszczyńskiego. Dyskusja skoncen-trowała się głównie na przyczynach i okolicznościach podejmowania przez zakonników z ka-sowanych klasztorów decyzji o sekularyzacji, czyli rozwiązaniu ślubów zakonnych i przejściu do duchowieństwa diecezjalnego.

Ostatnia sekcja nosiła tytuł Po kasacie: próba oceny. Na wstępie Tomasz Gawlaczek (Wrocław) wygłosił referat Losy klasztorów na Mazowszu w świetle polskiej prasy z XIX wieku. Następnie Małgorzata Milecka i Ewa Widelska (Lublin) przedstawiły Krajobraz kulturowy oo. Filipinów w Studziannie – zachowane i utracone dziedzictwo. Z kolei Agnieszka Bartoszewicz (Warszawa) zaprezentowała Zabudowania poklasztorne w obrazie kartograficznym Pułtuska XIX w., a Henryk Bartoszewicz (Warszawa) – Miejsce klasztoru benedyktynek w Sierpcu i jego dóbr w obrazie kar-tograficznym miasta i okolicznych wsi w XVIII–XIX wieku. Dyskusja dotyczyła przede wszystkim przydatności artykułów prasowych z epoki do badań nad kasatami klasztorów oraz okoliczno-ści likwidacji domów zakonnych po carskim ukazie z roku 1864.

Obrady zamknął Marek Derwich, który podsumował ustalenia poszczególnych sekcji i zaryso-wał potrzebę dalszych szczegółowych i systematycznych badań zarówno nad samymi okolicz-nościami kasat klasztorów mazowieckich, jak i nad ich konsekwencjami dla Kościoła katolickie-go oraz lokalnych wspólnot Mazowsza i ziemi dobrzyńskiej.

W sobotę, 7 VI 2014 r., podczas spaceru naukowego uczestnicy konferencji mieli okazję zwie-dzić Płock i zobaczyć zachowane do dziś zabudowania poklasztorne, m.in. dawne klasztory dominikanów i reformatów, kolegium jezuickie oraz opactwo benedyktyńskie.

Zważywszy na różnorodność i wysoką wartość wygłoszonych referatów, z których wiele poru-szało tematy dotąd niewystarczająco omówione w polskiej historiografii, należy z ciekawością oczekiwać tomu pokonferencyjnego. Ma on się ukazać w 2015 r.


Sprawozdania zespołów i ich członków

ZESPÓŁ IIPiotr OLIŃSKIInstytut Historii i ArchiwistykiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r.*1

W bieżącym roku kontynuowano prace nad źródłami kasacyjnymi z różnych obszarów zaboru pruskiego. Przygotowywany jest tom Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza i Inflant. Zebrane zostały w nim mate-riały z konferencji, która odbyła się w dniach 7–9 XI 2013 r. w Przysieku koło Torunia.

Ponadto prowadzone są dalsze kwerendy, opracowania źródeł i badania nad nimi dla obsza-rów pomorskich. W ramach tych prac przygotowywany jest m.in. szczegółowy wykaz poszcze-gólnych źródeł zawartych w księgach i poszytach dotyczących kasat klasztorów, które są prze-chowywane w Archiwum Państwowym w Toruniu.



ZESPÓŁ I VMałgorzata MILECKA, Ewelina WIDELSKAWydział Ogrodnictwa i Architektury KrajobrazuUniwe rsytet Przyrodniczy w Lublinie

Sprawozdanie z prac nad losami założeń ogrodowychpo skasowanych klasztorach w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r.*1

W ramach finalizowanych badań dawnego zespołu klasztornego jezuitów w Drohiczynie w lutym 2014 r. Ewelina Widelska przeprowadziła uzupełniającą kwerendę archiwaliów do-tyczących tego zespołu. Badania były prowadzone w Archiwum przy Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków w Białymstoku. Szczególnie istotne na etapie analiz wstępnych okazały się historyczne materiały ikonograficzne i kartograficzne oraz wiele opracowań ewidencyjnych o charakterze architektoniczno-urbanistycznym. Efekt prac zostanie przedstawiony w artyku-le Przekształcenia założenia klasztornego jezuitów w Drohiczynie po kasacie w 1773 r. Ponadto została przeprowadzona kwerenda archiwaliów dotyczących zespołu pofranciszkańskiego w Drohiczynie – kościoła pw. Wniebowzięcia NMP oraz zabudowań klasztornych, które współ-cześnie pełnią funkcje dydaktyczno-muzealne. Pozyskane materiały posłużą analizie prze-strzenno-krajobrazowej Drohiczyna, którego rozwój jest ściśle związany z funkcjonowaniem na jego terenie kilku klasztorów. Wszystkie zgromadzenia, poczynając od jezuitów, przez be-nedyktynki, franciszkanów, bazylianów oraz pijarów na przełomie XVIII i XIX w. uległy kasacie, co również miało istotny wpływ na historię i przekształcenia struktury przestrzenno-krajobra-zowej Drohiczyna.

Małgorzata Milecka na podstawie sukcesywnie prowadzonych w latach 2008–2013 badań dawnego zespołu cystersów w Oliwie przedstawiła ich wyniki w referacie Pokasacyjne losy kompozycji krajobrazowych cystersów oliwskich na konferencji Losy i znaczenie dziedzictwa po klasztorach skasowanych na obszarze Prus Zachodnich i Wschodnich oraz Pomorza (Przysiek, 7–9 XI 2013 r.).

Ponadto w przedmiotowym okresie E. Widelska we współpracy z M. Milecką przeprowadziła pogłębioną analizę zespołu klasztornego kapucynów w Lubartowie. W okresie od stycznia do marca 2014 r. wykonano opracowania graficzne wcześniej wykonanej szczegółowej inwenta-ryzacji dendrologicznej oraz analizy dendrochronologicznej i gatunkowej drzewostanu. Ozna-czono na planszach najstarsze fragmenty ogrodu klasztornego oraz dokonano oceny stanu ich zachowania. Wyszególnione zostały te etapy przekształceń w obrębie zespołu, które miały ścisły związek z kasatą klasztoru kapucynów. W opracowaniu wskazano historyczne rozplano-wanie nieistniejącej obecnie części gospodarczej oraz lokacyjne granice własności klasztornej. Szczegółowe wyniki prac zostały przedstawione w przygotowywanym przez zespół artykule Przekształcenia krajobrazu Lubartowa w kontekście kasaty klasztoru kapucynów.



Od początku sezonu wegetacyjnego, tj. od marca 2014 r., zespół pracuje nad inwentaryzacją terenową zespołów klasztornych Lublina wraz z reliktami ogrodów, identyfikując w terenie ele-menty historyczne i nanosząc na ortofotomapy zinwentaryzowane elementy budujące kom-pozycję wspomnianych założeń w celu przygotowania danych do opracowania kart ogrodów w ramach prac Projektu.

Na przełomie kwietnia i maja 2014 r. prowadzone były prace inwentaryzacyjne na terenie daw-nego zespołu augustianów w Lublinie. Kościół pw. św. Agnieszki oraz budynki klasztoru zacho-wały się w stosunkowo dobrym stanie, mimo iż po kasacie obiekt był miejscem stacjonowania wojska carskiego. Zespół ten jest niezwykle cenny z uwagi na jego walory architektoniczne i krajobrazowe. Prezbiterium kościoła zostało wzniesione w stylu tzw. renesansu lubelskiego, z barokowym korpusem oraz fasadą ukształtowaną w sposób tradycyjny dla lubelskiego śro-dowiska muratorów cechowych XVII w. Zarówno bryła kościoła, jak i zabudowania klasztorne zachowały cechy stylowe, wraz z wieloma detalami architektonicznymi. Jednak z uwagi na funkcjonowanie obiektu w strukturze miejskiej zasięg zespołu wraz z ogrodami uległ znacz-nym przekształceniom, wynikającym ze zmian użytkowania oraz aktualnie pełnionych funkcji. W tej chwili trwają prace nad kartą ewidencyjną obiektu.

Została również przeprowadzona inwentaryzacja dawnego zespołu klasztornego karmeli-tów trzewiczkowych. W 1810 r. klasztor z kościołem został przejęty przez karmelitów bosych. W 1835 r. przeszedł w ręce bonifratrów, którzy umieścili w budynkach klasztornych szpital św. Jana Bożego. Jednak w wyniku kasaty konwentu kościół św. Eliasza Proroka przejęła diece-zja, a szpital św. Jana Bożego został oddany w opiekę siostrom szarytkom. Obiekt nadal pełni funkcję szpitala, a kościół ponownie trafił w ręce karmelitów. Prace inwentaryzacyjne pozwo-liły określić stopień i zasięg przekształceń, które dotknęły ten obiekt wraz z otaczającym go terenem zieleni w wyniku zmian sposobu użytkowania oraz współczesnych funkcji. Efekt prac zostanie przedstawiony w karcie ewidencyjnej obiektu.

W kwietniu zostały sfinalizowane prace w zakresie badań zespołu klasztornego filipinów w Studziannie. Ich wyniki zostaną przedstawione w artykule Krajobraz kulturowy oo. filipinów w Studziannie – zachowane i utracone dziedzictwo.


ZESPÓŁ VMarcin JEWDOKIMOWWydział Nauk Humanistycznych Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie

Sprawozdanie z prac w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r.*

W ramach projektu w okresie sprawozdawczym od listopada 2013 do maja 2014 r. wykonano następujące działania:

1. W dniach 12–13 XI 2013 r. zrealizowano badanie terenowe w klasztorze bernardynów w Opato-wie (realizacja: Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska). W ramach case study przeprowadzono pogłębione wywiady indywidualne z ważnymi lokalnymi aktorami społecznymi, sporządzono do-kumentację wizualną klasztoru i jego otoczenia oraz przeprowadzono obserwację uczestniczącą.

2. Przygotowano raport wewnętrzny z badania w Opatowie (17 stron).

3. Napis ano i opublikowano dwa sprawozdania z dwóch międzynarodowych konferencji: Me-mory, Culture and Religion, Warszawa, 15 V 2013 r., oraz Religious Heritage and Tourism, Kowno, 17 X 2013 r. 1

4. Napisano recenzję książki Łukasza Musiaki pt. Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur2.

5. Napisano tekst pt. Interpretacje społecznych znaczeń klasztoru bernardynów w Opatowie (Marcin Jewdokimow, Barbara Markowska), który został złożony do druku w „Hereditas Mo-nasteriorum”.

Abstrakt artykułu:

Lokalną topografię Opatowa reprezentują dwa charakterystyczne budynki – romańska kolegiata św. Marcina i późniejszy klasztor bernardynów z kościołem przyklasztornym Wniebowzięcia NMP. W niniejszym artykule przeanalizujemy miejsce klasztoru w lokalnej pamięci zbiorowej pod kątem jego złożonych relacji z kolegia-tą, opierając się na przekazach pamięciowych. Postawimy pytanie, w jaki sposób narracje skoncentrowane na obu tych instytucjach tworzą ze sobą dynamiczny konglomerat znaczeń, określający ich wzajemną lokal-ną symbolikę. Pokażemy też, w jaki sposób ta moc symbolicznego oddziaływania na poziomie praktyk spo-łecznych przekracza znaczenia samych budynków, rozciągając się na takie sfery, jak postrzeganie topografii miejscowości oraz modele obecności instytucji religijnej w lokalnym życiu społecznym.

6. Obecnie zespół przygotowuje się do badań w Sandomierzu.


1 M. JEWDOKIMOW, Międzynarodowa konferencja „Memory, Culture and Religion”, Warszawa, 15 V 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013, s. 413–414; IDEM, Międzynarodowa konferencja „Religious Heritage and Tourism”, Kowno, 17 X 2013 r., ibidem, s. 418–419.

2 M. JEWDOKIMOW, Kulturowe a turystyczne badania obiektów historycznych. Uwagi na marginesie książki Łu-kasza Musiaki, „Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur”, Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, ss. 201, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 417–422.


ZESPÓŁ VIMałgorzata KOŚKAArchiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie


W omawianym okresie z uczestnictwa w zespole oraz współpracy z nim zrezygnowały dwie z sześciu osób: Inga Stembrowicz oraz Łukasz Truściński. Łukasz Truściński, który zakończył pracę w AGAD, nadal współpracuje przy redakcji wydawanej w ramach Projektu jego książki Materiały źródłowe z lat 1666–1717 dotyczące dziejów jurydyki klasztoru kamedułów z Góry Kró-lewskiej w podwarszawskiej Pradze. Książka ukaże się drukiem w końcu 2014 r.

Dorota Lewandowska oddała do druku tekst Pokasacyjne losy klasztoru cystersów w Lądzie na podstawie źródeł archiwalnych zachowanych w zespołach akt „Centralne Władze Wyznaniowe i Komisja Województwa Kaliskiego” z zasobu Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie, który ukaże się drukiem w HM, 5, 2014.

W poprzednim tomie „Hereditas Monasteriorum” ukazały się dwie edycje: opracowanego przez M. Kośkę ważnego źródła z zasobu AGAD – Rys historyczny supresji niektórych Instytutów Duchownych w Królestwie Polskim [w] r. 1819 wykonanej (HM, 3, 2013, s. 355–364); oraz współ-pracującego z zespołem Konrada Morawskiego – Wykaz przedmiotów z kościoła jezuitów w Po-łocku przetransportowanych w 1843 r. na zamek warszawski (HM, 3, 2013, s. 337–346).

W bieżącym tomie ukazuje się kolejna edycja źródłowa z zasobu AGAD przygotowana przez M. Kośkę – Sumariusz wpisów dotyczących majątku pojezuickiego z protokołów posiedzeń Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 1815–1830, HM, 4, 2014, s. 331–350. W tymże tomie uka-zuje się też opracowanie Andrzeja Buczyły, niebędącego członkiem zespołu, ale z nim współ-pracującego, Inwentarz materiałów archiwalnych dotyczących klasztorów i zakonów w zesp. „Ge-neralne Dyrektorium. Departament Prus Nowowschodnich” w Archiwum Głównych Akt Dawnych w Warszawie, HM, 4, 2014, s. 205–219.



ZESPÓŁ XUrszula BOŃCZUK-DAWIDZIUKMuzeum Uniwersytetu Wrocławskiego

Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem Akt Büschingaw dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r.*

W minionym półroczu została ukończona transliteracja inwentarza z klasztoru norbertanów św. Wincentego we Wrocławiu sporządzonego krótko po przejęciu budynku opactwa przez państwo pruskie w wyniku sekularyzacji klasztorów w 1810 r. Inwentarz pochodzi z tzw. Akt Büschinga (Acta manualia die Uebernahme der Bibliotheken, Kunstsammlungen & Archive in den aufgehobenen Klöstern Schlesiens betreffend. Büsching) przechowywanych w zbiorach Oddziału Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu (sygn. IV.F.267).

Zapowiadaną w poprzednim sprawozdaniu1 transliterację inwentarza dzieł sztuki, starodru-ków i rękopisów z wrocławskiego opactwa norbertanów przygotował trzyosobowy zespół w niezmienionym składzie2. Transliterację dokumentu obejmującego 10 kart3 opatrzono wstę-pem z krótką charakterystyką źródła i przedłożono do druku w niniejszym tomie półrocznika „Hereditas Monasteriorum”4. W czasie trwania prac zespół zadecydował o zamieszczeniu wraz z inwentarzem także transliteracji odpisu sprawozdania Johanna Gustava Gottlieba Büschinga sporządzonego dla kanclerza Karla Augusta von Hardenberga w dniu 8 I 1811 r.5 Sprawozdanie Büschinga ma znaczną wartość informacyjną, mimo że – w przeciwieństwie do inwentarza – z rzadka są w nim wymienione konkretne dzieła. Obejmuje m.in. opis wnętrz biblioteki i archi-wum wraz z opisem stanu zachowania pomieszczeń i ich wyposażenia, a także zawiera ogólną charakterystykę zbiorów bibliotecznych, archiwalnych i artystycznych zgromadzonych przez zakon norbertanów we Wrocławiu.

W kolejnych miesiącach zespół planuje ukończyć pracę nad korespondencją dotyczącą klasz-toru św. Wincentego we Wrocławiu zawartą w Aktach Büschinga. Transliteracja tych dokumen-tów zostanie opublikowana w kolejnym numerze „Hereditas Monasteriorum”, stanowiąc swo-iste dopełnienie podstawowego materiału źródłowego na temat tego klasztoru.


1 U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, Sprawozdanie z postępu prac nad wydaniem „Akt Büschinga” w dniach 30 IV–30 X 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013, s. 461–462.

2 Dr Arkadiusz Wojtyła z Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, mgr Urszula Bończuk--Dawidziuk z Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego i mgr Anna Jezierska.

3 Akta Büschinga, t. 1, k. 92–102.

4 U. BOŃCZUK-DAWIDZIUK, A. JEZIERSKA, A. WOJTYŁA, Zbiory biblioteczne, archiwalne i artystyczne znajdujące się w 1811 r. w opactwie norbertanów we Wrocławiu w świetle inwentarza i sprawozdania z postępowania kasa-cyjnego z „Akt Buschinga”, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 295–329.

5 Akta Büschinga, t. 1, k. 59–62.


ZESPÓŁ XIAlina MĄDRYKatedra MuzykologiiUniwersytet im. Adama Mickiewicza w PoznaniuMuzeum Instrumentów Muzycznyc h,oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu

Sprawozdanie z działalności w dniach 1 XI 2013–30 V 2014 r.*1

W okresie sprawozdawczym zespół w składzie Alina Mądry i Patryk Frankowski sporządził spis ocalałych muzykaliów po kapeli w Czerwińsku, gdzie znajdował się klasztor kanoników regu-larnych św. Augustyna. Był to ważny ośrodek życia religijnego i kulturalnego Mazowsza aż do momentu jego kasaty w 1819 r. Działała tam kapela muzyczna, po której zachowało się pra-wie 70 rękopisów muzycznych. Skatalogował je Tadeusz Maciejewski, a rezultaty swej pracy opublikował w postaci artykułu (Rękopisy muzyczne z Biblioteki opactwa kanoników regularnych w Czerwińsku, „Muzyka”, 1998, 2, s. 65–102) oraz katalogu tematycznego (Inwentarz rękopisów muzycznych po kapeli w Czerwińsku, Warszawa 2000). Przygotowując nasz spis, zgodny z zało-żeniami bazy Projektu, poddaliśmy każdy przygotowany przez Tadeusza Maciejewskiego opis katalogowy (łącznie z incipitem muzycznym) sprawdzeniu za pomocą bazy online RISM oraz dostępnych drukowanych katalogów kolekcji muzycznych zachowanych w polskich archi-wach i bibliotekach. Efekty naszej pracy przedstawiliśmy w postaci odrębnej tabeli.



ZESPÓŁ XIIEwa HAUPTMAN-FISCHER

Katarzyna SPURGJASZ*

Gabinet Zbiorów MuzycznychBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie

Sprawozdanie z inwentaryzacji muzykaliów poklasztornych w Gabinecie Zbiorów Muzycznych Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie

w dniach 1 XI 2013–30 IV 2014 r.**

W minionym okresie sprawozdawczym sporządzono 191 opisów rękopisów, w postaci rekor-dów do bazy muzykaliów Projektu1. Źródła te pochodzą z następujących klasztorów:

– Wrocław, kanonicy regularni św. Augustyna (53 rekordy),

– Żagań, kanonicy regularni św. Augustyna (38 rekordów),

– Lubiąż, cystersi (100 rekordów).

Muzykalia z klasztoru kanoników regularnych św. Augustynana Piasku we Wrocławiu

Wszystkie 53 zinwentaryzowane rękopisy muzyczne mają adnotację proweniencyjną. W więk-szości wypadków jest ona dokładna i nie budzi wątpliwości2. Kilka rękopisów nie ma wprost oznaczonej proweniencji; nota zawiera jedynie wezwanie kościoła. Ich przynależność do wro-cławskiego opactwa kanoników regularnych św. Augustyna została ustalona na podstawie nazwisk regensów jego chóru3.

Wszystkie rękopisy pochodzą najprawdopodobniej z XVIII w. Jedynie 20 jest dokładnie dato-wanych na lata 1722–17934. Datację pozostałych można niekiedy przybliżyć na podstawie dat

* Pani Katarzyna Spurgjasz, wykonawca w niniejszym projekcie, od marca 2014 r. jest pracownikiem Ga-binetu Zbiorów Muzycznych BUW.

** Praca naukowa finansowana w ramach programu Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012–2016. Scientific work financed by the Ministry of Science and Higher Education under the name of the “National Programme for the Development of Humanities” in the years 2012–2016.

1 Są one równocześnie umieszczane w bazie RISM.

2 „Pro choro B.V. M. in Arena”, „Pro choro Arenensi”, „Chori B.V.M. in Arena”, „Chori Arenensis”, „Chori Beatæ Mariæ Virginis in Arena Wratislaviæ”, „Ord. S. Augustini [...] in Arena”.

3 RM 4786: „pro choro B: V: Mariæ Carolus Zimmermann p t: Regens”; RM 4416/4: „pro Choro BVM: Franc: Xav: Nitsche p t Regens Chori”. Karl Zimmermann (1741–1818) był regensem chóru opactwa wrocławskie-go w latach 1773–1782, a Franz Xaver Nitsche (1734–1803) w latach 1767–1772, por. R. WALTER, Kultywacja muzyki kościelnej w kościele NMP na Piasku we Wrocławiu na przestrzeni XVIII wieku, [w:] J. STĘPKOWSKI, H. LOOS (red.), Beiträge zur Musikgeschichte Schlesiens. Musikkultur – Orgellandschaft. Tagungsbericht Liegnitz 1991 (Deutsche Musik im Osten, 5), Bonn 1994, s. 49.

4 RM 4401/4, 4405/1, 4420/1, 4420/2, 4422/1, 4423/1, 4582, 4583, 4585, 4722, 4736, 4738, 4739, 4751, 4763, 4776, 4792, 5159, 5254, 5312.


działalności ówczesnych regensów chóru, zaczerpniętych z literatury przedmiotu5; terminus post quem w przypadku niedatowanych arii kontrafakturowanych został określony na podsta-wie daty pierwszego wykonania opery, z której pochodzi dana aria6.

Zbiór tworzyło wielu kopistów. Znamy z nazwiska 40 z nich, 11 podpisało się monogramem (zob. Aneks). Większość z nich jest bliżej nieznana. Wyjątek stanowią ci, którzy zasłynęli dzięki własnej działalności kompozytorskiej, jak Wenzel (w zakonie Melchior) Wiesner (1 rękopis)7, lub pełnili funkcję regensów chóru, czy to w opactwie wrocławskim, jak: Johann Karl Baudisch (1 rękopis)8, Franz Xaver Kassner (1 rękopis)9, Andreas Lindner (4 rękopisy)10, Franz Xaver Ni-tsche (1 rękopis)11, Friedrich Ferdinand Reichel (3 rękopisy12), Georg Stopler (2 rękopisy)13, Phi-lipp Urban (1 rękopis)14 i wspomniany wyżej Karl Zimmermann (1 rękopis)15, czy w opactwie żagańskim, jak Anton Tintz (1 rękopis)16.

Zachowane w tych rękopisach utwory należą do muzyki liturgicznej w języku łacińskim (msze, ofertoria, nieszpory, litanie, antyfony, hymny, psalmy, arie). W trzech kontrafaktu-rowanych ariach oprócz łacińskiego pojawia się tekst w innym języku – w dwóch również oryginalny włoski17, w jednej, stanowiącej podwójną kontrafakturę, także różniący się od łacińskiego treścią tekst niemiecki18.

Anonimowe utwory zawiera 6 rękopisów19. Autorzy utworów skopiowanych w pozostałych 47 rękopisach zostali zidentyfikowani albo na podstawie adnotacji na kartach tytułowych

5 RM 4416/4, 4426/2, 4587, 4645, 4747, 4764, 4786, 4787. Zob. R. WALTER, Kultywacja muzyki, s. 48–49.

6 RM 4401/1, 4411/1, 4418/4, 4426/1, 5346.

7 RM 4738. Wenzel (w zakonie Melchior) Wiesner (ok. 1751–1825) najprawdopodobniej kształcił się we Wrocławiu (i w tym czasie działał jako kopista rękopisów zachowanych w tamtejszym klasztorze kanoników regularnych), a później wstąpił do klasztoru cystersów w Lubiążu, por. L. HOFFMANN-ER-BRECHT, Wiesner, Melchior, [w:] IDEM (red.), Schlesisches Musiklexikon, Augsburg 2001 (dalej: SM), s. 797.

8 RM 4771; Johann Karl Baudisch (1701–1746) wpisał tylko swój inicjał „JCB”, był tu regensem chóru w la-tach 1730–1745, por. R. WALTER, Kultywacja muzyki, s. 48.

9 RM 4426/2. Franz Xaver Kassner (1722–1758) był tu regensem chóru w latach 1753, 1755–1758, por. ibidem, s. 49.

10 RM 4423/1, 4645, 4736, 4747. Andreas Lindner (1736–1773) wpisał tylko swój inicjał „AL”, był tu regen-sem chóru w latach 1764–1766, por. ibidem.

11 RM 4416/4, por. ibidem. Por. przyp. 3.

12 RM 4778, 4779, 5312. Friedrich Ferdinand Reichel (1656–1736) był regensem chóru w opactwie ża-gańskim w latach 1708–1724, por. ibidem, s. 48.

13 RM 4724, 4776. Georg Stopler (1752–1808) był tu regensem chóru w latach 1787–1806, por. ibidem.

14 RM 4751. Philipp Urban (1732–1808) był tu regensem chóru w latach 1759–1763, por. ibidem, s. 49.

15 RM 4763. Identyfikacja na podstawie duktu pisma. Por. przyp. 3.

16 RM 5254. Anton Tintz był tu regensem ok. 1753 r., por. R. WALTER, Sagan, [w:] SM, s. 644.

17 RM 4418/4, 4426/1.

18 RM 4420/2.

19 RM 5159, 5254, 5310, 5312, 5313, 5314.


(42 rękopisy)20, albo na podstawie konkordancji w bazach RISM (5 rękopisów)21. Wśród kom-pozytorów możemy odnaleźć zarówno twórców lokalnych (jak regens miejscowego chóru Jo-hann Joseph Pohl22 czy działający w opactwie żagańskim Carl Friedrich Ritter23), a także kom-pozytorów spoza regionu, ówcześnie szeroko znanych (np. Carl Heinrich Graun24, Johann Adolf Hasse25 czy Antonio Gaetano Pampani26).

Muzykalia z opactwa kanoników regularnych św. Augustyna w ŻaganiuSpośród 38 zinwentaryzowanych rękopisów muzycznych 34 zostały opatrzone notami prowe-niencyjnymi27. Proweniencję 4 pozostałych ustalono na podstawie nazwisk posesorów: dwóch żagańskich zakonników, Johannesa Franciscusa Henckela28 i Josepha Ulricha29, oraz związane-go z opactwem Josepha F. Kauschkego30.

Wszystkie zachowane rękopisy pochodzą najprawdopodobniej z XVIII w.; 16 z nich jest dokładnie datowanych, z czego jeden na rok 175531, jeden na rok 179032, a pozostałe 14 na lata 1759–176533.

20 RM 4401/3, 4401/4, 4405/1, 4411/1, 4416/3, 4416/4, 4416/5, 4418/3, 4420/1, 4420/2, 4422/1, 4423/1, 4424/3, 4424/4, 4424/5, 4426/2, 4426/4, 4438, 4582, 4583, 4585, 4587, 4644, 4645, 4722, 4724, 4736, 4738, 4739, 4747, 4751, 4763, 4764, 4771, 4776, 4778, 4779, 4786, 4787, 4789, 4792, 4864.

21 RM 4418/4, 4426/1, 5257, 5346, 5386.

22 RM 4771, 4778; Johann Joseph Pohl (ok. 1696–1775), rektor chóru w opactwie wrocławskim, por. R. WALTER, Kultywacja muzyki, s. 49, 52.

23 RM 4864. Carl Friedrich Ritter (ok. 1695–1742) był zakonnikiem opactwa żagańskiego, por. R. WALTER, Ritter, Carl Friedrich, [w:] SM, s. 621–622.

24 RM 4401/3, 4401/4, 4405/1, 4411/1, 4416/3, 4416/4, 4416/5, 4418/3, 4420/1, 4420/2, 4422/1, 4423/1, 4424/3, 4424/4, 4424/5, 4426/2, 4426/4, 5346. Carl Heinrich Graun (1703/4–1759), por. C. HENZEL, Carl Hein-rich Graun, [w:] S. SADIE (ed.), The New Grove Dictionary of Music and Musicians, t. 10, s. 307–312.

25 RM 4418/4, 4426/1. Johann Adolf Hasse (1699–1783), por. D. J. NICHOLAS, S. HANSELL, Johann Adolf Hasse, [w:] S. SADIE (ed.), The New Grove Dictionary, t. 11, s. 96–117.

26 RM 4751, 4786, 4787. Antonio Gaetano Pampani (ok. 1705–1775), por. S. HANSELL, L. MOLINA, Pampani, Antonio Gaetano, [w:] S. SADIE (ed.), The New Grove Dictionary, t. 19, s. 20–22.

27 W następujących formach: „Choro Saganensi”, „Chori Saganensis”, „Chori Sag.”, „Chori Eccles. B. V. Can. Reg. Later. Sag.”, „Chori Can Reg. Sag”.

28 RM [bez sygnatury], zob. RISM 300512713, „Ex Musicalibus Joa[nn]is Fran: Henckel Can: Reg: Sag”. Jo-hannes Franciscus Henckel, zakonnik w opactwie w Żaganiu, bliżej nieznany.

29 RM 5023: „Ex Reb[us] Jos. Ullrich Can. Reg.”. Joseph Ulrich (XVIII w.), kanonik regularny, zapewne zakonnik opactwa żagańskiego oraz regens chóru tamże, postać bliżej nieznana literaturze przedmiotu. Por. przyp. 36, 39.

30 RM 4426/6, 4521. Joseph F. Kauschke (1733 – po 1806), pedagog, pisarz, zob. C. VON WURZBACH, Bio-graphisches Lexikon des Kaiserthums Österreich. Enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche 1750 bis 1850 im Kaiserstaate und in seinen Kronländern gelebt haben, t. 11, Wien 1864, s. 88. Kausch-ke działał w kilku ośrodkach i jego podpis na rękopisie nie jest wystarczający do ustalenia proweniencji; w tych dwóch przypadkach jednak dodatkowym argumentem są charakterystyczne dawne sygnatury.

31 RM 4701.

32 RM 4723.

33 RM 4392/1, 4393/2, 4394, 4395, 4396, 4401/9, 4406, 4416/8, 4418/2, 4418/5, 4418/8, 4422/3, 4422/4, 5023.


Zbiór ten tworzyło wielu kopistów, jednak z nazwiska podpisało się tylko dwóch, których oso-by są bliżej nieznane: wymieniony wyżej Johannes Franciscus Henckel34 oraz Joseph Heyne35. Kolejne dwa nazwiska wzmiankowane są na kartach tytułowych, a porównanie duktu pisma prowadzi do wniosków, że autorzy not własnościowych byli również kopistami; są to wspo-mniani wyżej Joseph Ulrich36 i Joseph F. Kauschke37.

Wpisy na kartach tytułowych dokumentują działalność dwóch regensów chóru, miejscowych zakonników – znanego nam już Josepha Ulricha38 (5 rękopisów z lat 1764–176539, kolejne 6 niedatowanych40) oraz Karla Schramma (1 rękopis z roku 1755)41.

Zachowane utwory należą do muzyki liturgicznej w języku łacińskim (msze, nieszpory, ofer-toria, antyfony, arie). Cztery kontrafakturowane arie oprócz religijnego tekstu łacińskiego zawierają również tekst oryginalny w języku włoskim42. Wszystkie utwory mają atrybucje autorskie. W jednym przypadku autor utworu zachowanego anonimowo został zidentyfi-kowany na podstawie bazy RISM43; baza ta pomogła także w identyfikacji autorów sześciu innych kompozycji, które zachowały się z błędnymi atrybucjami na kartach tytułowych44. Wśród kompozytorów możemy odnaleźć zarówno twórców lokalnych (jak znany nam już miejscowy zakonnik Carl Friedrich Ritter45 czy działający na Śląsku Carl Ditters von Ditters-dorf46), jak i powszechnie znanych w ówczesnej Europie twórców spoza Śląska (np. pojawia-jący się także w zbiorze rękopisów wrocławskich Carl Heinrich Graun47 i Johann Adolf Hasse48 czy Giovanni Battista Pergolesi49).

Muzykalia z klasztoru cystersów w LubiążuSpośród 100 zinwentaryzowanych rękopisów muzycznych notą proweniencyjną „Chori Lubensis” opatrzonych zostało 46 źródeł, wersją skróconą „Chori Lub” – 30. W wypadku 12 rękopisów wpis proweniencyjny „Chori B.V. Mariae in Lubens” wskazuje precyzyjnie na

34 Por. przyp. 28.

35 RM 4723, głos S: „Josephus Heyne Syntaxista. 1790”. Podpisał się on najprawdopodobniej również na głosie violone z rękopisu RM 4396 („Heyne”); być może głos ten został do rękopisu później dodany.

36 RM 4730. Por. przyp. 29.

37 RM 4426/6. Por. przyp. 30.

38 Por. przyp. 29.

39 RM 4394, RM 4396, 4401/9, 4416/8, 4422/4.

40 RM 4390, 4393/1, 4542, 4626, 4686, 4731.

41 RM 4701: „Comparavit pro Choro Sag: B: V: M: Can: Reg: Lat. Carolus Schram[m] p. t. Regens Chori. 1755”. Karl Schramm, najprawdopodobniej zakonnik żagański, postać bliżej nieznana.

42 RM 4418/2, 4418/8, 4422/4, 5023.

43 RM 4686, kompozytor: Johann Adolf Hasse.

44 RM 4393/1, 4898, 4418/5, 4406, 4626, 4426/6.

45 RM [bez sygnatury] – RISM 300512713. Por. przyp. 23.

46 Carl Ditters von Dittersdorf (1739–1799), por. H. UNVERRICHT, Dittersdorf, Carl Ditters von, [w:] SM, s. 128–133.

47 RM 4399, 4401/9, 4406, 4416/8, 4418/2, 4418/8, 4422/3. Por. przyp. 24.

48 RM 4393/1, 4418/5, 4426/6, 4686, 4898. Por. przyp. 25.

49 RM 5023. Giovanni Battista Pergolesi (1710–1736), por. H. HUCKE, D. E. MONSON, Pergolesi, Giovanni Bat-tista, [w:] S. SADIE (ed.), The New Grove Dictionary, t. 19, s. 389–397.


kościół klasztorny w Lubiążu50. Kolejne 5 ma wpisany na karcie tytułowej monogram „CL”51. Możemy go rozszyfrować jako „Chori Lubensis” dzięki rękopisowi o sygnaturze RM 5460, który prócz wspomnianego monogramu posiada także wpis „Chori B.V. Mariae in Lubens”. Z kolei RM 4374/3 ma dwie karty tytułowe, jedną z charakterystycznym monogramem CL, drugą z typowym wpisem „Chori Lub”. Do kolekcji przyporządkowano także 7 rękopisów bez wpisu proweniencyjnego; 5 z nich jest sygnowanych nazwiskami działających w Lu-biążu regensów chóru Caspara Raffa52 oraz Lucasa Hahna53, a w dwóch wypadkach przyna-leżność klasztorną ustalono dzięki wpisom zawierającym dane osobowe i funkcję pełnioną w kapeli opactwa w Lubiążu. Chodzi o śpiewaków Johanna Lamba54 oraz Johanna JosephaLindnera55.

57 rękopisów jest oryginalnie datowanych. Powstały w okresie 1716–1807: 7 w pierwszej poło-wie XVIII w.56, 45 w drugiej połowie XVIII w.57, 5 w latach 1801–180758. W wypadku 4 spośród 43 rękopisów niedatowanych udało się ustalić przybliżoną datację, na podstawie czy to zapisanej daty pierwszego wykonania utworu59, czy to zapisanych dat życia właściciela rękopisu60, czy wreszcie znaków wodnych61.

50 RM 4310, 4401/6, 4414/1, 4416/7, 4419/1, 4422/2, 4445/1, 4549, 4655, 4986, 4903, 5460.

51 RM 4374/3, 4416/1, 4457/24, 5458, 5460.

52 RM 6542, 4552, wpis: „Ex partibus C. Raff”. Mnich lubiąski Caspar Raff (1684–1738) był regensem chó-ru, por. R. WALTER, Leubus Zisterzienserkloster, [w:] SM, s. 421.

53 RM 4694, 4859, 5000, wpis: „Procuravit P. Lucas Hahn p. t. R. Ch. 1801”. Mnich lubiąski Lucas Hahn (1768 – data śmierci nieznana, po 1810, czyli po sekularyzacji opactwa), por. ibidem.

54 RM 4133: „Descripsit Joannes Lamb discantista Lubae. Anno 1767”. Dyszkant – wysoki głos chłopięcy, ten głos najczęściej mają chłopcy przed mutacją.

55 RM [bez sygnatury] – RISM 300512662: „Scripsit Johanes Josephus Lindner Altista in Lubae”. Alt – głos kobiecy lub chłopięcy, niższy od sopranu i dyszkantu.

56 RM 4550 z 1716 r.; RM 4238 i 5001 z 1743 r.; RM 4903 z 1745 r.; RM 4986 z 1748 r.; RM 4416/1 z 1749 r.; RM 4457/24 z 1750 r.

57 RM 4367, 4378, 4670 i 4762 z 1751 r.; RM 5458 i 5460 z 1753 r.; RM 4418/6 i 4749 z 1754 r.; RM 4310, 4371 i 4833 z 1755 r.; RM 4442 z 1756 r.; RM 4401/6, 4414/1, 4416/7 i 4422/2 z 1757 r.; RM 4428/3 i 5477 z 1759 r.; RM 4349 z 1760 r.; RM 4366, 4408, 4428/1, 4862 i 4995 z 1761 r.; RM 4734 z 1762 r.; RM 4392/2 i RM [bez sygnatury] – RISM 300512611 z 1763 r.; RM [bez sygnatury] – RISM 300512662 z 1764 r., RM 4534 i 5352 z 1765 r.; RM 4133 z 1767 [lub 4] r.; RM 4631 i 4761 z 1768 r.; RM 4672 i 4995 z 1769 r.; RM 4573 i 4574 z 1771 r.; RM 4882 z 1781 r.; RM 4320 z 1782 r.; RM 4815 z 1783 r.; RM 4363 z 1790 r. Źródła opatrzone kilkoma datami: RM 5014 z lat 1751–1755, RM 4989 z lat 1755–1758, RM 4445/1 z lat 1756–1759, RM 4854 z lat 1767–1768.

58 RM 4694 i 4859 z 1801 r.; RM 4362 i 5000 z 1802 r. oraz opatrzony dwiema datami RM 4360 z lat 1802–1807.

59 RM 4179, datowany na lata 1762–1800.

60 RM 6542, 4552 datowane na lata 1700–1738; terminus ante quem na podstawie dat życia o. Caspara Raffa (1684–1738). Por. przyp. 52.

61 RM 4950, datowany na lata 1740–1800, terminus post quem na podstawie znaków wodnych na kar-tach głosów: „[orzeł (jednogłowy)] |1740”.


Zachowane rękopisy poświadczają działalność kilku regensów chóru: Sebastiana Berga (1 ręko-pis)62, Maurusa Brandtweina (12 rękopisów)63, Abundusa Fechnera (1 rękopis)64, Lucasa Hahna (5 rękopisów)65, Caspara Raffa (2 rękopisy)66, Melchiora Wiesnera (4 rękopisy)67 oraz niezidentyfi-kowanego, który podpisał się monogramem „A. Sch.” (1 rękopis)68.

Zbiór tworzyło wielu kopistów, dziś w większości bliżej nieznanych. Warto zwrócić uwagę, że znaleźli się wśród nich dwaj śpiewacy69 oraz trzej organiści: Joseph Fechner70, Franz Hayn71 oraz Johann Nigrin, który był kopistą wyłącznie partii organowych72.

Warto zacytować wpis na karcie tytułowej jednego z rękopisów:

Hanc Missam pro Choro Lubeno descripsit Eximius P. Augustinus Bisseck73 professus Gemelnicensisp. t. Subprior, Cantor, et Regens Chori Figuralis ibidem Anno 1781. Sub Fr. Abundo74 p. t. Regente Chori utrius[quae]75.

Pozwala on domniemywać współpracę między opactwami w Lubiążu i Jemielnicy w zakre-sie pozyskiwania (kopiowania) repertuaru. Zachowane utwory należą do muzyki liturgicz-nej w języku łacińskim: 18 mszy76, 6 opracowań dwóch antyfon maryjnych, Regina Coeli77 oraz Salve Regina78, jedno opracowanie Stabat Mater79, ofertoria chóralne lub solowe, w tym

62 RM 4363. Mnich Sebastian Berg (1759 – data śmierci nieznana, po 1810, czyli po sekularyzacji opac-twa), por. R. WALTER, Leubus Zisterzienserkloster, [w:] SM, s. 421.

63 RM 4310, 4349, 4366, 4403/1, 4445/1, 4672, 4734, 4761, 4833, 4854, 4862, 4995. Maurus Brandtwein (1719–1783), regens chóry opactwa, por. ibidem.

64 RM 4882. Mnich Abundus Fechner (1749 – data śmierci nieznana, po 1810, czyli po sekularyzacji opac-twa), ibidem.

65 RM 4360, 4362, 4694, 4859, 5000. Mnich Lucas Hahn (1768 – data śmierci nieznana, po 1810, czyli po sekularyzacji opactwa), por. ibidem.

66 RM 6542, 4552. Por. przyp. 52, 59.

67 RM 4320, 4693, 4815, 4858. Wenzel (w zakonie Melchior) Wiesner, por. ibidem. Por. przyp. 7.

68 RM 4534.

69 Johann Lamb (por. przyp. 54) i Johann Joseph Lindner (por. przyp. 55).

70 RM 5477, bez określenia funkcji. Joseph Fechner był organistą w kościele klasztornym w Lubiążu, por. ibidem.

71 RM 4734: „Descripsit Franc: Hayn Organ: Lubae 1762”. Franz Hayn, por. ibidem.

72 Przepisywał wyłącznie partie głosu organo. Źródła opatrzone podpisem kopisty: RM 4442, 4445/1, 4989, 5014; rękopisy bez podpisu, przypisane na podstawie porównania duktu: RM 4903, 4986, 5001. Johann Ni-grin był organistą w kościele klasztornym w Lubiążu, por. ibidem.

73 Augustinus Bisseck, mnich jemielnicki, bliżej nieznany.

74 Por. przyp. 64.

75 RM 4882.

76 RM 4284, 4357, 4445/1, 4534, 4573, 4574, 4655, 4815, 4833, 4854, 4858, 4882, 4986, 4989, 4995, 5000, 5001, 5014.

77 RM 4550, 4551, 4552.

78 RM 5458, 4862 (w tym źródle dwa opracowania antyfony).

79 RM 4950.


liczne kontrafaktury arii operowych. Niemiecki tekst mają 3 arie80. Kilka utworów ma tekst podwójny – 1 aria łaciński i niemiecki81, 4 arie łaciński i włoski82. Kompozytorów lokalnych, śląskich, reprezentują jedynie Franz Lachnit83 oraz Gerlacus Gottwald84. Zwraca uwaga duża reprezentacja kompozytorów czeskich – 9 rękopisów nosi nazwiska 5 kompozytorów85. Zna-ny nam już Carl Heinrich Graun86 był autorem niemal 1/5 utworów tej kolekcji.

Kwerenda w magazynieRównocześnie z opracowaniem muzykaliów o ustalonej proweniencji prowadzimy kweren-dę magazynową skoncentrowaną na poszukiwaniu nazwisk skryptorów i dawnych właścicieli rękopisów muzycznych. Porównanie uzyskanych danych z zapisami w rękopisach o ustalonej proweniencji umożliwia przypisanie części tych źródeł do kolekcji klasztornych. Dotychcza-sowe prace pozwoliły także wyodrębnić muzykalia klasztorne, które nie były uwzględnione w kartkowym katalogu proweniencji znajdującym się w Gabinecie Zbiorów Muzycznych. Dzię-ki temu znaną kolekcję muzyczną cystersów z Lubiąża powiększono o 7 rękopisów87, a kanoni-ków regularnych św. Augustyna z Żagania – o 4 rękopisy88.

80 RM 6542, 6588 oraz RM [bez sygnatury] – RISM 300512662.

81 RM 4418/7.

82 Wszystkie w rękopisie RM 4238.

83 RM 4734. Franz Lachnit (1732–1779), kompozytor, zakonnik w klasztorze krzyżowców z czerwoną gwiazdą we Wrocławiu, por. R. WALTER, Kirchenkomponisten der Diözese Breslau im 18. Jh., „Oberschlesisches Jahrbuch”, 7, 1991, s. 128.

84 RM 4387. Gerlacus Gottwald (1701–1769), kompozytor, zakonnik w klasztorze norbertanów we Wro-cławiu, por. R. WALTER, Kultywacja muzyki, s. 53; IDEM, Kirchenkomponisten der Diözese Breslau, s. 128.

85 RM 4549, 4550, 4551, 4552 – Gunther Jacob (1685–1734), por. M. POŠTOLKA, J. SEHNAL, Jacob, Gunther (Wenceslaus), [w:] S. SADIE (ed.), The New Grove Dictionary, t. 12, s. 728–729. RM 4986, 4889 – Josef Antonín Sehling (1710–1756), por. M. POŠTOLKA, Sehling, Josef Antonín, ibidem, t. 23, s. 44. RM 5001 – Svoboda (imię oraz daty życia nieznane). Jednoznaczna identyfikacja nie jest możliwa, w XVIII w. działało wielu kompo-zytorów o tym nazwisku. RM 4366 – Ignaz Fridrich (daty życia nieznane), kompozytor niewymieniany we współczesnych leksykonach muzycznych. RM 4284 – Benedikt Klíma (daty życia nieznane), kompozytor niewymieniany we współczesnych leksykonach muzycznych.

86 Por. przyp. 24, 47.

87 Por. przyp. 52–55.

88 Por przyp. 28–30.


AneksWykaz kopistów rękopisów muzycznych opactwa kanoników regularnych

św. Augustyna we Wrocławiu89

1. Niezidentyfikowani, znani tylko z inicjałówA. G. [?]

A. H.

A. N.

F. B.

F. L. [?]

J. S.

J. Sc.

J. T.

J. Ts.

R [?]

T. H.

2. Bliżej nieznaniBittner J.

Felckel Franciscus

Franke Joseph

Gebhardt Joseph

Gellner Antonius

Gerndt Johannes

Grond Henricus

Habel Joseph

Hoffman Aloysius

Hofmann Franciscus

Hütter Anton

Knecht

Larisch

Lindner Joseph

Manfeld Johann Wenceslaus

Mechsner Joannes

Mechsner Joseph

Oeser Franciscus Josephus

Rostl Joseph

Rus Antonius

Schubert Johann Christoph

Schuch Joseph

Seyfferdt

Stein Joannes Georgius

Strangfeld Benedictus

Ullrich Johannes

Volkmer Petrus

Walzel Joseph

Wiesner Joseph

Willhelm Ignatius

3. ZidentyfikowaniBaudisch Johann Karl (por. przyp. 8)

Kassner Franz Xaver (por. przyp. 9)

Lindner Andreas (por. przyp. 10)

Nitsche Franz Xaver (por. przyp. 3)

Reichel Friedrich Ferdinand (por. przyp. 12)

Stopler Georg (por. przyp. 13)

Tintz Anton (por. przyp. 16)

Urban Philipp (por. przyp. 14)

Wiesner Wenzel (Melchior) (por. przyp. 7, 67)

Zimmermann Karl (por. przyp. 3)

89

89 Uwzględniono kopistów występujących w rękopisach skatalogowanych w omawianym okresie spra-wozdawczym.


ZESPÓŁ XIIIAndrzej KOZIEŁInstytut Historii SztukiUniwersytet Wrocławski


Projekt Klasztor Cystersów w Lubiążu. Katalog dzieł sztuki jest realizowany przez zespół history-ków sztuki w składzie: prof. dr hab. Jan Wrabec (emerytowany profesor Uniwersytetu Wrocław-skiego), dr Artur Kolbiarz (Uniwersytet Szczeciński) oraz prof. nadzw. dr hab. Andrzej Kozieł (Uniwersytet Wrocławski, kierownik zespołu). Celem projektu jest stworzenie kompletnego katalogu wszystkich zachowanych dzieł sztuki (architektury, rzeźby, malarstwa i sztuk użyt-kowych), które przed 1810 r. znajdowały się w klasztorze cystersów w Lubiążu. Opracowanie to obejmie wszystkie zachowane budynki architektoniczne, rzeźby kamienne i drewniane, obrazy olejne na płótnie i desce, sprzęty użytkowe, a także elementy wystroju wnętrza, jak kamienna rzeźba architektoniczna oraz sklepienne malowidła freskowe. Będzie to pierwszy kompletny katalog wszystkich zachowanych dzieł sztuki z lubiąskiego klasztoru.

Zgodnie z harmonogramem realizacji projektu Klasztor Cystersów w Lubiążu. Katalog dzieł sztuki w dniach 1 XI 2013–31 V 2014 r. zostały wykonane następujące prace:

1. kompleksowe kwerendy w dawnym opactwie cystersów w Lubiążu, których efektem jest łącznie 87 opisów inwentaryzacyjnych obejmujących detale znajdujące się w 50 pomieszcze-niach (sale, korytarze, klatki schodowe) części północnej opactwa, tzw. Pałacu Opata, gdzie zinwentaryzowano 50 sklepień, 14 portali kamiennych, 14 kamiennych obramień otworów do palenisk, 3 nisze na figury, 6 innych detali (schody, balustrady, arkady) (J. Wrabec);

2. kompleksowe kwerendy archiwalne w Archiwum Archidiecezjalnym we Wrocławiu oraz w Bistumarchiv w Goerlitz (A. Kolbiarz);

3. kwerendy terenowe na Śląsku mające na celu ustalenie proweniencji warsztatów malarskich pracujących w Lubiążu (A. Kozieł);

4. kwerendy biblioteczne na terenie Polski mające na celu zgromadzenie odpowiedniej litera-tury naukowej do analizy i interpretacji dzieł malarstwa i rzeźby w dawnym opactwie cyster-sów w Lubiążu (A. Kolbiarz, A. Kozieł).

W pierwszej połowie sierpnia przewidywane są następne wyjazdy do Lubiąża, w czasie któ-rych zostanie zinwentaryzowana pozostała część pomieszczeń w Pałacu Opata oraz pewna liczba sal w południowym skrzydle klasztornym. Niestety, poważnym problemem uniemożli-wiającym wykonanie pełnej dokumentacji fotograficznej dzieł malarstwa i rzeźby w dawnym opactwie cystersów w Lubiążu są rusztowania stojące w części pomieszczeń budynku klasz-tornego (m.in. w bibliotece i niektórych salach klasztornych) oraz w kaplicach św. Bernarda i św. Benedykta.



Mimo tego aktualny stan realizacji projektu Klasztor Cystersów w Lubiążu. Katalog dzieł sztuki można ocenić jako dobry, planowy i dobrze rokujący na terminowe wykonanie całości opra-cowania w 2016 r.


ZESPÓŁ XIVDorota REJMAN, Monika KOPEĆBiblioteka Diecezjalna w Sandomierzu

Sprawozdanie końcowe z prac inwentaryzacyjnych drukówz bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Diecezjalnej

w Sandomierzu. Etapy od czwartego do ósmego: 1 V 2013–31 V 2014 r.*1

Od 1 V 2013 do 31 V 2014 r. dwuosobowy zespół kontynuował prace nad inwentaryzacją dru-ków o proweniencji klasztornej. Pochodzenie książki z biblioteki skasowanego klasztoru okre-ślano przede wszystkim na podstawie zapisów, które w ogromnej większości znajdowały się na stronach tytułowych lub wyklejkach książek. Kolejnym kryterium przynależności do pier-wotnej biblioteki była zgodność ze stosowanym w niej schematem układu książek, określana na podstawie nalepek na grzbietach ksiąg oraz sposobu zapisu sygnatur na karcie tytułowej lub sygnatur malowanych farbą na grzbietach książek. Dla uzyskania pewności co do faktu przynależności do konkretnej biblioteki korzystano także z materiałów źródłowych w postaci inwentarzy. Powstała baza stanowi kolejną część dużego materiału porównawczego do badań nad zawartością klasztornych librarii, sposobem gromadzenia księgozbioru oraz organizacją i funkcjonowaniem bibliotek.

Wyniki kwerendy ujęto w tabelę, w której przedstawiono kolejno: lokalizację domu zgroma-dzenia, nazwę zakonu oraz liczbę opisów bibliograficznych książek wprowadzonych do bazy (tabela 1). Baza obejmuje 6539 opisów i w połączeniu z poprzednimi etapami daje w sumie 11 139 opracowanych rekordów (tabela 2). Należy zaznaczyć, że liczba opisów nie jest tożsama z liczbą woluminów, ponieważ część książek to współoprawne dzieła liczące po kilka lub, jak w przypadku panegiryków lub funeraliów, po kilkadziesiąt tytułów.

Dla podsumowania całości badań zestawiono wszystkie etapy i wyłoniono biblioteki, z których zanotowano najwięcej książek:

– pijarzy, Radom – 2645;

– reformaci, Sandomierz – 2025;

– filipini, Studzianna – 1482;

– reformaci, Solec – 1364;

– benedyktynki, Sandomierz – 842;

– bernardyni, Radom – 578.



Tabela 1. Druki z bibliotek po skasowanych klasztorach – etapy 4.–8.

Lp. Miejscowość Zakon Liczba opisów

1 Warszawa augustianie-eremici 2

2 Sieciechów benedyktyni 11

3 Święty Krzyż benedyktyni 17

4 Radom benedyktynki 24

5 Sandomierz benedyktynki 491

6 Alwernia bernardyni 1

7 Kalwaria bernardyni 1

8 Karczówka bernardyni 3

9 Kazanów bernardyni 110

10 Kraków-Stradom bernardyni 3

11 Łuck bernardyni 2

12 Opatów bernardyni 235

13 Radom bernardyni 314

14 Tarnów bernardyni 1

15 Warszawa bernardyni 1

16 Lublin brygidki 1

17 Jędrzejów cystersi 12

18 Koprzywnica cystersi 8

19 Paradyż cystersi 7

20 Sulejów cystersi 2

21 Wąchock cystersi 20

22 Klimontów dominikanie 29

23 Lwów dominikanie 1

24 Piotrków dominikanie 1

25 Sandomierz dominikanie, klasztor i kościół św. Jakuba 311

26 Warszawa dominikanie 1

27 Studzianna filipini (oratorianie) 788

28 Drohiczyn franciszkanie 1

29 Nowy Korczyn franciszkanie 5

30 Pilica franciszkanie 4

31 Smardzewice franciszkanie 138

32 Zawichost franciszkanie 4

33 Jarosław jezuici 1

34 Kalisz jezuici 2

35 Kraków jezuici 9

36 Lublin jezuici 3

37 Lwów jezuici 2

38 Markocice jezuici 2

39 Poznań jezuici 5

40 Przemyśl jezuici 2


Lp. Miejscowość Zakon Liczba opisów

41 Sambor jezuici 1

42 Sandomierz jezuici 37

43 Warszawa jezuici 1

44 Wilno jezuici 1

45 Włodzimierz jezuici 1

46 Rytwiany kameduli 10

47 Mstów kanonicy regularni św. Augustyna 1

48 Ostróg kapucyni 3

49 Uściług kapucyni 1

50 Lwów karmelici 1

51 Kraków karmelici bosi, klasztor i kościół św. św. Michała i Józefa 2

52 Bogoria markowie (kanonicy regularni od pokuty) 20

53 Warszawa misjonarze 2

54 Wilno misjonarze 31

55 Hebdów norbertanie 1

56 Witów norbertanie 1

57 Beszowa paulini 1

58 Brdów paulini 1

59 Oporów paulini 2

60 Warszawa paulini 1

61 Wielgomłyny paulini 1

62 Radom pijarzy 1350

63 Warszawa pijarzy 11

64 Brzeziny reformaci 2

65 Chełm reformaci 9

66 Kazimierz Dolny reformaci 1

67 Kryłów reformaci 5

68 Lublin reformaci 104

69 Lwów reformaci 1

70 Pilica reformaci 1

71 Pińczów reformaci 16

72 Sandomierz reformaci 1473

73 Solec reformaci 823

74 Stopnica reformaci 48

Łącznie 6539


Dla każdego z pozostałych klasztorów odnaleziono poniżej 500 książek, w niektórych wy-padkach są to pojedyncze egzemplarze, co każe zastanawiać się nad drogą, jaką te woluminy przebyły, aby znaleźć się obecnie w zbiorach sandomierskiej biblioteki. Część druków będzie można przypisać do bibliotek klasztornych po planowanym przygotowaniu edycji inwentarzy i protokołów przekazania ksiąg do biblioteki seminarium sandomierskiego. Część woluminów z racji podobieństw zewnętrznych znaków własnościowych księgozbiorów z Opatowa i Rado-mia wydaje się pochodzić ze zbiorów bernardynów, jednak nie mają one zapisu świadczącego o tym, który konkretny klasztor był ich właścicielem. Określenie własności tych książek będzie o tyle trudne i wymagające czasu, że w wielu wypadkach inwentarze są ogólnikowe i podają tytuł w skrócie lub opisują dany wolumin jako „książkę francuską” lub „książkę bez oprawy”.

Po przygotowaniu opisu obejmującego dane bibliograficzne, opis fizyczny oraz ewentualne uwagi o notach marginalnych wykonywano dokumentację w postaci fotografii stron tytuło-wych, a także dodatkowych zdjęć ilustrujących ciekawe zapisy czy oprawy. Część z nich za-mieszczono na profilu biblioteki w portalu społecznościowym Facebook i na stronie interne-towej biblioteki.

Oprócz informacji o przynależności książek do danej biblioteki z zapisów na kartach ksiąg można się dowiedzieć, w jaki sposób trafiły do klasztoru: kto i za jaką kwotę kupił książkę, kto podarował zgromadzeniu jeden wolumin lub całą swoją bibliotekę, czy była to darowizna czy zapis testamentowy. Przedstawione na ryc. 8–11 przykłady ilustrują sposoby pozyskiwania książek do bibliotek klasztornych.

Warto także wspomnieć, iż w bazie notowano również informacje o superekslibrisach znaj-dujących się na części woluminów. Duża kolekcja ksiąg oznaczonych tymi znakami własno-ściowymi znalazła się w klasztornych bibliotekach dominikanów z Sandomierza, bernardynów z Opatowa czy filipinów ze Studzianny. Niektóre z nich są dostępne w cyfrowej Bibliotece Die-cezjalnej w kolekcji Superekslibrisy.

W trakcie prac na bieżąco informowano na stronie internetowej biblioteki i na portalu Face-book o pracach prowadzonych w ramach Projektu. Krótkie noty na Facebook’u informowa-ły o kolejnych ciekawych zapisach, a na koniec roku 2013 na stronie biblioteki zamieszczono podsumowanie prac.

Efektem ośmioetapowej kwerendy jest stworzenie bazy opisów i zdjęć 11 139 pozycji, z któ-rych część nie była ujęta wcześniej w księgach inwentarzowych biblioteki. Są to m.in. inkuna-buły, którym nadano nowe sygnatury, oraz liczny zbiór dubletów. Prowadzone przez ponad rok prace polegające na kwerendzie i inwentaryzacji druków z zasobu Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu zapewne nie wyczerpują możliwości powadzenia badań nad tym bogatym zbiorem, którego części nie notują ani katalogi centralne, ani bibliografia Estreichera.


Ryc. 1. Wybrane charakterystyczne grzbiety książek należących do biblioteki klasztoru benedyktynek w Sandomierzu. Fot. D. REJMAN

Ryc. 2. Wybrane charakterystyczne grzbiety książek należących do biblioteki klasztoru reformatóww Sandomierzu. Fot. D. REJMAN


Ryc. 3. Naklejki z oznaczeniem sygnatury książki z biblioteki klasztoru dominikanóww Sandomierzu. Fot. D. REJMAN

Ryc. 4. Sygnatury na wyklejkach woluminów pochodzących z biblioteki klasztoru franciszkanóww Smardzewicach. Fot. M. KOPEĆ


Ryc. 5. Strona tytułowa Biblii z biblioteki klasztoru cystersów w Wąchocku. Fot. D. REJMAN


Ryc. 6. Strona 15 książki z powtórzeniem zapisu ze strony tytułowej – Biblia z bibliotekiklasztoru cystersów w Wąchocku. Fot. D. REJMAN

Ryc. 7. Strona tytułowa książki z oznaczeniem książki z biblioteki klasztoru benedyktynówna Świętym Krzyżu. Fot. D. REJMAN


Ryc. 8. Biblia zakupiona dla zgromadzenia reformatów przez Krystynę z Szembeków Bidzińską –sygn. 14452. Fot. D. REJMAN

Ryc. 9. Dzieło Piotra Kanizjusza ofiarował bernardynom radomskim Aleksander Załuski – sygn. 11194. Fot. D. REJMAN

Ryc. 10. Z księgozbioru księżnej Sanguszkowej wolumin trafił do biblioteki klasztoru reformatóww Solcu – sygn. 21771. Fot. D. REJMAN


Ryc. 11. Inkunabuł z biblioteki klasztoru bernardynów w Opatowie, darowizna bł. Władysławaz Gielniowa – sygn. 000119. Fot. M. KOPEĆ

Tabela 2. Liczba druków z bibliotek po skasowanych klasztorach odnalezionychw zbiorach Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu (według zakonów i klasztorów)2

Lp. Zakon Miejscowość Liczba opisanych druków

1 augustianie-eremici Warszawa 2

2 benedyktyni Sieciechów 15

3 benedyktyni Święty Krzyż 26

4 benedyktynki Radom 35

5 benedyktynki Sandomierz 842

6 bernardyni1 Alwernia 1

7 bernardyni Józefów 1

8 bernardyni Kalisz 3

9 bernardyni Kalwaria 2

10 bernardyni Karczówka 4

11 bernardyni Kazanów 195

12 bernardyni Kraków-Stradom 6

13 bernardyni Łuck 2

14 bernardyni Opatów 475

15 bernardyni Radom 578

16 bernardyni Tarnów 2

17 bernardyni Warszawa 2

18 brygidki Lublin 1

1 W niniejszej tabeli, podsumowującej wszystkie etapy badań, nie uwzględniono klasztoru bernardynów w Samborze, wymienionego w poprzednim sprawozdaniu, M. KOPEĆ, D. REJMAN, Sprawozdanie z drugiego i trzeciego etapu prac inwentaryzacyjnych druków z bibliotek klasztornych znajdujących się w Bibliotece Die-cezjalnej w Sandomierzu, „Hereditas Monasteriorum”, 3, 2013, s. 495–498, tabela 1, s. 495, nr 12. Okazało się bowiem, że dwie książki przypisane samborskim bernardynom należały do klasztoru misjonarzy z Sambora.


Lp. Zakon Miejscowość Liczba opisanych druków

19 cystersi Jędrzejów 13

20 cystersi Koprzywnica 14

21 cystersi Paradyż 7

22 cystersi Sulejów 4

23 cystersi Wąchock 27

24 dominikanie Janów 1

25 dominikanie Klimontów 55

26 dominikanie Lublin 1

27 dominikanie Lwów 1

28 dominikanie Piotrków 1

29 dominikanie, klasztor i kościół św. Jakuba Sandomierz 440

30 dominikanie, klasztor i kościół św. Marii Magdaleny Sandomierz 1

31 dominikanie Warszawa 6

32 duchacy Sandomierz 2

33 filipini (oratorianie) Studzianna 1482

34 franciszkanie Drohiczyn 1

35 franciszkanie Nowy Korczyn 5

36 franciszkanie Pilica 5

37 franciszkanie Pyzdry 2

38 franciszkanie Skotnica 1

39 franciszkanie Smardzewice 201

40 franciszkanie Warszawa 1

41 franciszkanie Zawichost 18

42 jezuici Jarosław 4

43 jezuici Kalisz 5

44 jezuici Kraków 10

45 jezuici Krasnystaw 2

46 jezuici Krosno 2

47 jezuici Lublin 13

48 jezuici Lwów 2

49 jezuici Markocice 2

50 jezuici Piotrków 2

51 jezuici Płock 1

52 jezuici Poznań 6

53 jezuici Przemyśl 2

54 jezuici Sambor 1

55 jezuici Sandomierz 68

56 jezuici Warszawa 1

57 jezuici Wilno 4

58 jezuici Włodzimierz 3

59 kameduli Rytwiany 13

60 kameduli Szaniec 5


Lp. Zakon Miejscowość Liczba opisanych druków61 kanonicy regularni św. Augustyna Mstów 1

62 kapucyni Lwów 3

63 kapucyni Ostróg 6

64 kapucyni Uściług 1

65 karmelici Lwów 11

66 karmelici Wilno 2

67 karmelici bosi, klasztor i kościół św. św. Michała i Józefa Kraków 17

68 karmelici bosi Wiśnicz 1

69 markowie (kanonicy regularni od pokuty) Bogoria 36

70 misjonarze Sambor2 2

71 misjonarze Warszawa 2

72 misjonarze Wilno 50

73 norbertanie Hebdów 1

74 norbertanie Nowy Sącz 2

75 norbertanie Witów 3

76 paulini Beszowa 1

77 paulini Brdów 1

78 paulini Oporów 4

79 paulini Warszawa 1

80 paulini Wielgomłyny 1

81 pijarzy Kraków 1

82 pijarzy Łowicz 1

83 pijarzy Radom 2645

84 pijarzy Waręż 1

85 pijarzy Warszawa 16

86 pijarzy Złoczów 2

87 reformaci Brzeziny 2

88 reformaci Chełm 18

89 reformaci Kazimierz Dolny 1

90 reformaci Kryłów 8

91 reformaci Lublin 203

92 reformaci Lwów 3

93 reformaci Pilica 3

94 reformaci Pińczów 18

95 reformaci Poznań 4

96 reformaci Sandomierz 2025

97 reformaci Solec 1364

98 reformaci Stopnica 49

99 reformaci Zamość 1

100 trynitarze Kraków 1

Łącznie 11 1393

2 Zob. przyp. 1.


ZESPÓŁ XVIŁukasz GULDONArchiwum Państwowe w Kielcach

Sprawozdanie z prac w dniach 1 X 2013–31 V 2014 r.*

W okresie sprawozdawczym do zespołu dołączyli mgr Krzysztof Kaleta i mgr Paulina Kraska.

Iwona Pogorzelska przeprowadziła kwerendę w inwentarzach 80 zespołów archiwalnych, szu-kając materiałów interesujących w ramach Projektu. Rezultatem tej kwerendy jest inwentarz ogólny, w którym wyszczególniono 525 j.a. dotyczących tematu poszukiwań z następujących zespołów: 21/29/0, 21/40/0, 21/41/0, 21/42/0, 21/44/0, 21/46/0, 21/143/0, 21/288/0, 21/301/0, 21/460/1, 21/460/2, 21/460/4, 21/527/0, 21/716/0, 21/721/0, 21/1125/0, 21/1618/0. Artykuł prezentujący zakres tej kwerendy wraz z inwentarzem przebadanych jednostek ukaże się na łamach „Hereditas Monasteriorum”.

Anna Rogowska prowadziła prace nad zinwentaryzowaniem i częściową edycją archiwaliów dotyczących kasaty i losów pokasacyjnych opactwa cystersów w Jędrzejowie. W ramach tych prac sporządziła inwentarze szczegółowe 2 j.a.:

– sygn. arch. OK-35/2, Akta Konsystorza Jeneralnego części Diecezji Krakowskiej w Królestwie Polskim tyczące się XX Cystersów w Jędrzejowie, Akta zakonne oo. Cystersów w Jędrzejowie, 1813–1857;

– sygn. arch. OK-35/3, Akta Konsystorza Jeneralnego części Diecezji Krakowskiej w Królestwie Pol-skim tyczące się XX Cystersów w Jędrzejowie, Akta zakonne oo. Cystersów w Jędrzejowie, 1859.

W trakcie opracowania znajdują się inwentarze zespołów archiwalnych:

– zesp. 21/1, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 5820, Odzyskanie propinacji i czynszów z miasta Jędrzejowa niegdyś do Opactwa Jędrzejowskiego a teraz do funduszu ogólnoreligij-nego należących;

– zesp. 21/1, Rząd Gubernialny Radomski, sygn. 9785, Propinacje nad klasztorem.

Badaczka przygotowuje również do druku (w „Hereditas Monasteriorum”) edycję źródłową Schyłek jędrzejowskiego zakonu cystersów w świetle dokumentów dotyczących osoby księdza Wil-helma Ulawskiego. Planowaną publikację jedynie testamentu i inwentarza po zmarłym księdzu poszerzono do edycji wszystkich dokumentów dotyczących jego osoby odnalezionych w ar-chiwach diecezjalnych w Kielcach i Sandomierzu.

Krzysztof Kaleta i Paulina Kraska przeprowadzili kwerendę w zesp. 21/17/0, Dyrekcja Ubezpie-czeń w Warszawie (tabele 1–2).



Tabela 1. Sumaryczny rezultat dotychczasowej kwerendy w zesp. 21/17/0,Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie

Zakres czasowy Liczba j.a. Liczba j.a. wytypowanychdo inwentaryzacji Liczba zinwentaryzowanych j.a.

1822–1866 1644 54 32

Tabela 2. Charakterystyka wybranych 32 j.a. z zesp. 21/17/0, Dyrekcja Ubezpieczeń w Warszawie

Lp. Tytuł polski Sygnatura Sygnatury dawne

Zakres czasowy

Liczba stron Uwagi

1

Wykazy i szacunki szczegółowe

zabudowań miasta Chęciny,

pow. kielecki, gub. radomska

47

3208

439

Nr 7 R.S.

1848 182

Wykazy ubezpieczeń i szacunki

szczegółowe zabudowań franciszkanek

(na s. 87 rzut pierwszej i drugiej

kondygnacji kościoła i klasztoru

z 1848 r.)

2


zabudowań wsi Czarnów – Mały,

pow. kielecki, gub. radomska,

gmina Kielce

57

3290

Nr 77

Nr 24784

R.O. Nr 19 R.S.

1849–1864 355

Wykazy ubezpieczeń i szacunki szcze-

gółowe zabudowań Bernardynów na

Karczówce (plan sytuacyjny oraz rzuty

kościoła i klasztoru na Karczówce)

3


zabudowań wsi Opatkowice

Cysterskie, pow. jędrzejowski,

gub. radomska, gmina Sędowice

217

2728

Nr 126

Nr 21124

R.O. Nr 9 R.S.

1848–1866 54


szczegółowe zabudowań Cystersów

z Krakowa

4


zabudowań wsi Podklasztorze,

pow. jędrzejowski, gub. radomska,

gmina Sudół

234

2751

Nr 88

Nr 21101 R.O.

Nr 13 R.S.

1848–1866 86


gółowe zabudowań Cystersów (na s. 27

rzut kościoła z 1848 r., na s. 55 rzut

parteru i piętra klasztoru z 1848 r.)

5


zabudowań wsi Piotrkowice,

pow. jędrzejowski, gub. radomska,

gmina Piotrkowice

243

2760

Nr 78

Nr 21022

R.O. Nr 6 R.S.

1848–1863 224


szczegółowe zabudowań P. P. Wizytek

Krakowskich (na s. 69 rzut parteru

dworu z 1847 r.)

6


zabudowań miasta Książ Wielki,

pow. miechowski, gub. radomska

522

2353

Nr 2863 R.O.

Nr 4 R.S.

1846–1866 549


szczegółowe zabudowań Księży

Augustyanów (na s. 103 rzut parteru

klasztoru z 1846 r., na s. 128 plan

kościoła z 1846 r.)

7


zabudowań wsi duchownej

Kamieńczyce, pow. pińczowski,

gub. radomska, dobra i gmina

Kamieńczyce

565

2416

Nr 1964 R.O.

Nr 4 R.S.

1846–1866 93


szczegółowe zabudowań Norbertanek

Zwierzynieckich w Krakowie (na

s. 56 Planik Sytuacyjny zabudowań

Dworskich we wsi Kamieńczycach Zwie-

rzynieckich z 1859 r. oraz zabudowań

gospodarczych)

8


zabudowań wsi Sławice Duchowne,

pow. miechowski, gub. radomska,

gmina Sławice Duchowne

752

3037

Nr 11539 R.O.

Nr 21 R.S.

1847–1864 94



(na s. 29 rzut parteru kościoła z 1845 r.,

na s. 53 rzut parteru dworu z 1854 r.)



Zakres czasowy

Liczba stron Uwagi

9



Wężerów, dobra i gmina Wężerów,

pow. Miechowski

831

1975

Nr 2077 R O.

Nr 5 R.S.

1846–1863 88



Zwierzynieckich w Krakowie (na s. 77

rzut parteru dworu z 1863 r. oraz

zabudowań gospodarczych)

10


zabudowań wsi Biskupice,

pow. olkuski, gub. radomska,

gmina Pilica

899

1842

Nr 25

Nr 24282 R.O.

Nr 31 R.S.

1848–1866 405

Wykazy ubezpieczeń i szacunki szczegó-

łowe zabudowań Ojców Reformatów

(na s. 101 rzut pierwszej i drugiej kon-

dygnacji klasztoru i kościoła z 1847 r.,

na s. 258 rzut pierwszej i drugiej kon-

dygnacji klasztoru i kościoła z 1857 r.)

11


zabudowań wsi Imbramowice,

pow. olkuski, gub. radomska,

gmina Imbramowice

946

2297

Nr 169

Nr 18502 R.O.

Nr 5 R.S.

1849–1866 415


gółowe zabudowań P. P. Norbertanek


dygnacji kościoła i klasztoru z 1847 r.)

12


zabudowań wsi Ryczówka, pow.

olkuski, gub. radomska, gmina

Ryczówka, dobra duchowne

1039

2942

Nr 73

Nr 28733 R.O.

Nr 13 R.S.

1847–1865 190


gółowe zabudowań Ojców Kamedułów

Bielańskich pod Krakowem (na s. 50

Plan Sytuacyjny Domu mieszkalnego

we wsi Ryczówka z 1846 r.)

13


zabudowań wsi Św. Katarzyny

i Wzorki, pow. kielecki,

gub. radomska, gmina Bodzentyn

1215

3020

Nr 123

Nr 11478 R.O.

Nr 44 R.S.

1848–1866 100


szczegółowe zabudowań Panien

Bernardynek (na s. 56 rzut pierwszej

i drugiej kondygnacji kościoła

i klasztoru z 1851 r.)

14


zabudowań wsi Kąty, pow. stopnicki,

gub. radomska, gmina Stopnica,

dobra donacyjne

1369

2456

Nr 28699 R.O.

Nr 41 R.S.

1849–1865 238


gółowe zabudowań Księży Reformatów

(na s. 32 rzut więźby dachowej,

przekrój poprzeczny kościoła z 1847 r.,

na s. 47 rzut parteru i piętra klasztoru

z 1847 r.)

15


zabudowań miasta Korczyna,

pow. stopnicki, gub. radomska

13792693

Nr 4 R.S.1846–1851 330


gółowe zabudowań Księży Franciszka-

nów (na s. 217 rzut drugiej kondygnacji

klasztoru i kościoła z 1846 r., na s. 287,

289 rzut pierwszej kondygnacji,

przekrój poprzeczny z 1846 r.)

16


zabudowań miasta Pińczowa,


1439

2850

Nr 8891 R.O.

Nr 8 R.S.

1846–1848 296


gółowe zabudowań Zgromadzenia

Klasztornego Księży Reformatów

17




14402851

Nr 8 R.S.1845–1853 382





dygnacji kościoła i klasztoru z 1846 r.)

18




14412852

Nr 8 R.S.1846–1848 370




(na s. 356–357 rzut parteru i piętra

klasztoru z 1846 r.)



Zakres czasowy

Liczba stron Uwagi

19


zabudowań miasta Chęciny,


46

3208

435

Nr 7 R.S.

1848 180

Wykaz ubezpieczeń i szacunki szczegó-

łowe zabudowań Dozoru Kościelnego

(na s. 17 kościół – wymiary i jego

części z 1848 r.)

20


zabudowań miasta Kielce,


135 2328 1842–1848 404

Wykaz ubezpieczeń i szacunki szcze-

gółowe zabudowań Księży Wikariuszy

Kieleckich (na s. 241 rzut kościoła

przy ul. Krakowskiej z 1847 r., na

s. 199 rzut parteru i pierwszego piętra

domu biskupiego przy ul. Krakowskiej

z 1848 r., na s. 273 rzut parteru domu

Księży Wikariuszy z 1847 r., na s. 378

rzut parteru domu dla służby kościelnej

przy ul. Krakowskiej z 1847 r.)

21


zabudowań wsi Biskupice

Seminaryjskie, pow. miechowski,

gub. radomska, gmina Biskupice

Seminaryjskie

395

1828

Nr 21400 R.O.

Nr 25 R.S.

1849–1863 159


łowe zabudowań Seminarium Misjona-

rzy Krakowskich (na s. 100, 104, 125,

142 rzuty zabudowań gospodarczych

z lat 1847, 1857, 1862)

22



Dzierążnia, pow. pińczowski,

gub. radomska, gmina

i dobra Dzierążnia

458

2154

Nr 2518 R.O.

Nr 1 R.S.

1846–1866 217



i Kapituły Krakowskiej (na s. 56 rzut

kościoła z 1845 r., na s. 68 rzut parteru

domu mieszkalnego z 1845 r., na s. 101

rzut parteru dworu z 1857 r.)

23


zabudowań wsi Garlica Duchowna,


gmina Wola Zachory

470

2051

Nr 31995 R.O.

Nr 26 R.S.

1850–1862 29Wykaz ubezpieczeń zabudowań

Kapituły Kanoników Krakowskich

24


zabudowań miasta Opatowiec,

pow. miechowski, gub. radomska

656

2711

Nr 8879 R O.

Nr 6 R.S.

1847–1861 220



(na s. 59 rzut kościoła z 1846 r.)

25


zabudowań wsi duchownej Pojałowice,


gmina i dobra Pojałowice

680

2806

Nr 2075 R.O.

Nr 5 R.S.

1846–1860 114


łowe zabudowań Kapituły Katedralnej

Krakowskiej (na s. 35 rzut parteru

domu mieszkalnego z 1845 r.)

26


zabudowań wsi duchownej Posądza,


gmina i dobra Posądza

6962825

Nr 1967 R.O.1846–1865 222


łowe zabudowań Kapituły Krakowskiej

(na s. 35, 39, 43 zabudowania gospo-

darcze z 1846 r., na s. 81 rzut parteru

dworu z 1855 r., na s. 126 zabudowania

gospodarcze z 1861 r., na s. 179 rzut

parteru dworu z 1863 r., na s. 206–208

zabudowania gospodarcze z 1864 r.,

na s. 166, 169 zabudowania

gospodarcze – dzierżawa)

27

Wykazy i szacunki szczegółowe zabu-

dowań wsi duchownej Wrocimowice,


dobra i gmina Wrocimowice

827

197

Nr 2076 R.O.

Nr 4 R.S.

1846–1862 78


łowe zabudowań dóbr duchownych




Zakres czasowy

Liczba stron Uwagi

28


zabudowań miasta Buska,


1231

1868

Nr 1013 R.O.

Nr 1 R.S.

1845–1848 227

Wykaz ubezpieczeń i szacunki

szczegółowe zabudowań posiadłości

przy ulicy Kościelnej własność Rządu


29


zabudowań wsi Beszowa,

pow. stopnicki, gub. radomska,

gmina Beszowa

1242

1879

Nr 18538 R.O.

Nr 19 R.S.

1848–1863 180


szczegółowe zabudowań Dozoru

Kościelnego (na s. 51 rzut i przekrój

poprzeczny kościoła z 1846 r.)

30


zabudowań wsi Nadole,


gmina Busko

1419

2690

Nr 21748

Nr 8 R.S.

1848–1866 456


szczegółowe zabudowań klasztoru

(na s. 58 rzut parteru i piętra klasztoru

z 1845 r.)

31


zabudowań wsi Piotrkowice,


gmina Maleszowa

1449

2883

Nr 29071 R.O.

Nr 26 R.S.

1849–1866 283


szczegółowe zabudowań Dozoru

Kościelnego (kościół połączony

z ruinami klasztoru) (na s. 206 rzut

kościoła z floretem z 1859 r., na s. 251

rzut parteru, przekroje poprzeczne

plebanii z 1863 r.)

32Wykazy i szacunki szczegółowe zabudowań miasta Szydłowa, pow. stopnicki, gub. radomska

15363324

Nr 8890 R.O.Nr 7 R.S.

1847–1864 404


szczegółowe zabudowań kościoła

parafialnego (farnego) i Dozoru

Kościelnego (na s. 168 rzut kościoła

farnego parafialnego z 1847 r.,

na s. 186 rzut kościoła Wszystkich

Świętych z 1847 r., na s. 345 rzut

parteru, przekrój poprzeczny

plebanii z 1862 r.)

Oprac. P. KRASKA, K. KALETA.


ZESPÓŁ XVIIAnna JAROSZEKRadom


W okresie sprawozdawczym Anna Jaroszek przygotowała sumariusze 8 j.a. z zespołu Zarząd Rolnictwa i Dóbr Państwowych Guberni Radomskiej, Kieleckiej, Siedleckiej i Lubelskiej w Radomiu, Sukcesje. Ich druk jest planowany. Sumariusze sporządzone przez Annę Jaroszek:

1. sygn. 602, Akta kommisyjne podania Dóbr Stara i Nowa Huta do supprymowanego Instytutu XX Benedyktynów Ś-Krzyskich należących w possesją 12 letnią W-mu Ludwikowi Rzeczyckiemu dnia 12 lipca [1]821 r. sporządzone;

2. sygn. 9411, Zajęcia klasztoru XX Reformatów w Rytwianach;

3. sygn. 12180, Poszyt dowodów dotyczących zajęcia zniesionego po X.X. Franciszkanach w No-wym Mieście Korczynie klasztoru za zawiadywanie skarbu Królestwa;

4. sygn. 5045, Etatów z dóbr poklasztornych;

5. sygn. 10962, Zajęcia majątku klasztornego KK Dominikanów w Wysokiem Kole;

6. sygn. 12768, Inwentarz klasztoru janowskiego Litewsk XX Dominikanów prowincji i folwarku Wierzchlesia ze wszelkimi do nich należytościami;

7. sygn. 17070, Majątków i funduszów XX Benedyktynów Św. Krzyskich na Łysej Górze;

8. sygn. 15579, Szczegółowego opisania funduszów zamkniętego klasztoru księży Karmelitów w Woli Gułowskiej pod zarząd skarbu Królestwa zajętych. Egzemplarz 2-gi.



Sprawozdania z badań indy widualnych

Witalij ROSOWSKIOśrodek Badań nad Polonią i Duszpasterstwem PolonijnymKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Sprawozdanie z kwerendy w Żytomierzu w dniach 2–13 XII 2013 r.*

W pierwszej połowie grudnia 2013 r. w ramach realizacji kolejnego etapu części projektu ba-dawczego Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospo-litej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja przeprowadzono kwerendę ar-chiwalną w Państwowym Archiwum Obwodu Żytomierskiego na Ukrainie (Державний архів Житомирської області, dalej: ДАЖО). Była to już kolejna wizyta w tym archiwum. W sierpniu przeprowadzono tu pierwszą, wstępną kwerendę. Zapoznano się wówczas z zawartością naj-istotniejszych dla Projektu akt i zasobów archiwum żytomierskiego. Wyniki tych poszukiwań wraz z krótką informacją na temat archiwum w Żytomierzu zostaną przedstawione w kolejnym tomie „Hereditas Monasteriorum”1; w artykule szczegółowo będą omówione m.in. najważniej-sze zespoły archiwaliów proweniencji kościelnej (przede wszystkim archiwalia Kościoła ob-rządków łacińskiego i unickiego) oraz zespoły kancelarii gubernatora i zarządu gubernialnego na Wołyniu. Wytypowano także kilkanaście zespołów, które mogły zawierać interesujące dla Projektu informacje na temat losów klasztorów katolickich na terenie generał-gubernatorstwa kijowskiego, wołyńskiego i podolskiego. Z powodu ograniczonego czasu pobytu w Żytomie-rzu, godzin otwarcia archiwum (wyłącznie od wtorku do czwartku w godz. 9–17) i limitów w udostępnianiu materiałów nie udało się dokładnie zapoznać się z zawartością inwentarzy wszystkich wspomnianych zespołów.

Głównym celem niniejszego wyjazdu było więc dokończenie kwerendy archiwalnej w ДАЖО, a także szczegółowa inwentaryzacja najistotniejszych dla Projektu jednostek archiwalnych. Przede wszystkim skupiono się na przejrzeniu wytypowanych wcześniej inwentarzy i wynoto-waniu z nich akt dotyczących klasztorów katolickich. Zespoły te należy podzielić na dwie gru-py. Pierwsza z nich to archiwalia instytucji religijnych, głównie Cerkwi prawosławnej, a druga – akta różnych instytucji i urzędów państwowych. Szczegółowy wykaz tych materiałów został zamieszczony w tabeli 3.

Spośród kilkunastu zespołów proweniencji cerkiewnej w archiwum żytomierskim szczegól-nie cenny dla Projektu okazał się jedynie fond (zespół) 1, Wołyński Duchowny Konsystorz, za-


1 W. ROSOWSKI, Archiwalia na temat skasowanych klasztorów w zbiorach państwowych archiwów w Kijowie i Żytomierzu w świetle kwerendy przeprowadzonej w dniach 5–23 VIII 2013 r., „Hereditas Monasteriorum”, 5, 2014.


wierający archiwalia z lat 1741–1921. Fond ten należy do największych w zasobach archiwum żytomierskiego, liczy aż 91 opisów (tomów inwentarzy), z których każdy zawiera od kilkuset do kilku tysięcy jednostek. Dlatego też nie sposób było szczegółowo zapoznać się z zawar-tością wszystkich inwentarzy. Ograniczono się jedynie do tych opisów, które bezpośrednio dotyczą okresu kasat klasztorów katolickich na tym terenie. Ogółem przejrzano 15 opisów z lat 1831–1898 i 1918–1921. Niestety w pięciu z nich (op. 14, 23–25 i 90) nie znaleziono żad-nych interesujących materiałów. Wśród pozostałych 10 inwentarzy udało się zidentyfikować 187 j.a. przydatnych dla Projektu. Najwięcej – aż 122 teczki – znajdowało się w op. 72; zgro-madzone w nim akta dotyczyły wyłącznie skasowanych na Wołyniu klasztorów bazyliańskich i należących do nich majątków i funduszy. Do wyjątków należy kilka teczek z op. 71, w których znaleziono dokumentację z 1918 r. związaną głównie ze staraniami ludności rzymskokato-lickiej o odzyskanie skasowanych dawniej kościołów i klasztorów na Wołyniu: dominikanów w Targowicy (spr. 20) i Lubarze (spr. 22), franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim (spr. 64), karmelitów trzewiczkowych w Horodyszczach (spr. 21) oraz reformatów w Dederkałach (spr. 55). Pozostałe 60 j.a. było rozsiane wśród różnych archiwaliów w op. 7–10, 13, 15, 17 i 18. Dotyczyły one głównie kościołów i klasztorów rzymskokatolickich skasowanych w latach 1832–1866 i przekazanych na użytek Cerkwi prawosławnej. Pełny wykaz wspomnianych wy-żej jednostek archiwalnych z f. 1 został zamieszczony w tabeli 3. Wśród najciekawszych należy wymienić następujące sprawy:

– kilka spraw o skasowanych w 1832 r. kilkunastu klasztorach rzymskokatolickich, które zostały oddane do użytku Cerkwi prawosławnej: f. 1, op. 7, spr. 1100 (1832 r.), 1105 (1832 r.); op. 8, spr. 974 (1836 r.), 1441 (1838 r.), 1666 (1839 r.); op. 9, spr. 950 (1840 r.), 1627 (1842 r.);

– f. 1, op. 7, spr. 1117, O zebraniu informacji o klasztorach rzymskokatolickich na Wołyniu (1832 r.);

– f. 1, op. 9, spr. 264, W sprawie określenia jakie klasztory rzymskokatolickie w eparchii Wołyńskiej stwarzają największe zagrożenie dla Cerkwi prawosławnej (1842 r.).

Poza wspomnianymi jednostkami, obejmującymi grupę klasztorów, istotne są również sprawy o przekazaniu prawosławnym pojedynczych klasztorów katolickich i zamianie ich kościołów na cerkwie. Wśród nich należy wymienić teczki dotyczące klasztorów bernardynów w Łucku(f. 1, op. 13, spr. 314, 401 – 1850 r.); dominikanów w Kozinie (op. 7, spr. 1102 – 1832 r.; op. 8, spr. 701 – 1838 r.), Lachowcach (op. 18, spr. 1151 – 1868 r.) i Starym Konstantynowie (op. 8, spr. 1581 – 1839 r.); franciszkanów w Krzemieńcu (op. 7, spr. 1099 – 1832 r.) i Międzyrzeczu Ostrogskim (op. 17, spr. 902 – 1866 r. – sporządzono m.in. fotokopię opisu całego majątku tego konwentu z 25 X 1866 r. oraz spisu rzeczy pozostawionych po skasowaniu klasztoru i przekazanych do innych kościołów rzymskokatolickich); kapucynów w Uściługu (op. 8, spr. 1252 – 1837 r.); kar-melitów bosych w Wiśniowcu (op. 7, spr. 1104 i 1104a – 1832 r.); karmelitów trzewiczkowych w Dorohostajach (op. 8, spr. 1445 – 1838 r.) i Horodyszczach (spr. 1579 – 1839 r.) oraz misjona-rzy w Zasławiu (op. 10, spr. 123 – 1843 r. – zawierał on szczegółową dokumentację związaną z kasatą konwentu misjonarskiego oraz m.in. plan przebudowy kościoła na cerkiew).

W drugiej grupie zespołów wytypowanych do dalszych badań szczegółowo zapoznano się z treścią siedmiu fondów. Niestety niedostępny był f. 118 (Wołyńska Izba Skarbowa), gdzie inte-resował nas przede wszystkim op. 3, zawierający spisy ludności (rewizje dusz), w tym również skład osobowy poszczególnych konwentów, spisy przysługi klasztornej oraz chłopów nale-żących do klasztorów na terenie guberni wołyńskiej. W dwóch zespołach, f. 16 (Wołyński Sąd Główny) i f. 18 (Wołyńska Izba Sądu Karnego), nie znaleziono żadnej sprawy dotyczącej klasz-torów katolickich. Spośród pozostałych pięciu fondów wyodrębniono 66 j.a. użytecznych dla


Projektu. Najwięcej, aż 23 teczki, znalazło się wśród akt f. 17 (Wołyńska Izba Sądu Cywilnego); obejmują wyłącznie sporne sprawy sądowe o majątki i fundusze klasztorne. Po kilkanaście jednostek wytypowano z f. 22 (Wołyńska Likwidacyjna Komisja do spraw Kasacji Długów Skon-fiskowanych Majątków) i f. 263 (Wołyński Gubernialny Mierniczy). O ile materiały z f. 22 również dotyczą spraw spornych o majątki poszczególnych klasztorów, o tyle drugi zawiera przede wszystkim dokumentację powstałą w związku ze sporządzeniem planów skonfiskowanych kościołów i klasztorów oraz podziałów i rozgraniczenia majątków poklasztornych. Podobne-go rodzaju archiwalia zawiera również sześć spraw z f. 60 (Wołyńska Gubernialna Kreślarnia). W teczkach tych jednak można znaleźć jedynie korespondencję różnych instytucji administra-cji państwowej w sprawie sporządzenia planów skasowanych kościołów i klasztorów2. Do wy-jątków należą natomiast dwie sprawy z f. 119 (Wołyński Gubernialny Komitet Rozporządzający). Pierwsza z nich dotyczy losów klasztoru dominikanów w Lubarze, który przekazano na potrze-by prawosławnego klasztoru żeńskiego3, a druga – pokapucyńskiego budynku klasztornego w Starym Konstantynowie4.

Dodatkowym celem kwerendy było uzupełnienie materiałów do przygotowywanej w ramach Projektu pracy poświęconej losom zakonników na terytorium Ukrainy Prawobrzeżnej po 1863 r., dlatego szczególną uwagę zwrócono na akta osobowe zakonników, opisy wizytacyjne konwentów i materiały dotyczące kasat poszczególnych klasztorów na tym obszarze w drugiej połowie XIX w. Materiały tego typu zachowały się głównie w dwóch najważniejszych zespo-łach kościelnych: f. 90 (Wizytator Klasztorów Diecezji Łucko-Żytomierskiej) i f. 178 (Łucko-Żyto-mierski Konsystorz Rzymskokatolicki). Zapoznano się z treścią ponad 65 spraw z tych zespołów.

Przydatne dla Projektu okazały się akta kasacyjne oraz opisy wizytacyjne poszczególnych klasztorów. Najbardziej kompletny i interesujący zbiór wizytacji klasztorów rzymskokatolickich z diecezji łucko-żytomierskiej pochodzi z 1845 r.5 Zawiera szczegółowe opisy 16 męskich klasz-torów rzymskokatolickich, które po kasatach z lat 1832 i 1842 pozostawały jeszcze na terenie Wołynia i Kijowszczyzny. Ten zbiór opisów wizytacyjnych jest tym ciekawszy, że powstał bezpo-średnio po konfiskacie majątku klasztornego przez władze rosyjskie oraz podziale klasztorów na tzw. etatowe i nieetatowe. W trakcie kwerendy uzupełniającej w archiwum żytomierskim udało się także szczegółowo zapoznać się z kilkoma jednostkami archiwalnymi ze wspomnia-nych wyżej zespołów dotyczącymi kasaty konwentów bernardynów w Dubnie i Łucku oraz dominikanów w Lubarze, jak również zamknięcia kościoła podominikańskiego w Lachowcach. Ich szczegółowy opis wraz z najciekawszymi dokumentami przedstawia tabela 2.

Podczas kwerendy udało się również sporządzić fotokopie istotnych dla Projektu dokumen-tów, które w najbliższym czasie zostaną przygotowane do druku. Był to przede wszystkim sporządzony w 1917 r. wykaz skasowanych przez rząd rosyjski kościołów i klasztorów na tere-nie Podola, Wołynia i Kijowszczyzny6. Dopełnieniem tego wykazu mogą być dwie teczki, któ-

2 Por. ДАЖО, f. 60, op. 1, spr. 570, Дело о снятии планов зданий упраздненных в г. Луцке римо-католических монастырей и ормянского костела, k. 1–26. Podobnego rodzaju korespondencję i doku-mentację, dotyczącą niektórych kościołów i klasztorów w diecezji kamienieckiej, zawiera również teczka z zespołu Rzymskokatolickiego Konsystorza Łucko-Żytomierskiego, por. ibidem, f. 178, op. 7, spr. 3082.

3 Ibidem, f. 119, op. 1дод., spr. 147, k. 1–157.

4 Ibidem, spr. 203, k. 1–44.

5 Ibidem, f. 178, op. 51, spr. 79, k. 1–152.

6 Ibidem, op. 13, spr. 1773, Дело по отношению председателя Ликвидационной комиссии по делам Царства Польского о представлении сведений о закрытых костелах, kk. 59.


re zawierają równie ciekawe materiały. W pierwszej z nich znajdują się materiały pochodzące z przełomu lat 60 i 70. XIX w., gdy zgodnie z ukazem Kolegium Duchownego w Petersburgu o porządku przechowywania ksiąg i dokumentów w już skasowanych i w przeznaczonych do kasaty kościołach i klasztorach władze diecezjalne sporządziły dokładne spisy zlikwidowanych do tego czasu klasztorów7. Spisy te zawierały dokładną informację o podstawie prawnej kasaty danego kościoła lub klasztoru oraz losie ksiąg metrykalnych i innych dokumentów, które były przechowywane przy świątyniach przekazanych prawosławnym. Z tego samego okresu po-chodzi również druga teczka, która zawiera informacje na temat skasowanych klasztorów na terenie diecezji kamienieckiej, poczynając od 1830 r.8

W trakcie kwerendy jednym z celów badawczych było dotarcie do jak najszerszej informacji na temat zakonników i ich losów po 1863 r. na terenie diecezji kamienieckiej i łucko-żytomierskiej. Dlatego też większość wypożyczonych jednostek archiwalnych dotyczyła tej tematyki. Mate-riały te zostały pogrupowane tematycznie i przedstawione w tabeli 1.

Tabela 1. Wybrane archiwalia na temat zakonników zamieszkałych na terenie diecezjikamienieckiej i łucko-żytomierskiej w drugiej połowie XIX w. przechowywane w ДАЖО

Zawartość Sygnatura (data)

ukazy, raporty i korespondencjawizytatora klasztorów

f. 90, op. 1, spr. 108 (1855 r.); spr. 118 (1858 r.); spr. 121 (1859 r.); spr. 140 (1864 r.); spr. 158 (1868 r.); spr. 191 (1882 r.)

teczki osobowe i podania kandydatów wstępujących do klasztorów

f. 178, op. 7, spr. 1197, 1218, 1242 (1853 r.); spr. 1287, 1358, 1376, 1384, 1394, 1420 (1854 r.); spr. 1468, 1527 (1855 r.); spr. 1619, 1685 (1856 r.); spr. 1821 (1857 r.); spr. 1991, 1994 (1858 r.); spr. 2075, 2107 (1860 r.); spr. 2174 (1861 r.); spr. 2396 (1862 r.); op. 9, spr. 82 (1877–1892); spr. 148, 154 (1878–1896); op. 12, spr. 107 (1885–1896)

skład osobowy klasztorów(ogólnie, statystyka)

f. 90, op. 1, spr. 22 (1844–1851);f. 178, op. 7, spr. 2583 (1866 r.), 2989 (1868 r., dotyczy diecezji kamienieckiej); op. 10, spr. 75 (1883 r.)

urzędowe (formularne)spisy duchowieństwa zakonnego

f. 90, op. 1, spr. 137 (1862 r., dotyczy klasztorów kapucynów); spr. 183 (1876 r.);f. 178, op. 2, spr. 1069 (1844–1851, dotyczy pijarów); op. 7, spr. 2425 (1864 r.);spr. 2487 (1865 r., dotyczy klasztoru franciszkanów w Międzyrzeczu Ostrogskim);spr. 3351 (1869 r.)

nominacje i zmiany wśród zakonnikówf. 178, op. 1, spr. 27; op. 7, spr. 2703 (1868 r., nominacja przełożonego reformatów w Dederkałach); op. 9, spr. 159 (1878 r., dotyczy klasztoru bernardynów w Zasławiu)

przeniesienie zakonników z klasztorów nieetatowych do etatowych

f. 178, op. 7, spr. 1271 (1854 r.); spr. 1367 (1854–1856, dotyczy klasztorówkarmelitów w Berdyczowie i Kamieńcu Podolskim); spr. 1688 (1856 r.)

sprawy dotyczące utrzymania zakonników i klasztorów

f. 178, op. 7, spr. 2601 (1867 r.); spr. 3395 (1870 r.); spr. 3877 (1874–1875)

włączenie nieetatowych klasztorówkarmelitów bosych w Berdyczowiei Kamieńcu Podolskim do etatowychi otwarcie w nich nowicjatu

f. 178, op. 7, spr. 1580 (1856–1864)

7 Ibidem, op. 7, spr. 2524, Дело по указу Коллегии о порядке хранения всех книг и документов принадлежащих закрытым и зарываемым монастырям и костелам, kk. 34.

8 Ibidem, spr. 2979, Дело о доставлении Епар. Епископу ведомости об упраздненных с 1830 года по Каменецкой епархии монастырях.


Tabe

la 2

. Akt

a ka

sacy

jne

wyb

rany

ch m

ęski

ch k

lasz

toró

w z

Pod

ola,

Woł

ynia

i Ki

jow

szcz

yzny

zlik

wid

owan

ych

w d

rugi

ej p

ołow

ie X

IX w

. prz

echo

wyw

ane

w Д

АЖ

О

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nDa

ta ka

saty

Sygn

atur

aZa

war

tość

(wyb

rana

)Nu

mer

kart

yfo

ndop

issp

raw

a

1D

ubno

bern

ardy

ni18

5417

87

1295

ukaz

kas

acyj

ny K

oleg

ium

Duc

how

nego

w P

eter

sbur

gu z

11

I 185

4 r.

k. 1

, 6

losy

zak

onni

ków

ze

skas

owan

ego

klas

ztor

uk.

2–

4

wyk

az sp

rzęt

ów k

lasz

toru

, któ

re p

rzek

azan

o do

kla

szto

ru w

Zas

ław

iu, 1

1 VI

II 18

55 r.

(w ty

m ró

wni

eż b

iblio

tekę

)k.

75

i n.

wyk

az sp

rzęt

ów k

ości

oła

bern

ardy

ński

ego,

któ

re p

rzek

azan

o do

fary

w D

ubni

e i d

o in

nych

kośc

iołó

w p

arafi

alny

chk.

110

–11

3

akt p

rzek

azan

ia m

ająt

ku sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

zarz

ądow

i mia

sta

Dub

na, 6

IX 1

856

r.k.

133

–13

4, 1

39

jw.,

11 I

1857

r., w

tym

opi

s fol

war

ku k

lasz

torn

ego

Hor

bacz

yna

k. 1

64–

167

doku

men

tacj

a zw

iąza

na z

e sp

orem

mię

dzy

kato

likam

i i p

raw

osła

wny

mi o

bud

ynek

„Bro

war

”k.

217

i n.

2Łu

ckbe

rnar

dyni

1853

901

94uk

az o

kas

acie

kla

szto

ru i

prze

nies

ieni

u za

konn

ików

do

inny

ch k

onw

entó

wk.

1–

3

kore

spon

denc

ja w

spra

wie

losó

w z

akon

nikó

w

3Lu

bar

dom

inik

anie

1864

178

724

18

ukaz

kas

acyj

ny i

doku

men

tacj

a zw

iąza

na z

jego

wpr

owad

zeni

em w

życ

iek.

1–

17

rapo

rt w

izyt

ator

a kl

aszt

oru

w sp

raw

ie te

go k

lasz

toru

, jeg

o m

ająt

ku i

zako

nnik

ów, 8

VII

1864

r.k.

22,

36

opis

skas

owan

ego

klas

ztor

u, 6

VI 1

864

r.k.

24–

28, 3

5

wyp

is z

wiz

ytac

ji z

1839

r. o

kap

itała

ch i

sum

ach

przy

nale

żący

ch d

o kl

aszt

oru

k. 5

6–57

akt o

prz

yjęc

iu d

o sk

arbu

pań

stw

a zi

emi n

ależ

ącej

do

kośc

ioła

pod

omin

ikań

skie

go,

12 V

187

2 r.

k. 1

46, 1

49

plan

rozg

rani

czen

ia b

udyn

ków

, sad

yby

i zie

mi p

o sk

asow

anym

kla

szto

rze

w L

ubar

ze,

19 IX

189

3 r.

k. 1

75, 1

78

4La

chow

cedo

min

ikan

ie18

6817

87

3193

opis

wyp

osaż

enia

i m

ająt

ku sk

asow

aneg

o ko

ścio

ła p

rzek

azan

ego

w ro

zpor

ządz

enie

rzym

skok

atol

icki

ego

duch

owie

ństw

a, 1

6 VI

186

9 r.

k. 3

8–41

, 45–

47

opis

rzec

zy k

ości

elny

ch p

rzek

azan

ych

do k

ości

oła

w Ja

mpo

lu, 2

7 XI

186

9 r.

k. 7

3

jw. d

o ko

ścio

ła re

form

atów

w D

eder

kała

ch, 2

7 XI

186

9 r.

k. 7

6

jw.

do k

ości

oła

w K

unie

, 27

XI 1

869

r.k.

77–

78

dokł

adny

opi

s litu

rgic

znyc

h i i

nnyc

h ko

ście

lnyc

h rz

eczy

prz

ekaz

anyc

h do

różn

ych

kośc

iołó

w

diec

ezja

lnyc

h, 2

7 XI

186

9 r.

k. 8

1–82

, 85–

86


Tabe

la 3

. Wyk

az a

rchi

wal

iów

opr

acow

anyc

h po

dcza

s kw

eren

dy u

zupe

łnia

jące

j w Д

АЖ

О

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł

Na podstawieinwentarza

Na podstawieautopsji

Sumariuszsporządzony/

planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

1og

ólne

ogól

ne18

321,

Woł

yńsk

i Duc

how

ny

Kons

ysto

rz7

1100

(183

2)

O ka

saci

e 16

kla

szto

rów

rzym

skok

atol

icki

ch

na te

reni

e gu

bern

i woł

yńsk

iej (

prze

kaza

niu

praw

osła

wny

m)

+–

nie/

nie

nie

2og

ólne

ogól

ne18

321

711

05 (1

832)

O sk

asow

anyc

h kl

aszt

orac

h rz

ymsk

okat

olic

kich

na

Woł

yniu

i pr

opoz

ycji

otw

arci

a 2

lub

3 po

wia

tow

ych

szkó

ł

+–

nie/

nie

nie

3og

ólne

ogól

ne18

321

711

17 (1

832)

O ze

bran

iu in

form

acji

o kl

aszt

orac

h rz

ymsk

okat

olic

-

kich

na

Woł

yniu

+–

nie/

nie

nie

4og

ólne

ogól

ne18

3426

3, W

ołyń

ski

Gube

rnia

lny

Mie

rnic

zy1

955

W sp

raw

ie p

omoc

y po

rucz

niko

wi Ż

ebro

wsk

iem

u

spor

ządz

enia

pla

nów

skas

owan

ych

klas

ztor

ów+

–ni

e/ni

eni

e

5og

ólne

ogól

ne18

361

897

4 (1

836)

O ka

saci

e kl

aszt

orów

rzym

skok

atol

icki

ch m

.in.

w C

zart

oryj

sku,

Koz

inie

, Szu

msk

u, D

rużk

opol

u et

c.+

–ni

e/ni

eni

e

6og

ólne

ogól

ne18

3717

, Woł

yńsk

a Iz

ba S

ądu

Cyw

ilneg

o4

431

O su

mac

h fu

ndus

zow

ych

zabe

zpie

czon

ych

na k

ahal

e

ostr

ogsk

im+

–ni

e/ni

eni

e

7og

ólne

ogól

ne18

381

814

41 (1

838)

O ka

saci

e rz

ymsk

okat

olic

kich

kla

szto

rów

+–

nie/

nie

nie

8og

ólne

ogól

ne18

391

816

66 (1

839)

Spis

koś

cioł

ów i

kapl

ic p

rzek

azan

ych

praw

osła

wny

m+

–ni

e/ni

eni

e

9og

ólne

ogól

ne18

401

995

0 (1

840)

Spra

wa

prze

kaza

nia

maj

ątkó

w sk

asow

anyc

h

klas

ztor

ów rz

ymsk

okat

olic

kich

dla

pra

wos

ław

nych

klas

ztor

ów

+–

nie/

nie

nie

10og

ólne

ogól

ne18

421

926

4 (1

842)

W sp

raw

ie o

kreś

leni

a ja

kie

klas

ztor

y rz

ymsk

okat

o-

licki

e w

epa

rchi

i Woł

yńsk

iej s

twar

zają

naj

wię

ksze

zagr

ożen

ie d

la C

erkw

i pra

wos

ław

nej

+–

nie/

nie

nie

11og

ólne

ogól

ne18

421

916

27 (1

842)

O su

mac

h pr

zezn

aczo

nych

ze S

karb

u Pa

ństw

a na

prze

kszt

ałce

nie w

pra

wos

ław

ne ce

rkw

ie: a

) kar

mel

itów

trze

wicz

kow

ych

w H

orod

nicy

, b) d

omin

ikan

ów

w K

ozin

ie, c

) aug

ustia

nów

-ere

mitó

w w

Rad

ziech

owie

,

d) fr

ancis

zkan

ów w

Krz

emie

ńcu,

e) fr

ancis

zkan

ów

w S

zum

sku,

i f) d

omin

ikan

ów w

Cza

rtor

yjsk

u

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

12Łu

ckog

ólne

1870

60, W

ołyń

ska

Gube

rnia

lna

Kreś

larn

ia1

570

O sp

orzą

dzen

iu p

lanó

w b

udyn

ków

skas

owan

ych

klas

ztor

ów rz

ymsk

okat

olic

kich

i ko

ścio

ła

orm

iańs

kieg

o

++

nie/

nie

nie

13Ra

dzie

chów

augu

stia

nie-

-ere

mic

i18

321

711

03 (1

832)

O re

mon

cie

i dos

toso

wan

iu b

yłeg

o ko

ścio

ła

zam

ieni

oneg

o na

cerk

iew

+–

nie/

nie

nie

14Ra

dzie

chów

au

gust

iani

e-

-ere

mic

i18

391

890

0 (1

839)

O bu

dynk

ach

pokl

aszt

orny

ch+

–ni

e/ni

eni

e

15og

ólne

bazy

liani

e17

9726

31

6O

spor

ządz

eniu

pla

nów

kla

szto

rów

uni

ckic

h

na W

ołyn

iu+

–ni

e/ni

eni

e

16og

ólne

bazy

liani

e17

9826

31

11Te

ż+

–ni

e/ni

eni

e

17og

ólne

bazy

liani

e18

38–

1851

172

9O

fund

usza

ch n

ależ

ącyc

h do

był

ych

klas

ztor

ów

unic

kich

+–

nie/

nie

nie

18og

ólne

bazy

liani

e18

39–

1844

172

4O

sum

ach

skas

owan

ych

klas

ztor

ów u

nick

ich

+–

nie/

nie

nie

19og

ólne

bazy

liani

e18

441

7265

O pe

nsji

dla

arch

iman

dryt

y Bu

czyń

skie

go

ze sk

asow

anyc

h kl

aszt

orów

+–

nie/

nie

nie

20og

ólne

bazy

liani

e18

441

7214

4O

pien

iądz

ach

prze

kazy

wan

ych

skas

owan

ym

klas

ztor

om+

–ni

e/ni

eni

e

21og

ólne

bazy

liani

e18

501

7215

9O

dost

arcz

eniu

info

rmac

ji o

skas

owan

ych

klas

ztor

ach

unic

kich

na

Woł

yniu

+–

nie/

nie

nie

22og

ólne

bazy

liani

e18

57–

1860

172

170,

172

,

174–

175,

177

O w

ysła

niu

do K

onsy

stor

za W

ołyń

skie

go in

form

acji

o su

mac

h na

leżą

cych

do

skas

owan

ych

klas

ztor

ów

unic

kich

za la

ta 1

857–

1860

+–

nie/

nie

nie

23og

ólne

bazy

liani

e18

591

7216

0

O ka

pita

łach

skas

owan

ych

klas

ztor

ów b

yłeg

o

Unic

kieg

o Ko

nsys

torz

a Łu

ckie

go p

ozos

tały

ch

po śm

ierc

i G. B

ogda

ński

ego

+–

nie/

nie

nie

24og

ólne

bazy

liani

e18

661

1789

7 (1

866)

O do

star

czen

iu w

iado

moś

ci o

daw

nych

świą

tyni

ach,

ikon

ach

i kla

szto

rach

, któ

re n

iegd

yś zo

stał

y pr

zeję

te

od p

raw

osła

wny

ch p

rzez

uni

tów

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

25Ba

rba

zylia

nie

1839

–18

461

72

19, 3

2, 4

7–49

,

51, 1

09, 1

18,

121,

145

Doty

czy

spra

w m

ająt

kow

ych

i fun

dusz

y +

–ni

e/ni

eni

e

26Bi

ałys

tok

bazy

liani

e18

36,

1839

–18

781

727,

12,

17,

23,

78–

79, 8

1Do

tycz

y sp

raw

maj

ątko

wyc

h i f

undu

szy

+–

nie/

nie

nie

27Bi

ałys

tok

bazy

liani

e18

37–

1842

174

405

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

28D

erm

ańba

zylia

nie

1843

172

54Do

tycz

y sp

raw

maj

ątko

wyc

h i f

undu

szy

+–

nie/

nie

nie

29D

oroh

obuż

bazy

liani

e18

341

785

7 (1

834)

O pr

zeję

cie

prze

z pra

wos

ław

nych

kla

szto

ru+

–ni

e/ni

eni

e

30D

oroh

obuż

bazy

liani

e18

36, 1

844

172

7, 8

4Do

tycz

y sp

raw

maj

ątko

wyc

h i f

undu

szy

+–

nie/

nie

nie

31D

ubno

bazy

liani

e18

3126

31

837

W sp

raw

ie ro

zgra

nicz

enia

pos

iadł

ości

obu

klas

ztor

ów+

–ni

e/ni

eni

e

32D

ubno

bazy

liani

e18

44–

1848

172

68O

sum

ach

nale

żący

ch d

o by

łego

kla

szto

ru+

–ni

e/ni

eni

e

33H

oszc

zaba

zylia

nie

1836

, 183

9,

1844

172

7, 1

8, 8

2, 1

16,

126,

138

O su

mac

h na

leżą

cych

do

byłe

go k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

34H

umań

bazy

liani

e18

40–

1856

172

21, 4

0, 1

00,

104–

105,

107

O su

mac

h na

leżą

cych

do

byłe

go k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

35Kr

zem

ieni

ecba

zylia

nie

1839

–18

521

72

14, 3

7, 4

1, 5

3,

83, 8

5, 8

7–93

,

114,

120

, 137

,

146–

147

O su

mac

h na

leżą

cych

do

byłe

go k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

36Kr

zem

ieni

ecba

zylia

nie

1847

–18

5217

426

56Sp

raw

a są

dow

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

37Li

sian

kaba

zylia

nie

1844

172

97, 1

02, 1

06O

sum

ach

nale

żący

ch d

o by

łego

kla

szto

ru+

–ni

e/ni

eni

e

38Lu

bar

bazy

liani

e18

371

812

44 (1

837)

W sp

raw

ie p

ozos

taw

ieni

a ty

ch k

lasz

toró

w z

pow

odu

przy

nale

żnoś

ci d

o ni

ch d

użej

iloś

ci p

arafi

an u

nitó

w+

–ni

e/ni

eni

e

39Lu

bar

bazy

liani

e18

401

915

40 (1

840)

O pr

zeka

zani

e pr

zyłą

czon

emu

na p

raw

osła

wie

klas

ztor

owi c

erkw

i św

. Grz

egor

za+

–ni

e/ni

eni

e

40Lu

bar

bazy

liani

e18

421

916

18д

O pr

zeka

zani

e do

Ska

rbu

Pańs

twa

maj

ątku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

41Lu

bar

bazy

liani

e18

431

1014

73 (1

843)

O m

iano

wan

iu p

rzeł

ożon

ych

zjed

nocz

onyc

h

z pr

awos

ław

iem

kla

szto

rów

i pe

nsji

dla

nich

w za

mia

n ut

raco

nych

doc

hodó

w

+–

nie/

nie

nie

42Łu

ckba

zylia

nie

1832

17

1054

(183

2)O

zaję

ciu

budy

nków

kla

szto

rnyc

h pr

zez

praw

osła

wny

ch+

–ni

e/ni

eni

e

43Łu

ckba

zylia

nie

1834

, 183

8,

1841

–18

48,

1850

172

3, 1

0, 5

0, 6

3,

70, 7

2–74

,

123–

124,

161

O su

mac

h na

leżą

cych

do

byłe

go k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

44M

iele

cba

zylia

nie

1842

19

1618

кO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

45M

iele

cba

zylia

nie

1843

110

1473

(184

3)

O m

iano

wan

iu p

rzeł

ożon

ych

zjed

nocz

onyc

h

z pr

awos

ław

iem

kla

szto

rów

i pe

nsji

dla

nich

w za

mia

n ut

raco

nych

doc

hodó

w

+–

nie/

nie

nie

46M

ilcza

bazy

liani

e18

40–

1879

172

24, 8

0, 1

10Do

tycz

y sp

raw

maj

ątko

wyc

h i f

undu

szy

+–

nie/

nie

nie

47N

iski

enic

zeba

zylia

nie

1832

174

25Sp

raw

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

48O

wru

czba

zylia

nie

1832

263

185

8O

doch

odac

h z

maj

ątku

ow

rucz

skie

go d

la k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

49O

wru

czba

zylia

nie

1833

, 184

0

22, W

ołyń

ska

Likw

idac

yjna

Kom

isja

do sp

raw

Kas

acji

Dług

ów

Skon

fisko

wan

ych

Maj

ątkó

w

137

, 295

Opis

anie

maj

ątku

kla

szto

rneg

o zn

ajdu

jące

go si

ę

w g

uber

niac

h W

ołyń

skie

j i M

ohyl

owsk

iej

(spr

awa

maj

ątku

)

+–

nie/

nie

nie

50Po

czaj

ówba

zylia

nie

1833

17

878

(183

3)O

ukry

ciu

pien

iędz

y pr

zez b

azyl

ianó

w+

–ni

e/ni

eni

e

51Po

ddęb

ceba

zylia

nie

1841

,

1844

–18

781

72

31, 6

6, 7

5–77

,

113,

125

,

127–

136,

143

Doty

czy

spra

w m

ająt

kow

ych

i fun

dusz

y+

–ni

e/ni

eni

e

52St

rakł

ówba

zylia

nie

1842

–18

791

7242

–43

, 45

Doty

czy

spra

w m

ająt

kow

ych

i fun

dusz

y+

–ni

e/ni

eni

e

53Tr

yhor

yba

zylia

nie

1837

18

1244

(183

7)W

spra

wie

poz

osta

wie

nia

tych

kla

szto

rów

z po

wod

u

przy

nale

żnoś

ci d

o ni

ch d

użej

iloś

ci p

arafi

an u

nitó

w+

–ni

e/ni

eni

e


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

54Tr

yhor

yba

zylia

nie

1841

,

1843

–18

561

7228

, 141

–14

2Do

tycz

y sp

raw

maj

ątko

wyc

h i f

undu

szy

+–

nie/

nie

nie

55Tr

yhor

yba

zylia

nie

1842

19

1618

вO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

56Tr

yhor

yba

zylia

nie

1843

110

1473

(184

3)

O m

iano

wan

iu p

rzeł

ożon

ych

zjed

nocz

onyc

h

z pr

awos

ław

iem

kla

szto

rów

i pe

nsji

dla

nich

w za

mia

n ut

raco

nych

doc

hodó

w

+–

nie/

nie

nie

57W

erch

yba

zylia

nie

1841

–18

441

7230

Doty

czy

spra

w m

ająt

kow

ych

i fun

dusz

y+

–ni

e/ni

eni

e

58W

łodz

imie

rz

Woł

yńsk

iba

zylia

nie

1837

18

1259

(183

7)Zd

awcz

y op

is k

lasz

toru

i fu

ndus

zy+

–ni

e/ni

eni

e

59W

łodz

imie

rz

Woł

yńsk

iba

zylia

nie

1837

174

358

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

60W

łodz

imie

rz

Woł

yńsk

iba

zylia

nie

1841

–18

431

7233

–34

, 52,

140

Doty

czy

spra

w m

ająt

kow

ych

i fun

dusz

y+

–ni

e/ni

eni

e

61W

łodz

imie

rz

Woł

yńsk

iba

zylia

nie

1842

19

1618

жO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

62W

łodz

imie

rz

Woł

yńsk

iba

zylia

nie

1843

174

928

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

63Za

hajc

eba

zylia

nie

1841

19

2080

(184

1)O

ziem

i nal

eżąc

ej d

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

64Za

hajc

eba

zylia

nie

1842

19

1618

зO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

65Za

horó

wba

zylia

nie

1842

19

1618

иO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

66Zi

mne

bazy

liani

e18

3217

425

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

67Ży

dycz

ynba

zylia

nie

1835

, 184

2,

1844

172

5, 4

4, 8

6, 1

39O

sum

ach

przy

nale

żący

ch d

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

68[T

roic

ki

mon

aste

r]ba

zylia

nie

1844

–18

451

7271

O su

mac

h pr

zyna

leżą

cych

do

klas

ztor

u+

–ni

e/ni

eni

e


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

69?

bazy

liani

e18

3222

114

–15

Spra

wy

maj

ątko

we

(spo

ry i

skar

gi)

+–

nie/

nie

nie

70?

bazy

liani

e18

331

787

7 (1

833)

O pr

zeka

zani

u pr

awos

ław

nym

6 k

lasz

toró

w

bazy

liańs

kich

na

Woł

yniu

+–

nie/

nie

nie

71Ko

rzec

bazy

liank

i18

381

7211

O su

mac

h pr

zyna

leżą

cych

do

klas

ztor

u+

–ni

e/ni

eni

e

72Ko

rzec

bazy

liank

i18

421

916

18г

O pr

zeka

zani

e do

Ska

rbu

Pańs

twa

maj

ątku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

73Ko

rzec

bazy

liank

i18

45–

1846

263

115

70O

skon

fisko

wan

ej zi

emi k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

74Po

łonn

eba

zylia

nki

1842

19

1618

еO

prze

kaza

nie

do S

karb

u Pa

ństw

a m

ająt

ku

fund

uszo

weg

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

75Po

łonn

eba

zylia

nki

1843

172

55–

62O

sum

ach

przy

nale

żący

ch d

o kl

aszt

oru

+–

nie/

nie

nie

76D

ubno

bern

ardy

ni18

3126

31

837

W sp

raw

ie ro

zgra

nicz

enia

pos

iadł

ości

obu

klas

ztor

ów+

–ni

e/ni

eni

e

77D

ubno

bern

ardy

ni18

41–

1842

174

734

O su

mac

h fu

ndus

zow

ych

zabe

zpie

czon

ych

na k

ahal

e

dubi

eńsk

im+

–ni

e/ni

eni

e

78Łu

ckbe

rnar

dyni

1850

113

314

(185

0), 4

01

(185

0)

Spra

wy

losó

w k

ości

oła

pobe

rnar

dyńs

kieg

o w

Łuc

ku

zam

ieni

oneg

o na

cerk

iew

+–

nie/

nie

nie

79Łu

ckbe

rnar

dyni

1890

601

1583

O sp

orzą

dzen

iu p

lanó

w k

war

tałó

w p

rzyl

egaj

ącyc

h

do sa

dyby

kla

szto

ru i

sam

ej sa

dyby

kla

szto

rnej

+–

nie/

nie

nie

80So

kal

bern

ardy

ni18

4817

426

91Sp

raw

a o

zapi

sie

w te

stam

enci

e 70

00 zł

.

dla

klas

ztor

u+

–ni

e/ni

eni

e

81W

arko

wic

zebe

rnar

dyni

1866

117

884

(186

6)O

rem

onci

e ce

rkw

i i z

budo

wan

iu b

udyn

ków

z m

ater

iałó

w p

o bu

dynk

ach

klas

ztor

nych

+–

nie/

nie

nie

82Za

sław

bern

ardy

ni18

72–

1875

601

797

O sp

orzą

dzen

iu p

lanó

w si

anok

osu

przy

nale

żące

go

do k

lasz

toru

+–

nie/

nie

nie

83?

bern

ardy

ni18

1626

31

350

O je

zior

ze b

erna

rdyń

skim

i je

go k

anał

ach

+–

nie/

nie

nie

84?

bern

ardy

ni18

381

814

90 (1

838)

O pr

zeka

zani

u pr

awos

ław

nym

kla

szto

ru+

–ni

e/ni

eni

e

85Łu

ckbo

nifr

atrz

y18

32, 1

833

221

11, 1

05Sp

raw

y m

ająt

kow

e (s

pory

i sk

argi

)+

–ni

e/ni

eni

e

86Łu

ckbo

nifr

atrz

y18

36, 1

837

174

352,

383

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

87og

ólne

dom

inik

anie

1834

221

124

Też (

pow

ództ

wo

Wile

ński

ej d

iece

zji o

pro

cent

a z

sum

nale

żący

ch k

lasz

toro

m)

+–

nie/

nie

nie

88og

ólne

dom

inik

anie

1840

221

304

Spra

wy

maj

ątko

we

(spo

ry)

+–

nie/

nie

nie

89Cz

arto

ryjs

kdo

min

ikan

ie18

431

1020

05–

2008

(184

3)

Spra

wy

zwią

zane

z pr

zebu

dow

ą i r

emon

tem

podo

min

ikań

skie

go k

ości

oła

prze

kaza

nego

na ce

rkie

w

+–

nie/

nie

nie

90Cz

arto

ryjs

kdo

min

ikan

ie18

4817

410

85Sp

raw

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

91Ko

zin

dom

inik

anie

1832

17

1102

(183

2)O

rem

onci

e i d

osto

sow

aniu

był

ego

kośc

ioła

zam

ieni

oneg

o na

cerk

iew

+–

nie/

nie

nie

92Ko

zin

dom

inik

anie

1838

18

701

(183

8)O

prze

kaza

niu

kośc

ioła

na

cerk

iew

pra

wos

ław

ną+

–ni

e/ni

eni

e

93La

chow

cedo

min

ikan

ie18

3422

112

9Sp

raw

y m

ająt

kow

e+

–ni

e/ni

eni

e

94La

chow

cedo

min

ikan

ie18

681

1811

51 (1

868)

O sk

asow

aniu

koś

cioł

a i p

rzek

azan

iu g

o

praw

osła

wny

m+

–ni

e/ni

eni

e

95Lu

bar

dom

inik

anie

1889

–18

98

119,

Woł

yńsk

iego

Gube

rnia

lneg

o Ko

mite

tu

Rozp

orzą

dzaj

ąceg

o

1

дод.

147

O pr

zeka

zani

u bu

dynk

ów i

sady

by sk

asow

aneg

o

klas

ztor

u na

pra

wos

ław

ny że

ński

kla

szto

r+

–ni

e/ni

eni

e

96Lu

bar

dom

inik

anie

1918

171

22

Star

anie

o z

wro

t czę

ści s

krzy

dła

podo

min

ikań

skie

go

klas

ztor

u pr

zeka

zane

go n

a pr

awos

ław

ny k

lasz

tor

żeńs

ki

+–

nie/

nie

nie

97Łu

ckdo

min

ikan

ie18

38–

1839

221

254,

280

Spra

wy

maj

ątko

we

(spo

ry)

+–

nie/

nie

nie

98Łu

ckdo

min

ikan

ie18

41, 1

842

174

743,

817

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

99O

wru

czdo

min

ikan

ie18

34, 1

836

221

142,

178

O m

ająt

ku sk

onfis

kow

anym

kla

szto

row

i+

–ni

e/ni

eni

e

100

Star

y

Kons

tant

ynów

dom

inik

anie

1839

18

1581

(183

9)O

kasa

cie

klas

ztor

u i p

rzek

azan

iu g

o na

sobó

r

praw

osła

wny

+–

nie/

nie

nie

101

Targ

owic

ado

min

ikan

ie19

181

7120

Star

ania

kat

olik

ów o

zw

rot s

kaso

wan

ego

w 1

870

roku

koś

cioł

a po

dom

inik

ańsk

iego

prze

kaza

nego

pra

wos

ław

nym

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

102

Wło

dzim

ierz

Woł

yńsk

ido

min

ikan

ie18

3817

451

0Sp

raw

a są

dow

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

103

Dru

żkop

olfr

anci

szka

nie

1869

118

1182

(186

9)O

przy

jęci

e pr

zez p

raw

osła

wny

ch k

ości

oła

pofr

anci

szka

ński

ego

+–

nie/

nie

nie

104

Krze

mie

niec

fran

cisz

kani

e18

321

710

99 (1

832)

O ka

saci

e i p

rzek

azan

iu k

ości

oła

na ce

rkie

w+

–ni

e/ni

eni

e

105

Krze

mie

niec

fran

cisz

kani

e18

401

914

09 (1

840)

O bi

blio

tece

poz

osta

wio

nej p

o sk

asow

aniu

klas

ztor

ów rz

ymsk

okat

olic

kich

prz

ebyw

ając

ej

pod

nadz

orem

ksi

ędza

Bre

czki

ewic

za p

rzy

cerk

wi

Nik

ołaj

ewsk

iej

+–

nie/

nie

nie

106

Krze

mie

niec

fran

cisz

kani

e18

401

915

90 (1

840)

Opis

dok

umen

tów

kom

itetu

bud

owni

czeg

o

dla

urzą

dzen

ia w

koś

ciel

e ce

rkw

i sob

orne

j+

–ni

e/ni

eni

e

107

Krze

mie

niec

fran

cisz

kani

e18

571

1579

4 (1

857)

Kosz

tory

s na

rem

ont k

ości

oła

pofr

anci

szka

ński

ego

i prz

eksz

tałc

enie

go

na so

bór p

raw

osła

wny

i re

mon

t

dzw

onni

cy

+–

nie/

nie

nie

108

Krze

mie

niec

fran

cisz

kani

e18

60, 1

861

174

2082

, 217

8Sp

raw

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

109

Mię

dzyr

zecz

Ostr

ogsk

ifr

anci

szka

nie

1832

–18

4017

426

29Sp

raw

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

110

Mię

dzyr

zecz

Ostr

ogsk

ifr

anci

szka

nie

1866

117

902

(186

6)O

prze

kaza

niu

praw

osła

wny

m k

ości

oła

i kla

szto

ru

pofr

anci

szka

ński

ego

++

nie/

nie

tak

111

Mię

dzyr

zecz

Ostr

ogsk

ifr

anci

szka

nie

1918

171

64O

dost

arcz

eniu

info

rmac

ji do

Min

iste

rstw

a

o kl

aszt

orny

m b

udyn

ku+

–ni

e/ni

eni

e

112

Szum

skfr

anci

szka

nie

1832

17

1101

(183

2)O

rem

onci

e i d

osto

sow

aniu

był

ego

kośc

ioła

zam

ieni

oneg

o na

cerk

iew

+–

nie/

nie

nie

113

ogól

neje

zuic

i18

28, 1

829

263

173

9, 7

76W

spra

wie

pla

nów

maj

ątkó

w p

ojez

uick

ich

+–

nie/

nie

nie

114

ogól

neje

zuic

i18

70–

1871

601

600

O pr

zeka

zani

u po

jezu

icki

ego

maj

ątku

Igna

tpol

hr. B

ierż

yńsk

iem

u+

–ni

e/ni

eni

e

115

Gube

rnia

Woł

yńsk

aje

zuic

i18

0326

31

87O

spor

ządz

eniu

pla

nów

poj

ezui

ckic

h m

ająt

ków

na W

ołyn

iu+

–ni

e/ni

eni

e


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

116

Też

jezu

ici

1804

, 180

6,

1828

263

110

2–10

3, 1

72,

742

O sp

orzą

dzen

iu p

lanó

w p

ojez

uick

ich

maj

ątkó

w

na W

ołyn

iu+

–ni

e/ni

eni

e

117

Żyto

mie

rzje

zuic

i18

381

832

4 (1

838)

O ur

ządz

eniu

w b

yłym

koś

ciel

e po

jezu

icki

m ce

rkw

i

praw

osła

wne

j+

–ni

e/ni

eni

e

118

Żyto

mie

rzje

zuic

i18

501

1310

81 (1

850)

O sp

rzed

anie

na

licyt

acji

budy

nków

był

ego

klas

ztor

u

poje

zuic

kieg

o+

–ni

e/ni

eni

e

119

?je

zuic

i18

02–

1805

263

171

Spra

wy

dzia

łow

e do

tycz

ące

poje

zuic

kieg

o m

ająt

ku

we

wsi

Baz

ar+

–ni

e/ni

eni

e

120

?je

zuic

i18

0326

31

88Dz

ienn

ik te

reno

wy

maj

ątku

poj

ezui

ckie

go w

e w

si

Piat

yhor

y po

w. R

ówno

+–

nie/

nie

nie

121

?je

zuic

i18

0426

31

124

Też p

owia

tu łu

ckie

go m

ająt

ku p

ojez

uick

iego

częś

ci

wsi

Cze

rczy

ce i

Kucz

kars

ach

+–

nie/

nie

nie

122

Ostr

ógka

pucy

ni18

37–

1844

174

359

Spra

wa

doty

cząc

a m

ająt

ku k

lasz

torn

ego

+–

nie/

nie

nie

123

Star

y

Kons

tant

ynów

kapu

cyni

1898

119

1

дод.

203

O do

stos

owan

iu b

udyn

ku sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

dla

rozm

iesz

czen

ia k

omen

dy w

ojsk

owej

,

zgro

mad

zeni

a sz

lach

ecki

ego,

kan

cela

rii

pow

iato

wyc

h, są

dów

i w

ięzi

enia

+–

nie/

nie

nie

124

Uści

ług

kapu

cyni

1837

18

1252

(183

7)W

spra

wie

maj

ątku

po

kasa

cie

klas

ztor

u

i prz

ekaz

aniu

go

praw

osła

wny

m+

–ni

e/ni

eni

e

125

Wiś

niow

iec

karm

elic

i bos

i18

321

711

04, 1

104a

(183

2)

O re

mon

cie

i dos

toso

wan

iu b

yłeg

o ko

ścio

ła

zam

ieni

oneg

o na

cerk

iew

(cz.

1 i

2)+

–ni

e/ni

eni

e

126

Dor

ohos

taje

karm

elic

i

trze

wic

zkow

i18

381

814

45 (1

838)

O pr

zeka

zani

u bu

dynk

ów sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

praw

osła

wny

m+

–ni

e/ni

eni

e

127

Hor

odys

zcze

karm

elic

i

trze

wic

zkow

i18

391

815

79 (1

839)

O sk

asow

aniu

koś

cioł

a+

–ni

e/ni

eni

e

128

Hor

odys

zcze

karm

elic

i

trze

wic

zkow

i19

181

7121

Star

anie

o z

wro

t koś

cioł

a po

karm

elita

ński

ego

prze

kaza

nego

w 1

834

roku

pra

wos

ław

nem

u

klas

ztor

owi ż

eńsk

iem

u

+–

nie/

nie

nie


Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

cz

asow

y

Sygn

atur

a

Tytu

ł




planowany

Planowanaedycja

fond

(num

er i n

azw

a)op

issp

raw

a(d

ata)

129

Uszo

mie

rzka

rmel

ici

trze

wic

zkow

i18

411

921

26 (1

841)

O pr

zyw

łasz

czen

iu p

rzez

kar

mel

itów

ziem

i nal

eżąc

ej

do m

iejs

cow

ej ce

rkw

i+

–ni

e/ni

eni

e

130

Dub

noka

rmel

itank

i18

4117

473

4, 7

42O

sum

ach

fund

uszo

wyc

h za

bezp

iecz

onyc

h na

kah

ale

dubi

eńsk

im+

–ni

e/ni

eni

e

131

Dub

noka

rmel

itank

i18

64–

1865

601

209

O op

isan

iu zi

emi p

rzyn

ależ

ącej

do

klas

ztor

u+

–ni

e/ni

eni

e

132

Zasł

awm

isjo

narz

e18

431

1012

3 (1

843)

O pr

zeka

zani

e ko

ścio

ła m

isjo

narz

y na

cerk

iew

praw

osła

wną

(pla

n pr

zebu

dow

y je

st)

++

nie/

nie

nie

133

Dąbr

owic

api

jarz

y18

33, 1

836,

1842

221

39, 1

79, 3

75Sp

raw

y m

ająt

kow

e / l

ikw

idac

ja d

ługó

w k

lasz

toru

/

o ka

pita

łach

pija

rów

+–

nie/

nie

nie

134

Ded

erka

łyre

form

aci

1834

17

723

(183

4)Pr

ośba

kle

ryka

Pio

tra

Zagó

rski

ego

o pr

zejś

cie

na p

raw

osła

wie

+–

nie/

nie

nie

135

Ded

erka

łyre

form

aci

1918

171

55St

aran

ie o

zw

rot b

yłeg

o ko

ścio

ła p

oref

orm

acki

ego

++

nie/

nie

nie

136

Żyto

mie

rzsz

aryt

ki18

3822

125

3Sp

raw

y m

ająt

kow

e (s

pory

)+

–ni

e/ni

eni

e

137

Bere

stec

zko

tryn

itarz

e18

36, 1

860

174

339,

208

0Sp

raw

a do

tycz

ąca

maj

ątku

kla

szto

rneg

o+

–ni

e/ni

eni

e

138

Łuck

tryn

itarz

e18

6960

153

0O

spor

ządz

eniu

pla

nów

mie

jsca

, gdz

ie zn

ajdu

je si

ę

budy

nek

tryn

itarz

y+

–ni

e/ni

eni

e

139

Teofi

lpol

tryn

itarz

e18

661

1711

04 (1

866)

O pr

zeka

zani

e sk

asow

aneg

o kl

aszt

oru

na b

udow

ę

cerk

wi p

raw

osła

wne

j+

–ni

e/ni

eni

e



Sprawozdanie z kwerendy w Rosyjskim Państwowym Archiwum Historycznym w Sankt Petersburgu w dniach 21 VIII–2 IX 2013 r.*

Celem kwerendy było stworzenie częściowego inwentarza materiałów źródłowych do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy, który został opublikowany w niniejszym tomie HM1. Nie-jako przy okazji przeglądania zamawianych materiałów natrafiono na interesujące z punktu widzenia Projektu dokumenty związane z innymi klasztorami. Pochodzą one głównie z akt wi-zytacji biskupich klasztorów (lub kościołów poklasztornych) z trzech diecezji: łuckiej (1802 r.), kamienieckiej (1839 r.), wileńskiej (1856 r.); zestawiono je w tabelach 1–3. Pozostałe zestawio-no w tabeli 4.

Tabela 1. Sygn. 822-12-3, Akta wizytacji diecezji łuckiej – klasztory, 1802, język polski, kk. 617

Lp. Miejscowość Zakon Numer karty Uwagi

1 Łuck dominikanie 2–12r

2 Włodzimierz dominikanie 13–25v

3 Jałowicze dominikanie 27–30v

4 Niewirków dominikanie 31–43v

5 Targowica dominikanie 44–49r

6 Lubar dominikanie 50–74

7 Stary Konstantynów dominikanie 76–88r

8 Kulczyny dominikanie 90–95v

9 Kamień Koszyrski dominikanie 96–122v

10 Kozin dominikanie 123–125v

11 Lachowce dominikanie 127–131v

12 Owruck dominikanie 133–142r

13 Czartorysk dominikanie 143–161v

14 Iwnica franciszkanie 163–171r

15 Szumsk franciszkanie 173–192r

16 Międzyrzecz Ostrogski franciszkanie 194–201v

17 Drużkopol franciszkanie 202–205r


1 M. SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, Wybrane źródła do dziejów skasowanych klasztorów trynitarzy w zasobie Rosyjskiego Państwowego Archiwum Historycznego w Sankt Petersburgu, „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 221–234.



18 Krzemieniec franciszkanie (?) 206–230v

19 Korzec franciszkanie 232–245r

20 Kustyń bernardyni 247–263v

21 Żytomierz bernardyni 265–273r

22 Warkowicze bernardyni 275–280v

23 Janówka bernardyni 282–285v

24 Cudnów bernardyni 287–292v

25 Łuck bernardyni 294–298v

26 Dubno bernardyni 300–305v

27 Zasław bernardyni 307–317v

28 Kodnia augustianie-eremici 320–328r

29 Radziechów augustianie-eremici 330–339v

30 Łuck bonifratrzy 341–346v

31 Ostróg kapucyni 349–351v

32 Stary Konstantynów kapucyni 352–367r

33 Rozempol (?) kapucyni 369–375r

34 Włodzimierz kapucyni 376–378rWiadomość o prawach na plac klasztorny ww. oo. Kapucynom

służących

35 Wiśniowiec karmelici bosi 381r–390

36 Berdyczów karmelici bosi 392–418r

37 Dorohostaje karmelici 417–420r

38 Łabuń karmelici 421–434v

39 Olewsk karmelici 445–453v

40 Kisielin karmelici 454–456v

41 Annopol karmelici 458–466r

42 Uszomierz karmelici 468–473r

43 Ostróg karmelici 475–478v

44 Horodyszcze karmelici 479–488r

45 Toporyszcze karmelici 491–510r

46 Łuck karmelici 511–517r

47 Berezdów marianie 519–524

48 Międzyrzecz Korecki pijarzy 526–539v

49 Dąbrownica pijarzy 541–557r

50 Derdekały reformaci 559–560v

51 Krzemieniec reformaci 561–564r

52 Beresteczko trynitarze 566–572r

53 Szumbar trynitarze 574–580r

54 Teofilpol trynitarze 581–589r

55 Łuck trynitarze 591–595v

56 Dubno karmelitanki 597–605v

57 Łuck brygidki 606–611v

58 Żytomierz szarytki 612–617v


Tabela 2. Sygn. 822-12-2936, Akta wizytacji diecezji kamienieckiej, gubernia podolska,1839, język polski, kk. 21342


1 Kamieniec Podolski dominikanie 97–245

2 Kamieniec Podolski karmelici bosi 247–299r

3 Kamieniec Podolski trynitarze 301–316v

4 Kamieniec Podolski dominikanki 317–396v

5 Kamieniec Podolski wizytki 398–403v

6 Gródek Podolski szarytki 497–549v

k. 544r–548v – akta wizytacji zawierają opis

pofranciszkańskich kościoła i klasztoru w Gródku

Podolskim, przekazanych szarytkom 16 VII 1838 r.

7 Gródek Podolski franciszkanie 544r–548vopis pofranciszkańskich kościoła i klasztoru w Gródku

Podolskim, przekazanych szarytkom 16 VII 1838 r.

8 Smotrycz dominikanie 592–603vwizyta dawnego kościoła zakonno-parafialnego, od 1832 r. –

parafialnego świeckiego

9 Zbrzyź kapucyni 613–617vwizyta dawnego kościoła zakonno-parafialnego, od 1832 r. –

parafialnego świeckiego

10 Latyczów dominikanie 855–900v wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1831 r. – parafialnego

11 Brahiłów trynitarze 1181–1200v

wizyta wzniesionego w 1837 r. kościoła parafialnego

w Brahiłowie, zawierająca informacje o dawnych kościele

i klasztorze trynitarzy, przekazanych w 1832 r. Kościołowi

greckokatolickiemu

12 Janów bernardyni 1203–1215v

wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1832 r. –

parafialnego; k. 1208r–1213r – wykaz dzieł znajdujących się

w bibliotece klasztornej

13 Tywrów dominikanie 1264–1278v

wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1832 r. –

parafialnego; k. 1273v–1275r – wykaz dzieł znajdujących się

w bibliotece klasztornej (z miejscem i rokiem wydania)

14 Winnica kapucyni 1282–1313rk. 1293r–1303r – wykaz dzieł znajdujących się w bibliotece

klasztornej

15 Kuna kapucyni 1395–1397v wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1832 r. – parafialnego

16 Teplik szarytki 1438–1446v wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1832 r. – parafialnego

17 Kamargród franciszkanie 1633–1642r

18Stara Murachwa

(Morachwa, Morafa)1 dominikanie 1651–1721v

wizyta dawnego kościoła zakonnego, k. 1669r–1672v –

wykaz dzieł znajdujących się w bibliotece klasztornej;

k. 1673r–1676r – wykaz dzieł pochodzących z biblioteki

klasztoru tulczynieckiego

19 Tulczyn dominikanie 1673r–1676r

wykaz dzieł pochodzących z biblioteki klasztoru tulczynieckiego

znajdujących się w bibliotece klasztoru w Starej Murachwie

w 1839 r., zawarty w wizycie kościoła dominikanów w Starej

Murachwie (zob. wyżej, poz. 18)

20 Sołodkowce dominikanie 1987–1998v wizyta dawnego kościoła zakonnego, od 1832 r. – parafialnego

1 O kościele dominikańskim w Murachwie pisze R. AFTANAZY, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rze-czypospolitej [t. 2: Ziemie ruskie Korony], t. 11: Województwo kijowskie oraz uzupełnienia do tomów 1–10, Wrocław 19972, S. 267–268.


Tabela 3. Sygn. 822-12-3068, Akta wizytacji diecezji wileńskiej – klasztory, 1856,język polski, kk. 208


1 Wilno-Antokol trynitarze 1–17v

2 Wilno franciszkanie 18–26r

3 Poporcie dominikanie 27–34v

4 Wilno-Antokolkanonicy regularni

św. Augustyna36–53v

k. 51 – według wizyty z 1820 r. biblioteka klasztorna zawierała

2198 tomów, „lecz dziś już tyle nie znajduje się, bardzo wiele

nie wiadomo gdzie zaginęło”

5 Wilno karmelici 55–64v

6 Grodno franciszkanie 65–72v język rosyjski

7 Raśna marianie 74–80r

8 Wilno bernardyni 81–96r

9 Zaświrz karmelici 98–104v

10 Słonin bernardyni 106–109r

11 Wołożyn bernardyni 112–116v

12 Iwie bernardyni 117–122r

13 Budsław bernardyni 123–129v

14 Ostrowiec dominikanie 130–134v

15 Troki dominikanie 135r–136v

16 Głębokie karmelici bosi 138–141v

17 Grodno brygidki 142–149v

18 Wilno wizytki 150–158r

19 Wilno karmelitanki bose 160–169v

20 Wilno benedyktynki 170–173r

21 Słonin bernardynki 174–179v

22 Wilno bernardynki 180–182v

23 Wilno-Zarzecze bernardynki 183

24 Wilno mariawitki 184–189v

25 Wilno szarytki 190–194v

26 Szczuczyn szarytki 196–199v

27 Białystok szarytki 201–205v

28 Ciechanowiec szarytki 207–208v


Tabe

la 4

. V ar

ia

Lp.

Mie

jscow

ość

Zako

nZa

kres

czas

owy

Sygn

atur

a Ję

zyk

Tytu

ł pol

ski

Num

er ka

rty

Uwag

i

1og

ólne

pija

rzy

1827

821-

152-

131

pols

ki, r

osyj

ski

O dw

óch

pija

rach

, Lw

owic

zu i

Bron

dow

iczu

,

w ra

port

ach

prow

incj

ała

zako

nu p

ijars

kieg

o

Kruk

owsk

iego

od

28 V

I 182

7

1–14

r

2og

ólne

pija

rzy

1827

–18

2882

1-15

2-13

2po

lski

O pr

ofes

ie za

konu

pija

rski

ego

Patr

yku

Pore

mbs

kim

, chc

ącym

dow

ieść

nie

praw

idło

woś

ci

swoi

ch p

rzyr

zecz

eń za

konn

ych,

z 25

VI 1

827

1–58

r

3og

ólne

pija

rzy

1828

–18

3082

1-15

2-13

0 po

lski

, ros

yjsk

i,

łaci

ński

Pism

a pr

owin

cjał

ów i

różn

ych

czło

nków

zako

nu

pija

rów

1–20

r

4Ko

dnia

augu

stia

nie-

erem

ici

1831

822-

12-1

850

pols

kiW

izyt

a kl

aszt

oru

kodn

iańs

kieg

o OO

. Aug

ustia

nów

1–6

5Ko

wno

fran

cisz

kani

e18

41–

1863

821-

125-

2871

rosy

jski

List

a [?

] kap

itałó

w [в

едом

ост

и ка

пит

алов

] sk

asow

aneg

o ko

wie

ński

ego

klas

ztor

u

[fra

ncis

zkan

ów]

1–51

6M

iędz

yrze

cz K

orec

kipi

jarz

y18

3182

2-12

-185

1po

lski

Wiz

yta

klas

ztor

u pi

jaró

w w

Mię

dzyr

zecz

u

Kore

ckim

1–2

7M

ińsk

bene

dykt

ynki

1840

797-

10-2

7475

rosy

jski

O pr

zeka

zani

u gm

achu

miń

skie

go

bene

dykt

yńsk

iego

żeńs

kieg

o kl

aszt

oru

na sz

kołę

dla

mał

olet

nich

córe

k

praw

osła

wne

go d

ucho

wie

ństw

a

1–19

k. 6

–13

v –

opi

s kla

szto

ru

z 28

X 1

832

r.

k s i ą ż k i n a d e s ł a n e

b o o k s r e c e i v e d

Książki nadesłane 533

W tym dziale informujemy o wszystkich książkach nadesłanych. Aby informacja ta była do-stępna także dla badaczy nieznających języka polskiego, ich tytuły podajemy również w tłu-maczeniu angielskim. W miarę potrzeby i możliwości będziemy się starali zamieścić na łamach „Hereditas Monasteriorum” ich recenzje lub, częściej, omówienia (także w postaci krótkich notek, które w wypadku książek polskojęzycznych wydajemy w tłumaczeniu na angielski). Ze względu na dużą liczbę nadesłanych książek tylko niektóre mogły zostać zrecenzowane lub omówione już w bieżącym tomie.

Jeśli nie zaznaczono inaczej, książka pochodzi z daru jej Wydawcy. Wszystkim Wydawcom, któ-rzy zechcieli nadesłać nam książki, serdecznie dziękujemy i zachęcamy do nadsyłania kolej-nych nowości.

Dziękujemy także Autorom i Redaktorom, którzy zechcieli podarować Redakcji swoje publika-cje – fakt ten zaznaczamy na końcu opisu.

Mamy nadzieję, że w przyszłości dział ten stanie się reprezentatywnym przeglądem nowości wydawniczych na temat wkładu zakonników, klasztorów oraz nieruchomości i ruchomości po-klasztornych do dziejów kultury i cywilizacji Polski, Europy i świata.

Zapraszamy wszystkich zainteresowanych do nadsyłania publikacji na adres Redakcji.

***This section lists all the books that have been sent to us. To make this information available also for researchers who do not have command of Polish, all the titles will be additionally provided in English. In “Hereditas Monasteriorum” we will publish – according to the need and within our capacity – their reviews, or, more often, summaries (also in the form of short notices, which – as far as books written in Polish well are concerned – will be offered in English translation). Due to a large number of books received, only some of them could be reviewed or commented upon in the current issue.

Unless stated otherwise, the book has been donated by its Publisher. We would like to express our sincere thanks to all the Publishers who have shared their books with us; at the same time, we encourage them to continue submitting latest publications.

We would also like to thank the Authors and Editors who decided to share their work: we list them at the end of the description.

We hope that in the future this section will become a representative overview of recent pub-lications dealing with the contribution that monastics, monasteries, and their movable and immovable property have brought to the history of Polish, European, and world culture and civilisation.

We would like to encourage all the interested Authors and Entities to send publications to the Editorial Board’s address.

***

Anna ADAMSKA, Paweł KRAS (red.), Kultura pisma w średniowieczu. Znane problemy – nowe metody [Writing Culture in the Middle Ages. Known Problems – New Methods] (Colloquia Mediaevalia Lu-blinensia, 2), Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 284, streszczenia w języku angielskim

Elżbieta Monika ALBINIAK SDP, Działalność opiekuńczo-wychowawcza Zgromadzenia Sióstr Opatrzności Bożej w latach 1857–1905 [The Care and Educational Work of the Congregation of the Sisters of Divine Providence in 1857–1905] (Towarzystwo Naukowe KUL, Źródła i Monogra-

534 Książki nadesłane

fie, Prace z Historii Szkolnictwa w Polsce, 8), Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2004, ss. 352, streszczenia w językach angielskim i ukraińskim

„Annual of Medieval Studies at CEU”, 19, 2013, ss. 284, il.

„Archaeologia Historica Polona”, 21, 2013, ss. 350, streszczenia w języku angielskim

Mariusz AUSZ, Odbudowa Polskiej Prowincji Pijarów. Działalność wychowawczo-edukacyjna zako-nu w latach 1873–1918 [The Rebuilding of the Polish Piarist Province. The Order’s care and educa-tional work in 1873–1918], Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2013, ss. 294, 10 il., 8 tab., 13 aneksów, bibliografia, indeks, streszczenie w języku angielskim

Mariusz AUSZ (red.), Z historii polskich pijarów. 350-lecie Polskiej Prowincji Pijarów [On the History of the Polish Piarists. The 350th Anniversary of the Polish Piarist Province], Kraków: Wydawnictwo eSPe, 2013, ss. 276, il., mapy, streszczenia w języku angielskim [dar Autora]

Jacek BANASZKIEWICZ, Takie sobie średniowieczne bajeczki [Some Medieval Fables], wstęp Mi-chał TOMASZEK, wyd. 2 popr., Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2013, ss. 604 [wyd. 1: 2012] [dar Autora]

Ondřej BASTL, Spojení pražských měst v roce 1784. Edice rukopisu č. 322 [The Reunification of Pra-gue Towns. An Edition of Manuscript 322] (Documenta Pragensia Monographia, 18), Praha: Ar-chiv hlavního města Prahy; Scriptorium, 2003, ss. 222, 29 il., bibliografia, indeksy: rzeczowy, osób, miejscowości

Mirko BREITENSTEIN, Stefan BURKHARDT, Julia DÜCHER (red.), Innovation in Klöstern und Orden des Hohen Mittlelalters. Aspekte und Pragmatik eines Begriffs (Vita regularis. Ordnungen und Deu-tungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 48), Berlin: LIT Verlag, 2012, ss. 315, indeksy: osób i dzieł, miejscowości, rękopisów

„Bulletin du CERCOR”, 38, 2014, ss. 146, il.

Krzysztof BUREK (red.), Ks. Jan Kanty Gajkowski (1866–1919). Kapłan, pisarz, społecznik. Materiały z sesji, Sandomierz, 22 października 1999 r. [Rev. Jan Kanty Gajkowski (1866–1919). A Priest, Writer, Community Activist. Symposium Proceedings] Sandomierz: Towarzystwo Naukowe Sandomier-skie; Wydawnictwo Diecezjalne w Sandomierzu, 2000, ss. 150, il. [dar Anny Szylar]

Dominik CHUDZIK, Chrześcijańska architektura sakralna Rusi Halickiej i Wołyńskiej (do końca pano-wania Daniela Romanowicza) [Christian Sacred Architecture in the Principality of Galicia-Volhy-nia (until the End of the Reign of Daniel Romanovich)] (Collectio Archaeologica Resoviensis, 27), Rzeszów: MITEL, 2014, ss. 283, 179 il., 3 mapy, bibliografia, streszczenia w językach angielskim i rosyjskim

Codicis Theodosiani. Liber Sextus Decimus = Kodeks Teodozjusza, Księga Szesnasta [Codex The-odosianus. Book Sixteen], tłum. Agnieszka CABA, oprac. Monika OŻÓG, Monika WÓJCIK, wstęp Mi-chał STACHURA (Źródła Myśli Teologicznej, 71, Synodi et Collectiones Legum, 7), Kraków: Wydaw-nictwo Akademii Ignatianum w Krakowie; Wydawnictwo WAM, 2014, ss. LXIII, 282, bibliografia, indeksy: miejsc, imion, rzeczy, spis treści także w języku łacińskim

Giles CONSTABLE, The Abbey of Cluny. A Collection of Essays to Mark the Eleven-Hundredth Anniver-sary of its Foundation (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mitte-lalter, Abhandlungen, 43), Berlin: LIT Verlag, 2010, ss. 568, il., indeksy: autorów, dokumentów, generalny


Andrzej CZAPSKI, Zabytkowy księgozbiór w Topoli Królewskiej [The Historic Book Collection in To-pola Królewska], Płock: Biuro Dokumentacji Zabytków Woj. Płockiego, 1989, ss. 76 + 80 il. na wkładce, indeksy: drukarzy, nakładowców i księgarzy oraz proweniencji [dar Autora]

Bogusław CZECHOWICZ, Böhmische Erbfolge und Breslau in den Jahren 1348–1361. Kunst und Ge-sichte auf Wegen und Holzwegen der Historiographie, Červený Kostelec: Pavel Mervart, 2013, ss. 275, il. [dar Autora]

Joanna DARANOWSKA-ŁUKASZEWSKA (red.), Mam ja skarb mam... Cztery wieki Karmelitanek Bosych w Polsce. Katalog. Wystawa z okazji czterystu lat pobytu karmelitanek bosych w Polsce. Muzeum Archeologiczne w Krakowie, maj – wrzesień 2012 [I Have a Treasure... An Exhibition Celebrating Four Centuries of the Discalced Carmelite Nuns in Poland. Museum of Archaeology in Cracow, May-Sep-tember 2012], Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa; Muzeum Archeologiczne w Krako-wie; Krakowska Prowincja Karmelitów Bosych, 2012, ss. XXII, 233, il., tekst polski i angielski [wy-dano staraniem: Krakowskiej Prowincji Karmelitów Bosych, Klasztoru Karmelitanek Bosych pw. św. Teresy od Jezusa i św. Jana od Krzyża w Krakowie, Klasztoru Karmelitanek Bosych pw. Opieki św. Józefa przy ul. Łobzowskiej w Krakowie] [dar Muzeum Archeologicznego w Krakowie]

Katarzyna DOMAŃSKA, Bernardeta IWAŃSKA-CIEŚLIK (red.), Książka i prasa w kulturze [The Book and the Press in Culture], Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2013, ss. 388, il., tab., wykresy, spis treści w języku angielskim, streszczenia w językach niemieckim i an-gielskim

Wojciech DRELICHARZ (red.), Pomniki epigrafiki i heraldyki dawnej Rzeczypospolitej na Ukrainie [Monuments of Epigraphy and Heraldry of the Former Polish-Lithuanian Commonwealth in Ukra-ine], t. 2: Dawne województwo podolskie [Former Province of Podolia], oprac. Piotr KULISZEWICZ, Kraków: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego „Societas Vistulana”, 2005, ss. 183, il., tab., mapy, tekst częściowo w języku ukraińskim

Anna DYMMEL, Bożena REJAKOWA (red.), Kultura, historia, książka. Zbiór studiów [Culture, History, Book. Studies], Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2012, s. 633 + 69 il. na wkładkach [Dedykowane Profesorowi Antoniemu Krawczykowi z okazji 70. rocznicy uro-dzin. Przyjaciele, koledzy, uczniowie] [dar Anny Dymmel]

Dzieje malborskiej rezydencji Towarzystwa Jezusowego 1647–1744. Z rękopisu H11 Archiwum Ar-chidiecezji Warmińskiej w Olsztynie [The History of the Malbork Residence of the Society of Jesus, 1647–1744. The Manuscript H11 from the Archives of the Archdiocese of Warmia in Olsztyn], przeł. bp Julian WOJTKOWSKI, Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM, 2013, ss. 291, il., indeksy: osób i miejscowości

„Études franciscaines”. Nouvelle serie, 6, 2013, 1, ss. 192, il.

Formularium maius Ordinis Sancti Pauli Primi Heremite. Textedition des Pauliner-Formulariums aus der ersten Hälfte des 16. Jahrhundrets (Cod. Lat. 131. Der Universitätsbibliothek zu Budapest). Mit einem Anhang: Fragmentum formularum Strigoniense Paulinorum, wyd. i oprac. Beatrix F. ROMHÁNYI, Gábor SARBAK (Müvelödéstörténeti Mühely, Rendtörténeti konferenciák, 4/3), Bu-dapest: Szent István Társulat Az Apostoli Szentszék Könyvkiadója, 2013, ss. 160, bibliografia, indeks osób i rzeczy [dar Beatrix F. Romhányi]

Guido GASSMAN, Konversen im Mittelalter. Eine Untersuchung anhand der neun Schweizer Zister-zienserabtein (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 56), Berlin: LIT Verlag, 2012, ss. 361, 5 map, bibliografia, indeks


Anna GĄSIOR, Janusz KRÓLIKOWSKI (red.), Dzieje diecezji tarnowskiej [The History of the Diocese of Tarnów], t. 4: Ludzie Kościoła [People of the Church], Tarnów: Polskie Towarzystwo Teologiczne, Oddział w Tarnowie, 2013, ss. 608, il., indeks nazwisk [dar Redaktorów]

Marek GOSZTYŁA, Michał PROKSA, Klasztory i zgromadzenia zakonne w archidiecezji przemyskiej [Monasteries and Religious Orders in the Archdiocese of Przemyśl], Przemyśl: Archiwum Pań-stwowe; Przemyskie Towarzystwo Archiwistyczne „Archiwariusz”, 2000, ss. 190, il., mapa na wkładce

Marek Robert GÓRNIAK, Kościół pw. Bożego Ciała [Corpus Christi Church] (Zabytki Głogowa), Gło-gów: Towarzystwo Ziemi Głogowskiej, ss. 19, il., streszczenia w językach niemieckim i angiel-skim [broszura]

Ludwik GRZEBIEŃ SJ, Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku [The Func-tioning of Jesuit Libraries in Poland between the 16th and the 18th Centuries] (Klasycy Jezuickiej Historiografii, 5), wyd. 2 uzup., Kraków: Wydawnictwo WAM; Akademia Ignatianum, 2013, ss. 252, 54 il., dodatek źródłowy, bibliografia, indeksy osób oraz polskich placówek jezuickich, streszczenie w języku angielskim (wyd. 1: „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 30, 1975, s. 223–273; 31, 1975, s. 225–281, jako odbitka, Lublin 1975)

Maksymilian GRZEGORZ, Słownik historyczno-geograficzny wójtostwa lęborskiego komturstwa gdańskiego w średniowieczu [Historical-Geographical Dictionary of the Commune of Lębork of the Gdańsk Commandry], Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2013, ss. 98, mapa

Romuald Michał GUSTAW OFM, Aleksander Krzysztof SITNIK OFM, Klasztor i kościół św. Józefa ss. Bernardynek w Krakowie 1646–2009 [The Bernardine Sisters’ Monastery and Church of St. Joseph in Cracow 1646–2009], wyd. 2 rozszerzone, Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo CALVARIA-NUM, 2013, ss. 272, 5 il. + 18 il. na wkładce, 10 planów, 11 tab., bibliografia, aneks, indeks osób i miejscowości, streszczenia w językach angielskim, włoskim i niemieckim (wyd. 1: Romuald Michał GUSTAW OFM, Klasztor i kościół św. Józefa ss. Bernardynek w Krakowie 1646–1946 [The Bernardine Sisters’ Monastery and Church of St. Joseph of in Cracow 1646–1946], Kraków: Księ-garnia Stefana Kamińskiego; Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 1947) [daro. Aleksandra Krzysztofa Sitnika]

Piotr GUZOWSKI, Krzysztof BORODA (red.), Rynki lokalne i regionalne w XV–XVIII wieku [Local and Re-gional Markets in 15th–18th Centuries], Białystok-Kraków: Wydawnictwo Avalon, 2013, ss. 195, tab., mapy

Jolanta GWIOŹDZIK, Rafał WITKOWSKI, Andrzej Marek WYRWA (red.), Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej od XVI do początków XX wieku [Friaries in the Eastern Territories of the Former Polish-Lithuanian Commonwealth from the 16th to the Early 20th Century], Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014, ss. 490, 8 tab., 12 il.

Marek HAŁUB, Anna MAŃKO-MATYSIAK (red.), Śląska republika uczonych = Schlesische Gelehrten-republik = Slezká vĕdecká obec (Res Publica Doctorum Silesiaca, 5), Dresden-Wrocław: Neisse Verlag; Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2012, ss. 426, il., tekst w językach czeskim, polskim i niemieckim, streszczenia [dar Anny Mańko-Matysiak]

„Harvard Ukrainian Studies”, 30, 2008, 1–4, ss. 276, wykresy [After the Holodomor: the Enduring Impact of the Great Famine on Ukraine]


Krzysztof HURA OFMConv, Dzieje Franciszkanów w Głogówku 1264–2014 [The History of the Fran-ciscans in Głogówek 1264–2014], Wrocław: Wydawnictwo ZET, 2014, ss. 208, 60 il., 6 tab. [dar ks. Kazimierza Doli]

Bernadeta IWAŃSKA-CIEŚLIK, Biblioteka kapituły katedralnej we Włocławku [The Library of the Wło-cławek Cathedral Chapter], Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2013, ss. 396, 15 tab., bibliografia, indeks osobowy, streszczenie w języku angielskim

Łukasz JASTRZĄB, Archidiecezja poznańska w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945 = The Arch-diocese of Poznań in the Years of the Nazi Occupation of Poland 1939–1945 (Uniwersytet im. Ada-ma Mickiewicza w Poznaniu, Wydział Teologiczny, Studia i Materiały, 153), Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Wydział Teologiczny, 2012, ss. 1391, 22 tab., bibliografia, indeksy: osób i nazw geograficznych

Gerd JÄKEL, ...usque in praesentem diem. Kontinuitätskonstruktionen in der Eigengeschichtsschrei-bung religiöser Orden des Hoch- und Spätmittelalters (Vita regularis. Ordnungen und Deutun-gen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 52), Berlin: LIT, 2013, ss. 266, tab., biblio-grafia

Tomasz JELONEK (red.), Biblia – Ojcowie Kościoła [The Bible – the Church Fathers] (Biblia w kultu-rze świata), Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej, 2008, ss. 158, streszczenia w językach angielskim, łacińskim, polskim lub włoskim

Zbigniew JĘDRYCHOWSKI, Teatra grodzieńskie 1784–1864 [Theatres of Grodno 1784–1864], War-szawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, ss. 504, 123 il., bibliografia, indeksy: osób, tytułów, miejscowości

Philippe JOSSERAND, Mathieu OLIVIER (red.), La mémoire des origins dans les ordres religieux-mili-taires au Moyen Âge. Actes des journées d’études de Göttingen (25–26 juin 2009) = Die Erinnerung au die eigenen Ursprünge in den geistlichen Ritterorden im Mittlelalter. Beiträge der Göttinger Ta-gung (25.26. Juni 2009) (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittle-lalter, Abhandlungen, 51), Berlin: LIT Verlag, 2012, ss. 282, 2 tab., 1 tab. gen., 1 mapa

Mieczysław JÓZEFCZYK, Z dziejów religijnych Pomezanii w XVII wieku [On the Religious History of Pomesania in the 17th Century], Malbork: Muzeum Zamkowe, 2012, t. 1: Synteza dziejów [A Syn-thesis], ss. 404, aneks, bibliografia, indeksy: osobowy i miejscowości, streszczenie w języku nie-mieckim, t. 2 [na CD]: Źródła do dziejów XVII-wiecznej Pomezanii [Sources for the Study of 17th Century Pomesania], wstęp także w języku łacińskim

Jerzy JURKIEWICZ, Antoni ŻUREK (red.), Memoriae Ecclesiae custos. Księga pamiątkowa dedykowana ks. dr. Ryszardowi Banachowi w 70. rocznicę urodzin [Memoriae Ecclesiae custos. Commemorative Book dedicated to Rev. Dr Ryszard Banach on His 70th Birthday] (Dzieje Diecezji Tarnowskiej, 3), Tarnów: Wydawnictwo Diecezji Tarnowskiej Biblos, 2013, ss. 440, il.

Dariusz KARCZEWSKI, Franciszkanie w monarchii Piastów i Jagiellonów w średniowieczu: powsta-nie – rozwój – organizacja wewnętrzna [The Franciscans in the Piast and Jagiellon Monarchy in the Middle Ages: Arrival – Growth – Internal Organisation], Kraków: Avalon, 2012, ss. 521, 3 tab., 4 mapy, bibliografia, aneksy, indeksy: osobowy i geograficzny, streszczenie w języku niemieckim

Katalog rękopisów bibliotecznych ze zbiorów Archiwum Polskiej Prowincji Dominikanów w Kra-kowie [Catalogue of Library Manuscripts from the Archives of the Polish Dominican Province in


Cracow], cz. 1: Sygnatury 1–400 [No. 1–400], oprac. Anna MARKIEWICZ (Studia i Źródła Dominikań-skiego Instytutu Historycznego w Krakowie, 12), Kraków: Wydawnictwo Esprit, 2013, ss. 338, indeksy: osób i nazw geograficznych oraz proweniencji

Izabela KĘPKA, Przepowiadanie ks. Hieronima Kasjewicza CR 1812–1873: w kręgu analiz genolo-gicznych i aksjologicznych [Foretelling of Fr. Hieronim Kasjewicz CR 1812–1873: Genological and Axiological Analyses], Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2011, ss. 271, biblio-grafia

Konserwacja, digitalizacja i udostępnianie kolekcji starych druków opatrzonych superekslibrisami ze zbiorów Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu [Restoration, Digitalisation and Sharing of Old Book Collection Containing Supralibros from the Diocesan Library in Sandomierz], Sandomierz: Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu, 2013, ss. 64, il.

Andrzej KOZIEŁ, Michael Willmann i jego malarska pracownia [Michael Willmann and His Painting Workshop] (Acta Universitatis Wratislaviensis, 3463, Historia Sztuki, 33), Wrocław: Wydawnic-two Uniwersytetu Wrocławskiego, 2013, ss. 871, 273 il., bibliografia, indeksy: osobowy i ikono-graficzny, streszczenie w języku angielskim [dar Autora]

Radosław KRAJNIAK, Duchowieństwo kapituły katedralnej w Chełmży do 1466 roku [The Clergy of the Chełmża Cathedral Chapter until 1466], Toruń: Wydawnictwo ECE, 2013, ss. 281, tab., biblio-grafia, indeks osobowy, streszczenie w języku niemieckim

Hanna KRZYŻOSTANIAK, Trzynastowieczne święte kobiety kręgu franciszkańskiego Polski i Czech [13th Century Holy Women in Franciscan Circles in Poland and Bohemia], Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje, 2014, ss. 312, bibliografia

Jan KSIĄŻKA, Tadeusz OLEJNIK (red.), 400-lecie klasztoru sióstr bernardynek na ziemi wieluńskiej [400 Years of the Monastery of the Bernardine Sisters in Wieluń], Wieluń: Muzeum Ziemi Wieluńskiej, 2013, ss. 268, il.

Antoni KUCZYŃSKI, Mirosław MARCZYK (red.), Polacy w guberni archangielskiej w XIX i XX wieku [Poles in the Governorate of Arkhangelsk in 19th and 20th Centuries] (Biblioteka Zesłańca, 27), Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, 2012, ss. 375, streszczenia w języku rosyjskim tekstów polskich i w języku polskim tekstów rosyjskich

„Kultúrne dejiny”, 3, 2012, 2, ss. 171–340; 4, 2013, 1, ss. 1–170, 2, ss. 170–342; Supplement, ss. 1–102

Bartosz Grzegorz KUŁAN, Bunt w więzieniu na Świętym Krzyżu w dniu 20 września 1925 roku [The Rebellion in the Holy Cross Prison of 20 September 1925], Toruń: Wydawnictwo ECE, 2013, ss. 181, 14 il., bibliografia

Magdalena KURAN, Katarzyna KACZOR-SCHEITLER, Michał KURAN (red.), Piśmiennictwo zakonne w do-bie staropolskiej [Monastic Literary Activity in the Former Polish-Lithuanian Commonwealth] (Ana-lecta Literackie i Językowe, 3), Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, ss. 372, 1 tab., 4 il., bibliografia, indeks osób i postaci, streszczenia w języku angielskim

LDK dvasingumas: tarp tradicijos ir dabarties. Mokslinių straipsnių rinkinys [Spirituality in the Grand Duchy of Lithuania: Between Tradition and the Present. A Collection of Articles], Kaunas: Vytauto Didžiojo universitetas, 2010, ss. 256, il., streszczenie w języku angielskim [dar organi-zatorów konferencji w Kownie]


Radosław LOLO, Towarzystwo Jezusowe w diecezji płockiej 1566–1773. Studium koegzysten-cji w dobie recepcji reformy trydenckiej [The Society of Jesus in the Diocese of Płock 1566–1773. A Study of Co-Existence During the Tridentine Reform Period], Pułtusk: Wydawnictwo Typografia Pułtusk Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora, 2013, ss. 281 + 10 il. na wkładce, diagramy, 1 mapa, 4 aneksy, streszczenie w języku angielskim [dar Autora]

Anna ŁYSIAK-ŁĄTOWSKA, Religia i Kościół rzymskokatolicki w myśli polskiego oświecenia [Religion and the Roman Catholic Church in Polish Enlightenment Thought], Słupsk: Wydawnictwo Pomor-skiej Akademii Pedagogicznej, 2003, ss. 205, bibliografia, indeks osób [dar Autorki]

Jarosław R. MARCZEWSKI, Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego [The History of the Chełm Cathedral Chapter of the Latin Rite], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 855, 13 tab., 13 aneksów, bibliografia, indeks osób, streszczenie w języku angielskim

Gert MELVILLE (red.), Aspects of Charity. Concern for one’s neighbour in medieval vita religiosa (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittlelalter, Abhandlungen, 45), Berlin: LIT Verlag, 2011, ss. 174, 1 tab., indeks

Gert MELVILLE, Anne MÜLLER (red.), Female „vita religiosa” between Late Antiquity and the High Mid-dle Ages. Structures, developments and spatial contexts (Vita regularis. Ordnungen und Deutun-gen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 47), Berlin: LIT Verlag, 2011, ss. XIV, 442, 10 il., 7 tab., 6 map, indeksy: osób, miejscowości i kongregacji zakonnych

Anna MICHALSKA, Legenda obrazowa św. Klary z dawnego klasztoru klarysek we Wrocławiu [Pain-ted Legend of Saint Clara from the Former Poor Clares’ Monastery in Wrocław] (Biblioteka Daw-nego Wrocławia, 10), Wrocław: Oficyna Wydawnicza Atut – Wrocławskie Wydawnictwo Oświa-towe, 2013, ss. 174, il., streszczenia w językach angielskim i niemieckim [recenzja ukaże się w „Hereditas Monasteriorum”, 5, 2014]

Norbert MIKA, Dzieje ziemi raciborskiej [The History of the Racibórz Region], wyd. 2 popr. i uzup., Kraków: Avalon, 2012, ss. 276, il., streszczenia w językach angielskim i niemieckim (wyd. 1: 2010) [dar Autora]

MISTRZ ECKHART, Dzieła wszystkie [MEISTER ECKHART, The Complete Works], [t. 2]: Kazania 25–59 [Ser-mons 25–59], przeł. Wiesław SZYMONA OP, Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominika-nów W drodze, 2013, ss. 220

Wojciech MLECZKO CR (red.), Wokół Dziennika o. Piotra Semenenki [On Fr. Piotr Semenenko’s Diary] (Duchowość Klasztorów Polskich: Przekaz i Komunikacja, 8), Kraków: Wydawnictwo św. Jana Pawła II, 2014, ss. 162, il. [dar ks. Janusza Królikowskiego]

Tomasz MOSKAL, Książka w kulturze sandomierskiego środowiska kolegiackiego do 1818 roku [The Book in the Sandomierz Collegiate Church Circles until 1818], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 342, 66 il., 9 tab., bibliografia, streszczenie w języku angielskim [zob. „Hereditas Monasterio-rum”, 4, 2014, s. 439]

Łukasz MUSIAKA, Funkcja turystyczna średniowiecznych zamków i jej wpływ na miasta Pomorza, Warmii i Mazur [The Tourist Function of Medieval Castles and Its Influence on Towns of Pomerania, Warmia and Mazury], Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, ss. 201, 13 fot., 37 rys., 30 tab., bibliografia [zob. „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 417–422]

Justyna NAWROT, Kościoły centralne na terenie Czech i Moraw (IX–XIII w.) [Centrally-Planned Chur-ches in Bohemia and Moravia (9th–13th Centuries)] (Collectio Archeologica Ressoviensis, 23),


Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego; Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, 2013, ss. 196, 8 tab., 166 il., bibliografia, streszczenie w języku niemieckim

Piotr Franciszek NEUMANN, Archidiakonat poznański w świetle wizytacji generalnej z lat 1777–1784. Sieć kościołów i kaplic, budowle kościelne, duchowieństwo = Poznań Archdeaconry in the Light of the General Visitation of 1777–1784. The Network of Churches and Chaples, Church-owned Buildings, Clergy (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Wydział Teologiczny, Studia i Materia-ły, 137), Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza. Wydział Teologiczny, Redakcja Wydaw-nictw, 2011, ss. 484, 47 tab., indeksy osób i miejscowości, streszczenie w języku angielskim

Janusz Tadeusz NOWAK, Witold TURDZA, Skarby krakowskich klasztorów [Treasures of the Cracow Monasteries] (Skarby Krakowskich Klasztorów), t. 2, Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Kra-kowa, 2012, ss. 398, il., streszczenie w języku angielskim

Janusz Tadeusz NOWAK, Witold TURDZA, Zbiory sióstr felicjanek. 150. rocznica założenia zgroma-dzenia [The Felician Sisters’ Collections. The 150th Anniversary of the Founding of the Congrega-tion] (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2005, ss. 31 + 6 il.

Marian NOWAK, Roman JUSIAK, Jolanta MAZUR (red.), Źródła wielkości mistrzów. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Piotrowi Pawłowi Gachowi [Sources of Greatness of Masters. A Comme-morative Book Dedicated to Prof. Piotr Paweł Gach], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 845, il.+ CD z filmem Mistrz i uczeń [A Master and His Pupil] [dar Piotra Pawła Gacha]

Franciszek Ksawery OKROY, Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie [The History of Premon-stratensian Monasteries in Żukowo], Żukowo: Wydawnictwo „Rost”, 2010, ss. 208 [praca magi-sterska, Toruń 1951]

Piotr OLIŃSKI, Waldemar ROZYNKOWSKI, Juliusz RACZKOWSKI (red.), Klasztor dominikański w Toru-niu. W 750 rocznicę fundacji [The Dominican Monastery in Toruń. On the 750th Anniversary of ItsFoundation], Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ss. 180, 26 il., 1 mapa

Francesco PANARELLI (red.), Da Accon a Matera: Santa Maria la Nova, un monastero femminile tra dimensione mediterranea e identità urbana (XIII–XVI secolo) (Vita regularis. Ordnungen und Deu-tungen religiosen Lebens im Mittlelalter, Abhandlungen, 50), Berlin: LIT Verlag, 2012, ss. 283, 40 il., 1 tab. gen., 4 mapy, indeksy osób i autorów oraz miejscowości

Remigiusz POŚPIECH (red.), Mszał Jagiellonów z Jasnej Góry. Wydanie fototypiczne = Missal of the Jagiellons of Jasna Góra. Phototypical edition (Musica Clarmontana – Studia, 2), Opole-Często-chowa: Redakcja Wydawnictw Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Opolskiego; Paulinia-num. Wydawnictwo Zakonu Paulinów Jasna Góra, 2013, ss. LVII + 336, 3 il., tekst w językach polskim i angielskim + CD [dar Redaktora]

„Przegląd Kalwaryjski”, 7, 2002, ss. 408; 8, 2003, ss. 384; 9, 2005, ss. 342; 11–12, 2007–2008, ss. 450; 13, 2009, ss. 603; 14, 2010, ss. 480; 15, 2011, ss. 515; 16–17, 2012–2013, ss. 315, il. [dar o. Aleksandra Krzysztofa Sitnika]

Michael ROBSON, Jens RÖHRKASTEN (red.), Franciscan Organisation in the Mendicant Context. For-mal and informal structures of the friars’ lives and ministry in the Middle Ages (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittlelalter, Abhandlungen, 44), Berlin: LIT Verlag, 2010, ss. 414, indeks


Irena ROLSKA, „Antiquum documentum et novo cedat ritui”. Sztuka po Trydencie w archidiakonacie lubelskim w XVII wieku [“Antiquum documentum et novo cedat ritui”. Art in the Post-Trent Period in the Lublin Archdeaconry in the 17th Century], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 340, 173 il., bibliografia, indeksy: osobowy i geograficzny, streszczenie w języku angielskim

Stanisław ROSIK, Bolesław Krzywousty [Boleslaus the Wrymouth] (Biographiae, 1), Wrocław: Chro-nicon, ss. 339, bibliografia, indeks osób [dar Autora]

“Sacris Erudiri, A journal on the Inheritance of Late Antique and Medieval Christianity”, 52, 2013, ss. 414

Klaus SCHREINER, Gemeinsam leben. Spiritualität, Lebens- und Verfassungsformen klösterlicher Gemeinschaften in Kirche und Gesellschaft des Mittelalters, red. Gert MELVILLE, przy współpracy Mirko BREITENSTEIN (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 53), Berlin: LIT Verlag, 2013, ss. 648, indeksy: osób, miejscowości i rzeczy

Dariusz Andrzej SIKORSKI, Kościół w Polsce za Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Rozważania nad granicami poznania historycznego [The Church in Poland During the Reigns of Mieszko I and Bo-leslaus the Brave. On the Limits of Historical Knowledge] (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Historia, 216), wyd. 2, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2013, ss. 571, streszczenie w języku angielskim (wyd. 1: 2011)

Gilles SINICROPI, « D’oraison et d’action ». Les Carmes déchaux en France aux XVIIe et XVIIIe siècles (Congrégations, ordres religieux et sociétés), Saint Étienne: Publications de l’Université de Sa-int Étienne, 2013, ss. 528, 42 il., 10 tab., 18 map, aneks na CD z 249 il. i mapami

Aleksander Krzysztof SITNIK OFM (red.), Tempus est optimus magister vitae. Prace dedykowane Ojcu Profesorowi Wiesławowi Franciszkowi Murawcowi OFM [Tempus est optimus magister vitae. Papers Dedicated to Prof. Fr. Wiesław Franciszek Murawiec OFM], Kraków: Wydawnictwo CALVA-RIANUM, 2013, ss. 443, il., indeks osób i nazw geograficznych [dar Redaktora]

Gerard SIWEK CSSR, Misje ludowe. Historia – teologia – praktyka [Popular Missions. History – Theo-logy – Practice], Kraków: Wydawnictwo Homo Dei, 2009, ss. 410, bibliografia, indeks osób, streszczenie w języku włoskim [zob. „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 440]

Stanisława Orzechowskiego i Andrzeja Frycza Modrzewskiego spór o wiarę. „Frycz” Stanisła-wa Orzechowskiego oraz „Prosta opowieść” i „Orzechowski” A. F. Modrzewskiego [The Dispute About Faith between Stanisław Orzechowski and Andrzej Frycz Modrzewski. Stanisław Orze-chowski’s “Frycz”, and A.F. Modrzewski’s “A Simple Tale” and “Orzechowski”] (Humanitas. Studia Kulturoznawcze. Źródła), wstęp i oprac. Krzysztof KOEHLER, Kraków: Akademia Ignatianum; Wy-dawnictwo WAM, 2013, indeks osób, ss. 372

„Studia Franciszkańskie”, 23, 2013, ss. 548

Studia Magni Ducatus Lituaniae [Studies of the Grand Duchy of Lithuania], t. 1: Istoriko dirbtuvės [The Work of a Historian], Kaunas: Vytauto Didžiojo universitetas, 2013, ss. 240

Katharine SYKES, Inventing Sempringham. Gilbert of Sempringham and the orgines of the role of the Master, preface Brian GOLDING (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 46), Berlin: LIT Verlag, 2011, ss. 265, tab., bibliografia, indeks

Wojciech SZCZERBA, Koncepcja wiecznego powrotu w myśli wczesnochrześcijańskiej i jej greckie źródła [The Concept of Eternal Return in Early Christian Philosophy] (Res Humanae), wyd. 2, Toruń:


Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2014, ss. 290, bibliografia, indeks osobowy, streszczenie w języku angielskim (wyd. 1: Wrocław 2000)

Elżbieta SZCZOT (red.), Kuria Rzymska i pomniki chrześcijaństwa na szlaku do Wiecznego Miasta [The Roman Curia and Christian Monuments on the Route to the Eternal City], Lublin: Wydawnic-two KUL, 2007, ss. 286, il., wstępy i streszczenia w języku angielskim

Roman SZLĄZAK, Saloniki w okresie wczesnobizantyjskim (IV–VI wiek) [Thessaloniki in the Early By-zantine Period (4th–6th Centuries)] (Collectio Archeologica Ressoviensis, 22), Rzeszów: Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego; Fundacja Rzeszowskiego Ośrodka Archeologiczne-go, 2013, ss. 199, 188 il., mapa na wkładce, streszczenie w języku angielskim

Mariusz SZRAM, Cnota pokory w nauczaniu greckich Ojców Kościoła IV wieku [The Virtue of Humili-ty in the Teaching of the Fourth Century Greek Fathers], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2014, ss. 252, bibliografia, spis treści i streszczenie w języku angielskim

Józef Piotr ŚLIWIŃSKI, Opactwo w Łeknie. Zarys dziejów o podstawach majątkowych od połowy XII do końca XIV wieku [The Łekno Abbey. The Foundations of Its Wealth from the Mid-12th to the End of the 14th Century], Olsztyn: Centrum Badań Europy Wschodniej, Uniwersytet Warmińsko-Ma-zurski w Olsztynie, 2013, ss. 176, spis treści i streszczenie w języku angielskim

Tobias TANNEBERGER, „...usz latin in tutsch gebracht...”. Normative Besistexte religiöser Gemeinscha-ften in volkssprachlichen Übertragungen. Katalog – Untersychung – Fallstudie (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 59), Berlin: LIT Verlag, 2014, ss. 445, bibliografia

Steven VANDEROUTTEN, Reform, Conflict, and the Shaping of Corporate Identities. Collected Studies on Benedictine Monasticism, 1050-1150 (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens in Mittlelalter, Abhandlungen, 54), Berlin: LIT Verlag, 2013, ss. 281, 15 tab.

Ludovic VIALLET, Les sens de l’observance. Enquête sur réformes franciscaines entre l’Elbe et l’Oder, de Capistran à Luther (vers 1450-1520) (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 57), Berlin: LIT Verlag, 2014, ss. 363, 8 il., 17 tab., 9 map, indeks osób i miejscowości

Monika WALUŚ, Kazimierz PEK (red.), Inspiratorki – liderki – założycielki. Aktywność przedstawicie-lek katolickich wspólnot i ruchów kobiecych w Polsce (1805–1963) [Initiators – Leaders – Founders. The Work of Female Representatives of Catholic Women’s Communities and Movements in Poland (1805–1963)], t. 1: Leksykon biograficzny [A Biographical Lexicon], oprac. biogramów Monika WA-LUŚ, t. 2: Antologia pism [An Anthology of Writings], oprac. pism Monika WALUŚ, Lublin: Wydaw-nictwo KUL, 2013, ss. 252, 190

Benignus Józef WANAT, Kult św. Józefa Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny u Karmelitów Bosych w Poznaniu [The Cult of St. Joseph the Spouse of the Blessed Virgin Mary at the Monastery of theDiscalced Carmelites], wyd. 2 rozszerzone, Poznań: Flos Carmeli, 2014, ss. 270 + 34 il. na wkład-ce, bibliografia, streszczenie w językach włoskim i angielskim (wyd. 1: 2008)

Henryk WĄSOWICZ, Chronologia średniowieczna [Medieval Chronology], Lublin: Wydawnictwo KUL, 2013, ss. 698, bibliografia, 14 tab. chronologicznych, 4 wykazy, indeks osób

Jarosław WENTA, Magdalena KOPCZYŃSKA (red.), Sacred Space in the State of the Teutonic Order in Prussia (Publikacje Centrum Mediewistycznego Wydziału Nauk Historycznych UMK, 5, Sa-


cra Bella Septentrionalia, 2), Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ss. 307, il. [zob. „Hereditas Monasteriorum”, 4, 2014, s. 441]

Achim WESJOHANN, Mendikantische Gründungserzählungen im 13. und 14. Jahrhundert. Mythen als Element institutioneller Eigengeschichtsschreibung der mittelalterlichen Franziskaner, Domini-kaner und Augustiner-Eremiten (Vita regularis. Ordnungen und Deutungen religiosen Lebens im Mittelalter, Abhandlungen, 49), Berlin: LIT Verlag, 2012, ss. 728, bibliografia

Leszek WETESKO, Piastowie i ich państwo w łacińskiej Europie. Studia z dziejów kultury politycznejX i XI wieku [The Piasts and their State in Latin Europe. Studies in the History of Political Culture of the 10th and 11th Centuries] (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Seria Histo-ria, 223), Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM, 2013, ss. 280, bibliografia, indeksy: osób oraz nazw geograficznych i etnicznych, streszczenie w języku angielskim

Hieronim Eugeniusz WYCZAWSKI OFM, Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych [Prepa-ration for Studies in Ecclesiastical Archives], red. ks. Tomasz MOSKAL, Aleksander SITNIK OFM, wyd. 2 popr. i uzup., Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo CALVARIANUM, 2013, ss. 590, słowniczek łacińsko-polski, wprowadzenie również w języku niemieckim (wyd. 1: 1989)

Wojciech ZAWADZKI, Dzieje klasztoru bernardyńskiego w Kadynach [The History of the Bernardine Monastery in Kadyny] (Supplement Hozjański, Seria Historyczna, 5), Olsztyn: Wyższe Semina-rium Duchowne Metropolii Warmińskiej „Hosianum”, 2002, ss. 206, aneks, indeks miejscowości i osób, streszczenie w języku niemieckim [dar Autora]

Wojciech ZAWADZKI, Zakony w Pomezanii w XVII–XIX wieku [Religious orders in Pomesania in 17th–19th Centuries], Olsztyn-Elbląg: Studio Poligrafii Komputerowej „SQL”, 2013, ss. 383, bibliografia, indeks nazw i nazwisk, streszczenie w języku niemieckim [dar Autora]

Zbiory sióstr felicjanek: 150. rocznica założenia zgromadzenia. Materiały z sesji popularnonauko-wej zorganizowanej pod naukowym kierownictwem prof. dr. hab. Jana Samka i dyrektora ds. na-ukowych Wacława Passowicza Muzeum Historycznego Miasta Krakowa [The Felician Sisters’ Col-lections. The 150th Anniversary of the Founding of the Congregation. Proceedings of a Symposium Organised under the Guidance of Prof. Jan Samek and Wacław Passowicz, Scientific Director of the Historical Museum of the City of Cracow] (Skarby Krakowskich Klasztorów), Kraków: Muzeum Historyczne Miasta Krakowa, 2005, ss. 59

Mariusz ZEMŁO (red.), Małe miasta. Gospodarka [Little Towns. Economy] (Acta Collegii Supraslien-sis, 9), Lublin-Supraśl: Wydawnictwo KUL, 2007, ss. 419, il., tab.

Mariusz ZEMŁO (red.), Małe miasta. Religie [Little Towns. Religions] (Acta Collegii Suprasliensis, 8), Lublin-Supraśl: Wydawnictwo KUL, 2006, ss. 571, il., tab., mapy

Magdalena ZOWCZAK, Biblia ludowa. Interpretacje wątków biblijnych w kulturze ludowej [The Folk Bible. Interpretations of Biblical Motifs in the Folk Culture] (Res Humanae), wyd. 2, Toruń: Wydaw-nictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2013, ss. 557, il., streszczenie w języku an-gielskim (wyd. 1: Wrocław: FUNNA, 2000)

Leszek ZYGNER (red.), Powstanie styczniowe na północnym Mazowszu. Tom studiów wydany z oka-zji 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego [The January Uprising in Northern Mazovia. A Collection of Studies Published to Mark the 150th Anniversary of the Outbreak of the January Uprising], Ciechanów: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Ciechanowie, 2013, ss. 209, il. [dar Redaktora]

i n f o r m a c j e o a u t o r a c h

i n f o r m a t i o n a b o u t a u t h o r s

Informacje o autorach 547

Autorzy tego tomu

Anna BOCHNAKOWA, dr hab., profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Instytut Filologii Romańskiej, Wydział Filologiczny (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na języko-znawstwie romańskim, leksykologii, leksykografii oraz na historii języka francuskiego. Adres e-mail: [email protected]

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, mgr, Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego, Uniwersytet Wro-cławski (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na kulturze i sztuce około 1800 r. oraz kolekcjach artystycznych i dydaktycznych na Uniwersytecie Wrocławskim. Adres e-mail:[email protected]

Andrzej BUCZYŁO, mgr, Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska). Zainteresowania badawcze koncentruje na historii Pod-lasia i woj. brzeskolitewskiego, dziejach Kościoła unickiego oraz na naukach pomocniczych historii. Adres e-mail: [email protected]

Loïc CHOLLET, mgr, Instytut Historii, Wydział Humanistyczny, Uniwersytet w Neuchâtel (Szwaj-caria). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii myśli politycznej, religii i kultury, na dziejach zakonów rycerskich w średniowieczu, ze szczególnym uwzględnieniem joannitów, templariuszy i krzyżaków, jak również na historii Europy Wschodniej, zwłaszcza Rzeczypospo-litej Obojga Narodów. Adres e-mail: [email protected]

Irena O. CIBOROWSKA-RYMAROWICZ, dr, Oddział Starych Druków i Rzadkich Ksiąg Biblioteki Narodo-wej Ukrainy im. W. I. Wernadskiego w Kijowie (Ukraina). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach arystokratycznych i klasztornych bibliotek prawobrzeżnej Ukrainy w XVII–XVIII w., bibliograficznej rekonstrukcji ich księgozbiorów, działalności wydawniczej drukarni Prawo-brzeżnej Ukrainy w okresie od XVIII do pierwszej ćwierci XIX w. oraz na wydawanych przez nie łacińskich starodrukach. Adres e-mail: [email protected]

Tomasz CIESIELSKI, dr hab., profesor Uniwersytetu Opolskiego, dyrektor Instytutu Historii, Wy-dział Historyczno-Pedagogiczny (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na wojsko-wości europejskiej drugiej połowy XVII i XVIII w., dziejach ziem wschodnich Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII i pierwszej połowie XIX w., Polakach i innych mniejszościach narodo-wych na terenach nadczarnomorskich, a także losach budynków, bibliotek i archiwów poklasz-tornych (katolickich) na terenach Ukrainy i Białorusi. Adres e-mail: [email protected]

Marek DERWICH, prof. dr hab., Instytut Historyczny, Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicz-nych, Uniwersytet Wrocławski (Polska). Założyciel LARHCOR (Laboratoire des Recherches sur l’Histoire des Congrégations et Ordres Religieux). Kierownik projektu badawczego Dziedzic-two kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja. Zainteresowania naukowe koncentruje na dzie-jach zakonów w Polsce i Europie. Adres e-mail: [email protected]

Łukasz GULDON, mgr, Archiwum Państwowe w Kielcach (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na zasobach archiwalnych, zwłaszcza z drugiej połowy XIX w. Adres e-mail: [email protected]

Ewa HAUPTMAN-FISCHER, mgr, Gabinet Zbiorów Muzycznych, Biblioteka Uniwersytecka w War-szawie (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na XVIII-wiecznych kolekcjach muzyki religijnej oraz operach Ludomira Różyckiego. Adres e-mail: [email protected]

548 Informacje o autorach

Anna JAROSZEK, mgr, Starostwo Powiatowe w Radomiu (Polska). Zainteresowania naukowe kon-centruje na sztuce współczesnej. Adres e-mail: [email protected]

Marcin JEWDOKIMOW, dr, Instytut Filologii Klasycznej i Kulturoznawstwa, Wydział Nauk Huma-nistycznych, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie (Polska). Zaintereso-wania naukowe koncentruje na problematyce kapitału społecznego i kulturowego, pamięci społecznej oraz kulturowo-społecznych wymiarach przestrzeni. Adres e-mail: [email protected]

Anna JEZIERSKA, mgr, Wrocław (Polska). Zainteresowania badawcze koncentruje na kulturze i sztuce barokowej, ze szczególnym uwzględnieniem Śląska, a także na związkach retoryki i sztuk plastycznych w epoce nowożytnej oraz na społecznej recepcji sztuk plastycznych na przestrzeni wieków. Adres e-mail: [email protected]

Kamila KŁUDKIEWICZ, dr, Instytut Historii Sztuki, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama Mic-kiewicza w Poznaniu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii kolekcjoner-stwa polskiego i europejskiego, muzealnictwie, bibliofilstwie i rozwoju karier artystycznych w XIX w. Adres e-mail: [email protected]

Monika KOPEĆ, mgr, Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu (Polska). Zainteresowania nauko-we koncentruje na archiwistyce i księgozbiorze Biblioteki Diecezjalnej w Sandomierzu. Adrese-mail: [email protected]

Małgorzata KOŚKA, mgr, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie (Polska). Zainteresowa-nia naukowe koncentruje na dziejach działalności kolekcjonerskiej i edytorskiej arystokratów, historyków amatorów, w XIX w. Adres e-mail: [email protected]

Andrzej KOZIEŁ, dr hab., profesor Uniwersytetu Wrocławskiego, Instytut Historii Sztuki, Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na ma-larstwie, rysunku i grafice w Europie Środkowej w XVII i XVIII w., mistyce i sztuce na Śląsku w czasach baroku oraz relacjach artystycznych Śląska i Czech w dobie baroku. Adres e-mail: [email protected]

Rafał KUBICKI, dr hab., profesor Uniwersytetu Gdańskiego, Instytut Historii, Wydział Historyczny (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii Kościoła w średniowieczu i okre-sie nowożytnym, kasatach klasztorów w XIX w., dziejach społeczno-gospodarczych państwa krzyżackiego w Prusach, mieszczaństwie późnośredniowiecznym oraz strukturach wiejskich w średniowieczu i okresie nowożytnym. Adres e-mail: [email protected]

Anna KURSKA, dr hab., profesor Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Instytut Filo-logii Polskiej, Wydział Humanistyczny (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na es-tetyce literatury romantycznej, związkach literatury najnowszej z romantyzmem, geokrytyce i regionalizmie, a także na podróżach romantyków po Polsce oraz problemach podmiotowości romantycznej. Adres e-mail: [email protected]

Maksymilian KUŚKA, dr, Archiwum i Biblioteka OO. Bonifratrów w Cieszynie (Polska). Zaintere-sowania badawcze koncentruje na dziejach zakonu bonifratrów w Europie Środkowej, histo-rii Austro-Węgier oraz problemach kultury, sztuki i społeczeństw w służbie idei totalitarnych, zwłaszcza III Rzeszy. Adres e-mail: [email protected]

Ryszard MĄCZYŃSKI, dr hab., profesor Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Katedra Hi-storii Sztuki i Kultury, Wydział Nauk Historycznych (Polska). Zainteresowania naukowe koncen-

Informacje o autorach 549

truje na sztuce polskiej doby nowożytnej i nowoczesnej (barok, klasycyzm, historyzm) na tle europejskim, ze szczególnym uwzględnieniem architektury, na zagadnieniach z zakresu histo-rii literatury, teatru i muzyki, dziejach przemysłu, a także na problematyce varsavianistycznej. Adres e-mail: [email protected]

Alina MĄDRY, dr, Katedra Muzykologii, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; Muzeum Instrumentów Muzycznych, oddział Muzeum Narodowego w Poznaniu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii, estetyce i praktyce wykonawczej muzyki w XVIII w., szczególnie polskiej. Adres e-mail: [email protected]

Małgorzata MILECKA, dr hab. inż., profesor Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie, kierownik Katedry Projektowania i Konserwacji Krajobrazu, Wydział Ogrodnictwa i Architektury Krajobra-zu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach założeń ogrodowych w Polsce, szczególnie cysterskich. Adres e-mail: [email protected]

Piotr OLIŃSKI, dr hab., Instytut Historii i Archiwistyki, Wydział Nauk Historycznych, Uniwersy-tet Mikołaja Kopernika w Toruniu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii monastycyzmu, dziejach miast, wczesnym humanizmie oraz klimatologii historycznej. Adrese-mail: [email protected]

Jacek PARTYKA, dr, kierownik Sekcji Starych Druków, Oddział Zbiorów Specjalnych Biblioteki Ja-giellońskiej Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie (Polska). Zainteresowania naukowe kon-centruje na paleografii polskiej i łacińskiej w XV–XVIII w., inkunabułach i drukach z XVI w. oraz na księgozbiorach kamedułów polskich. Adres e-mail: [email protected]

Dorota REJMAN, mgr, Biblioteka Diecezjalna w Sandomierzu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na zabytkowych księgozbiorach i archiwistyce kościelnej. Adres e-mail: [email protected]

Anna ROGOWSKA, mgr, Archiwum Państwowe w Kielcach (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach Jędrzejowa, a szczególnie jędrzejowskiego zakonu cystersów na pod-stawie dokumentów archiwalnych zasobu Archiwum Państwowego w Kielcach. Adres e-mail: [email protected]

Witalij ROSOWSKI, dr, Ośrodek Badań nad Polonią i Duszpasterstwem Polonijnym, Wydział Nauk Humanistycznych, Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (Polska). Zainteresowania na-ukowe koncentruje na historii Polaków na Wschodzie (kraje byłego ZSRR) oraz dziejach Kościo-ła rzymskokatolickiego na tym obszarze. Adres e-mail: [email protected]

Piotr RUMANOWSKI, mgr, kierownik Centrum Kultury Miejskiego Ośrodka Kultury i Sportu w Puc-ku (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na kulturoznawstwie, procesach kulturo-twórczych na terenie dawnego archidiakonatu pomorskiego oraz roli malarstwa w misji Ko-ścioła katolickiego w okresie staropolskim. Adres e-mail: [email protected]

Aleksander Krzysztof SITNIK OFM, dr, Wyższe Seminarium Duchowne oo. Bernardynów w Kalwa-rii Zebrzydowskiej; klasztor oo. Bernardynów w Krakowie (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii bernardynów. Adres e-mail: [email protected]

Michał SKOCZYŃSKI, mgr, doktorant, Instytut Historii, Wydział Historyczny, Uniwersytet im. AdamaMickiewicza w Poznaniu (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach klaszto-rów dominikańskich na Mazowszu i w Wielkopolsce od średniowiecza do XIX w. Adres e-mail: [email protected]

550 Informacje o autorach

Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, dr, Zakład Historii Sztuki, Wydział Nauk Społecznych, Uni-wersytet Śląski w Katowicach (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na architekturze nowożytnej, zwłaszcza zakonnej, ze szczególnym uwzględnieniem architektury trynitarzy na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Adres e-mail: [email protected]

Katarzyna SPURGJASZ, mgr, Gabinet Zbiorów Muzycznych, Biblioteka Uniwersytecka w Warsza-wie (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na źródłoznawstwie historycznym. Adrese-mail: [email protected]

Anita STAROŃ, dr, Katedra Filologii Romańskiej, Wydział Filologiczny, Uniwersytet Łódzki (Pol-ska). Zainteresowania naukowe koncentruje na literaturoznawstwie francuskim, zwłaszcza prozie końca XIX w., oraz na twórczości okresu dekadentyzmu i symbolizmu we Francji, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości powieściopisarskiej Rachilde. Adres e-mail: [email protected]

Vincenzo TROMBETTA, dr, Zakład Nauk Dziedzictwa Kulturowego, Wydział Sztuki i Filozofii, Uni-wersytet w Salerno (Włochy). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach bibliotek w XVII–XIX w. w odniesieniu do kolekcjonerstwa książek oraz na historii książki i przemysłu wydawniczego ze szczególnym uwzględnieniem publikacji antykwarycznych i edukacyjnych. Adres e-mail: [email protected]

Ewelina WIDELSKA, mgr inż., doktorantka, Katedra Projektowania i Konserwacji Krajobrazu, Wy-dział Ogrodnictwa i Architektury Krajobrazu, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na dziejach klasztornych założeń ogrodowych w obrę-bach układów urbanistycznych, ze szczególnym uwzględnieniem ich wpływu na rozwój prze-strzenny miast. Adres e-mail: [email protected]

Arkadiusz WOJTYŁA, dr, Instytut Historii Sztuki, Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych, Uniwersytet Wrocławski (Polska). Zainteresowania naukowe koncentruje na historii sztuki ba-roku, głównie na architekturze sakralnej, programach ideowych oraz fundacjach artystycznych zgromadzeń zakonnych. Adres e-mail: [email protected]

Patrycja ZIOMEK, mgr, doktorantka, Instytut Historyczny, Wydział Nauk Historycznych i Pedago-gicznych, Uniwersytet Wrocławski (Polska). Zainteresowania badawcze koncentruje na historii kultury i mentalności, postrzeganiu świata w epoce nowożytnej i XIX w. oraz na dziejach Polski i Śląska w tym okresie. Adres e-mail: [email protected]

Information about authors 551

Authors of this volume

Anna BOCHNAKOWA, PhD with habilitation, professor at the Jagiellonian University in Cracow, Institute of Romance Studies, Faculty of Philology (Poland). Particularly interested in the Ro-mance linguistics, lexicology, lexicography and history of the French language. E-mail: [email protected]

Urszula BOŃCZUK-DAWIDZIUK, MA, University of Wrocław Museum, University of Wrocław (Poland). Particularly interested in culture and art around 1800 and the artistic and didactic collections kept in University Museum in Wrocław. E-mail: [email protected]

Andrzej BUCZYŁO, MA, Institute of History and Archival Science, Faculty of History, Nicolaus Co-pernicus University in Toruń (Poland). Particularly interested in history of the Podlachia Region and Brest Litovsk Voivodeship, history of the Uniate Church, as well as auxiliary sciences of history. E-mail: [email protected]

Loïc CHOLLET, MA, Institute of History, Faculty of Humanities, University of Neuchâtel (Switzer-land). Particularly interested in history of political thought, religion and culture, history of the military religious orders of the Middle Ages, with particular focus on the Hospitallers, the Tem-plars and the Teutonic knights, as well as Eastern European history, especially the Polish-Lithu-anian Commonwealth. E-mail: [email protected]

Irena O. CIBOROVSKA-RYMAROVYCH, PhD, Department of Old and Rare Books at the Vernadsky Na-tional Library of Ukraine in Kiev (Ukraine). Particularly interested in history of aristocratic and monastic libraries of the Right-bank Ukraine in the 17th-18th century, bibliographical recon-struction of their assets, publishing activities of printing houses of the Right-bank Ukraine sin-ce the 18th to the first quarter of the 19th century and their early printed Latin books. E-mail: [email protected]

Tomasz CIESIELSKI, PhD with habilitation, professor at the University of Opole, head of the Insti-tute of History, Faculty of Historical and Pedagogical Sciences (Poland). Particularly interested in European military from the half of the 17th to the end of the 18th century, history of the eastern lands of the Polish-Lithuanian Commonwealth in the 18th – first half of the 19th cen-tury, Poles and other ethnic minorities in the areas of the Black Sea, as well as the fate of buil-dings, libraries and monastic archives (Catholic) on the territory of Ukraine and Belarus. E-mail:[email protected]

Marek DERWICH, professor, Institute of History, Faculty of Historical and Pedagogical Sciences, University of Wrocław (Poland). Founder of LARHCOR (Laboratoire des Recherches sur l’Histoi-re des Congregations et Ordres Religieux). Head of the scientific research project Cultural he-ritage of dissolved monasteries on the territory of former Poland and in Silesia in 18th and 19th c.: fate, significance, cataloguing. Particularly interested in history of religious orders in Poland and Europe. E-mail: [email protected]

Łukasz GULDON, MA, State Archive in Kielce (Poland). Particularly interested in archival collections, especially from the second half of the 19th century. E-mail: [email protected]

Ewa HAUPTMAN-FISHER, MA, Department of Music Collections, University Library in Warsaw (Po-land). Particularly interested in collections of religious music from the 18th century and operas composed by Ludomir Różycki. E-mail: [email protected]

552 Information about authors

Anna JAROSZEK, MA, District Office in Radom (Poland). Particularly interested in contemporary art. E-mail: [email protected]

Marcin JEWDOKIMOW, PhD, Institute of Classical Philology and Cultural Studies, Faculty of Huma-nities, Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw (Poland). Particularly interested in issues of social and cultural capital, social memory, as well as cultural and social dimensions of space. E-mail: [email protected]

Anna JEZIERSKA, MA, Wrocław (Poland). Particularly interested in the Baroque culture and art, with a particular focus on Silesia Region, as well as the relationships between rhetoric and the plastic arts in the early modern period and the social reception of the plastic arts through the ages. E-mail: [email protected]

Kamila KŁUDKIEWICZ, PhD, Department of Art History, Faculty of History, Adam Mickiewicz Uni-versity in Poznań (Poland). Particularly interested in history of the Polish and European collec-ting, museum studies, bibliophilism and the development of art careers in the 19th century. E-mail: [email protected]

Monika KOPEĆ, MA, Diocesan Library in Sandomierz (Poland). Particularly interested in ar-chival science and book collections of the Diocesan Library in Sandomierz. E-mail: [email protected]

Małgorzata KOŚKA, MA, Central Archives of Historical Records in Warsaw (Poland). Particularly interested in history of collecting and editorial activity of aristocrats – amateur historians in the 19th century. E-mail: [email protected]

Andrzej KOZIEŁ, PhD with habilitation, professor at the University of Wrocław, Institute of Art History, Faculty of Historical and Pedagogical Sciences (Poland). Particularly interested in pa-inting, sculpture and graphics in Central Europe in the 17th and 18th centuries, mysticism and art in Silesia in the baroque era, as well as artistic relationships between Silesia and Bohemia in the age of the baroque. E-mail: [email protected]

Rafał KUBICKI, PhD with habilitation, professor at the University of Gdańsk, Institute of History, Faculty of History (Poland). Particularly interested in Church history in the Middle Ages and early modern period, dissolution of monasteries in the 19th century, socio-economic history of monastic state of the Teutonic Knights in Prussia, late medieval townspeople and rural structu-res in the Middle Ages and early modern period. E-mail: [email protected]

Anna KURSKA, PhD with habilitation, professor at the Jan Kochanowski University in Kielce, In-stitute of Polish Philology, Faculty of Humanities (Poland). Particularly interested in esthetics of romantic literature, relationships between recent literature and romanticism, as well as geo-criticism, regionalism, travelling of the Romantics around Poland and problems of romantic subjectivity. E-mail: [email protected]

Maksymilian KUŚKA, PhD, Archive and Library of Brothers Hospitallers in Cieszyn (Poland). Par-ticularly interested in history of the Order of Brothers Hospitallers in Central Europe, history of the Austro-Hungarian Empire and the issues of culture, art and society in the service of totali-tarian ideas, especially the Third Reich. E-mail: [email protected]

Ryszard MĄCZYŃSKI, PhD with habilitation, professor at the Nicolaus Copernicus University in Toruń, Department of Art History and Culture, Faculty of History (Poland). Particularly inte-rested in Polish art of the early modern period and modern age (baroque, classicism, histo-

Information about authors 553

ricism) in European context, with particular reference to architecture, the issues of history of literature, theater and music, history of the industry, as well as the issues related to Warsaw. E-mail: [email protected]

Alina MĄDRY, PhD, Department of Musicology, Faculty of History, Adam Mickiewicz University in Poznań; Museum of Musical Instruments, branch of the National Museum in Poznań (Poland). Particularly interested in history, aesthetics and music performance practice, especially Polish, in the 18th century. E-mail: [email protected]

Małgorzata MILECKA, D.Eng. with habilitation, professor at the University of Life Sciences in Lu-blin, head of the Department of Landscape Design and Conservation, Faculty of Horticulture and Landscape Architecture (Poland). Particularly interested in history of garden complexes, especially Cistercian, in Poland. E-mail: [email protected]

Piotr OLIŃSKI, PhD with habilitation, Institute of History and Archival Science, Faculty of History, Nicolaus Copernicus University in Toruń (Poland). Particularly interested in history of mona-sticism, cities and early humanism, as well as historical climatology. E-mail: [email protected]

Jacek PARTYKA, PhD, head of the Early Printed Book Section, Special Collection Department at the Jagiellonian Library of the Jagiellonian University in Cracow (Poland). Particularly in-terested in Polish and Latin paleography from the 15th to the 18th century, incunabula and prints of the 16th century, as well as the book collections of Polish Camaldoleses. E-mail: [email protected]

Dorota REJMAN, MA, Diocesan Library in Sandomierz (Poland). Particularly interested in histori-cal book collections and ecclesiastical archival science. E-mail: [email protected]

Anna ROGOWSKA, MA, State Archive in Kielce (Poland). Particularly interested in history of Jędrze-jów with a particular focus on the local Cistercian monks based on the materials kept in the State Archive in Kielce. E-mail: [email protected]

Witalij ROSOWSKI, PhD, Centre for the Study of Polish Community and Its Ministry, Faculty of Hu-manities, John Paul II Catholic University of Lublin (Poland). Particularly interested in history of the Poles in the East (countries of the former USSR) and history of the Roman Catholic Church on this territory. E-mail: [email protected]

Piotr RUMANOWSKI, MA, manager of the Cultural Center of the Municipal Centre of Culture and Sport in Puck (Poland). Particularly interested in cultural studies, cultural processes in former archdeaconry of the Pomerania and the role of painting in the mission of the Catholic Church in the Old Polish period. E-mail: [email protected]

Fr. Aleksander Krzysztof SITNIK OFM, PhD, Major Seminary of Bernardine Fathers in Kalwaria Zebrzydowska; monastery of Bernardine Fathers in Cracow (Poland). Particularly interested in history of Bernardine friars. E-mail: [email protected]

Michał SKOCZYŃSKI, MA, Institute of History, Department of History, Adam Mickiewicz University in Poznań (Poland). Particularly interested in history of the Dominican monasteries in Mazovia and Greater Poland from the Middle Ages to the 19th century. E-mail: [email protected]

Mirosława SOBCZYŃSKA-SZCZEPAŃSKA, PhD, Department of Art History, Faculty of Social Sciences, University of Silesia in Katowice (Poland). Particularly interested in modern architecture, espe-cially monastic with a particular focus on architecture of the Trinitarians in the territory of for-mer Poland. E-mail: [email protected]

Katarzyna SPURGJASZ, MA, Department of Music Collections, University Library in Warsaw(Poland). Particularly interested in source studies. E-mail: [email protected]

Anita STAROŃ, PhD, Department of Romance Philology, Faculty of Philology, University of Łódź (Poland). Particularly interested in the French literary sciences, especially the prose of the late 19th century, as well as the literary works of the period of decadence and symbolism in France with particular focus on literary output of Rachilde. E-mail: [email protected]

Vincenzo TROMBETTA, PhD, Department of Cultural Heritage Sciences, Faculty of Arts and Philo-sophy, University of Salerno (Italy). Particularly interested in history of libraries in the 17th–19th century with reference to the collecting of books and history of the book and publishing indu-stry with specific insights on antiquarian and educational editions. E-mail: [email protected]

Ewelina WIDELSKA, ME, Department of Landscape Design and Conservation, Faculty of Horticul-ture and Landscape Architecture, University of Life Sciences in Lublin (Poland). Particularly in-terested in history of monastic garden complexes in precinct of urban systems, with particular reference to their impact on the spatial development of cities. E-mail: [email protected]

Arkadiusz WOJTYŁA, PhD, Institute of Art History, Faculty of Historical and Pedagogical Sciences, University of Wrocław (Poland). Particularly interested in history of the Baroque art, with a par-ticular focus on sacral architecture, ideological programs and artistic foundations of religious orders. E-mail:[email protected]

Patrycja ZIOMEK, MA, Institute of History, Faculty of Historical and Pedagogical Sciences, Univer-sity of Wrocław (Poland). Particularly interested in history of culture and mentality, perception of the world in the early modern period and in the 19th century, as well as history of Poland and Silesia in this period. E-mail: [email protected]

554 Information about authors

i n f o r m a c j e d l a a u t o r ó w

i n f o r m a t i o n f o r a u t h o r s

Informacje dla autorów 557

Zasady dotyczące przygotowania nadsyłanych tekstów

1. Kontakt:a) teksty należy przesyłać pocztą elektroniczną na adres: [email protected]) wszystkie niezbędne informacje znajdują się na stronie: www.hm.kasaty.pl

2. Objętość tekstów:a) rozprawy i edycje źródłowe: do 4 arkuszy wydawniczychb) artykuły: do 2 arkuszy wydawniczychc) polemiki i recenzje: do 1 arkusza wydawniczegod) sprawozdania, nekrologi etc.: do 0,5 arkusza wydawniczego(1 arkusz wydawniczy to 22 strony znormalizowanego maszynopisu, czyli około 40 000 znaków ze spacjami)

3. Wymagania techniczne:a) formatowanie: czcionka Times New Roman, 12 p. tekst, 10 p. przypisyb) akapity i przypisy bez wcięciac) prosimy nie stosować żadnego dodatkowego formatowania (np. w postaci łamania szpalty i ręcznego przenoszenia wyrazów)

4. Ilustracje, tabele, wykresy:a) ilustracje: bez limitu ich liczby, przy czym w papierowej wersji czasopisma zamieszczać będziemy wyłącznie ilustracje czarno-białe– opatrzone numeracją ciągłą cyframi arabskimi, podpisami i podaniem źródła pochodzenia, np.:Ryc. 3. Pieczęć herbowa opata henrykowskiego Wincentego z 1534 r. (Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Rep. 88, nr 282a)

– umieszczone w miejscu, w którym powinny się znaleźć w wersji publikowanej, dodatkowo przesłane w osobnych, czytelnie opisanych plikach w formatach JPG, TIF lub PNG o rozdzielczości minimum 300 dpi– autor bierze na siebie odpowiedzialność za zapewnienie praw autorskich do do-łączonego przez siebie do utworu materiału ilustracyjnego; zatem, jeżeli ilustracje są chronione prawami autorskimi, należy dostarczyć pisemną zgodę autora lub właściciela praw (wraz z czytelnym podpisem) na ich reprodukcję i publikację w siecib) tabele i wykresy: kolejno ponumerowane cyframi arabskimi i opisane, np.:Tabela 24. Nadania immunitetów dla komturii śląskich w latach około 1250–1400

– powinny być zamieszczone we właściwym miejscu bezpośrednio w tekście

5. Edycje źródłowe:a) prosimy o stosowanie się do ogólnie przyjętych instrukcji wydawniczychb) przypisy rzeczowe do edycji konstruujemy według zasad obowiązujących w HM

558 Informacje dla autorów

6. Co należy dołączyć:a) treściwe, przedstawiające główną tezę streszczenie w języku polskim lub angielskim o objętości około 1 strony znormalizowanego maszynopisu (1800 znaków ze spa-cjami)b) afiliacjęc) wypełniony kwestionariusz osobowy nadesłany przez Redakcjęd) słowa kluczowe – od kilku do kilkunastu słów precyzyjnie oddających treść artykułu, np. do artykułu Klaryski krakowskie a powstanie kościuszkowskie 1794 r. będą to:klaryski, Kraków, powstanie kościuszkowskie, rozbiory Polski, fiskalizm, zabór mienia, kontry-bucja wojenna, podatek, patriotyzm, finansowe wsparcie

e) ilustracje etc. według p. 4

7. W tekstach należy:a) stosować znaki specjalne i interpunkcyjne zgodnie z zasadami obowiązującymi w języku tekstub) przy przywoływaniu jakichkolwiek nazwisk (badaczy, autorów, postaci histo rycz-nych) podawać za pierwszym razem imię w pełnym brzmieniu, a za każdym kolejnym, o ile zachodzi taka potrzeba, inicjał imieniac) stosować tradycyjne przypisy dolne według wytycznych zamieszczonych w p. 8d) zapisywać nazwy miesięcy w datach za pomocą cyfr rzymskich, gdy występują one razem z dniem i rokiem, oddzielając poszczególne elementy daty za pomocą spacji (np. 9 IV 1241 r., 15 VII 1410 r.), w innych natomiast wypadkach słownie (np. 9 kwietnia, w kwietniu 1241 r.)

8. Konstrukcja przypisów:a) nazwiska autorów, redaktorów, wydawców, tłumaczy etc. zapisujemy kapitalikami (np. MABILLON)b) imiona podajemy zawsze tylko w postaci inicjału (inicjałów)c) redaktorów wydawnictw zbiorowych umieszczamy przed tytułem, zamieszczając po nazwisku w nawiasie okrągłym skrót ich funkcji zgodny z językiem artykułud) tytuły monografii, prac zbiorowych, wydawnictw źródłowych i artykułów zapisujemy kursywąe) tytuły czasopism zapisujemy antykwą w cudzysłowie, oddzielając przecinkami tom, rok, numer/zeszyt, cytowane stronyf) tytuły serii wydawniczych zapisujemy przed miejscem wydania, w nawiasie, antykwą, oddzielając przecinkami tom, część etc.g) po tytule publikacji zamieszczonej w opracowaniu zbiorowym piszemy, po przecinku, małą literę „w” z dwukropkiem, wpisując ją w nawias kwadratowy: , [w:]h) numery tomów, woluminów, roczników, zeszytów czasopism oraz publikacji wielotomowych podajemy cyframi arabskimii) w wypadku publikacji opatrzonych kartą tytułową w językach łacińskim i polskim podajemy zapisy w języku łacińskim


j) za pierwszym razem podajemy pełny opis bibliograficzny, a za każdym następnym razem inicjał imienia i nazwisko autora oraz skrócony tytuł bez wielokropka, np. P. SCZANIECKI, Katalog opatów, s. 34; Rocznik miechowski, s. 883. Nie używamy skrótów op. cit. i loc. cit. Stosujemy natomiast, zgodnie z przyjętymi powszechnie zasadami, łacińskie określenia IDEM, EADEM, ibidemk) w wypadku trzech i więcej miast podanych jako miejsce publikacji jednej książki (częste w publikacjach Ossolineum) stosujemy zapis skrócony, np. Wrocław i in. 1978.Przykłady:Archiwum Klarysek Krakowskich, sygn. E 70, Księga rachunkowa JMC Panny Konstancji Glińskiej Xieni obraney na drugie triennium 20 XI 1709, k. 20.

Akty Powstania Kościuszki, wyd. Sz. ASKENAZY, W. DZWONKOWSKI, t. 2: Protokóły i dzienniki Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej, cz. 2, Kraków 1918.

Schlesisches Urkundenbuch, wyd. W. IRGANG, t. 4: 1267–1281, Köln-Wien 1988, nr 234.

Matricularum Regni Poloniae summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi asservantur, contexuit indicesque adiecit T. WIERZBOWSKI, pars 3: Alexandri regis tempora complectens (1501–1506), Varsoviae 1908.

Rocznik miechowski, wyd. A. BIELOWSKI, [w:] Monumenta Poloniae Historica, t. 2, Lwów 1872,s. 880–896 (wydanie: s. 882–896).

A. BIELOWSKI, [Wstęp], [w:] Rocznik miechowski, s. 881.

MATTHAEI PARISIENSIS, monachi sancti Albani, Chronica majora, ed. H. R. LUARD, t. 2: A.D. 1067 to A.D. 1216 (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, 57), London 1874.

Katalog Archiwum Klasztoru Sióstr Bernardynek przy kościele św. Józefa w Krakowie, oprac. R. GUSTAW, K. KACZMARCZYK, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 20, 1970, s. 5–94.

A. ZAHORSKI, Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim (Prace Komisji Wojskowo-Historycznej Ministerstwa Obrony Narodowej, Seria A, 9), Warszawa 1957.

D. ZŁOTKOWSKI, Udział Zakonu Ojców Paulinów w życiu społeczno-politycznym Rzeczypospolitej w XVIII wieku (Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Rozprawy Monograficzne, 1, Ziemia Częstochowska, 21), Częstochowa 1994.

E. CHWALEWIK, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, Warszawa-Kraków, t. 1: A–M, 1926; t. 2: N–Ż, 1927 (reprint: Kraków 1991).

K. TARGOSZ, Obraz wojen i zaraz początków XVIII w. w kronikach zakonnic, [w:] K. STASIEWICZ, S. ACHREMCZYK (red.), Między barokiem a oświeceniem. Wojny i niepokoje czasów saskich (Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 217), Olsztyn 2004, s. 122–138.

M. STARNAWSKA, Die mittelalterliche Bibliothek der Johanniter in Breslau, [w:] Z. H. NOWAK (red.), Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter (Ordines Militares, 7), Toruń 1993, s. 241–252.

P. SCZANIECKI, Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość”, 49, 1978, s. 22 i n.

J. TRUPINDA, Ikonografia pieczęci komturów gdańskich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heral-dycznego”, s.n., 5, 2001, s. 31–40.

L. MAKUCH, Kasata klasztoru w Kraśniku, „Regionalista”, 1995, 4, s. 3–6.


M. MACISZEWSKI, Radymno, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-wiańskich, t. 9, Warszawa 1888 (reprint: 1977), s. 458–459.

W. CZAPLIŃSKI, H. WYCZAWSKI, Gembicki Piotr, [w:] Polski słownik biograficzny, t. 7, Wrocław 1958, s. 379–381.

9. Informacje dodatkowe:Publikowane teksty podlegają procedurze recenzyjnej.Pozytywna recenzja jest warunkiem koniecznym zakwalifikowania tekstu do druku.Redakcja zastrzega sobie prawo wprowadzania zmian w tekstach (po ich uprzednim uzgodnieniu z autorem).Do druku nie będą przyjmowane teksty, które nie spełniają technicznych wymogów Redakcji.


Zasady recenzowania tekstów ukazujących się w „Hereditas Monasteriorum”

1. Każdy tekst zostaje poddany wstępnej ocenie formalnej przez Redakcję w celu sprawdzenia, czy jego treść odpowiada profilowi pisma i spełnia kryteria publikacji naukowej (recenzja wewnętrzna).

2. Teksty, które przeszły pozytywnie procedurę recenzji wewnętrznej, zostają skiero-wane do oceny (recenzji) zewnętrznej.

3. Jako recenzentów zewnętrznych powołuje się każdorazowo dwóch niezależnych specjalistów w danej dziedzinie, posiadających tytuł co najmniej doktora habili-towanego i zatrudnionych poza jednostką, w której jest afiliowany autor artykułu. W przypadku tekstów powstałych w języku innym niż polski jednym z recenzen-tów jest zawsze osoba afiliowana w instytucji zagranicznej spoza kraju autora. Tylko w uzasadnionych merytorycznie wypadkach jeden z recenzentów nie musi mieć habilitacji, jeśli posiada znaczący i uznany w określonej dziedzinie wiedzy dorobek naukowy.

4. Autorzy i recenzenci nie znają swoich personaliów (double-blind review process).

5. Recenzja jest sporządzana w formie pisemnej na opracowanym przez Redakcję for-mularzu recenzyjnym i kończy się wnioskiem o dopuszczenie artykułu do publikacji lub jego odrzucenie.

6. Do publikacji kwalifikowane są wyłącznie te teksty, które otrzymały pozytywną ocenę dwóch recenzentów. W przypadku rozbieżnych opinii (jednej pozytywnej, drugiej negatywnej) Redakcja odstępuje od publikacji tekstu. W wyjątkowych, uza-sadnionych merytorycznie przypadkach Redakcja może skierować pracę do jeszcze jednego recenzenta (superrecenzenta), którego ocena jest rozstrzygająca.

7. Po pozytywnym przejściu procedury recenzyjnej autor otrzymuje do wglądu za-lecenia recenzenta, poprawia pracę według jego wytycznych lub ustosunkowuje się do sformułowanych uwag, po czym odsyła tekst do Redakcji, z którą jest w stałym kontakcie aż do momentu opublikowania artykułu.

8. Jeśli w trakcie prac redakcyjnych i/lub korektorskich okaże się, że tekst jednak nie spełnia odpowiednich kryteriów naukowych, Redakcja może odstąpić od jego publi-kacji nawet w wypadku dwóch recenzji pozytywnych.

9. Proces recenzowania tekstów jest zgodny z wytycznymi Ministerstwa Nauki i Szkol-nictwa Wyższego zawartymi w broszurze Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce (Warszawa 2011).


Zapora ghostwriting i guest authorship

W trosce o rzetelność naukową artykułów publikowanych na łamach „Hereditas Mo-nasteriorum” Redakcja pisma, stosownie do zaleceń Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, przeciwdziała praktykom znanym jako ghostwriting i guest authorship1.

Autorów publikacji obowiązuje przejrzyste, rzetelne i uczciwe prezentowanie wy-ników swoich badań, za które biorą pełną odpowiedzialność, firmując je imieniem, nazwiskiem oraz afiliacją, co jest równoznaczne z potwierdzeniem ich osobistego wkładu w powstanie tekstu.

Jeśli artykuł powstał we współpracy z innymi osobami, autorzy są zobowiązani do ujawnienia ich udziału jako autorów/współautorów lub wymienienia ich w podzię-kowaniach oraz podania ich afiliacji i kontrybucji.

Jeśli artykuł jest rezultatem współpracy w ramach projektu badawczego, autorzy są zobowiązani podać informacje na temat źródeł jego finansowania, wkładu instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów (financial disclosure).

Wszelkie wykryte przejawy nierzetelności badawczej oraz naruszenia etyki naukowej będą przez Redakcję „Hereditas Monasteriorum” skrupulatnie dokumentowane i pu-blicznie demaskowane, łącznie z powiadomieniem instytucji zatrudniających auto-rów stosujących praktyki niedozwolone w pisarstwie naukowym.

1 Ghostwriting oznacza, że ktoś miał istotny wkład w powstanie publikacji, ale nie ujawnił swojego udzia-łu jako jeden z autorów/współautorów bądź też nie został wymieniony w podziękowaniach zamieszczo-nych w publikacji. O guest authorship (lub honorary authorship) mówimy w sytuacji, gdy udział danej osoby jest znikomy lub w ogóle nie miał miejsca, a pomimo to została ona wymieniona jako autor/współautor publikacji.

Information for authors 563

Rules concerning the preparation of texts sent to Editorial

1. Contact:a) text should be sent by e-mail to the following address: [email protected]) all the necessary information can be found on the website www.hm.kasaty.pl

2. Texts volume:a) dissertations and source compilation editions: up to 4 publisher’s sheetsb) articles: up to 2 publisher’s sheetsc) polemics and reviews: up to 1 publisher’s sheet d) reports, obituaries, etc.: up to 0,5 publisher’s sheet(1 publisher’s sheet contains 22 pages of normalized typescript, i.e. about 40 000 characters including spaces)

3. Technical requirements:a) formatting: Times New Roman font, 12 p. text, 10 p. footnotes b) paragraphs and footnotes without intendation;c) one should not use any additional formatting in the form of columns make up and manual words wrapping;

4. Illustrations, tables, charts:a) illustrations: no limit of their number, wherein only black and white illustrations shall be published in the paper version):– should include continuous numeration with Arabic numerals, signatures and the source, e.g.Fig. 3. Coat of arms seal of Vincent, the Abbot of Henryków Monastery, dated 1534 (Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Rep. 88 no 282a)

– located at the area where they should be located in the published version, additionally sent in separate, clearly described files (in format JPG, TIF or PNG and minimal resolution of 300 dpi)– the author bears full responsibility for obtaining permission to use copyrighted illustrations he or she attaches to the work; hence, if the illustrations are copyrights protected, one should include a written consent of their authors or a copyrights owner (with a readable signature) for their reproduction and online publishingb) tables and charts: should be successively numbered with Arabic numerals and described, e.g.Table 24. The grant of privileges for Silesian commandries in the years about 1250–1400

– tables should be located directly in the proper place in text.

564 Information for authors

5. Source editions:a) please adhere to generally accepted publishing instructionsb) editing footnotes construction according to the rules of the HM

6. What should be enclosed:a) concise, presenting the main thesis summary in Polish or English, of the volume of 1 page of normalized typescript (1800 characters including spaces). b) affiliationc) completed personal questionnaire posted by the editorsd) keywords – from a few to a dozen or so words accurately convey the content of the article, for instance, for the article The Clarisses from Cracow and the Kościuszko Uprising in 1794 it would be:Poor Clares, Cracow, Kościuszko Uprising, partition of Poland, fiscalism, requisition, war contri-bution, tax, patriotism, financial supporte) illustrations according to point 4

7. In texts, one should:a) at references to any names (of researchers, authors, historical persons), to give the name in the full form for the first time, and the name initial in next mentions; b) use traditional footnotes according to guidelines included in point 8c) write names of months in dates using Roman numerals, when they are given with the day and year, separating particular elements of the date using spaces (e.g. 9 IV 1241, 15 VII 1410 r.), in other case, use description in words (e.g. the 9 April, in April 1241);

8. The construction of footnotes:a) the names of the authors, editors, publishers, translators, etc. are written with the caps (eg. MABILLON)b) first names are always provided using only initialsc) editors of joint publications are mentioned before the title, with an abbreviation of their function (consistent with the language of the article) in bracketsd) the titles of monographs, collective works, source publishers, and articles are written in italicse) the titles of periodicals are written in roman in quotation marks, seperating with commas the volume, year, number/issue, page(s)f) the titles of publication series are written before the place of publication, in brackets, roman, seperating with commas the volume, part, etc. g) after the title of a paper published in collective elaboration is written in a square bracket, after the comma, the lowercase letter with a colon: , [in:]h) numbers of tomes, volumes, yearbooks, magazines, and multivolume publications are written with Arabic numeralsi) in case of publications bearing the title page in Latin and Polish, the record is given in Latin


j) for the first time the full bibliographis description is written, for each of the following initial of the name and the surname of author and the shortened title withour ellipsis, for instance: P. SCZANIECKI, Katalog opatów, p. 34; Rocznik miechowski, p. 883. One should not use the abbreviations like op. cit. or loc. cit. However, the Latin words IDEM, EADEM, ibidem are used in accordance with the commonly generally accepted principlesk) in case of three and more cities given as the publication place of one book (often in Ossolineum publications) one should use shortened notation, for instance Wrocław et al. 1978Examples:Archiwum Klarysek Krakowskich, sygn. E 70, Księga rachunkowa JMC Panny Konstancji Glińskiej Xieni obraney na drugie triennium 20 XI 1709, f. 20.

Akty Powstania Kościuszki, ed. Sz. ASKENAZY, W. DZWONKOWSKI, vol. 2: Protokóły i dzienniki Rady Zastępczej Tymczasowej i Rady Najwyższej Narodowej, part 2, Kraków 1918.

Schlesisches Urkundenbuch, ed. W. IRGANG, vol. 4: 1267–1281, Köln-Wien 1988, no 234.

Matricularum Regni Poloniae summaria, excussis codicibus, qui in Chartophylacio Maximo Varsoviensi asservantur, contexuit indicesque adiecit T. WIERZBOWSKI, pars 3: Alexandri regis tempora complectens (1501–1506), Varsoviae 1908.

Rocznik miechowski, ed. A. BIELOWSKI, [in:] Monumenta Poloniae Historica, vol. 2, Lwów 1872, p. 880–896 (edition: p. 882–896).

A. BIELOWSKI, [Wstęp], [in:] Rocznik miechowski, s. 881.

MATTHAEI PARISIENSIS, monachi sancti Albani, Chronica majora, ed. H. R. LUARD, vol. 2: A.D. 1067 to A.D. 1216 (Rerum Britannicarum Medii Aevi Scriptores, 57), London 1874.

Katalog Archiwum Klasztoru Sióstr Bernardynek przy kościele św. Józefa w Krakowie, ed. R. GUSTAW, K. KACZMARCZYK, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”, 20, 1970, p. 5–94.

A. ZAHORSKI, Uzbrojenie i przemysł zbrojeniowy w powstaniu kościuszkowskim (Prace Komisji Wojskowo-Historycznej Ministerstwa Obrony Narodowej, Seria A, 9), Warszawa 1957.

D. ZŁOTKOWSKI, Udział Zakonu Ojców Paulinów w życiu społeczno-politycznym Rzeczypospolitej w XVIII wieku (Częstochowskie Towarzystwo Naukowe, Rozprawy Monograficzne, 1, Ziemia Częstochowska, 21), Częstochowa 1994.

E. CHWALEWIK, Zbiory polskie. Archiwa, bibljoteki, gabinety, galerje, muzea i inne zbiory pamiątek przeszłości w ojczyźnie i na obczyźnie, Warszawa-Kraków, vol. 1: A–M, 1926; vol. 2: N–Ż, 1927 (reprint: Kraków 1991).

K. TARGOSZ, Obraz wojen i zaraz początków XVIII w. w kronikach zakonnic, [in:] K. STASIEWICZ, S. ACHREMCZYK (eds), Między barokiem a oświeceniem. Wojny i niepokoje czasów saskich (Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, 217), Olsztyn 2004, p. 122–138.

M. STARNAWSKA, Die mittelalterliche Bibliothek der Johanniter in Breslau, [in:] Z. H. NOWAK (ed.), Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter (Ordines Militares, 7), Toruń 1993, p. 241–252.

P. SCZANIECKI, Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość”, 49, 1978, p. 22 ff.

J. TRUPINDA, Ikonografia pieczęci komturów gdańskich, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Heral-dycznego”, s.n., 5, 2001, p. 31–40.


L. MAKUCH, Kasata klasztoru w Kraśniku, „Regionalista”, 1995, 4, p. 3–6.

M. MACISZEWSKI, Radymno, [in:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów sło-wiańskich, vol. 9, Warszawa 1888 (reprint: 1977), p. 458–459.

W. CZAPLIŃSKI, H. WYCZAWSKI, Gembicki Piotr, [in:] Polski słownik biogra ficzny, vol. 7, Wrocław 1958, p. 379–381.

9. Additional information:Published texts are subject to a review procedure.A positive review is a necessary condition for qualifying a text for printout. Editors reserve the right to introduce changes in texts (after the previous consultations with the Author).Texts that do not meet technical requirements of the Editors shall not be allowed to publication.


Peer review rules for papers published in “Hereditas Monasteriorum”

1. Every paper will be preliminarily assessed in formal terms by the Editorial Board in order to determine whether its content corresponds with the profile of the journal and meets the requirements of a scholarly publication (internal review).

2. Papers which have obtained positive internal reviews will be qualified for external assessment (review).

3. In every case, two external reviewers will be appointed from among independent specialists in a given area of research who hold at least a post-doctoral degree (the so-called habilitated doctor degree, or doktor habilitowany), employed outside the institution to which the author of the article is affiliated. As far as papers written in a language different from Polish are concerned, one of the reviewers has to be a per-son affiliated in an foreign institution, outside the home country of the author. Only in justified cases, one of the reviewers will not be obliged to hold the said post-do-ctoral degree (doctor habilitowany) as long as he or she has considerable and widely recognised academic achievements in a specific field of research.

4. The authors and reviewers do not know one another’s identity (double-blind re-view process).

5. A written review will be prepared on the basis of a review form elaborated by the Editorial Board, and subsequently the article will be either marked as eligible for pu-blication or rejected.

6. Only those papers which have received a favourable evaluation of two reviewers will be qualified for publication. When the opinions diverge – one is positive, the other negative – the Editorial Board refuses to publish the article. In particular and justified cases, the Editorial Board can send the paper to one more reviewer (superre-viewer), whose opinion will be decisive.

7. After the review procedure is successfully completed, the author receives the re-viewer’s suggestions, follows his or her guidelines to correct and improve the paper, or takes a stance on the reviewer’s remarks. Afterwards, the author sends the paper back to the Editorial Board, with whom he or she will keep in close contact until the publication of the article.

8. If during the editorial and/or proofreading work the paper turns out not to fulfil certain academic criteria, the Editorial Board can withdraw from the decision to pu-blish it even if two positive reviews were initially obtained.

9. The paper review process remains in compliance with the guidelines of the Mi-nistry of Science and Higher Education described in the brochure Good Practices in Reviewing Procedures in Science [Dobre praktyki w procedurach recenzyjnych w nauce] (Warszawa 2011).


Policy against ghostwriting and guest authorship

In order to ensure high scientific quality and reliability of articles published in “He-reditas Monasteriorum”, the Editorial Board – in compliance with the guidelines pro-vided by the Ministry of Science and Higher Education – pursues a policy against practices known as ghostwriting and guest authorship1.

Authors of manuscripts are obliged to present their research findings transparently, diligently and honestly, and bear full responsibility by signing them with their name, surname and affiliation, which is tantamount to confirming that they personally par-ticipated in the creation of an article.

If a paper was written in collaboration with other persons, the authors are obliged to disclose their participation as authors/co-authors, or to list them in the acknowled-gements and specify their affiliations and contribution.

If a paper was written within a research project, the authors are obliged to disclose the funding sources for the article, the contribution of research institutions, associa-tions and other entities (financial disclosure).

All detected instances of scientific misconduct and violations of ethical scholarly standards will be minutely documented and exposed to the public by the Editorial Board of “Hereditas Monasteriorum”. Moreover, appropriate institutions employing authors who resort to illegal research practices will be notified of the misconduct.

1 Ghostwriting refers to a situation in which someone contributed to a publication without disclosing his or her participation as an author/co-author, or has not been listed in the acknowledgements section. We are dealing with guest authorship (or honorary authorship), in turn, when the contribution of a person specified as an author/co-author of a publication is extremely limited or non-existent.


Recenzenci współpracujący z Redakcją • Reviewers cooperating with Editorial Board

Józef Baniak (Poznań)Antoni Barciak (Katowice)Sébastien Barret (Paris)Andrzej Betlej (Kraków)Marie Bláhová (Praha)Maria Krzysztof Byrski (Warszawa)Tomasz Chachulski (Warszawa)Paul Chopelin (Lyon)Waldemar Chorążyczewski (Toruń)Teresa Chynczewska-Hennel (Białystok)Irena Ciborowska-Rymarowicz (Kiev)Tomasz Ciesielski (Opole)Frédérique-Anne Costantini (Bordeaux)Bogusław Czechowicz (Opole / Hradec Kralove)Andrzej Dąbrówka (Warszawa)Mikhail Dmitriev (Moscow/Budapest)Kazimierz Dola (Opole)Bernard Dompnier (Clermont-Ferrand)Cristina Dondi (Oxford)Roberto della Donne (Napoli)Mychajło Dowbyszczenko (Kiev)Ołeh Duch (Lviv)Jan Dzięgielewski (Warszawa)Sylvain Excoffon (Saint-Étienne)Sabine Frommel (Paris)Henryk Gapski (Lublin)Piotr S. Górecki (Riverside)Czesław Grajewski (Warszawa)Janusz Gruchała (Kraków)Michał Marian Grzybowski (Płock)Piotr Guzowski (Białystok)Jolanta Gwioździk (Katowice)Adeline Herrou (Nanterre)Daniel-Odon Hurel (Saint-Étienne)Marek Inglot (Roma)Maksym Jaremenko (Kiev)Cezary Jastrzębski (Kielce)Włodzimierz Kaczorowski (Opole)Anna Kamler (Warszawa)

Wojciech Kęder (Kraków)Vasyl Kmet (Lviv)Krzysztof Koehler (Warszawa)Elżbieta Kościk (Wrocław)Waldemar Kowalski (Kielce)Wojciech Krawczuk (Kraków)Janusz Królikowski (Tarnów)Daniel Le Blévec (Montpellier)Krzysztof Lewalski (Gdańsk)Beata Lorens (Rzeszów)Ewa Łużyniecka (Wrocław)Jerzy Maroń (Wrocław)Ryszard Mączyński (Toruń)Marek Mejor (Warszawa)Mieczysław Mejor (Warszawa)Frédéric Meyer (Nancy)Agata Mirek (Lublin)Dariusz Nawrot (Katowice)Piotr Franciszek Neumann (Poznań)Eugeniusz Niebelski (Lublin)Krzysztof Obremski (Toruń)Waldemar Okoń (Wrocław)Piotr Oliński (Toruń)Krzysztof Ożóg (Kraków)Arvydas Pacevičius (Vilnius)Aron Petneki (Warszawa)Bruno Phalip (Clermont- Ferrand)Maria Pidłypczak-Majerowicz (Kraków)Marta Pieniążek-Samek (Kielce)Anna Pobóg-Lenartowicz (Opole)Remigiusz Pośpiech (Wrocław)Roland Prejs (Lublin)Tomasz Przerwa (Wrocław)Marian Radwan (Lublin)Jerzy Rajman (Kraków)Dariusz Rolnik (Katowice)Natalia Sinkewycz (Lviv)Ihor Skoczylas (Lviv)Urszula Sowina (Warszawa)Grzegorz Strauchold (Wrocław)


Zamówienia na pojedyncze numery oraz prenumeratę czasopisma proszę kierować na adres: [email protected]

To order single issue or subscription the journal, please write at: [email protected]

Wojciech Strzyżewski (Zielona Góra)Marek S. Szczepański (Katowice)Alicja Szulc (Poznań)Magdalena Ujma (Opole)Piotr Urbański (Poznań)Stanisław Wiech (Kielce)Rafał Witkowski (Poznań)

Wanda Wojtkiewicz-Rok (Wrocław)Filip Wolański (Wrocław)Wiesław Wydra (Poznań)Marek A. Wyrwa (Poznań)Wojciech Zawadzki (Warszawa)Janusz Zbudniewek (Warszawa)Rościsław Żerelik (Wrocław)

Documents

Pobierz - Hereditas Monasteriorum - Uniwersytet Wrocławski