Turquoise in Prehistoric Iranian Plateau: Rural and Early Urban Cultures

)به ترتیب حروف الفبا(:هیأت تحریریه

)استاد مهندسی شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی(دکتر جهانشاه پاکزاد

)استادیار شهرسازی، دانشگاه مازندران(دکتر نوین توالیی

)استادیار پژوهش هنر، دانشگاه مازندران(دکتر مصطفی رستمی

)دانشیار زیباشناسی، دانشگاه هنر(کاشفی الدین سلطاندکتر جالل

)دانشیار هنر اسالمی، دانشگاه تربیت مدرس(فر دکتر مهناز شایسته

دانشیار پژوهش هنر، دانشگاه سیستان و بلوچستان()دکتر علیرضا طاهری

شناسی، دانشگاه مازندران()دانشیار باستانحاجی رسول موسویدکتر سید

شناسی، دانشگاه مازندران()دانشیار باستاندکتر رضا مهرآفرین

شگگگگگاه، نشانی: سر، خیابان شهید دکتر بهشتی، خیابان دان بابل

پردیس دانشگاه مازندران، دانشکده هنر و معماری، طبقگه او،، دتگتگر

نشریه هنر و تن

57700053153دورنگار: 57700053110تلفن تماس:

[email protected]پست الکترونیک:

مقاالت مندرج لزوماً نقطه نظر دو تصلنامه هنگر

و تن نیست و مسئولگیگت مگقگاالت بگه گهگده

باشد. استفاده از مطالب و نویسندگان گرامی می

کلیه تصاویر نشریه با ذکر منبع بال مانگع اسگت.

963X-2382شماره شاپا:

دانشگاه مازندران دانشکده هنر و معماری

هنر و فنتحلیلی -دوتصلنامه لمی دانشکده هنر و معماری دانشگاه مازندران

3131سال دوم، شماره سوم، بهار و تابستان

دانشگاه مازندرانصاحب امتیاز:

مصطفی رستمی دکترمدیر مسئو،:

دکتر رضا مهرآفرینسردبیر:

مدیر داخلی:

مدیر هنری:

کارشناس نشریه:

ویراستار انگلیسی:

ویراستار تارسی:

طراحی جلد و لوگو:

صفحه آرا:

دکتر وحید حیدرنتاج

زادهدکتر محمد اعظم

جمالیسوزان یوسف

دکتر باقر یعقوبی

مصطفی میردار

زادهدکتر محمد اعظم

برازجانیمهرداد پارسایی

یصلنامه لم

دو ت-

ی تحلیل

نهنر و ف

، شماره سوم، بهار و تابستان 7030

45

چکیده

شناسی حداقل تیروزه کانی نیمه قیمتی است. آثار استفاده از آن بر اساس شواهد باستان

گردد.مربوط به دوره نوسنگی یعنی آغاز ترهنگ روستانشینی باز می

دار که دارای ناصر شناسی مسهای زمینهایی در باتتگیری تیروزه بصورت رگهشکل

گیرد. متغیر کلیدی رنگ تیروزه که در شناسایی و تشخیص آهن و آلومنیوم باشند، صورت می

گیرد تابعی از ترکیبات تیروزه است. بر اصالت آن همچین ارزشگذاری مورد استفاده قرار می

گیری تیروزه ای برای احتما، وجود و شکلشناسی به نوان پایهاین اساس مبنای باتت زمین

در این مقاله مورد استفاده قرار گرتته است.

های ترهنگی، ترهنگ روستانشینیشناسی تیروزه موماً از نهشتههای باستانیاتته

اند. در این سنگی( و صر مفرغ در پیش از تاریخ تالت ایران گزارش شده -)نوسنگی و مس

گیری منابع های الزم برای شکلها و ضرورتشناسی و وجود زمینهمقاله بر مبنای باتت زمین

شناسی های باستانتیروزه همچنین اطال ات تاریخی در مورد منابع و معادن تیروزه، یاتته

تیروزه در تالت ایران مربوط به دوره پیش از تاریخ ارائه و بحث و بررسی شده است. همچین

هایی مبادالت آن نشان داده شده است.با ارائه مد،

تیروزه، پیش از تاریخ، تالت ایران. ها: کلید واژه

3عمران گاراژیان

شناسی، دانشگاه نیشابور لمی گروه باستان ضو هیأت

2فرزانه لطفی قرائی

نشناسی، دانشگاه هنر اصفهاارشد باستانکارشناسی

فیروزه در پیش از تاریخ فالت ایران

های روستانشینی و آغاز شهرنشینی فرهنگ

[email protected] .ی مسئو،نویسندهگ 7 [email protected]گ 3

7030950971، تاریخ پذیرش نهایی 7030953957تاریخ دریاتت مقاله ( 66تا 10)از صفحه

هنر و فنتحلیلی -دو تصلنامه لمی 7033شماره نخست، بهار و تابستان

46

7030، شماره سوم، بهار و تابستان هنر و فنتحلیلی -دو تصلنامه لمی

46

هنر و فنتحلیلی -دو تصلنامه لمی

46

مقدمه

های قیمتی و نیمه قیمتی مانند الجورد، قیق، تیروزه و های مطالعاتی سنگ داده

ای مهم های باستانی به دلیل حجم محدود و خاص بودنشان یاتته یشم در محوطه

های کاربردی، از گذشته تا به امروز به ها تارغ از جنبه شوند. این سنگقلمداد می

های برداری سنگاند. مبادالت و بهرهگرتته نوان کاالهای شأنزا مورد استفاده قرار می

شناختی بوده است. از های باستاننیمه قیمیتی و قیمتی موضوع مطرح در پژوهش

رو پژوهشگران را به مطالعه و شناسایی معادن، نحوه انتقا، از محل معادن تا این

ها در جوامع انسانی ترغیب نموده است. بازارهای مصرف و ساز و کارهای ترهنگی آن

شناختی کمتر بدان های نیمه قیمتی است که به لحاظ باستان تیروزه یکی از کانی

های باستانی در نقاط مختلف ایران پرداخته شده است. با وجود این که از محوطه

شواهدی از تیروزه گزارش شده تاکنون پژوهش جامعی جهت شناسایی شواهد

استفاده از آن و چگونگی مبادالت تیروزه صورت نگرتته است. در مطالعاتی که تاکنون

های باستانی را تنها براساس منابع های مکشوته از محوطه صورت گرتته موماً تیروزه

شرقتاریخی و شواهد معادن تعا،، به معادن تالت مرکزی ایران )کرمان( و شما،

اند.)معدن نیشابور( نسبت داده

گیری تیروزه اغلب در ترکیبات اصلی تیروزه مس، تسفر و آلومنیوم است و شکل

گیرد. ترکیبات تیروزه دقیقا در کم و کیف رنگ های آتشفشانی صورت می بستر سنگ

شرق، تالت مرکزی و شما، و کند. معادن تیروزه در مناطق شما، آن نقش ایفا می

-شناسی برای شکلاند و وجود نصر مس در باتت زمینغرب ایران واقع شدهجنوب

گیری تیروزه ضروری است.

شناختی تیروزه در استقرارهای مناطق مختلف ایران موماً در شواهد باستان

مناطقی که معادن شناسایی شده از پیش از تاریخ شناسایی شده است. از دوره

های باستانی به های تیروزه از محوطه نوسنگی )آغاز ترهنگ روستانشینی( به بعد یاتته

صورت پراکنده در نقاط مختلف ایران گزارش شده است. پژوهش در مورد روابط

های باستانی دارای شواهد تیروزه، تجاری و ترهنگی بین معادن تیروزه و محوطه

برداری از زمانی بهره تسلسل نیازمند انجام مطالعات همه جانبه معدن کاوی و بررسی

های باستانی است. در تقدان چنین مطالعاتی، از معادن و استفاده از تیروزه در محوطه

ها، بررسی ارتباط پراکندگی جغراتیایی منابع تیروزه و پراکندگی مؤثرترین پژوهش

های باستانی دارای شواهد کاربرد تیروزه است. محوطه

گیری تیروزه به نوان مبنای پایه برای مطالعه آن در این مقاله به بررسی شکل

های پردازد. براساس یاتتهدوره پیش از تاریخ )ترهنگ روستانشینی و صر مفرغ( می

ها و با معرتی آنها به تجزیه و تحلیل و بحث و بررسی شناسی حاصل از کاوشباستان

پردازد. دو ترضیه در برداری و تبادالت تیروزه در تالت ایران میپیرامون موضوع بهره

برداری از بهره گیرد. ترضیه نخست:مورد موضوع مطرح و مورد بحث و ارزیابی قرار می


47

منابع تیروزه در دوره پیش از تاریخ )همزمان با ترهنگ روستانشینی یا آنچه به

بصورت محلی 7شود( شناسی دوره نوسنگی، مس سنگی خوانده میاصطالح در باستان

بوده است. ترضیه دوم: در صر مفرغ قطعات تیروزه شناسایی شده در استقرارهای

باستانی موماً در استقرارهای مرکزی )مراکز شهری( شناسایی شده و حاصل مبادالت

است.

شناسی تیروزه در آغاز راه است و این ها در مورد باستانروشن است که پژوهش

پردازد و ها و بازگشایی مدخل و طرح مسائل در مورد موضوع میمقاله به بررسی یاتته

شناسی تالت ایران ندارد.ای بومی در باستاناد ایی جز طرح مسئله

گیری منابع فیروزه در فالت ایران شکل

PO6CuAl)4(4ها با ترکیب آلومینوم تسفات آبدار مس تیروزه از خانواده تسفات

O24H8(OH) است(Cornelis et al,1999: 681) . تیروزه[ یک کانی ثانوی است[

آیند. تیروزه در اثر ملکرد های اولیه بوجود میکه بر اثر تغییر و تجزیه کانی

دار مثل های آلومینیم های سطحی سرشار از ترکیبات مس و آهن بر روی کانی محلو،

های آذرین و ماسه های سنگ ها و ترک تلدسپارها و تسفردار نظیر آپاتیت در شکاف

های آتشفشانی مثل تراکیت شود. سنگ میزبان تیروزه اغلب سنگ ها تشکیل می سنگ

های اسیدی (. بنابراین تیروزه تحت تأثیر تعالیت محلو،311: 7016است)حاج لیلو،

متری( طی 35های سطحی ) مقها و شکستگی در یک محیط آبگین و در بین درزه

گیرد های اولیه )مس، آلومنیوم و تسفر( شکل میهوازدگی و اکسیداسیون کانی

-توان انتظار تودهگیری نمی(. با این ترآیند شکل7035)هاشمی تنگستانی و همکاران

ها و متر را داشت. در نتیجه رگه های حجیم با طو، و رض بیش از چند سانتی

سانیتمتر( 0های کوچک )یعنی با طو، و رض کمتر از پسآیند آن، قطعاتی در اندازه

است. در بیشتر موارد حتی پس از طی مراحل ترآوری و تراش سنگ میزبان همراه

گردد. های مصرف بصورت نگین ارائه میتیروزه تراشیده شده و در بازار

)کج وجهی( به صورت منشور شش وجهی که 3کلینیک تیروزه در سیستم تری

صورت رگه دارد و به 0متبلورشود ولی بیشتر نمود نا سطوح آن لوزی است، متبلور می

شود و بیشتر نهان بلور است های پراکنده در درون سنگ بستر یاتت می و دانه

(King, 2002 سختی آن .)است )معزز 693-193مابین 1693و وزن مخصوصش 6-0

شناختی گیری تیروزه یک الگوی زمینبنابراین در مورد شکل(. 756: 7015لسکو،

زایی مس هستیم جا که شاهد کمربند کانی وجود دارد: کانی تیروزه در تالت ایران آن

خ تالت ایران ... فیروزه در پیش از تاری

سنگی است که با ترهنگ تفاوت دارد. دوره به یک بازه -منظور از دوره در این مقاله نوسنگی و مس .1شود اما ترهنگ ضرورتاً این چنین نیست. به این دلیگل از دو اصگالح دوره زمانی دقیق اطالق می

مس سنگی و ترهنگ روستانشینی و آغاز شهرنشینی استفاده شده است. -نوسنگی باشند که نسگبگت بگه در این سیستم اشکا، بلوری دارای سه محور بلورشناسی در ابعاد مختلف می .2

یکدیگر مایلند. دهد. ای که نور را از خود بور نمی تیروزه شفاتیت کدر و مومی شکل دارد، به گونه .3


48


48


48

آوری جوامع )از آغاز ترهنگ شکل گرتته و بسته به شرایط دسترسی و سطح تن

گرتته است. برداری قرار میروستانشینی تا زمان معاصر بطور متناوب( مورد بهره

کند. رنگ تقریبا اش پیدا میشناسیتیروزه پس از تشکیل رنگی متمایز از باتت زمین

گیری آن طیفی از آبی آسمانی تا پایدار این سنگ، بسته به ترکیبات و ترآیند شکل

شناسی و تیروزه این سبز و حتی سبز مایل به زرد است. الگوی دوم در موضوع زمین

است:کم و کیف رنگ تیروزه بستگی تنگاتنگی با کم و کیف ترکیبات و شرایط بستر

مس یا اکسیداسیون مس امل رنگ آبی تیروزه است. گیری آن دارد. در ترآیند شکل

کند )در تر( میهر چه مقدار این نصر کمتر باشد، رنگ آبی آن نیز اتت)کم رنگ

تر تر مرغوبدانش بومی این مهم به این صورت رواج یاتته که تیروزه با رنگ آبی سیر

کند که نیز رنگ تیروزه را مایل به سفید می (CaOشود(. تراوانی آهک )ارزیابی می

املی در جهت کمرنگ شدن تیروزه و کاستن از ارزش آن است. رنگ سبز تیروزه نیز

( پدید 3Fe+( کانی تیروزه با آهن )3Al+در نتیجه جانشینی بخشی از آلومنیوم )

آید. هر چه میزان آهن در ساختار تیروزه اتزایش یابد، رنگ آن سبزتر خواهد شد می

(Reddy et al, 2006 رنگ سفید تیروزه نیز به سبب وجود اکسید آلومنیوم یا .)

(. براساس آنچه 756: 7015( در ترکیبات تیروزه است )معزز لسکو،3O2Alآلومینا )

شرح داده شد کم و کیف ترکیبات تاثیر مستقیمی بر رنگ تیروزه دارد و رنگ تیروزه

امل مهمی در ارزشگذاری آن و همچنین تشخیص اصالت آن است. از منظری

ترهنگی دانش بومی که براساس رنگ به منشاء یابی و اصالت تیروزه همچنین

. آنچه بصورت ترض نخست در 7کندارزشگذاری آن می پردازد، مبنای لمی پیدا می

برداری از منابع تیروزه در دوره پیش از این مقاله مطرح شد، به این شرح است: بهره

شناسی تاریخ )ترجیحاً همزمان را ترهنگ روستانشینی یا آنچه به اصطالح در باستان

شود( بصورت محلی بوده است )نک به مقدمه(. برای سنگی خوانده مینوسنگی، مس

های آن )سنگ بستر و ترکیبات گیری تیروزه و ضرورتارزیابی این ترضیه ابتدا شکل

-و غیره( بحث شد. در ادامه پراکندگی منابع تیروزه در ایران بر اساس منابع زمین

-شود، در نبود پژوهشای جانمایی شده است. یادآور می شناسی و تاریخی در نقشه

های شناسی معدن کاوی تیروزه، منابع تاریخی و مطالعات و بررسیهای باستان

. 3(7)نقشه شناسی دو مرجع برای مطالعه معادن تاریخی آن استزمین

سنگی( -استفاده از منابع تیروزه در پیش از تاریخ )با تاکید بر نوسنگی، مس

براساس ترض مطرح شده در مقیاس محلی است. برای ارزیابی این ترضیه مبنایی

این موضوع در مقاله دیگری بوسیله نگارندگان بحث شده و در این مقاله محوریت نگدارد)گگاراایگان. .1 مران. ترزانه لطفی قرایی. باستان شناسی تیروزه: انسان، سنگ و رنگ. پژوهش های انسان شناسگی.

زیر چاپ(بررسی و گردآوری اطال ات نشان می دهد برخی معادن در هر دو منبع مطالعاتی مشترک بوده امگا .2

گگونگه ها در نواحی از ایران نام برده شده اسگت، هگیگ برخی معادن که در کتب تاریخی و سفرنامهگیری تیروزه و بگررسگی شناسی ندارند. با توجه به شرایط مورد نیاز برای شکل نشانی در منابع زمین

منابع تاریخی و منابع زمین شناسی، منابع تیروزه اشاره شده در هر دو منبع مطالعاتی، در نگقگشگه، (.7033قرایی، جانمایی شده است)لطفی


49

شناختی ضروری است. پراکندگی منابع تیروزه در تالت ایران، آنچه در نقشه زمین

شود )شرح آن گذشت(. حا، بر یک نشان داده شد، به نوان مبنا در نظر گرتته می

-شناختی تیروزه برای ارزیابی ترضیه نخست ارائه میاساس این منبع شواهد باستان

ی استقرارهای باستانی که در آن تیروزه شود. در صورت وجود منابع تیروزه در منطقه

توان با اطمینان باالئی ترضیه را تایید کرد. در غیر اینصورت ترضیه شناسایی شده می

کنیم. ها و یاتته ها اصالح می را متناسب با داده

گیری تیروزه و وجود الزم به یادآوری است که براساس ارتباط مستقیم بین شکل

توان احتما، حضور منابع تیروزه را در اطراف معادن مس کانسار مس در محیط می

های سطحی ) زون اکسیدی( کانسارهای مس پروتیری داد. تیروزه معموال در الیه

های معدن کاوی اند و یا در اثر تعالیت گیرد، که با گذشت زمان برداشت شده شکل می

Momenzadehجدید مس شواهد معدن کاوی باستانی تیروزه از بین رتته است )

( از این رو ممکن است شواهد معدن کاوی تیروزه در اکثر موارد در زمان 2004

هایی با رود در صورت انجام پژوهشمعاصر در دسترس نباشند. در نتیجه احتما، می

های چنین ها و چشم اندازه محوریت شناسایی معدن کاوی باستانی تیروزه باتت

تواند هایی برای همیشه از دست رتته باشند و در اختیار نباشند. این موضوع می محل

های موجود بین منابع زمین شناسی و منابع تاریخی در مورد توضیحی برای تفاوت

-شناختی تیروزه میذخایر تیروزه در ایران باشد. در ادامه به بررسی شواهد باستان

پردازیم.


. پراکندگی منابع تیروزه در ایران براسگاس 7نقشه منابع زمین شناسی و تاریخگی)لگطگفگی قگرایگی،

7033 :) (طگوس 1(نیشابور 0(باغو)کوه زر( 3آباد ( بستان7( ترشیز)کاشمر( 6( محدوده بداهلل گیو)قوچان( 0(قلعه زری)بصیران بیرجگنگد( 1( دیهوک)طبس( 1(73(چگوپگانگان 77(پشته سیگاه 75(چاه قنبر 3

(71( لی آباد)تفگت( 70گرکویه)غار شاه قنداب( میدوک


50


50


50

یافته های باستان شناختی و منابع فیروزه در ایران

های های باستانی و یاتته شناسانه در میان انبوه نهشت در یک بررسی یا کاوش باستان

کند. شناسی را به خود جلب میمختلف رنگ جذاب کانی تیروزه توجه هر باستان

های طوالنی کانی تیروزه اگر در بستری مرطوب قرار داشته باشد در طو، زمان

شناسی تیروزه را باال برده است؛ کند. و این موضوع اهمیت باستان اش را حفظ می رنگ

ها بجز چند مورد مانند رنگ اخرایی گل اخرا یا رنگ پخته شده چراکه موماً رنگ

ها ممکن شناختی شناسایی آن های منقوش، ثبات ندارند و در بین بقایای باستان سفا،

های شود که احتما، از دست رتتن تیروزه در کاوش نیست! این مسئله موجب می

هایی ها و خاکشناسی کاهش یابد )منظور دقیقا دور ریز شدن همراه با نخالهباستان

شوند، است(. که در ترآیند کاوش دور ریز می

های بسیاری شواهد استفاده از کانی تیروزه به در محدوده امروزی ایران از محوطه

شکل مهره یا آویز گزارش شده که تنها بخش اندکی از این قطعات در دسترس

ها یاد شده است و خود نمونه برای ها از آن کاوش هستد و مابقی تنها در گزارش

های پیش از مطالعه در هنگام انجام پژوهش در اختیار نبود. در ادامه به تفکیک دوره

ها با های باستانی دارای شواهد تیروزه و ارتباط آن تاریخ به بررسی محوطه

پردازیم که بصورت ها می آن ترین چشم اندازهای منابع تیروزه در حوالی نزدیک

شوند. هایی جهت مقایسه و درک بهتر مطلب، ارائه می جدو،

دوره نوسنگی

ها و استقرارهای باستانی دارای آثار نوسنگی و شواهد مربوط به تیروزه در محوطه

غربی ایران محوطه در جنوب و جنوبپس از آن در تالت ایران گزارش شده است.

ق.م( و 6105-6555کش ) های لی است، که همراه اسکلت مربوط به دوره 7کش لی

های ساخته شده از تیروزه دتن شده بودند، ق.م( مهره 0655-6555جعفر) محمد

-(. به لحاظ زمینHol. Flannery & Neely, 1969: 232-233دست آمدند ) به

گیری تیروزه در این ناحیه از ایران وجود ندارد. تیروزه موجود شناسی نیز امکان شکل

توان ترض کرد که تیروزه در این محوطه از معادن محلی واقع در آن ناحیه نیست. می

کش حاصل مبادله باشد. این ترضیه براساس الگوهای تغییر شناسایی شده در لی

ای یابنده موجودی ابسیدین در دهلران که حاکی از پویایی تأثیر متقابل درون منطقه

(؛ و بخش مده ابسیدین از منبعی در 7017در دوره روستانشینی آغازین است )هو،

نزدیکی دریاچه وان، واقع در شرق آناتولی، و تعداد کمی نیز از منبع دیگری در

دهنده مبادله تراگیر و کامل ابسیدین است آمد؛ که نشان مجاورت نمرودداغ بدست می

(Renfrew 1977قابل طرح و دتاع است. به نظر می ،) رسد استقرارهای استثنا در

اند. گرتتهای تیروزه را در اختیار میدوره نوسنگی هستند که از منابع ترامنطقه

کرده است.خصوصیت نیمه قیمتی بودن و تاسد نشدنی بودن این زمینه را تراهم می

در نزدیکی شهر دهلران در استان ایالم قرار دارد. .1


51

از تپه زاغه استقراری پیش از تاریخی در تالت مرکزی ایران و دشت قزوین که بیش

شود، از الیه شناسی دانشگاه تهران کاوش میاز چهار دهه است، بوسیله گروه باستان

IV ای بدست آمده که براساس گاهنگاری نسبی مربوط به حدود ای تیروزه مهره

(. این محوطه از طریق مدخل 001: 7013ق.م( است )شهمیرزادی، 1355-0355)

طبیعی قزوین، زنجان، میانه و تبریز، بدون برخورد با موانع طبیعی چشمگیر، با

( در منطقه یاد شده معدن تیروزه 7035شود )طالیی غرب ایران مرتبط میشما،

. (7( )تصویر7037پور و دیگران، قرار دارد )حسن 7آبادبستان

های شرق تالت ایران که به نظر کاوشگر مهرههای باستانی شما، یکی از محوطه

سنگ چخماق بسطام، ای بدست آمده از آن مربوط به دوره نوسنگی است، تپه تیروزه

( واقع است.7033)روستایی، در حدود هشت کیلومتری شما، شهر معاصر شاهرود

در تاصله صد کیلومتری جنوب شهر امروزه معدن نزدیک به این محوطه، معدن باغو

شناسایی شده است. دامغان در کوه زر

سیلک استقراری پیش از تاریخی در حاشیه شهر کاشان در استان اصفهاندر تپه

هایی از جنس تیرزه در تپه شمالی گزارش شده است و نخستین شواهد ساخت مهره

ق.م( تپه شمالی 0055-1655استقراری دوره دوم ) IIIای از الیه نمونه مهره تیروزه

. در نزدیکی این محوطه، (Ghirshman 1938: 20-21, 31به دست آمده است)

، 0، چاه قنبر3شناسی و منابع تاریخی در نواحی اطراف چوپانانبراساس مطالعات زمین

(که همگی در محدوده استان 7013 )شفیعی نیک آبادی 0و کرگویه 1پشته سیاه

امروزه اصفهان قرار دارند، منابع تیروزه وجود دارد و به شواهد معدن کاوی باستانی

اند )گزارش سازمان صنعت، معدن، تجارت استان ها اشاره کرده نیز در این مکان

(. 7037اصفهان

، از محوطه موشکی، استقراری پیش از های مربوط به این دوره از دیگر محوطه

تاریخی در مرودشت تارس نزدیک تخت جمشید تعدادی مهره تیروزه بدست آمده

Fukai، 730: 7017است که مربوط به دوره روستانشینی آغازین است )هو،،

( و از تپه رحمت آباد: استقراری پیش از تاریخی در تنگ بالغی واقع در شما، 1973

دار تیروزه مربوط به دوره نوسنگی پاسارگاد نیز تعدادی مهره اشک مانند سوراخ

های (. در محدوده این محوطه3( )تصویر7013ق.م( گزارش شده ) زیزی 6555)

معرتی (Momenzadeh2004)7باستانی در استان تارس معدن باستانی تیروزه رونیز

شناسی انجام شده در این ناحیه های زمین شده است. اضاته بر این با توجه به بررسی


. واقع در جنوب شرقی شهر بستان آباد آدربایجان شرقی .1

درشما، شرق اصفهان واقع شده است. .2

کیلومتری شرق جندق واقع است.65حدود .3

کیلومتری شرق جندق واقع است. 00در .4 در جنوب شرقی شهرضا واقع شده است. .5 در حوالی شهر آباده طشک استان تارس قرار دارد. .6

. مهره احتماال تیروزه مکشوته از تپه زاغگه7تصویر )مأخذ: نگارندگان(

0 3 cm

0 3 cm

: مهره های تیروزه حاصل از کگاوش تگپگه 3تصویر (7013) زیزی رحمت آباد


52


52


52

( وجود 00، 7017پور و دیگران شرقی شیراز معدن مس جیان قرار دارد )تقیدرشما،

برد. گیری تیروزه در حوالی آن را باال می این معدن احتما، شکل

کیلومتری شرق 05تل آتشی استقراری پیش از تاریخی در دارستان بم حدود

( با گاهنگاری Garazhian 2009شهر معاصر بم دارای آثار نوسنگی پیش از سفا، )

های تیروزه پ.م. در دوره او، است در سطح این محوطه مهره 1055تا 0355

(. در حوالی این محوطه 0( )تصویر7037شناسایی شده است )گاراایان و رحمتی،

3، سرچشمه7کاوی باستانی میدوک معادن باستانی تیروزه با شواهد معدن

(Momenzadeh 2004و معدن لی ) )( 716: 7013)رضاییان و دیگران، 0آباد )تفت

وجود دارد.

سنگی-دوره مس

سنگی که کانی تیروزه از آن بدست آمده و -های دوره مس ترین محوطه یکی از مهم

شرق ایران از براساس تاریخگذاری مطلق زمان استفاده از آن مشخص شده، در شما،

کیلومتری شرق شهر معاصر نیشابور به همراه 30محوطه تپه برج واقع در حدود

ساله است که یک قطعه تیروزه سوراخ شده در نزدیکی کمر 10اسکت زنی حدود

(OxA15590روی استخوان ساق پای اسکلت ) C14اسکلت شناسایی شد. آزمایش

(. 1( )تصویر7033دهد )گاراایانپیش از میالد را نشان می 1065گاهنگاری مطلق

های پیش از تاریخی کاوش شده ترین محوطهاین محوطه در ین حا، یکی از نزدیک

به معدن تیروزه نیشابور است. همچنین با نایت به این مهم که در محل غار زاک این

شود احتما، باالئی وجود دارد که تیروزه معدن همچنان تیروزه در سطح شناسایی می

توان شناسایی شده در این کاوش متعلق به معدن نیشابور باشد. با این اطال ات می

پیشنهاد کرد که معدن نیشابور از حدود هزاره پنجم قبل از میالد و بصورت

گرتته است. برداری قرار میهای سطحی مورد بهرهبرداری از یاتته بهره

های تیروزه از آن های تالت مرکزی مربوط به این دوره که مهره از دیگر محوطه

کیلومتری جنوب غرب یزد( واقع شده است. 01کیلومتری جنوب غرب تفت) 00این منطقه در .1

قرار دارد. استان کرمان رتسنجان در حوالی شهر .2 کیلومتری جنوب غرب یزد( واقع شده است. 01کیلومتری جنوب غرب تفت) 00این منطقه در .3

: مهره های تیروزه حگاصگل از بگررسگی 0تصویر Garazhian) سطحی محگوطگه دارسگتگان)بگم(

2009)

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%B1%D9%81%D8%B3%D9%86%D8%AC%D8%A7%D9%86

http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86_%DA%A9%D8%B1%D9%85%D8%A7%D9%86


53

اریسمان در محدوده شهرستان بادرود در استان اصفهان گزارش شده محوطه

(Vatandoust&Parzinge2011.است ) در نزدیکی این محوطه نیز مانند تپه سیلک

کاشان منابع تیروزه نواحی اطراف چوپانان، چاه قنبر، پشته سیاه و گرگویه قرار دارند.

های تیروزه از تل باکون استقراری پیش از تاریخی در در جنوب غربی ایران، مهره

Aحدود دو کیلومتری تخت جمشید در مرودشت تارس مربوط به تل باکون

( بدست Alizade, 2006. Langsdroff& Mccown, 1942ق.م( )1755-1055)

محدوده معدن باستانی تیروزه رونیز قرار داد.آمده است. این محوطه نیز در نزدیکی

هایی از کانی تیروزه ها نمونه سنگی که در آن -مربوط به دوره مس دیگر محوطه

کیلومتری جنوب کرمان است 15گزارش شده، محوطه ابلیس واقع در بردسیر، حدود

ای از جنس تیروزه بدست آمده است که هایی به شکل استوانه که از این محوطه مهره

(. در اطراف تل Caldwell 1967, 7013از دو سر سوراخ شده بودند )شهمیرزادی

آباد قرار دارد.ابلیس معادن میدوک، سرچشمه و لی

های نوسنگی و مس های دارای شواهد تیروزه مربوط به دوره ( محوطه3در نقشه )

سنگی در تالت ایران در کنار منابع تیروزه جانمایی شده است. -

شناسی بدست آمده در مورد تیروزه، حاصل از براساس اطال ات باستان

سنگی ( -های روستانشین )نوسنگی، مسهای باستانی ترهنگاستقرارهای دارای الیه

در تالت ایران و مقایسه آن با موقعیت معادن و منابع شناخته شدۀ تیروزه، استقرارها

بندی کرده، و جهت مقایسه استقرارهای ترهنگ روستانشینی را به سه گروه تقسیم

انداز موقعیت منابع تیروزه در تالت ایران در جدولی دارای شواهد تیروزه با چشم

(.7اند )جدو، دهی شده سامان

بوم شان یا در زیست گروه او، استقرارهایی که منابع شناخته تیروزه در زیست

های همجوارشان وجود دارد. بوم

شان منبع یا معدن تیروزه شناسایی گروه دوم استقرارهای هستند که در نزدیکی

دهد که احتما، وجود منابع تیروزه نیز وجود شناسی نشان مینشده و اطال ات زمین

ندارد.

گروه سوم استقرارهایی هستندکه به سبب ناشناخته بودن منابع تیروزه در زیست


: مهره مکشوته در کناراسکلت مربوط بگه 1تصویر (7033تپه برج)نیشابور(، )گاراایان


54


54


54

توان شناسی( وجود دارد و نمیهایشان احتما، وجود منابع ناشناخته )از نظر زمین بوم

در مورد همجواری یا ناهمجواری با منابع ارزیابی دقیق از آن ارائه داد.

دهد که اکثر استقرارهایی که تیروزه اطال ات معرتی شده در جدو، یک نشان می

سنگی )ترهنگ -های باستانی با گاهنگاری نوسنگی و مس در آنها از الیهاند. در این مورد تپه اند، به معادن تیروزه دسترسی داشتهروستانشینی( گزارش شده

رسد در ترضیه الزم است جایگاهی برای موارد کش یک استثنا است و به نظر می لیبرداری محلی از معادن تیروزه در ترهنگ و استقرارهای خاص در نظر بگیریم. بهره

-شود. حا، ترضیه نخست به این صورت اصالح میروستانشینی بطور نسبی تایید میسنگی )ترهنگ –برداری از معادن تیروزه همزمان با نوسنگی و مس شود: بهره

روستانشینی( بصورت محلی بوده است و این به این معنی نیست که در استقرارهایی شده است بلکه استقرارهای اند ازاین سنگ استفاده نمیکه دور از معادن تیروزه بوده

روستانشین از طریق مبادالت )مبادالت غیر مستقیم و زمان بر( تیروزه را در اختیار

-های بهرهبرداری از معادن در مقیاس محلی بوده است و استقراراند. بهرهگرتته میکرده های غیر مستقیم مبادالت نیز تیروزه را وارد میبرداری کننده از طریق شبکه

های زمانی و مکانی برای ارائه تصویر روشن از های دقیق تر در چارچوباند. بررسیاستفاده تیروزه در پیش از تاریخ ایران الزم است و چنانکه در مقدمه اشاره شد این

پژوهش در حد طرح مسئله و در مراحل اولیه است.

عصر مفرغ

ای بین استقرارها )به نوان یکی از مولف صر مفرغ با گسترش روابط برون منطقه

های دوره نوسنگی و : پراکندگی محوطه3نقشه سنگی داری شواهد تیروزه و منابع تیروزه در -مس

ایران)نگارندگان(: 7 تپه 1( تپه زاغه 0( تپه چخماق 3( تپه برج )

( 1کش ( تپه لی6( اریسمان 0سیلک ( تل 75( موشکی 3( تل باکون 1آباد رحمت ( دارستان 77ابلیس

71(نیشابور 0(باغو)کوه زر( 3آباد ( بستان)( ترشیز6( محدوده بداهلل گیو)قوچان( 0طوس

(قلعه زری1( دیهوک)طبس( 1)کاشمر( (پشته سیاه 75(چاه قنبر 3)بصیران بیرجند(

(70(گرکویه)غار شاه قنداب( 73(چوپانان 77(سرچشمه)چاه 70(میدوک 71 لی آباد)تفت(

(کون مس)رونیز(76تیروزه(


55

-های اقتصادیشود. پیچیدگیسنگی متمایز می –ها( از دوره قبل یعنی مس

گیری شهرها و اقتصاد شهری در کنار اجتما ی و تبادالت با مناطق دور دست، شکل

گران تمام وقت برخی از دیگر مشخصات این دوره است. گرایی و صنعتتخصص

های ترهنگی مربوط به این دوره از استقرارهای که در شواهد تیروزه در نهشت

غربی شهر تعلی شود گزارش شده است: شهرک تیروزه در شما،ادامه معرتی می


فرهنگ روستانشینی

سنگی(-)نوسنگی، مس منبع فیروزه نام محوطه

باغو چخماق

سیلکچاه قنبر، پشته سیاه، چوپگانگان، غگار

شاه قنداب

اریسمانچاه قنبر، پشته سیاه، چوپانان، غار

شاه قنداب

میدوک، سرچشمه)چاه تیروز( تل آتشی

میدوک ، سرچشمه)چاه تیروز( تپه ابلیس

نیشابور تپه برج

ــــــ لی کش

موشکی

احتمااًل منبع رونیز

باکون

رحمت آباد

زاغه یا منابع موجود -آباد احتماالً بستان

در تالت مرکزی ایران)استانهای امروزی اصفهان، یزد، کرمان(

گروه0

ت ی موجود در زیس

:استقرارها

بوم

ی با منابع ناشناخته )امروزه(های

گروه3

ت ی موجود در زیسگ

: استقرارها

بوم

ی تیروزهی بدون نشانه معدن

ها

گروه7

ی همجوار بگا : استقرارها

منابع تیروزه

: مگقگایسگه اسگتگقگرارهگای تگرهگنگگ 7جدو، روستانشینی دارای شواهد تیروزه با چشگم انگداز

موقعیت منابع تیروزه در تالت ایران


56


56


56

نیشابور مربوط به دوره برنز جدید )اواخر هزاره سوم و اوایل هزاره دوم قبل از میالد(

به صورت حجم زیادی ضایعات تراش تیروزه و یک مهره نا تمام در کنار ابزارها، که به

دهد، استقرار شهرک تیروزه گارگاهی ویژه برای تولید و صادرات قیده حفار نشان می

های های خام به کوهپایه محصوالت تیروزه چه به صورت کاالیی پایان یاتته و یا بلوکه

شده است کپه داغ بوده است و تیروزه مورد نیاز از معدن تیروزه نیشابور استخراج می

(. تپه حصار، استقراری دارای آثار دوره های مس633-637: 7037)باصفا و رحمتی،

سنگی و مفرغ در سه کیلومتری جنوب شهر دامغان در استان سمنان از دوره -

ق.م( از 0055سنگی و اوایل صر مفرغ، از –)مصادف اواخر مس IIIو IIترهنگی

ای شکل و یا گاهی به صورت های لوله تیروزه برای ساخت زیور آالت به شکل مهره

کیلومتری 35(. در Schmidt, 1937: 127,223اند ) ای استفاده کرده آویز ذوزنقه

شرقی شهر امروزی دامغان که تپه حصار تقریباً به تاصله سه کیلومتری جنوب جنوب

(0این شهر قرار گرتته، معدن باغو قرار دارد.)نقشه

از تپه سفالین استقراری دارای آثار صر مفرغ در شهر ورامین جنوب شرق تهران

گذاری نسبی ای کشف شده که براساس تاریخدر استان تهران مهره تیروزه از الیه

)اواخر هزاره چهارم و اوایل هزاره سوم قبل از میالد( Aهمزمان با دوره آغاز ایالمی

توانسته از معدن باغو و یا (. تیروزه این محوطه می7016است )حصاری و اکبری،

های امروزی اصفهان یا یزد، تأمین شده معادن موجود در تالت مرکزی ایران ، استان

باشد.

ی شهر سوخته، استقرار داری آثار گسترده در جنوب شرق ایران نیز از محوطه

های کیلومتری شهر معاصر زابل در سیستان و بلوچستان مهره 06 صر مفرغ واقع در

های دوره او، )مربوط به اوایل صر (. کاوشTosi, 1974تیروزه بدست آمده است )

های ها در بین اشیا تدتینی در دوره اند که توزیع مهره مفرغ( در این محوطه نشان داده

ای بودند های تیروزه های این دو دوره مهره ترین مهره یکم و دوم متفاوت بوده و بیش

(.0آید )نقشه که در ادامه شرح آن می

اند که جز های انجام شده در تالت ایران بخصوص در شرق ایران نشان دادهکاوش

از اماکن مسکونی و صنعتی، تیروزه در بسیاری از قبور نیز شناسایی شده است. نکته

اساسی این است که اگر تیروزه را کانی قیمتی در نظر بگیریم وجود آن در گورها

های استقراری با سه الگو قابل بررسی است او، طبیعی است اما شناسایی در باتت

آنکه باتت استقراری یا صنعتی حاصل تاجعه است و مثالً دتعتی ترک شده است و

اند که با قمیتی بودن آن در تعارض است. بر این دوم اینکه بقایای تیروزه دور ریز شده

توان پیشنهاد کرد که اصوالً در شرق ایران احتماالً تیروزه سنگی نیمه اساس می

ها ساخت و شود. الگوی سوم این است که ماده خام آن در کارگاهقیمتی قلمداد می

توان پیشنهاد شده و دورریزهایی غیرکاربردی داشته که در این صورت هم می ساز می

نیمه قیمتی بودن آن را پشتیبانی کرد. با توجه به شواهد موجود در این محوطه به


57

سازی بوده است. این رسد که تنها مورد مصرتی تیروزه در شهر سوخته مهره نظر می

اند. یک بررسی در گورهای داری مهره شده های گوناگونی ساخته می ها به شکل مهره

نشان داد که معموالً دو مهره نزدیک سر یا زانو و یا هر دو سوی بدن گذاشته

های مکشوته از قبور شهر سوخته نشان های انجام شده بر روی مهره شدند. بررسی می

ها، تنها نسبت بین تیروزه و سنگ الجورد را در نظر دهد بدون توجه به سایر سنگ می

اند و به این % از جنس الجورد بوده05ها از جنس تیروزه و % مهره15بگیریم، تقریبا

های های پیدا شده در گورستان با نسبت سنگ شود که نسبت مهره ترتیب روشن می

چه درصد پیدا شده در مناطق مسکونی و صنعنتی در تضاد کامل هستند، چنان

الجورد بسیار باالتر از تیروزه در مناطق مسکونی و صنعتی است. این آمار به احتما،

تر و دهد که تیروزه در شهر سوخته نسبت به سنگ الجورد مهم قوی نشان می

تر بوده و به همین دلیل تولید آن نیز محدودتر بوده و تنها در مراسم بسیار بها گران

(. در نزدیکی این محوطه شواهدی 7013شده است )سجادی، مهم از آن استفاده می

شناسی بسیار گیری آن نیز به لحاظ زمین از منابع تیروزه وجود ندارد و امکان شکل

ای توانسته حاصل مبادالت ترا منطقه ضعیف است در نتیجه تیروزه در این محوطه می

شرق ایران و یا تالت مرکزی تأمین شده باشد. و از ناحیه شما،

صند، استقراری مربوط به صر مفرغ در جنوب شهر جیرتت در استان ازکُنار

ظروتی از آثار تیروزه مربوط به صر مفرغ بدست آمده است، از این محوطه کرمان

است که منقوش به تصاویر انسانی و حیوانی هستند و سنگ صابون بدست آمده

نشانی شده است. سنگی که ها ا م از چشم انسان یا جانور سنگ تقریباً تمامی چشم

ها نشانده شده از جنس سنگ مرمر یا آهکی سفید یا تیروزه است، گاهی نیز در چشم

(. 700،0: 7013ای به گردن هستند )مجیدزاده، تصاویر انسانی دارای آویزی تیروزه

های غیر مجاز در کنار صند، دو استقرار است و در مقیاس گسترده پس از کاوش

(.0مورد توجه قرار گرتته است و کاوش شد )نقشه

سنگی، مفرغ و آهن واقع در دره نوغان در –تپه یحیی استقراری دارای آثار مس

های کوچک از تازهای های مکشوته از آن به صورت مهره و قطعه استان کرمان تیروزه

B1IV ،B5IV ،B6IV و C2IV بدست آمده که به نظر کاوشگر این تازها مربوط به دوره

ها نیز در نزدیکی منابع تیروزه (. این محوطهKarlosky, 2001پرتو ایالمی است )

آباد( قرار دارد. موجود در تالت مرکزی ایران )میدوک، سرچشمه و لی

تپه ملیان استقراری پیش از تاریخی در شهرستان سپیدان تارس قطعه تیروزه در

ق.م( بدست 7115-3735میان بقایای مادی مربوط به دوره کفتری )مفرغ میانی،

(. معدن تیروزه رونیز در نزدیکی این محوطه قرار داردSumner, 1974آمده است )

(. 0)نقشه

های صر مفرغی ( پراکندگی منابع تیروزه به همراه پراکندگی محوطه0در نقشه )

( نیز استقرارهای 3دارای شواهد تیروزه در ایران نشان داده شده است. در جدو، )



58


58


58

مربوط به صر مفرغ )آغاز شهرنشینی( مانند استقرارهای ترهنگ روستانشینی در سه

اند، ارائه شده است. بندی شدهگروه طبقه

های سنگی) ترهنگ روستانشینی( در شهر–در مقایسه با دوره نوسنگی و مس

آغازین و ترهنگ شهرنشینی یا همان صر مفرغ تفاوت اساسی با دوره قبل مشاهده

های شود. او، از همه این نکته قابل توجه است که مدتاً بقایای تیروزه در استقرارمی

مرکزی صر مفرغ در تالت ایران شناسایی شده است. دومین نکته این است که این

استقرارها )بجز دو مورد شهرک تیروزه و حصار دامغان( ضرورتاً در زیست بوم معادن

اند. برای مثا، با اینکه در دشت نیشابور چهار استقرار صر شناخته شده تیروزه نیست

مفرغ )تپه برج، استقرار یوسف آباد، شهرک تیروزه و تپه بلوچ( در مقیاس محدود

های صر مفرغ آثار تیروزه کاوش شده است. اما بجز شهرک تیروزه در بین نهشته

های سطحی از ایران تیروزه در بررسی 7شمالیشناسایی نشده است. در منطقه شرق

( و چون یاتته سطحی است با اینکه 0استقرار یام در تاروج شناسایی شده )تصویر

های های استقرار مربوط به صر مفرغ است اما به سبب وجود دوره مده نهشته

توان این یاتته سطحی را به صر مفرغ منسوب کرد. استقرار جدیدتر با اطمینان نمی

های دیگر در شرق ایران مربوط به صر مفرغ شهداد کرمان است که به رغم کاوش

گسترده از آن تیروزه شناسایی نشده است. این موضوع خود جای بررسی مستقلی

دارد که در این مقاله مجا، آن نیست.

های صر مفرغی داری : پراکندگی محوطه0نقشه شواهد تیروزه و منابع تیروزه در ایران)نگارندگان(:

7 تپه 1( ملیان 0( تپه سفالین 3(تپه حصار )

سوخته( شهر6( جیرتت 0یحیی 71 نیشابور( 0)کوه زر( باغو ( 3آباد ( بستان)

( 6( محدوده بداهلل گیو )قوچان( 0طوس ( قلعه زری1( دیهوک )طبس( 1ترشیز)کاشمر(

سیاه ( پشته75( چاه قنبر 3)بصیران بیرجند( (70قنداب( ( گرکویه )غار شاه73( چوپانان 77

( سرچشمه 70( میدوک 71 لی آباد )تفت( (کون مس)رونیز(76)چاه تیروزه(

0 3 cm

: قطعه تیروزه حاصل از بررسی سگطگحگی 0تصویربه دلیل گستردگی اصطالح شما، شرق و اطالق آن به کل ناحیه شما، شرق ایگران، از اصگطگالح .1 (701محوطه یام)تاروج( )گاراایان

شرق شمالی که تنها به استان خراسان معاصر اشاره دارد؛ استفاده شده است.


59

شود(. براساس اطال ات موجود که بدون شک نقصان هم دارند )در ادامه بحث می

ترضیه دوم: در صر مفرغ قطعات تیروزه شناسایی شده در استقرارهای باستانی

موماً در استقرارهای مرکزی )مراکز شهری( شناسایی شده و حاصل مبادالت است،

رود تیروزه در شود. اما طرح توضیحاتی در مورد آن الزم است. احتما، میتایید می

شده به همین سبب در زا و خاص قلمداد میترهنگ صر مفرغ کاالئی شان

ای استقرارهای مرکزی صر مفرغ آثار آن شناسایی شده است. در ین حا، نکته

برداری از معادن تیروزه در صر مفرغ به بصورت پیش ترض قابل طرح است: بهره

سنگی )ترهنگ روستانشینی(نیست. –تراگیری دوره پیشین یعنی نوسنگی و مس

رود بازه زمانی و ترض به این صورت قابل بحث است. احتما، میاین پیش

-شناسان ترهنگ روستانشینی قلمداد میهای باستاناستقرارهایی که در طبقه بندی

تر است در شود و در این مقاله از آن استفاده شده در مقایسه با صر مفرغ طوالنی

نتیجه از استقرارهای بیشتری تیروزه گزارش شده است. همچنین ممکن است


ترهنگ آغازین شهرنشینی

) صر مفرغ( منبع فیروزه نام محوطه

باغو تپه حصار

میدوک، سرچشمه، لی آباد تپه یحیی

میدوک، سرچشمه، لی آباد تپه جیرتت

معدن نیشابور شهرک تیروزه

گگگگگگ شهر سوخته

احتماالً منبع رونیز تپه ملیان

تپه سفالین

یا منابع مگوجگود -احتماال باغو

در تالت مرکزی ایران)استانهای

امروزی اصفهان،یزد،کرمان(

گروه2

ی موجـو :استقرارهات بـو

ر زیس

ی بـنو هـانشانه معننی فیروزه

گروه3

ی مـوجـو : استقرارها

ت بو ر زیس

هایی با مـنـابـ

ناشناخته )امروزه(

گروه 1

ی : استقرارهاهمجوار با مناب فیروزه

: مقایسه استقرارهای ترهنگ آغاز 3جدو، شهرنشینی دارای شواهد تیروزه با چشم انداز

موقعیت منابع تیروزه در تالت ایران


60


60


60

های بیشتری در استقرارهای ترهنگ روستانشنی صورت گرتته باشد. که مثالً کاوش

های مانند دشت نیشابور که مشهورترین معدن را در خود جای داده در مورد نمونه

توان چنین پیش ترض جدیدی را رسد میاست این بحث قابل دتاع نیست. به نظر می

-الوصو، تیروزه بهرهمطرح نمود که در ترهنگ روستانشینی از منابع سطحی و سهل

شده است. همزمان با صر مفرغ این گروه از منابع با محدودیت تیروزه برداری می

برداری از منابع مقی و زیر اند در ین حا، معدن کاوی تیروزه برای بهرهمواجه بوده

زمینی گسترش پیدا نکرده است. در نتیجه منابع تیروزه معدود بوده و آنچه شناسایی

شده حاصل تبادالت است و از آنجا که در استقرارهای مرکزی تیروزه شناسایی می

شود محدودیت منابع ارزش آن را باال برده است. در این میان تنها استثنا تپه می

ها معدن باغو و معدن بوم آنحصار دامغان و شهرک تیروزه است. که در زیست

تواند از جمله نیشابور شناسایی شده است. پیشنهاد ما این است که معدن باغو می

برداری از آن آغاز شده است. شهر سوخته معادنی قلمداد شود که در صر مفرغ بهره

شرق ایران است و از آنجا های مرکزی صر مفرغ در جنوبدر سیستان یکی از استقرار

دهد که بوم آن و نواحی همجوار شناسایی نشده دقیقاً نشان میکه معدنی در زیست

های شناسایی شده در آن که قابل توجه نیز هست حاصل مبادالت است. تیروزه

توان این دانیم که به سبب ماندگاری و داوم تیروزه مییادآوری این نکته را الزم می

شده هایی که در صر مفرغ تباد، میپیش ترض را مطرح کرد که بخشی از تیروزه

است میراث دوره پیشین بوده است.

بحث، جمع بندی و مدل های پیشنهادی

آید این است که استفاده از های باستانی بر می چه از شواهد مکشوته از محوطه آن

شرق، تالت مرکزی و شرق تا جنوبتیروزه در تمام نواحی تالت ایران )از شما،

های ششم و پنجم پیش از میالد آغاز گردیده است. تیروزه غرب( تقریبا از هزارهجنوب

زا مورد استفاده قرار احتماالً در صر مفرغ بیش از دوره پیشین به نوان کاالئی شأن

گرتته است. می

توان پیشنهاد کرد که به واسطه رنگ تیروزه و جذابیت آن نو ی کاربرد به می

های که بیشتر مهره نوان هدایای گور برای آن قائل بودند. این نکنه با توجه به این

کش، تپه حصار، شهر سوخته و تپه برج اند مانند تپه لی ای از قبور بدست آمده تیروزه

شود. بیشتر نمایان می

بررسی معادن تعا، تیروزه و هچنین احتما، وجود معادن براساس ترکیبات و

غربی و تالت های شرقی )شما،(، شما،کانی موجود در منطقه نشان داد که در بخش

توان داد. حا، مرکزی معادن تیروزه وجود دارد یا احتما، وجود آن در گذشته را می

های پیش از تاریخی بدست آمده نشان بررسی استقرارهای که از آنها تیروزه از دوره

ای مانند خوزستان که نه معادن دایر وجود دارد و نه احتما، وجود دهد در منطقهمی

شناسی قابل بررسی است نیز آثار تیروزه شناسایی شده معادن تیروزه از نظر زمین


61

هایی که در باال بحث شد، یعنی پراکنش است. بر مبنای دو گروه از اطال ات و واقعیت

های های باستانی که طی کاوشمعادن تیروزه در تالت ایران و پراکنش محوطه

توان چنین استنباط کرد که او، از شناختی از آن تیروزه شناسایی شده میباستان

های پیش از تاریخ نیز ماند که تیروزه در دورههمه و بطور کلی تقریباً تردید باقی نمی

-گرتته است. اگر اکثر الیه های انسانی در تالت ایران قرار می مورد توجّه و تباد، گروه

توانستیم هایی که تیروزه از آن شناسایی شده مربوط به صر مفرغ بود می ها و دوره

ای و تحوالت این دوره بدانیم اما بر کس اکثر آن را نتیجه تبادالت برون منطقه

های کمتری از سنگی و نمونه -های نوسنگی، مسهای متعلق به دورهها از الیهنمونه

و نه 7های مبادالت اند. در نتیجه الزم است درباره مد، صر مفرغ شناسایی شده

های احتمالی که این سنگ قیمیتی و شود، راه به دالیلی که در زیر بیان می 3الگوها

گرتته بحث و بررسی کنیم. نیمه قیمتی مورد تباد، قرار می

های دارای شواهد تیروزه از با توجه به پراکندگی منابع تیروزه در ایران و محوطه

توان چنین سنگی( تا صر مفرغ می -هزاره ششم و پنجم ق.م )نوسنگی، مس

استنباط کرد: در شما، شرق و مرکز تالت ایران شاهد همجواری معادن و

های های موجود در استان هایی با شواهد کانی تیروزه هستیم مانند محوطه محوطه

ها شواهد وجود معاصر خراسان رضوی، سمنان، کرمان و اصفهان؛ در همگی این استان

ها رو برای نسبت دادن تیرزه مکشوته از این محوطه معادن تیروه هم وجود دارد از این


ها الگوهایی هستند که ایده آلی شده اند یعنی حالتهای مطلوب و ایده آلی را نشان می دهند و مد، .1روند. به بارت دیگگر مگد، ها به کار می به نوان مبنایی برای مقایسه و شناخت کم و کیف واقعیت

تمثالی است ایده آلی که بر مبنای دنیای واقعی ساخته می شود تا پاره ای از صفگات خگاص آن را (.7013نشان دهد )هاگت

ها است؛ این مشابهت یا مشابهت ها، کلیتی تعمگیگم الگو، ارائه وجه یا وجوه مشابهی از واقعیت پدیده .2دهد. الگوها از طریق مشگاهگده، مگحگاسگبگه، های خارجی را نشان می پذیر از نسبت و رابطه واقعیت

( از منظری خاص و با هدتی معین استخراج می شوند؛ الگوها 7013ها )بل توصیف یا توضیح واقعیتسازند. در باستان شناسی الگوها از نشگانگه هگای بویژه در لوم انسانی مومیت پذیری را ممکن می

شوند. واقعی ترآیند یا ترآیندها استخراج می


62


62


62

شناسی معدن تیرزه نیشابور است( بهتر به یک معدن خاص )که در اکثر منابع باستان

است با احتیاط بیشتری مل کرد و بوم آورد بودن این سنگ را نباید دور از انتظار

دانست.

مرکزی ایراندر اواخر دوره نوسنگی با توجه به همگونی سفالی در محدوده شما،

گونه ترض کرد که همگونی یاد شده در بستر یک نظام توان این )تالت مرکزی( می

است و در جوامع مس سنگی این ناحیه ای شکل گرتته مبادالتی اقتصادی ترا منطقه

های سر ت و نیروی گاو و اسب اهلی در چرخه اقتصاد از ایران به کارگیری قابلیت

تولیدی با ث تغییر در وضعیت اقتصاد و معیشت و الوه بر آن اتزایش ارتباطات

(. 7011ترهنگی و تجاری جوامع همجوار گردید )طالیی

ای اقوام ساکن در آسیای غربی های سوم و دوم ق.م ارتباطات ترا منطقه در هزاره

و درون تالت ایران به واسطه استفاده تزاینده از نیروی حرکتی اسب اتزایش یاتته بود

(. این اتزایش ارتباطات با اتزایش مبادالت تجاری و تأثیر و تأثر ترا 7011)طالیی

ای در صر مفرغ همراه بوده است. در این دوران با اتزایش چشمگیر تعداد منطقه

ها رو به رو ها و کاهش تعداد محوطه شناختی تیروزه در محوطه های باستان یاتته

های شهر سوخته، جیرتت و حصار اشاره توان به محوطه هستیم، به نوان مثا، می

ها بدست آمده است. تیروزه مکشوته از این های تیروزه تراوانی از آن کرد که یاتته

ای. ای بوده باشد و هم ترا منطقه توانسته حاصل انتقا، درون منطقه ها هم می محوطه

ای مانند حصار شاهد حضور معدن باغو هستیم که شواهد در نزدیکی محوطه

کاوی شدیدی در اطراف آن شناسایی شده است و در وض تیروزه مکشوته از معدن

توانسته کاالیی وارداتی از معادن تعا، نیشابور که براساس شواهد از شهر سوخته می

هزاره ششم ق. م مورد بهره برداری بوده است و یا معادن موجود درتالت مرکزی بوده

باشد.

شناسایی منبع خاص ماده تشکیل دهنده یک مصنوع به دست آمده از

های باستان شناختی، دلیل روشنی برای حمل و نقل مواد خام و یا مصنو ات کاوش


63

تواند میزان توزیع کاالها و مواد را نشان دهد و بررسی های پراکنش می است. نقشه

تواند بینش اقتصادی مفیدی ارائه کند. اغلب پاسخ به این هایی می کمی چنین یاتته

اند و اگر چنین است چه که آیا اشیای مورد بحث در نتیجه مبادله حمل شده پرسش

توانست سایر اجزای معامله باشد، مشکل است. بررسی اولیه داد و ستد و چیزهایی می

های اساسی و خاص مواد شناسی، بیشتر بر مبنای شناسایی ویژگی مبادله در باستان

جا تولید تشکیل دهنده اشیایی بود که ارجا شان را به مکان خاصی که در آن

توانست درباره هایی می ساخت. در موارد مطلوب، توزیع چنین یاتته اند، میسر می شده

الگوی نقل و انتقا، کاالها، و در نتیجه بررسی داد و ستد و مبادله، در دوران کهن

. (7035آگاه کننده باشد )رنفریو و بان،

گیری نتیجه

گیرد. در صورتی که دار و مرطوب شکل میهای زمین شناختی مستیروزه در باتت

دار به همراه منشأ آزاد کننده آلومنیوم تحت تأثیر دار و منشأ تسفات منشأ مس

آلتراسیون میق هیدروترمالی قرار گیرند، در اثر اکسید شدن مس در نزدیکی سطح

شود. بنابراین سنگ تیروزه و واکنش با آلومنیوم و تسفات آزاد شده تیروزه تشکیل می

زایی مس هستیم وجود داشته و استفاده جا که شاهد کمربند کانی در تالت ایران آن

شناسی اطراتش دارد. های زمینشده است. تیروزه رنگی متمایز و متفاوت از باتتمی

رنگ نسبتاً پایدار این سنگ، طیفی از آبی آسمانی تا سبز و حتی سبز مایل به زرد

است. کم و کیف رنگ تیروزه بستگی تنگاتنگی با ترکیبات آن دارد. تشکیل تیروزه

های دگرگون و گاهی رسوبی است. های باریک در بستری از سنگ مدتاً بصورت رگه

های تیروزه ممکن است در سطح نیز های دارای رگهبا این خصوصیت که برون زدگی

های پیش از کند که تیروزهشناسایی شوند این ترصیه را به واقعیت نزدیک می

شده است. برداری میتاریخی احتماالً از منابع سطحی و در دسترس بهره

های دارای شواهد سنگی )روستانشینی( پراکندگی محوطه-در دوره نوسنگی، مس

های دارای تیروزه در تالت ایران بیش از صر مفرغ است. در صر مفرغ تعداد محوطه

یابد. ویژگی این دوره تبادالت با مناطق دوردست شواهد تیروزه کاهش چشمگیری می

های آورد بودن تیروزه در محوطهدر حجم وسیع است. در این زمان الوه بر بوم

توانسته از معادن دوردست مانند معادن نیشابور، همجوار با منابع تیروزه، این کانی می

سازی تیروزه بودند، منتقل های دوردست که خارج از محدوده کانی باغو به محوطه

شود. اما در توضیح کاهش استقرارهای دارای شواهد تیروزه در این دوره باید چند

های محدود ( ممکن است این کاهش ناشی از کاوش7نکته را مد نظر داشت:

(. با توجه به ویژگی این دوره که 3های باستانی مربوط به این دوره بوده باشد. محوطه

های تیزیکی شده است، به دلیل ویژگی تبادالت و تولید در حجم وسیع انجام می

گیرد و ای در سنگ بستر شکل می های کوچک و رگه سنگ تیروزه که به صورت قلوه

در هنگام استخراج و تراش امکان اضمحال، آن زیاد است، این سنگ در نظام مبادالت



64


64


64

. 0های دیگر که دارای رنگ مشابه هستند، مانند الجورد، جایگزین شده باشد. با سنگ

ماندگاری سنگ تیروزه را نباید از نظر دور داشت و امکان دارد تیروزه مکشوته از

های قبل بوده باشد که توسط اتراد به نوان های صر مفرغی میراث دوره محوطه

اند. بها حمل شده سنگی گران

منابعشناختی در محوطه . گزارش مقدماتی کاوش باستان7037باصفا، حسن. مهدیه رحمتی. .1

شهرک تیروزه. مزدک نامه )یادبود پنجمین سا، درگذشت مهندس مزدک کیان تر(.

.630-670تهران: پروین استخری. صص:

.رنگ و ارتباطات. تهران: تخراکیا.7011ترد، حمیدرضا. بختیاری .2

. منظر، الگو، ادراک و ترآیند. با ترجمه بهناز امین زاده. تهران: 7013بل، سایمون. .3

انتشارات دانشگاه تهران.

( در رخداد REE(مطالعات باتتی و ناصر نادر خاکی )7017پور، نادر. و ترید مر. ) تقی .4

.60-07(:7)75مس جیان. مجله بلور شناسی و کانی شناسی ایران. سا،:

. گوهر شناسی. تهران: دانشگاه پیام نور.7016حاج لیلو.بهزاد .5

. معرتی معدن تیروزه 7037خواه ابدی، و تیروز پور لی بابا. پور،شهره. احمد وطن حسن .6

های قیمتی و نیمه آذربایجان، شما، غرب ایران. چهارمین همایش ملی جایگاه سنگ

قیمتی در کشور و اولین جشنواره ملی تیروزه.مقاله منتشر نشده.

ی باستانی . گزارش مقدماتی کاوش محوطه7016حصاری، مرتضی، و حسن اکبری .7

های نهمین گردهمایی ساالنه باستان شناسی ایران. تهران: سفالین پیشوا. مجمو ه مقاله

سازمان میراث ترهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت پژوهشی پژوهشکده باستان

.355 -766شناسی.

شناسی. ترجمه: کامیار بدی. تهران: مرکز نشر . مبانی نظری باستان7013دارک، کن.آر. .8

دانشگاهی.

. 7013زاده، و شهرزاد شراتت. ییان،محمد لی مکی رضاییان،کاظم، موسی نقره .9

یزد(. مجله پژوهشی دانشگاه -شناسسی وانزاندیس کانی تیروزه، لی آباد)تفت زمین

.701-710(:3.)71اصفهان) لوم پایه(. جلد:

. مفاهیم بنیادی در باستان شناسی. ترجمه: اکبر پورترج و 7035رنفریو، کالن، و پل بان. .10

سمیه دیلی. تهران: سمیرا.

(. گفتگوی حضوری.7033روستایی، کوروش) .11

های نیمه قیمتی های سنگ .گزارش7035سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اصفهان. .12

استان اصفهان.

. جواهر سازی در شهر سوخته. تهران: معاونت پژوهشی 7013سجادی، سید منصور سید. .13

سازمان میراث ترهنگی.

. گرکویه)جرقویه( سرزمینی ناشناخته برکران کویر. 7013شفیعی نیک آبادی، لی. .14

اصفهان: انتشارات گلبن.

. صر آهن. تهران: انتشارات سمت.7011طالیی، حسن. .15


65

. ایران پیش از تاریخ: صر مس سنگی. تهران: سمت.7035طالیی، حسن. .16

. گزارش منتشر نشده حفاری تپه رحمت)استان تارس(. سازمان 7013 زیزی، حسین. .17

میراث ترهنگی استان تارس.

. دوره او، تل آتشی، ترهنگ نوسنگی پیش از 7037گاراایان، مران، مسعود رحمتی. .18

: 0شناسی ایران. های انسان سفا، و معماری آن در چشم انداز جنوب شرق ایران. پژوهش

777-711 .

.الیه نگاری در تپه برج نیشابور . باستان شناسی و تاریخ ، شماره 7033گاراایان، مران. .19

. زیر چاپ.07

های لطفی قرایی، ترزانه. منابع، ترآوری و تبادالت تیروزه در ایران براساس داده .20

. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه هنر اصفهان.7033شناسانه. باستان

ترین تمدن شرق. تهران: سازمان میراث ترهنگی . جیرتت کهن7013مجیدزاده، یوسف. .21

کشور )پژوهشگاه(: وزارت ترهنگ و ارشاد اسالمی، سازمان چاپ و انتشار.

های قیمتی. با همکاری: رضا .گوهرشناسی بررسی سنگ7015معزز لسکو،ضرغام. .22

شریفیان طار. مشهد: وااگان خرد.

باستان شناسی ایران از آغاز تا ». ایران در پیش از تاریخ7013ملک شهمیرزادی،صادق. .23

چاپ دوم. تهران: سازمان میراث ترهنگی کشور. .«سپیده دم شهرنشینی

. رخداد تیروزه در کانسار 7035هاشمی تنگستانی،سودابه، بیژن ا تمادی، و بهناز صابری. .24

مس پورتیری میدوک. شیراز: دانشگاه آزاد اسالمی شیراز.اولین همایش ملی ملی زمین

شناسی ایران. مقاله منتشر نشده.

. جغراتیای ترکیبی نو. با ترجمه شاپور گودرزی نژاد. تهران: انتشارات 7013هاگت، پیتر. .25

سمت.

. تهران: سازمان مطالعه و 7017هو،، ترانک.باستان شناسی غرب. ترجمه زهرا باستی. .26

ها)سمت(. تدوین کتب لوم انسانی دانشگاه

27. Alizade,Abbas. 2006.The Origins of State Organizations In Prehistoric

Highland Fars, Southern Iran Excavations at Talle- E Bakun, Oriental Institute Publications.vol:128. The oriental Institute of the University of

Chicago, Chicago. Illinois. 28. Caldwell. J.R. 1967, Investigation at Tal-i-Iblis, Illinois State Museum

Preliminary Report 9, Springfield: Illinois State Museum Society. 29. Cornelis, K. Hrlbut,s. and Jr. Dana. 1999.Manual of Mineralogy, John

willey & Sons, inc. 21st edition. 30. Fukai, S., ed. 1973. Marv Dasht 3. Tall-I-Mushki; The Excavation at

Tall-i-Mushki, 1965, University of Tokyo. 31. Garazhian,Omran. 2009. Drestan: a group of Pre-Pottery Neolithic

(PPN) sites in south-eastern Iran". Antiquity Vol 83 Issue 319. 32. Ghirshman, Roman. 1938. Foulles de Sialk Pres De Kashan,

1933,1934,1937. Vol.I. 33. Hol, Frank. Kent .V,Flannery and James A. Neely. 1969. Prehistory and

Human Ecology of Deh Luran Plain.

34. Karlosky,C,C, Lamberg. 2001. Excavation at Tepe Yahya, Iran 1967- 1975, The third Millennium. Peabody Museum of Archaelogy and Eth-nology Harvard University, Cambridge, Massachusetts

35. King ,R.J. 2002. Turquoise". Geology Today,. 18( 3).110–114.


66


66


66

36. Langsdroff,Alexander and Donald E. Mccown. 1942. Tall-I-Bakun A season of 1932. The university of Chicago. Chicago.

37. Momenzadeh.M, 2005. “Metallic Mineral Resources of Iran, Mined in Ancient Times: A Brief Review,” in Thomas Stöllner, Rainer Slotta, and Abdolrasool Vatandoust, eds. 2004, Persiens antike Pracht: Bergbau, Handwerk, Archäologie: Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum vom 28 bis 29. 2 vols., Bochum, 2004 pp. 8-21.

38. Reddy, B.J., Frost, R.L., Weier, M.L., and Martens, W.N. 2006.Ultraviolet-visible, near infrared and mid infrared reflectance spec-troscopy of turquoise". Journal of Near Infrared Spectroscopy, (14), 241–250

39. Renfrew,Colin.1977. The Later Obsidian of Deh Luran:The Evidence of Chagha Sefid. In Studies in the Archaeological History of Deh Luran Plain. Memoir no.1, ed. Frank Hole .Ann Arbor: University of Michigan Museum of Anthropology.

40. Schmidt, Erich.F. 1937. Excavations at Tepe Hissar Damghan, Universi-ty of Pennsylvania, Philadelphia.

41. Sumner,William. 1974.Excavation at Talli-I Malyan, 1971-72". IRAN, Journal of the British Institute of Persian Studies. ( XII).:155-181.

42. Tosi,M. 1974.The Problem of Turquoise in protohistoric Trade on the Iranian Plateau. Memorie dell'Istituto Italiano Paletnologia Umana2, 147-162.

43. Vatandoust, Abdolrasool and Hermann Parzinger .2011. Early Mining and Metallurgy on the Western Central Iranian Plateau. The first five years of work. Philipp von Zabern.

Documents

Turquoise in Prehistoric Iranian Plateau: Rural and Early Urban Cultures