ΔΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ «ΜΟΥΣΕΙΑΚΕΣ ΣΠΟΥΔΕΣ»

ΚΕΝΤΡΟ ΜΟΥΣΕΙΑΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΤΩΝ ΤΜΗΜΑΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ

ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ & ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑ ΜΕ ΣΥΜΠΡΑΞΗ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ

ΣΥΝΤΗΡΗΣΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΚΑΙ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ ΤΟΥ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

ΤΕΧΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΜΟΥΣΕΙΟ

ΕΛΕΥΣΙΝΑΣ

“..Σβήνοντας ένα κομμάτι από το παρελθόν είναι

σαν να σβήνεις ένα αντίστοιχο κομμάτι από το μέλλον ...”

Γεώργιος Σεφέρης

Επιμέλεια:

Γεωργούλη Άλκηστης

Κανελλοπούλου Μαριάννα

Καρβελά Παρασκευή

Φουνδουλάκη Ιωάννα

Πρόλογος

Αφορμή της σύνταξης αυτού του δημοσιεύματος αποτέλεσε η εκπαιδευτική

επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας στα πλαίσια του διατμηματικού

μεταπτυχιακού προγράμματος «Μουσειακές Σπουδές» κατά το ακαδημαϊκό έτος

2014-2015. Στο παρόν κείμενο επιχειρείται η παρουσίαση των εντυπώσεων, ιδεών

και των προβληματισμών που μας δημιουργήθηκαν βασιζόμενη σε βιβλιογραφική

και επι τόπια μελέτη του χώρου.

Ευχαριστούμε θερμά τους καθηγητές κ. Λαμπροπουλο, κ. Παπαδάτο και κ.

Σταματάκη για την καθοδήγηση και την πολύτιμη συμβολή τους στην εκπόνηση της

εργασίας.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η Ελευσίνα, πόλη της Αττικής, μόλις λίγα χιλιόμετρα έξω από την Αθήνα

έμελλε να βιώσει με την πάροδο του χρόνου αλλαγές σημαντικές στη γη της. Σημεία

αυτής της πόλης άλλαξαν, αντικαταστάθηκαν ακόμη και εξαφανίστηκαν, ωστόσο, με

κάθε ευκαιρία ξεπροβάλλουν κάπου εκεί ανάμεσα στα κομμάτια της για να μας

θυμίσουν την ιστορία της.

Ο χαρακτήρας της πόλης άλλαξε, άλλαξαν όμως και οι άνθρωποί της. Η

σημερινή εικόνα της Ελευσίνας δε θυμίζει σε τίποτα την αίγλη της πόλης των

Μυστηρίων και μυήσεων της αρχαιότητας. Το πρόσφατο βιομηχανικό της παρελθόν

σε καθημερινή αντιπαραβολή με τα διάσπαρτα αρχαία τμήματα της γης της,

έρχονται να μας τονίσουν αυτή την αλλαγή. Ο μυστικιστικός χαρακτήρας της

Ελευσίνας ξεθώριασε μαζί με τα μυστήριά της και πλέον νέα μηνύματα και εικόνες

προσδίδουν το πρόσωπό της πόλης. Η πορεία στην οδό Περσεφόνης προετοιμάζει

τον σύγχρονο περιπλανητή για την δική του μύηση στον αρχαιολογικό χώρο αφού

σε αυτόν ο επισκέπτης έρχεται σε επαφή με τις δυο σημερινές όψεις της πόλης, την

βιομηχανική και την αρχαία. Η εικόνα της αρχαιότητας σε ένα βιομηχανικό σκηνικό

μετατρέπει αυτή την γκρίζα πόλη σε ένα παράξενο συνονθύλευμα θεών και

μηχανών και την καλεί επιτακτικά σε μια πορεία αυτογνωσίας1.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας αποτελεί μαρτυρία των γεγονότων

που σημάδεψαν αυτό τον τόπο ενώ βρίσκεται σε μια διαρκή και ακούραστη

συνομιλία μαζί του. Το σκηνικό, η ατμόσφαιρα και η γη αυτής της πόλης

διαμορφώνουν έναν διττό χαρακτήρα σε αυτή και μια σπουδαία αρχαιολογική-

βιομηχανική κληρονομιά στη χώρα μας. Με ποιο τρόπο, ωστόσο, θα μπορούσε να

γίνει ένα αρμονικό πάντρεμα των δυο αυτών στοιχείων με στόχο η πόλη να

ξανακερδίσει για το ευρύ κοινό την πολιτισμική της θέση και αξία; Πρώτού, ωστόσο,

επιχειρήσουμε να κάνουμε μια πρόταση για το παραπάνω, κρίνεται σκόπιμο να

παρουσιαστούν αναλυτικότερα οι δυο αυτές όψεις.

1http://theculturetrip.com/europe/italy/articles/the-machines-and-the-gods-the-revolutionary-museum-centrale-montemartini/, τελευταία πρόσβαση: 24/9/2015.

ΤΑ ΕΛΕΥΣΙΝΙΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ

Η Ελευσίνα υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα και μεγαλύτερα πανελλήνια

θρησκευτικά κέντρα της αρχαιότητας. Τα ερείπια και τα αρχαία κατάλοιπα που

βρίσκονται στην περιοχή αποτελούν μάλιστα τα μοναδικά τεκμήρια της

μυστηριακής λατρείας της Θεάς Δήμητρας σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο. Για το

λόγο αυτό ο αρχαιολογικός χώρος της Ελευσίνας θεωρείται ανεκτίμητης αξίας,

καθώς προσφέρει πλούσιο υλικό για επιστημονική έρευνα, ενώ παράλληλα

αποτελεί την υλική απόδειξη ενός ένδοξου πολιτισμού.

Η πεδιάδα της Ελευσίνας, σύμφωνα με τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς,

ήταν η πιο εύφορη γη της Αττικής. Ως εκ τούτου εύλογα στην περιοχή αυτή

αναπτύχθηκε έντονα η λατρεία της Θεάς Δήμητρας (ετοιμολογία ονόματος: Δη = Γη,

Δήμητρα = Γη + μητέρα) και της κόρης της Περσεφόνης. Βάσει ερευνών που έχουν

πραγματοποιηθεί τα πρώτα σημάδια λατρείας της Θεάς ανάγονται στην Μυκηναϊκή

εποχή2.

Σύμφωνα με την Μυθολογία, μετά την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Θεό

του Κάτω Κόσμου, τον Πλούτωνα, η θεά Δήμητρα απελπισμένη κατέβηκε από τον

Όλυμπο για να αναζητήσει την κόρη της. Μετά από εννέα μήνες περιπλάνησης ο

Ήλιος αποκάλυψε στη θεά ότι εν γνώσει του Δία ο Άδης άρπαξε την Περσεφόνη. Η

Δήμητρα αρνούμενη να επιστρέψει στον Όλυμπο άρχισε να περιπλανιέται

απελπισμένη στην γη, ώσπου έφτασε στην Ελευσίνα. Εκεί κατάκοπη έκατσε να

ξαποστάσει δίπλα σε ένα πηγάδι, το Παρθένιο Φρέαρ. Οι κόρες του βασιλιά Κελέου

ακούγοντας την ιστορία της Θεάς, μεταμορφωμένης όμως σε γριά γυναίκα, την

οδήγησαν στον παλάτι, οπού παρέμεινε αναλαμβάνοντας την ανατροφή του

νεαρού Δημόφωντα. Η Δήμητρα ως δείγμα ευγνωμοσύνης για την φιλοξενία,

αποφάσισε να κάνει τον πρίγκιπα αθάνατο κρατώντας τον τις νύχτες πάνω από τις

φλόγες της εστίας του μεγάρου. Σύντομα όμως η θεά έγινε αντιληπτή από τις

υπόλοιπες γυναίκες του παλατιού και έτσι αναγκάστηκε να αποκαλύψει τη θεϊκή

της ταυτότητα. Ως αντάλλαγμα προέτρεψε τους Ελευσίνιους να χτίσουν βωμό και

ναό προς τιμήν της, ενώ παράλληλα ανέλαβε να τους μυήσει στον τρόπο λατρείας

της, στα Μυστήρια δηλαδή. Η Δήμητρα έμεινε κλεισμένη μέσα στο ναό της

παραμελώντας την φροντίδα της γης. Με παραίνεση του Δία, ο Πλούτωνας δέχτηκε

να επιστρέψει την Περσεφόνη στην μητέρα της αφού όμως πρώτα της έδωσε ένα

σπυρί ροδιού, δένοντας την έτσι με τον Κάτω Κόσμο3. Τα δύο τρίτα λοιπόν του

χρόνου η Περσεφόνη θα παρέμεινε με την μητέρα της, διάστημα κατά το οποίο η γη

θα καρποφορούσε, ενώ τον υπόλοιπο χρόνο θα τον περνούσε στο πλευρό του

Πλούτωνα4.

2Παπαγγελή Κ., 2002: 304. 3Παπαγγελή Κ., 2002: 21-44. 4Παχής Π., 1998: 41.

Σύμφωνα πάλι με την Μυθολογία, η Δήμητρα απαίτησε πλήρη μυστικότητα

ως προς τις τελετές λατρείας της. Για το λόγο αυτό, οι μαρτυρίες για τα Ελευσίνια

Μυστήρια είναι περιορισμένες, γεγονός που καθιστά αδύνατη την εξαγωγή

ασφαλών συμπερασμάτων σχετικά με το περιεχόμενο και την βαθύτερη ουσία των

τελετών. Από τις λιγοστές πηγές που διαθέτουμε και τις υποθέσεις των ιστορικών

μπορούν μόνο να αναφερθούν ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά των Μυστηρίων

που τελούνταν στην Ελευσίνα. Οι τελετές διεξάγονταν το φθινόπωρο και

διαρκούσαν εννέα μέρες, όσες και οι ημέρες περιπλάνησης της Δήμητρας στη γη. Τα

ιερά αντικείμενα που φυλάσσονταν στην Ελευσίνα μεταφέρονταν μέσω της Ιεράς

Οδού στην Αθήνα, περνώντας μάλιστα από δύο λίμνες αφιερωμένες στις δύο θεές.

Τα αντικείμενα φυλάσσονταν στο «εν άστει Ελευσίνιον», στην βόρεια κλίτη της

Ακρόπολης. Τις επόμενες μέρες ακολουθούσαν οι καθαρμοί και οι θυσίες των

μυστών. Την πέμπτη μέρα

πραγματοποιείτο η εντυπωσιακή

πομπή που οδηγούσε τα

αντικείμενα πίσω στην Ελευσίνα.

Την έκτη μέρα τελούνταν θυσίες

στο ιερό της Ελευσίνας και γινόταν

η προσφορά ενός μεγάλου

ζυμωμένου ψωμιού. Στη συνέχεια

λάμβαναν χώρα στο

Τελεστήριοντα «δρώμενα»,

πιθανόν αναπαραστάσεις των

παθών της θεάς, που οδηγούσαν

τους μύστες στην κάθαρση5(εικ.1).

Το βαθύτερο νόημα και το περιεχόμενο των Ελευσίνιων Μυστηρίων

παραμένει άγνωστο. Πιθανόν επρόκειτο για μια πνευματική μύηση και συνδεόταν

με τις αντιλήψεις για την μεταθανάτια ζωή. Η εμφάνιση του Χριστιανισμού σήμανε

και την αρχή του τέλους τον Ελευσίνιων Μυστηρίων και της λατρείας της Δήμητρας.

Το ιερό καταστράφηκε από Βησιγότθους και με διάταγμα του Αυτοκράτορα

Θεοδόσιου Β΄ σταμάτησε η λειτουργία του γύρω στα 395 μ.Χ.6.

Τα ιερά καταστράφηκαν, η νέα θρησκεία ήρθε να πάρει την θέση της παλιάς,

ωστόσο, η ιερότητα του χρόνου διατηρήθηκε ανά τους αιώνες έως τις ημέρες μας

με νέα τιμώμενα πρόσωπα αυτή την φορά7.

Στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας, όπου άλλοτε λατρευόταν η θεά

Δήμητρα, σήμερα τιμάται η Παναγία Μεσοσπορίτισσα. Πάνω από το αρχαίο

Τελεστήριον χτίστηκε περίπου στα τέλη του δεκάτου ογδόου αιώνα το μικρό

εκκλησάκι που 5Παπαγγελή Κ., 2002: 21-44. 6Σφυρόερα. Β., 2005: 11. 7Κουτσαφτής Φ.,2000, «Αγέλαστος Πέτρα».

Εικ.1: Σημερινή όψη Τελεστηρίου. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

γιορτάζεται στα Εισόδια της

Θεοτόκου, στις είκοσι μία

Νοεμβρίου. Η «Παναγίτσα»,

όπως ονομάζουν οι κάτοικοι

τον ναό, ανοίγει την πόρτα

της την παραμονή και

ανήμερα των Εισοδίων της

Θεοτόκου. Εκείνες τις ημέρες

οι κάτοικοι φέροντας

δημητριακά και όσπρια

παίρνουν τον δρόμο της

ανόδου προς την εκκλησία

ακολουθώντας την ίδια διαδρομή με τους μύστες της αρχαίας λατρείας της

Δήμητρας. Την ίδια διαδρομή που άλλοτε ακολουθούσαν, ακολουθούν και σήμερα

οι κάτοικοι κρατώντας τις προσφορές τους, τις θυσίες τους (το ψωμί και το κρασί)

για την Παναγία.

Κατά την τέλεση των μυστηρίων, στην ορθόδοξη πίστη, παρακολουθούμε

κάποια υλικά σύμβολα και τελετουργικούς τύπους που συναντάμε και στην αρχαία

λατρεία.

Η άνοδος της χαμένης κόρης από το βασίλειο των νεκρών, η νηστεία των

μυστών για να συμπαρασταθούν στη θλίψη της θεάς, η πομπή της Ιεράς Οδού, ο

εξαγνισμός των μυστών στον Ιλισσό ποταμό, το κάλεσμα του βασιλιά προς τους

μύστες με τη φράση «Ιερεία δεύρο» αντιστοιχίζονται σήμερα με την Ανάσταση , τις

νηστείες της εκκλησίας, την περιφορά του Επιταφίου, το μυστήριο του Βαπτίσματος

και με το κάλεσμα του διακόνου προς τους πιστούς να έρθουν να κοινωνήσουν μετά

την ανάγνωση του Ευαγγελίου8.

Οι σύγχρονες γυναίκες της Ελευσίνας έρχονται λοιπόν να διαβούν το ίδιο

πέρασμα που άλλοτε χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι, μα αυτή τη φορά δεν τους

οδηγεί στο μυστήριο της ελευσινιακής λατρείας αλλά στην έκφραση της

χριστιανικής τους πίστης.

Σε αντίθεση με την αυστηρά προκαθορισμένη πορεία των αρχαίων μυστών

και των σύγχρονων πιστών, ο επισκέπτης ο οποίος δεν κατέχει εξειδικευμένες

ιστορικές γνώσεις για το χώρο, εικάζουμε πως θα αντιμετωπίσει δυσκολία στο να

κατευθυνθεί και να διδαχθεί από αυτόν. Παρά την μεγάλη έκταση του χώρου και

την έκδηλη προσπάθεια ομαδοποίησης των αρχιτεκτονικών μελών κατά τόπους με

στόχο την αναπαράσταση της αρχαίας εικόνας αυτού, τα ερωτήματα που

γεννιούνται σε αυτόν αρκετά. Η ομαδική μας επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο

συνοδεύτηκε και τις δυο φορές από επιστημονικό διδακτικό προσωπικό, ωστόσο,

και στις δυο ποικίλα ερωτήματα τόσο αναφορικά με την «σωστή» κατεύθυνση στον

χώρο όσο και με την αντιστοιχία λεζάντας- αντικειμένου προέκυψαν.

8 Γουδής Δ.,(1999), Steiner R.,(1994).

Εικ.2: Εκκλησία «Παναγία Μεσοσπορίτισσα»,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Με έναν περίπατο ο επισκέπτης μπορεί να δει τα εναπομείναντα ερείπια

των σημαντικότερων σημείων-σταθμών των μυστηρίων, διανύοντας την μεγάλη

ρωμαϊκή αυλή με τον ναό της Άρτεμης Προ πυλαίας, τα Μεγάλα Προπύλαια(εικ.3),

το Καλλίχορον φρέαρ(εικ.4), τα Μικρά Προπύλαια με το Πλουτώνειο(εικ.5) στα

δεξιά του ενώ συνεχίζει την ανηφορική πορεία προς το ιερό συναντώντας την

Αγέλαστο Πέτρα, αντικρίζοντας τελικώς το Τελεστήριον(εικ.6). Η περιπλάνηση του

απλού επισκέπτη αναμφισβήτητα του προκαλεί ένα αίσθημα απορίας για το τι

πραγματικά συνέβαινε σε αυτά τα χώματα, μιας και οι πληροφορίες είναι

ελάχιστες, ωστόσο βιώνει με τον δικό του τρόπο την ιερότητα του χώρου. Φανερές

ή κρυμμένες εικόνες σε αυτόν, μας υπενθυμίζουν την ιστορία και τους ανθρώπους

που έκαναν και οι ίδιοι την διαδρομή αυτή, όπως ο Αδριανός στην εικόνα του

Αδριάνειου Υδραγωγείου(εικ.8), ο Μάρκος Αυρήλιος(εικ.7) που χάρη σε αυτόν

δημιουργήθηκαν τα Μεγάλα Προπύλαια και η πλακόστρωτη πλατεία αλλά ακόμη

και απλοί επισκέπτες που κάνουν έως και σήμερα τις προσφορές τους στο

Πλουτώνιο9.

9http://www.elefsina.info/the-city/history/ancient-times, τελευταία πρόσβαση: 13/10/2015

Εικ.3: Ναός της Άρτεμης Προπυλαίας,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Εικ.4: Καλλίχορον φρέαρ, Ελευσίνα.

Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Εικ.5: Πλουτώνειο, Ελευσίνα. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Εικ.6: Τελεστήριον, Ελευσίνα. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Στο τέλος της διαδρομής, δίνεται η δυνατότητα στον επισκέπτη να δει το

αρχαιολογικό μουσείο της Ελευσίνας. Το Μουσείο της Ελευσίνας οικοδομήθηκε το

1889-1890 στη N.A. πλευρά της ακρόπολης για να στεγάσει τα ευρήματα των

ανασκαφών του Ιερού. Το 1960 το Μουσείο

ανακαινίσθηκε και εμπλουτίσθηκε με νέα

ευρήματα από τις ανασκαφές του Δυτικού

Νεκροταφείου και του Ιερού. Το 1999

αποτέλεσε ορόσημο για το μουσείο και τον

χώρο αφού λόγω των ζημιών που υπέστησαν

εξαιτίας του σεισμού, επισκευές και

επανέκθεση κρίθηκαν ζωτικής σημασίας.

Το σημερινό μουσείο της Ελευσίνας

διαρθρώνεται σε έξι αίθουσες εκ των οποίων

στην πέμπτη φιλοξενείται μία από τις δύο

Καρυάτιδες που στήριζαν τη στέγη των Μικρών

Προπυλαίων (1ος αι. π.Χ.)10(εικ.9). Η έκτη αίθουσα

είναι η μοναδική στην οποία έχει γίνει πλήρης

επανέκθεση(εικ.13) παρόλ’ αυτά όπως και στον

αρχαιολογικό χώρο για την καλύτερη κατανόηση

των εκθεμάτων απαιτείται προ υπάρχουσα σχετική γνώση του αντικειμένου. Η

πορεία των επισκεπτών είναι ευθύγραμμη γραμμική, το πληροφοριακό υλικό

ανταποκρίνεται σε παλαιότερες μουσειολογικές ανάγκες και επιταγές(εικ.10,11,12),

οπτικοακουστικά μέσα απουσιάζουν ενώ η εικόνα του υπαίθριου, τονίζει για ακόμη

μια φορά την ανάγκη σύνδεσης του αρχαιολογικού-μουσειακού χώρου με την

ευρύτερη περιοχή και κοινωνία(εικ.14).

10http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3429, τελευταία πρόσβαση: 13/10/2015

Εικ.7: Προτομή Μάρκου Αυρηλίου,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο. Εικ.8: Αδριάνειο υδραγωγείο,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό

αρχείο.

Εικ.9: Καρυάτιδα μικρών

Προπυλαίων, Μουσείο

Ελευσίνας. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Εικ.10,11,12: Εσωτερικός χώρος/

εκθέματα μουσείου Ελευσίνας. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Εικ.13: Προθήκη έκτης αίθουσας-

επανέκθεση, μουσείο Ελευσίνας. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Εικ.14: Προαύλιος χώρος μουσείου

Ελευσίνας. Συνομιλία με την πόλη. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Η Ελευσίνα ως βιομηχανική πόλη.

Τα πρώτα δείγματα βιομηχανοποίησης της Ελευσίνας εντοπίζονται στα τέλη

του 19ου αιώνα όπου μικρές ομάδες επεξεργασίας αγροτικών προϊόντων άρχισαν να

κάνουν την εμφάνισή τους. Σημαντικοί σταθμοί του νέου αυτού χαρακτήρα της

πόλης αποτέλεσαν η ίδρυση εργοστασίου της εταιρείας «ΤΙΤΑΝ» στις αρχές του 20ο

αιώνα, αλλά και η μαζική εκβιομηχάνιση της από το τέλος του Β’ Π.Π έως και

σήμερα11. Αυτό μαρτυρείται με την εγκατάσταση ναυπηγείων, βιοχημικών και

χαλυβουργικών εργοστασίων έχοντας ως αποτέλεσμα όχι μόνο την ραγδαία αλλαγή

του κλιματικού αλλά και του αστικού περιβάλλοντος της πόλης12. Μέσα σε λιγότερο

από μισό αιώνα, οι κάτοικοι της Ελευσίνας είδαν το πρόσωπο της πόλης τους να

αλλάζει και η μόνη περιουσία τους να είναι πλέον η μνήμη.13 Η εγκατάσταση των

εργοστασίων δημιούργησε όπως ήταν φυσικό, ανάγκες σε ανθρώπινο δυναμικό γι’

αυτό και κάτοικοι διαφόρων περιοχών της χωράς άρχισαν να καταφθάνουν στην

πόλη όχι για να θαυμάσουν την ιερότητά της όπως άλλοτε, αλλά για να γίνουν

μέρος της βιομηχανίας της.

Με την πάροδο του χρόνου μια νέα κληρονομιά, εκείνη της βιομηχανίας

ήρθε να συμπορευτεί με την αρχαιολογική της Ελευσίνας με αποτέλεσμα πλέον

σήμερα η μια να αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της άλλης. Ζητήματα ένταξης,

ανάδειξης και αξιοποίησης των εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών κελυφών

στοχεύοντας ωστόσο σε βιώσιμες λύσεις φαίνεται να υλοποιούνται με δυσκολία

στην περίπτωση της Ελλάδας14. Παρά την ανάπτυξη επιστημονικού κλάδου

βιομηχανικής αρχαιολογίας αλλά και την γενικότερη ανάπτυξη της πολιτιστικής

βιομηχανίας, η αρμονική σύζευξη αυτών των δυο ταυτοτήτων στην συγκεκριμένη

περίπτωση αποτελεί ένα στοίχημα.

11 Πατέλη Σ., 2012, «Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας- Ανάπτυξη της μορφής και της λειτουργίας του, Προτάσεις αναμόρφωσης», Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Μουσειακών Σπουδών ΕΠΚΑ, Αθήνα 12Μπελαβίλλας N., 2011, Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο Θριάσιο πεδίο, ΠΙΟΠ, https://www.academia.edu/11379300/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%BC%CE%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CE%BB%CE%B7%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%AC_%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%BD%CE%B1_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CF%83%CF%84%CE%BF_%CE%98%CF%81%CE%B9%CE%AC%CF%83%CE%B9%CE%BF_%CE%A0%CE%B5%CE%B4%CE%AF%CE%BF, τελευταία πρόσβαση: 8/10/2015 13 Κουτσαφτής Φ., 2000, «Αγέλαστος Πέτρα» 14Μιτζάλης Ν., 2007, «Η επανάχρηση της φάμπρικας και η βιώσιμη χρήση», Greek Architects, http://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%B3%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1/%CE%B7-%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%AE%CF%82-%CF%86%CE%AC%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-%CE%B2%CE%B9%CF%8E%CF%83%CE%B9%CE%BC%CE%B7-%CF%87%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B7-id911, τελευταία πρόσβαση: 8/10/2105.

Εικόνες βιομηχανίας εντοπίζονται στον αρχαιολογικό χώρο της Ελευσίνας όχι

μόνο λόγω της φυσικής ύπαρξης εργοστασίων και καμινάδων στην ευρύτερη

βιομηχανική περιοχή αλλά προχωρώντας σε μια προσεκτική ανάγνωση, ο

επισκέπτης αλληλοεπιδρά με την αφή, την όραση και την παρατηρητικότητα του με

μια τεχνολογία, αρχαιότερη, μια τεχνολογία υλικών που μέσω αυτής

δημιουργήθηκαν όλα γύρω του.

Μελετώντας τον αρχαιολογικό χώρο από την πλευρά της τεχνολογίας των

υλικών παρατηρήθηκε πως τα δομικά υλικά τα οποία συναντώνται σήμερα είναι

κυρίως λίθινα, κεραμικά και κονιάματα. Οι λίθοι, λόγω της αντοχής τους, αποτελούν

το επικρατέστερο υλικό δόμησης τόσο κατά την αρχαιότητα όσο και μέχρι τα

πρόσφατα χρόνια. Στα κεραμικά υλικά συγκαταλέγονται οι οπτόπλινθοι, δηλαδή τα

τούβλα δόμησης που χρησιμοποιήθηκαν εκτενώς τη ρωμαϊκή εποχή αλλά και τα

πήλινα αναθήματα, τα οποία θα θαυμάσει ο επισκέπτης στο μουσείο(εικ.15).

Περαιτέρω τα κονιάματα χρησιμοποιήθηκαν ως συνδετικό υλικό στη δόμηση

οπτοπλινθοδομών και λιθοδομών, στη σύνδεση μεγάλων δομικών στοιχείων ή ως

επίχρισμα επιφανειών όπως στη δεξαμενή με τους υπόγειους καμαροσκεπείς

χώρους που έχουν καλυφθεί με κουρασάνι15(εικ.16).

Οι επικρατέστεροι λιθότυποι που παρατηρούνται στο χώρο είναι ο ακτίτης

λίθος, ο ελευσινιακός ασβεστόλιθος, μάρμαρο Πεντέλης και μάρμαρο Υμηττού ενώ

σε μικρότερη κλίμακα χρησιμοποιήθηκαν ο αρουραίος λίθος, ο ψαμμίτης, ο

ανδεσίτης κ.ά. Ο ακτίτης λίθος προέρχεται είτε από λατομεία του Πειραιά, είτε από

της Αίγινας. Η θαλάσσια πρόσβαση στο Ιερό δικαιολογεί τη χρήση αυτού του λίθου.

Ο ελευσινιακός λίθος που χαρακτηρίζεται από το κυανότεφρο χρώμα του,

προερχόταν από ένα κοντινό λατομείο της περιοχής που βρισκόταν 200μ. 15Κουρασάνι: είδος ασβεστοκονιάματος που περιέχει τριμμένο κεραμίδι.

Εικ.16: Κονίαμα επιχρίσματος σε κατάσταση

κατάρρευσης, Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό

αρχείο.

Εικ.15: Χρήση κεραμικών ως υλικό δόμησης,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

βορειότερα. Φυσικά τα μάρμαρα με το υψηλό διακοσμητικό τους χαρακτήρα δε θα

ήταν δυνατό να απουσιάζουν από ένα τόσο εξέχον αρχιτεκτόνημα. Τέλος, ο

αραουραίος λίθος και ο ψαμμίτης χρησιμοποιήθηκαν κυρίως σε θεμελιώσεις τοίχων

ενώ ο ανδεσίτης για την κατασκευή εργαλείων όπως γουδιών16.

Η επιλογή των λιθότυπων γινόταν λαμβάνοντας υπόψη διάφορα κριτήρια

όπως αισθητικά, αντοχής, οικονομικά κ.ά. Επομένως, η εκτίμηση διαφόρων

παραγόντων όπως η ποιότητα του πετρώματος, η ευκολία προσπέλασης και

μεταφοράς των λίθων και το συνολικό κόστος οδηγούσαν στην τελική επιλογή του

χώρου απόληψης ή λατομείου. Θαυμαστή είναι η πρόνοια και η οικονομία υλικών

της αρχαιότητας. Σύμφωνα με μια επιγραφή αποσπάσματος της αθηναϊκής Βουλής

του 5ου αι. π.Χ. που εκτίθεται στο μουσείο, χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι θα

κατασκευαζόταν μια γέφυρα με τη χρήση λίθων που είχαν συγκεντρωθεί από τη

διάλυση του αρχαϊκού Τελεστηρίου. Επιπλέον σημειώνεται ένα υψηλό επίπεδο

τεχνικών γνώσεων. Μια επιγραφή του 4ου αι. π.Χ. που επίσης εκτίθεται στο

μουσείο, περιγράφει τη χρήση μεταλλικών συνδέσμων από κράμα χαλκού και

κασσίτερου με κατασκευαστικές λεπτομέρειες που μαρτυρούν τον παραπάνω

ισχυρισμό. Αναμφισβήτητο είναι δε το υψηλό επίπεδο αισθητικής που

αποτυπώνεται τόσο στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, όσο και στη μικτή χρήση

διαφόρων λιθότυπων που χρησιμοποιήθηκαν ακόμα και στα πιο πρακτικά έργα

τους όπως στην περίπτωση του «Λυκούργειου» περίβολου17(εικ.17).

16Κρητικού Α., 2012: 75 , Ρούσσου Ι., 2013: 46 17Παπαγγελή Κ., 2002: 140

Εικ.17: Χρήση δύο λιθότυπων, ελευσινιακού

ασβεστόλιθου στο κάτω τμήμα και

κιτρινέρυθρου ασβεστόλιθου στο άνω, στον

«Λυκούργειο Περίβολο» του 4ου αι. π.Χ.,

Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Δυστυχώς, με την πάροδο του χρόνου όπως όλα τα υλικά, έτσι και τα δομικά

υλικά των μνημείων υπόκεινται σε διαδικασίες διάβρωσης δηλαδή σε φυσική

γήρανση. Εκτός όμως από τις φυσικές διαδικασίες διάβρωσης υπάρχουν και

περιβαλλοντικοί παράγοντες που επηρεάζουν σημαντικά την αποδόμηση των

υλικών. Τέτοιοι είναι ο ανθρώπινος παράγοντας, τα δεδομένα του μικροκλίματος, οι

μικροοργανισμοί, τα φυτά και τα ζώα.

Όσον αφορά στον ανθρώπινο παράγοντα είναι αυτονόητο ότι κάθε μνημείο

με το πέρας του χρόνου έχει υποστεί πλήθος φθορών που προέρχονται από

εσκεμμένες ή μη ανθρώπινες ενέργειες. Αυτό που παρουσιάζει ενδιαφέρον για την

Ελευσίνα είναι το ιδιαίτερο κλίμα της που επηρεάζεται σημαντικά από δύο

παραμέτρους: την παραθαλάσσια τοποθεσία και τη βιομηχανική δραστηριότητα της

πόλης.

Το παραθαλάσσιο περιβάλλον είναι ιδιαίτερα διαβρωτικό για κάθε υλικό και

κατασκευή. Αυτό συμβαίνει λόγω της υψηλής συγκέντρωσης αλάτων τα οποία

μεταφέρονται μέσω του αέρα και κρυσταλλώνονται εσωτερικά στη δομή των

υλικών, δημιουργώντας μηχανικές πιέσεις. Από την άλλη, το ιδιαίτερα επιβαρυμένο

βιομηχανικό ατμοσφαιρικό περιβάλλον της πόλης δεν έχει αφήσει ανεπηρέαστα τα

μνημεία της. Η διάβρωση της πέτρας σε ρυπασμένη ατμόσφαιρα οφείλεται στην εν

ξηρώ απόθεση αερίων και σωματιδιακών ρύπων, που διαλύονται είτε από το νερό

της βροχής (όξινη βροχή), είτε από την υγρασία που σχηματίζεται στην επιφάνεια

της πέτρας18. Οι περιοχές που δεν αποπλένονται από το νερό της βροχής και

βρίσκονται σε ρυπασμένο ατμοσφαιρικό περιβάλλον, είναι δυνατό να

γυψοποιηθούν και να σχηματιστεί ένα είδος μαύρης κρούστας. Πρόκειται για

περιοχές που έχουν αρκετή υγρασία και όχι ροή νερού με αποτέλεσμα να

μετατρέπεται ο ασβεστίτης σε γύψο κατά την αντίδραση με θειικό οξύ(εικ.18).

Επίσης, τα αιωρούμενα σωματίδια που έχουν προέλθει από τις εγκαταστάσεις

παραγωγής τσιμέντου επικάθονται και παραμένουν σε έγκοιλα των λίθων

δημιουργώντας τσιμεντιτικές κρούστες μεγάλου πάχους(εικ.19). Παράλληλα άλλες

συνιστώσες που σχετίζονται με τις κλιματολογικές συνθήκες επιβαρύνουν την

κατάσταση διατήρησης των μνημείων. Τέτοιες είναι οι ταχείες θερμοκρασιακές

μεταβολές, το νερό της βροχής, ο παγετός κ.ά. Τα αποτελέσματα των διαφόρων

μηχανισμών διάβρωσης που παρατηρούνται κυρίως στα λίθινα λείψανα είναι ο

σχηματισμός κρούστας, οι απολεπίσεις, οι αποφλοιώσεις, οι ρηγματώσεις, οι

αποκολλήσεις, οι απομειώσεις και οι χρωματικές αλλοιώσεις του πέτρινου υλικού19

(εικ.20,21).

18Θεουλάκης Π., 1994 19Θεουλάκης Π., 1994, Κρητικού Α., 2012: 75, Λαμπρόπουλος Β., 1998, Ρούσσου Ι., 2013: 105.

Οι μικροοργανισμοί, τα φυτά και τα ζώα είναι υπαίτια για τη λεγόμενη

βιοδιάβρωση, που είναι βεβαίως δευτερεύουσα σε σχέση με τα παραπάνω αίτια

φθοράς. Οι μικροοργανισμοί είναι κυρίως άλγη, λειχήνες, βακτήρια και μύκητες που

δημιουργούν αποικίες στην επιφάνεια των λίθων και παράγουν επιβλαβείς για τα

μνημεία ουσίες δημιουργώντας χρωματικές κηλίδες. Τα φυτά εκκρίνουν οξέα από

τις ρίζες τους και προκαλούν μηχανικές τάσεις ενώ από τα ζώα κυρίως τα πουλιά

είναι επιβλαβή για τα μνημεία καθώς αποβάλλουν όξινα εκκρίματα20(εικ.22).

20Θεουλάκης Π.,1994, Λαμπρόπουλος Β., 1998: 22.

Εικ.18:Σχηματισμός μαύρης κρούστας –

γυψοποιημένη περιοχή σε σημείο που δεν

απορρέει το νερό της βροχής πάνω σε

μάρμαρο, Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Εικ.19: Τσιμεντιτικές κρούστες πάνω στο

πλακόστρωτο δάπεδο της εισόδου, Ελευσίνα.

Πηγή: Προσωπικό αρχείο.

Εικ.20,21: Μαρμάρινη προτομή του αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου με απώλεια των γλυπτών

λεπτομερειών (απομείωση) που προκύπτει συνήθως από όξινη προσβολή, Ελευσίνα. Πηγή:

Προσωπικό αρχείο.

Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι περιβαλλοντικοί παράγοντες που

φθείρουν τα μνημεία του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας και να σταματήσει η

αυξανομένη υποβάθμιση τους, απαιτούνται μια σειρά από εργασίες συντήρησης

και αποκατάστασης. Ήδη έχει αιτηθεί η χρηματοδότηση των προκαταρκτικών

εργασιών αναβάθμισης και συντήρησης του «Τελεστηρίου» από την

Αντιπεριφερειάρχη Δυτικής Αττικής κα Σταυρούλα Δήμου, το 201221. Βεβαίως το

έργο αποκατάστασης όλου του αρχαιολογικού χώρου είναι ένα σχέδιο

μεγαλεπήβολο που απαιτεί συστηματική μελέτη και μεθόδευση. Δεν πρέπει όμως

να παρακάμπτεται η σπουδαιότητα του και τα πολλαπλά οφέλη της προστασίας και

ανάδειξης του.

21http://www.ypervasinews.gr/news/?p=25596, http://www.diazoma.gr/gr/Page_20-00_51.asp, τελευταία πρόσβαση: 13/10/2015.

Εικ.22: Σημείο βιοδιάβρωσης πάνω σε

μάρμαρο, Ελευσίνα. Πηγή: Προσωπικό

αρχείο.

Επίλογος

Απ’ όλα τα παραπάνω λοιπόν, γεννιούνται εύλογα ερωτήματα τόσο

αναφορικά με την ανάδειξη όσο και με την βιώσιμη αξιοποίηση του αρχαιολογικού

και μουσειακού χώρου της Ελευσίνας. Σε μια πρώτη φάση θα μπορούσαν να

καλυφθούν ανάγκες διδακτικότητας που προκύπτουν στον χώρο ενώ σε μια

επόμενη, πιθανόν και η ολοκληρωτική μεταστέγαση του υπάρχοντος μουσείου σε

ένα νέο κέλυφος.

Αναφορικά με το πρώτο, βελτιώσεις στη σήμανση για τον καλύτερο

προσανατολισμό του επισκέπτη προκειμένου να εξερευνήσει δημιουργικότερα και

αποτελεσματικότερα τον χώρο κρίνονται απαραίτητες. Η χρήση πιο οικείας

γλώσσας, ο εμπλουτισμός πληροφοριακού υλικού(π.χ. έντυπος και ακουστικός

οδηγός ξενάγησης) αλλά και χρήση νέων τεχνολογιών για μεγαλύτερη διάδραση θα

μπορούσαν να συμβάλλουν στην καλύτερη κατανόηση και ανάδειξη των

εκθεμάτων. Όσον αφορά στη μεταστέγαση του αρχαιολογικού μουσείου, προκύπτει

η επιτακτική ανάγκη υλοποίησής της. Προτείνεται η μεταφορά των εκθεμάτων σε

ένα βιομηχανικό κέλυφος της ευρύτερης περιοχής της πόλης το οποίο από την μια

θα είναι ικανό να ανταποκριθεί στις μουσειολογικές επιταγές του 21ου αιώνα και

από την άλλη να προβάλλει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο την διττή αυτή

ταυτότητα της πόλης. Το συγκεκριμένο ζήτημα θα μπορούσε να αποτελέσει αρχή

περαιτέρω μελέτης στα πλαίσια μελλοντικής εργασίας. Λύσεις υπάρχουν, το ζήτημα

είναι κατά πόσο εμείς οι ίδιοι είμαστε έτοιμοι να τις υλοποιήσουμε…

‘’..Εμείς διαμορφώνουμε τα κτίρια μας.

Στη συνέχεια αυτά διαμορφώνουν εμάς..’’

Ουίνστον Τσώρτσιλ

Βιβλιογραφία:

Γουδής Δ., 1999, «Τα μυστήρια της Ελευσίνας», Δημιουργία, Αθήνα

Ζουμπουλάκης Σ., 2001, «Επί ταύτην την πέτραν… Φίλιππου Κουτσαφτή,

Αγέλαστος Πέτρα: Νέα Εστία, τ. 1733, σ. 692- 694

Θεουλάκης Π., 1994, Συντήρηση Πέτρας ΙΙ, Αθήνα

Λαμπρόπουλος Β., 1998, Περιβαλλοντικοί Παράμετροι, Αθήνα, σ. 22

Πατέλη Σ., 2012, «Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ελευσίνας- Ανάπτυξη της

μορφής και της λειτουργίας του, Προτάσεις αναμόρφωσης», Μεταπτυχιακό

Πρόγραμμα Μουσειακών Σπουδών ΕΠΚΑ, Αθήνα

Παχής, Π., 1998, Δήμητρα καρποφόρος. Θρησκεία και αγροτική οικονομία

του αρχαιοελληνικού κόσμου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, σ. 41

Rudolf S., 1994, «Αρχαία σοφία και χριστιανισμός», Ιάμβλιχος, Αθήνα

Τζέρπος Δ., 2004, «Η ορθόδοξη λατρεία και τα έθιμα του λαού», Χριστιανική

λατρεία και ειδωλολατρεία, Αθήνα

Σφυροέρα, Β., 2005, Ιστορία της Ελευσίνας. Από τη βυζαντινή περίοδο μέχρι

σήμερα, Έκδοση Δήμου Ελευσίνας, σ. 11.

ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Kingsford-Smith Α., 2015, «The Machines and The Gods: The Revolutionary

Museum Centrale Montemartini»,

http://theculturetrip.com/europe/italy/articles/the-machines-and-the-gods-

the-revolutionary-museum-centrale-montemartini/, τελευταία πρόσβαση:

24/9/2015

Μιτζάλης Ν., 2007, «Η επανάχρηση της φάμπρικας και η βιώσιμη χρήση»,

http://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B5%CF%80%CE%B9%CE%BB%CE%B5

%CE%B3%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%B1/%CE%B7-

%CE%B5%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%AC%CF%87%CF%81%CE%B7%CF%83

%CE%B7-%CF%84%CE%AE%CF%82-

%CF%86%CE%AC%CE%BC%CF%80%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%82

-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7-

%CE%B2%CE%B9%CF%8E%CF%83%CE%B9%CE%BC%CE%B7-

%CF%87%CF%81%CE%AE%CF%83%CE%B7-id911, τελευταία πρόσβαση:

8/10/2015

Γ’ Εφορεία Προιστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, 2012, Αρχαιολογικός

Χώρος Ελευσίνας. Το Τελεστήριο. Χορηγικός Φάκελος. Υπουργείο

Πολιτισμού και Τουρισμού, Ελευσίνα. Διαθέσιμο και Online στην

ιστοσελίδα:, http://www.diazoma.gr/gr/Page_20-00_51.asp, τελευταία

πρόσβαση: 13/10/2015

«Ιστορία της πόλης- Αρχαίοι χρόνοι», http://www.elefsina.info/the-

city/history/ancient-times, τελευταία πρόσβαση: 8/10/2015

ΥΠΟ.ΠΟ., 2012, «Αρχαιολογικό μουσείο Ελευσίνας»,

http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=3429, τελευταία

πρόσβαση: 8/10/2015

Παπαγγελή, Κ., 2002, «Ελευσίνα. Ο αρχαιολογικός χώρος και το Μουσείο»,

Όμιλος Λάτση. Διαθέσιμο και On line στην ιστοσελίδα:: http://www.latsis-

foundation.org/ell/electronic-library/the-museum-cycle/elefsina-o-

arxaiologikos-xoros-kai-to-mouseio, σ.21-44, τελευταία πρόσβαση:

8/10/2015

Μπελαβίλλας N., 2011, Βιομηχανική κληρονομιά στην Ελευσίνα και στο

Θριάσιο πεδίο, ΠΙΟΠ,

https://www.academia.edu/11379300/%CE%92%CE%B9%CE%BF%CE%BC%C

E%B7%CF%87%CE%B1%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE_%CE%BA%CE%BB

%CE%B7%CF%81%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%AC_%CF%8

3%CF%84%CE%B7%CE%BD_%CE%95%CE%BB%CE%B5%CF%85%CF%83%CE%

AF%CE%BD%CE%B1_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CF%83%CF%84%CE%BF_%

CE%98%CF%81%CE%B9%CE%AC%CF%83%CE%B9%CE%BF_%CE%A0%CE%B5

%CE%B4%CE%AF%CE%BF, τελευταία πρόσβαση: 13/10/2015

Κουτσαφτής Φ., 2000, «Αγέλαστος Πέτρα»,

https://www.youtube.com/watch?v=CN5fZJCy0c4, τελευταία πρόσβαση:

8/10/2015

Κρητικού Α., 2012, «Διερεύνηση των αιτίων διάβρωσης των λίθινων

μνημείων του αρχαιολογικού χώρου της Ελευσίνας και προτάσεις ανάδειξής

τους», Πανεπιστήμιο Πάτρας, τμήμα Γεωλογίας, τομέας Ορυκτών Πρώτων

Υλών ,πρόγραμμα μεταπτυχιακών σπουδών «Γεωεπιστήμες και Περιβάλλον,

Πάτρα, σ.75, Διαθέσιμο και On line στην ιστοσελίδα:

http://www.openarchives.gr/search/%CE%BA%CF%81%CE%B7%CF%84%CE%

B9%CE%BA%CE%BF%CF%8D%20%CE%91%20%CE%94%CE%B9%CE%B5%CF%

81%CE%B5%CF%8D%CE%BD%CE%B7%CF%83%CE%B7%20%CF%84%CF%89%

CE%BD%20%CE%B1%CE%B9%CF%84%CE%AF%CF%89%CE%BD%20%CE%B4%

CE%B9%CE%AC%CE%B2%CF%81%CF%89%CF%83%CE%B7%CF%82

Ρούσσου Ι., 2013, «Ορυκτοπετρογραφική Μελέτη των Λίθινων Μνημείων

του Αρχαιολογικού Χώρου της Ελευσίνας : Ταυτοποίηση των Λιθοτύπων κα

Διερεύνηση των Αιτιών Διάβρωσής τους», Σχολή Θετικών Επιστημών, τμήμα

Γεωλογίας, τομέας Ορυκτών Πόρων, Πανεπιστήμιο Πάτρας, Πάτρα, σ.105,

Διαθέσιμο και On line στην ιστοσελίδα:

http://www.openarchives.gr/view/693272, τελευταία πρόσβαση:

8/10/2015.

Ypervasinews: Εργασίες αναβάθμισης του «Τελεστηρίου» στον αρχαιολογικό

χώρο της Ελευσίνας», προϋπολογισμού 100.000€,

http://www.ypervasinews.gr/news/?p=25596, τελευταία πρόσβαση:

13/10/2015