o

A TRABE DE OUROPUBLICACIÓN GALEGA DE PENSAMENTO CRÍTICO

40T

TOMO IV/ ANO X./ 1999Outubro • Novembro • Decembro

ROSALÍA DE CASTROJohn C. wiicox

UNHA CALA ADMIRA TIV A NA BIOGRAFÍADE MARÍA MIRAMONTES

Ernesto Vázquez Souza

DO «CANDIDATO OFICIAL» AO «GOBERNO AMIGO»,OU A PERMANENTE ACTUALIDADE DO

CLIENTELISMO POLÍTICOXosé R. Veiga Alonso

SÍMBOLO E IDENTIDADE LOCAL NO MUNDOURBANO GALEGO DURANTE O ANTIGO RÉXIME

Isidro Dubert

GLOBALIZACIÓN E POSTMODERNISMOJohn Beynon

CODA SOBRE POSTMODERNISMO EGLOBALIZACIÓNManuel Outeiriño

•¿CAPITALISMO SERODIO OU ~SOCIEDADE INDUSTRIAL?

T. W. Adorno

SOBRE AS BALADAS LÍRICAS DE OTERO PEDRA YOManuel Outeiriño

3otC!lo blanco

••

de Castro

ction foriticism,

r, 1967

Francis-

5-1850,

d Style,

UNHA CALA ADMlRATIVA NABIOGRAFÍA DE MARÍA MIRAMONTES

arnphe-" 1974,

Ernesto Váquez Souza

1 Ame-

,1885),

ework,

Para Antonio Pérez-Pradottas do

reso I, EXPLICACIÓN PRECISA

~86.tl,Ore-

~edita-ipanish

Este traballo naceu como resultado dunhas pesquisas particulares que nos meses denovembro e decembro realizamos en Buenos Aires. A orixe remota vén dun proxecto depequeno libro destinado á colección Documentos de Ediciós do Castro. Libro non sei porcanto tempo anunciado que foi encomendado ao profesor Xosé María Dobarro Paz e amin por Isaac Díaz Pardo e Xesús Alonso Montero\ como «deber patriótico» xa que lleslembraramos a necesidade de celebrar dalgún xeito o centenario do natalicio de Casal o17 de Nadal de 1995.

472 IV /41 473

ErnesfO Vázquez Souza Unha cala admirativa ...

Este proxecto de libro, convertido agora en varios traballos en curso e unha tese, tenprovocado un ha revisión moito máis ampla do agardado do período e concepto de cultu-ra de preguerra. Por azares da vida tense convertido nun tema de fondo con importantesacompañamentos. O máis relevante ten sido, quizais, abrir os ollos, con todos os que nosteñen acompañado, ante o tópico irreal e falseado da propia tradición histórica. Tanto aoficial como a galeguista predominante. Ao comezar a rillar en Casal, soprendeunos desúpeto a cantidade e cualidade do material documental que arredor da súa figura ía apa-recendo. Sorprendeunos, aínda máis, que ninguén, cando esta «páxina de ouro» era recla-mada había máis de 40 anos e cando era amigo de tantos contemporáneos, levantara alousa que cubría a cada vez máis clara para nós, importantísima figura.

Tras tres anos de conversas con familiares, testemuñas esquecidas e varios a queninteresou escoitar unha historia diferente do editor de Nós, Casal revelábasenos comopuntal dun maioritario sector esquerdista e republicano do que apenas se nos contaranunca nada. Ademais da perfecta correlación que se descubría entre os libros da edito-rial Nós e a situación político-cultural do galeguismo, coas súas loitas internas e exter-nas, era evidente que a producción de Casal como editor tiña que ser analizada dentro (econtra) o contexto editorial español contemporáneo a el. Deste xeito, as iniciativas doeditor, que non desmerecían en volume e duración ás dos seus contemporáneos, perdíano carácter de romántico casualismo que se lle dera para se con verter nunha peza funda-mental no contexto do movemento de construcción nacional galego. O seu contorno máispróximo, Seoane, Picallo e a muller do editor, María Miramontes resultaban aSÍ, libresdun romanticismo anecdótico, perfís dun galeguismo frontepopulista, laico, democráticoe republicano onde a muller, a cultura popular e a esquerda tiñan unha voz e un espacioque tardarían máis de 50 anos en recuperar.

A aparición de documentación inédita da Irmandade da Fala da Cruña, no Arquivo doReino de Galiza; a amabilidade de Luís Lamela que nos facilitou material inédito per-tencente aos arquivos policiais; Xosé Lois Bóveda que nos cedeu un material do impor-tantÍsimo arquivo familiar, obrigounos a reler e comparar case todo o escrito sobre nacio-nalismo galego de preguerra. Comezamos a traballar desde outros supostos eperspectivas. Plantexóusenos a posibilidade de que o discurso sobre o que se artellara onacionalismo de preguerra, centrado na Xeración Nós-Risco-Seminario, puidera estardesenfocando unha realidade moito máis rica. A consulta doutras importantes fontes:Actas do Concello de Santiago, Deputación da Coruña evidenciaban moi ás claras aactuación Frontepopulista do galeguismo e de Casal en 1936. Estes materiais ían abrin-do camiño a novos enfoques, nos que si tiñan sentido iniciativas «curiosas» como abarraca Resol, as publicacións de esquerda Claridad, Ser.

A suma de documentación de primeira man comezou a abrir amplas ripas na lousa edeixounos perplexos ante unha serie de testemuños e traballos «clásicos». A isto houboque sumar o contacto humano e fértil con persoas que decantaron o contido do traballo.Díaz Pardo, a quen non se escoita como debe -toladas para espantar aparte- que nosconectou con moitas testemuñas vivas e o irmán de Ánxel, ~ue foi Manuel Casal Agra(1915-1997), quen aportou datos memoriais, liñas de investigación e unha corresponden-cia fundamental. Testemuña e humanidade que en dous anos de trato puido comunicar aexistencia dunha xeración e formación, á súa, que foi desgraciadamente varrida na his-

IV /42 474

dmirarira...

tese, tende cultu-portantesque nosTanto aunos de

a ía apa-ra recla-antara a

a quens comocontara

edito-exter-

ntro (evas doerdíanfunda-amáislibres

cráticospacio

IVO doo per-ímpor-

acio-tos elara oestarntes:ras abrin-

mo a

474

Ernesto Vázquez SOl/za Unha cala admiratim ...

toira de Galiza e de España. Del derivamos a outras testemuñas menores entre as quedestacaron Antón Mateo Pena, impresor e discípulo que aprendera o oficio co propioCasal ou Xaquín Castro, curmán dos Casal e testemuña dunha escena de caza brutal.

Descubriamos tamén, noutras correspondencias, milleiros de veces manexadas e cita-das, claves de lectura sorprendentes; aparecía unha colección de 14 números dun xornalclave do fundamental 1930: El Momento, e no Arquivo Universitario de Santiago apare-cían tras meses de investigación unha cantidade nada desdeñábel de folletos e panfletossaídos das prensas de Casal cun sesgo ideolóxico moi clariño. Máis correspondencia ematerial encóntrase nas mans xeneroas de Teresa Villar Chao depositaria do patrimoniodos Villar Ponte, arquivo e persoas que agardan aínda a investigación precisa.

Por outra banda, dada a importancia das prensas de Casal e dado o impacto políticosocial destas, fíxose obvia unha abordaxe desde posturas que abordasen o feito do librogalego no contexto europeo e hispano deses anos, para cuantificarmos a súa relevancia.A falla de bibliografía na Galiza ao respecto e os resultados das nosas pesquisas iniciáis,sobre custes e producción levábannos a lecturas contradictorias coa «tradición» e a his-toria de romántica miseria con María Miramontes de fondo. Toda esta serie de perplexi-dades indicaron que mediramos moi por baixo as implicacións e volume do traballo.

A estas alturas e despois dun fructífero viaxe aos «lugares santos» do Prata hai com-pilada e case preparada toda unha reflexión sobre Ánxel Casal e o seu contexto. Refle-xión que aborda temas e motivos sabidos desde unha perspectiva que consideramos, máisacertada ou cando menos acorde con determinada coherencia político social que nuncativo as mesmas oportunidades para nos ofrecer a súa visión do acontecido.

Destas pesquisas e encontros, hai que destacar o que nos motiva este artigo e permi-te finalizar, con certa tristura a historia de María Miramontes, a exiliada. Con motivo (ouco argallo) do III Coloquio da Cultura Galega en Montevideo, coñecémonos AntonioPérez-Prado e máis eu, asinante deste artigo. Este encontro, tras converas de despiste etanteo serviunos para comprender o necesario de comparar e reestructurar moita da trans-misión histórica do galeguismo con certa crítica e algo de humor. Facilitados uns poucosdatos, e mercede á habilidade detectivesca e teimosía para seguir as pistas, Antonio

. Pérez-Prado atopou os poucos rastros de Casal que nos completaban a historia que, comahomenaxe e certa reconvención convén traer a estas páxinas.

MARÍA MIRAMONTES, MULLER NO SEU TEMPO

Nos acordaremos sernpre,aínda dende a fosa,no caveiro,en Santa compaña poi-os camiños.despois de moitas vegadas mortos.

Luis SEOANE: As Cicatrices.

Tantas cantas veces ternos escoitado falar de Ánxel Casal temos recibido a historiaromántica da súa dona Aquela «costureiriña bonita» que por amor ao seu desleixado

IV / 43 475

Ernesto VázqLlez SOLlza Ullha cala admira tiva ...

home investía O que gañaba coa requintada agulla e o fío en libros para a patria. Hoxepor hoxe, sabemos que nin Casal era deleixado, nin románticos, nin inconscientes ambos.Sabemos que o esquecemento e o verniz casual e romántico favorecen a quen non quixointerpretar a historia do movemento nacionalista galego senón desde as propias coorde-nadas.

Casal foi unha das cabezas máis lúcidas do movemento nacionalista de preguerra.Home de singular coherencia, fundador das irmandades, republicano vello e traballadorincasábel levou a bo fin un proxecto editorial que normalizou por vez primeira a pro-ducción do libro en galego, modernizado e creando un mercado inexistente ata el, equi-parando prezos e productos que puidesen competir cun mercado xa establecido e en boamedida hostil. As editoriais e proxectos de Casal evolúen como o seu partido desde oantisistema rexionalista ata o compromiso frontepopulista, sinalando un percorrido niti-damente social, nacional e popular. Con estas chaves, conseguirá Casal editar librosdesde e para Galiza, abertos a todas as correntes, as estéticas e as clases sociais. En pala-bras de Antón Mateo Pena, quen foi seu empregado entre 1931 a 1934:

É que non se ten valorado o esforzo empresarial de Casal. Todo o mundo ten falado moito do cul-tural e das obras. Pero, o esforzo do día a día de Casal por manter unha empresa des as característicase, ¡vivir dela: nunca se ten recoñecido como debera. Porque moi ben que todo o mundo quera ver oar o al' romántico, pero as causas non son así. Nun tempo como aquel, con aquel material e aquelesmedios, el foi quen realmente conseguíu elevar o libro en galego a un posta normal. Ese, que non épouco, é o seu mérito. Poñer o esforzo para que a producción e o comercio do libro en galego deixa-se de ser algo propio de catacumbas. E lago, eu pódoche asegurar que todo o esforzo era del. A admi-nistración, a organizacioón do negocio, a distribución, a corrección das probas e a busca de navasmateriais. Por riba, cos conflictos políticos e persoais dos galeguistas e dos do Seminario. E, el sern-pre no medio, arriscando a súa empresa, e tentando contentar a todos. E só hai que ver as obras quesairon de Nós.'

E da costureiriña de quen tanto se ten reclamado a historia convén dicir moitas cou-sas. A primeira é que se ben non é certo que subvencionase o libro galego coa súa agu-Ila si é certo que axudaba na imprenta e que participara sempre co seu home en nego-cios comúns. Tamén hai que dicir que María Miramontes non era unha sombra do seuhome. Posuía formación política, unha ampla cultura e unha voz e opinión capaces delIas cantar ao propio Daniel Castelao. Desde O seu casamento comparte co editor res-ponsabilidades e beneficios, xa como comerciantes en teas, xa como libreiros editores,desde a fundación de Nós e independencia de Casal do seu socio Leandro Carré. Desde1928 ata a morte salvaxe de Casal a parella ofrece un dos exemplos máis interesantes deidentificación de intereses político sociais, ideais e traballo. Exemplo propio dunha épocamoito máis libre canto a pensamento e parellas do que foi a España e a Europa postbé-lica. Datos que convén lembrar para comprendermos a importancia da súa non exepcio-nalidade.

María Miramontes ten unha historia de militancia e compromiso anterior e posteriorá da súa vida matrimonial. A ilusión, compromiso e igualdade das dúas partes desta pare-lla é quizais un dos rasgos máis orixinais de entre as biografías do' galeguistas de pre-

, Entrevista novembro do 1997.

IV / 44 476

Ernesto

o

SOCl

dosrarep~

e

·a...

xes.

xoe-

a.lor0-

l-

ao1-

S

Ernesto VázqL/ez SOL/za VI/ha cala admirativa ...

guerra, quizais só comparábel á dos seu s amigos Bernardino Varela do Campo e ElviraBao, tamén irmáns da fala e galeguistas.

María de los Dolores Miramontes Matos, fi!la de Vicente Miramontes e AntoniaMatos, era natural de Santa María de Guísamo, onde nacera o 6 de abril de 1985. Osseus pais instálanse como xornaleiros na Coruña a comezos do século e María (Maruxapara a familia) comeza a traballar, aos 11 anos, nun dos varios obradoiros de costura dacidade herculina. Destaca a rapaza polo xeitoso dos seus traballos e por unha caracterís-tica ironía rebelde que se xunta ao desexo de lectura e formación da súa persoa.

Como empregada de costura, a élite das traballadoras femininas, toma contacto coambiente da inqueda asociación de traballadores de costura, xastrería e dependentes decomercio de tecidos en xeral, Agrupamento de moito peso na Federación Anarquista naCoruña desde os anos 80 do século anterior e un dos máis activos á hora de plasmar asinquedanzas socio-culturais dos traballadores. Desde a fundación da Irmandade, algunhas,xunto coas traballadoras da fábrica de tabacos e clases medias urbanas (especialmentemestras) manterían relación co nacionalismo, cando menos así o asegura, «O Coutelán»,desde as páxinas do voceiro irmandiño:

-¿E na eras de modistas?-Ah', esas sonlle todas amigas da [ala ou están por selo. Quen leva o norne de encantiño que

outra cousa pode ser.?

Participará a nova María Miramontes dos núcleos republicanos femininos da Coruñasocializándose en ateneos, conferencias e actos da axitada Coruña solidaria e anarquistados anos dez. María Miramontes pertence desde moi nova ao circo de amizades de Elvi-ra Bao, as Menlle, as Melendrez, Amparo López Jean;' Pilar Castro de longas xineasrepublicanas e de tradición rexionalista.

Non é así de estrañar que na nacente Irmandade na Fala da Cruña milite desde a fun-dación un destacado número de elementos fernininos. Convén destacar que o papel dasmulleres na actividade da Irrnandadc coruñesa debía ter certa significación. Desde 1918teñen os mesmos dereitos e voto que os homes (Cfr. Regulamento 1918 Cap. II DosSocios), van participar asiduamente nas actividades especialmente nas teatrais ou deba-tes, e sempre aparecen nos comités de mulleres republicanas. Así, non debe resultarestraño que, tanto na circular «As Irmandades da Asambleia Nazonalista de Lugo»,ambos de 1918, se fagan referencias á necesidade da igualdade de dereitos xurídicos eeconómicos entre homes e mulleres.

Neste senso é no que debemos interpretar a figura e compromiso de María Mira-montes, Elvira Bao, Teresa Chao ou Hermitas Pavón quen máis que respostar ao tipo daabnegada esposa, son exemplo deste «amplo espírito feminista» que figura nos regula-mentos e manifestos da Irmandade da que, como no caso de Miramontes, forma partecando menos tres anos antes do seu casamento con Ánxel Casal. Pensamos que a este

1 «Lerias da vil a», ANT, n." 2, 24-XI-17.

J Muller de César Alvajar.

IV /45 477

Ernesto Vázquez Souza UIl/¡a cala admirativa ...

. dato deberiamos darlle toda a importancia que ten, pois, no caso da Irmandade coruñesae no caso de dona Maruxa, non se trata de que os nomes que coñecemos sexan os dasmulleres e irmás dos membros masculinos da Irmandade, como se asegura moitas veces.É un ben máis revelador o feito de que figuras fundamentais como Casal ou Peña Novovan coñecer as súas esposas no ambiente de socialización da Irmandade. Feito que apor-ta unha lectura de clase e de identidade de intereses ben máis profundo.

No mes de abril de 1917 aparecen os nomes de varias delas en ANT, cando se iniciaunha campaña das mulleres para doar, mediante suscrición entre elas, un ha bandeira áIrmandade coruñesa. A Nasa Terra vai dando conta puntual das aportacións femininas emilitantes. Na terceira relación aparece María Miramontes aportando 1 peseta.' Non éunha casualidade, ANT, 23 de Nadal de 1918, recolle na sección «No vas da causa»:

Tarnén o derradeiro domingo houbo xunta xeneral da «Irmandade Ferninina» da Cruña que contacon mais de dous centos daxuntadas. Con fondonísimo entusiasmo eleixeuse a seguinte direitiva: Con-selleira. D' Josefa Vázquez segredaria D" Elvira Brabo (sic);' vicesegredaria D' Teresa Chao;" conta-dora D' María Balboa;' tesoureira, Ermita López; vocás doña Micaela Chao, D' Rosa martínez, doñaAvelina Fernández. D' Teresa Fernández, doña María Mirarnontes, D' Genoveva Casal" y D' AvelinaSardina. Ista importantísima sición ferninina vense orgaizando por grupos e distritos. E unha cousaexernprar, que honra a Galicia, ás mulleres galegas e que debe ser imitada.

No mes de maio de 1917 ábrese outra suscnción para erguer un mausoleo no cerni-terio de Carral en honor dos mártires do levantamento de 1846. Na primeira relación desuscritores figura, outra Iistaxe de irmáns, nela figura Casal, que xa aparecía na redac-ción do número inicial, coa aportación de l peseta."

Por estas datas comeza a aparecer as primeiras voces de alarma en contra da crecen-te intencionalidade política do movemento. O que preocupa aos representantes da políti-ca tradicional é unha organización política que recolla a política de masas dos move-mentos agrarios e lidere unha fronte común, no axitado contexto político español de maioa xullo de 1917, cunha latente e agardada intentona revolucionaria que será sofocada sócoa intervención do exército.

A politización do movemento debeu ser unha liña constante desde os primeirosmomentos para un sector das irmandades. Sector que irá gañando ata conseguir desprazar

• «Suscrición pr'a nosa bandeira», A Nosa Terra, 19, 20 maio 1917.

5 Elvira Bao, mestra de profesión, xornalista e colaboradora de ANT, na que emprende unha campaña pre-sidenta, vocal e secretaria durante as décadas do dez ao 30 da Agrupación Republicana ferninina herculina,mernbro do PG represaliada en 1936 e condenada a varios anos de prisión. Despois da súa liberación perrna-neceu por 1I anos agochada na casa familiar por medo aos abusos dos grupos de Falanxistas e a ser paseada.Era a muller de Bernardino Varela do Campo. Datos tirados de conversas con Elvira Varela Bao, filla e teste-muña en Xaneiro de 1918.

6 Teresa Chao era a muller de Ramón Villar Ponte.

7 Militante da Agrupación Republicana Ferninina, persoa de cultura e capital.directivo e Conselleiro 1° da IF no período 1921-22.

R Muller e irrná de Ánxel Casal.

lrrná de Francisco Balboa.•\

9 «Suscrición pra erguer un mausoleo no cimenterio de San Esteban de Paleo, en Carral, sinxelo pro dino,ós héroes do alzarnento galego de 1846", A Nosa Terra, 19.20 rnaio 1917.

IV /46 478

res

lV

ErnesTo Vázquez Souza VI/ha cala admiraTiva ..

da directiva as figuras fundadoras. A actividade fundamental deste sector é a organizati-va reivindicativa. Neste grupo, altamente politizado e republicano é no que hai que con-textualizar a Ánxel Casal e á súa dona. Non hai que esquencer que moitos dos membrosda Irmandade son activistas políticos nos distinos grupos republicanos coruñeses. Así opropio Casal aparece moi vencellado ás figuras da promoción anterior como Ángel delCastillo, Arturo Taracido, Federico Zamora; e ás da súa propia: Benito Ferreiro, Abelai-fa ou Fernando Blanco Sallares (secretario persoal do mesmísimo Santiago Casares Qui-raga). A súa muller aparece moi vencellada ás directivas da Agrupación RepublicanaFeminina, ocupando cargos de secretaria e vicepresidencia. Por estas datas María Mira-montes foi parte da directiva da Irmandade feminina da fala, que só na Coruña chegou afuncionar de xeito interrompido e independente cando menos ata a dictadura de Primo deRivera. Neste sentido hai que destacar que é maior a militancia no sector feminino dalrmandade da Cruña que todos os militantes de Ourense ou Pontevedra nas mesmas datas.

O 25 de setembro de 1920, os dous activos militantes da Irmandade coruñesa, o naaltura comerciante en teas, Ánxel Casal vai casar con María Miramontes, modista. Naparroquia de San Nicolás consta:

El dia veinticinco de Septiembre de mil novecientos veinte, en esta parroquia de San Nicolás dela Coruña. Yo el Sr. D. Jesús Leiceaga Bernat, cura propio de la misma, asistí al matrimonio de AngelCasal Gosenje, Natural y vecino de esta de San Nicolás, hijo de Manuel y de Filomena, de venricua-ro años de edad, de estado soltero: y María Dolores Miramontes Matas, Natural de Santa María deGuísamo y vecina de esta de San Nicolás, hija de Vicente y Antonia, de venticinco años de edad, deestado soltera. Se cumplieron todos los requisitos económicos-legales: fueron Testigos Fernando LagoPortela'? y Fernando Blanco Salleres.!' casados, de esta vecindad. Y lo firmo.

Luis Leiceaga'?

Por estas datas alugan o baixo n° 9 da rúa Panaderas, frente por frente da casa deCasares Quiroga, e nel instalan un comercio dedicado á venda de retallos de tecidos e

10 Irrnán de Ramón Lago Portela (concellal Republicano Radical Socialista, e na xestora de 1936 porIzquierda Republicana). Industrial do sector do moble e membro do grupo de mozos vencellado a Casal, Abe-laira, Ferreiro, Taracido, os irmáns Rodríguez Sabio ... Fernando Lago Portela: Industrial, domiciliado en Campode la Leña (hoxe Praza de España) 26.- 10 e cun negocio de Mobles sito en Panadeiras 16. Baixo (a dous edi-ficios da Casa de Santiago Casares Quiroga) Lago Muebles. Casa Compra-venta vende a plazos (1929). Anun-ciante na primeira etapa de Rexurdimento, desvincúlase de dita publicación cando pasa a ser órgao da 1. .G.(xaneiro 1923). Vencellado a ORGA, unión Republicana e Izquierda Republicana é un dos irmandiños repu-blicanos que non militarán no PG poi a lentitude na súa constitución e decantación republicano izquierdista. Par-ticipará activamente na propaganda estarutaria. Era esposo de Matilde Negus. Morreu aos 45 anos, o 21 deagosto de 1936, paseado. Datos da rnorte en Larnela García, Luis, Estampas de injusticia, la guerra civil del36 en A Canilla y los documentos originados el/ la Represián, Ediciós do Castro I Documentos, 135, A Coru-ña, 1998, p. 172, 182.

11 Fernando Blanco Salleres: Man dereita de Casares, secretario persoal. «[Camilo Díaz Baliño] Perteneceentonces [1933] al círculo de colaboradores del semanario compostelano Ser, donde tienen peso especialRamón Suárez Picallo y Luís Seoane, alineados a la sazón en la Iinea más galleguista del partido de CasaresQuiroga (Con cuyo secretario particular, Fernando Blanco Salleres, lleva también.Camilo antigua amistad, reno-vada en explícita correspondencia)». Durán, J. A.: Camilo Dia: Baliño Cránica. de OTro Olvido inexplicable.Ediciós do Castro I Documentos, 76, Sada A Coruña, 1990, p. 26 nota (24).

12 Parroquia de San Nicolás. Libro de Matrimonios. Na Marxe di: «Ángel Casal Gosenje con Maria Dolo-res Miramontes Mates».

IV / 47 479

Emesto Vázquez SOL/za Unha cala admirativa ...

máis a súa vivenda, se ben non figuran no padrón deste ano nese enderezo. Logo trasla-darían o domicilio familiar á rúa da Galera 50.

Entre 1920 e 1922, o novo matrimonio, ten serias dificultades económicas. A crise eo elevado dos consumos .golpean a clase que exemplifican. Por estas datas, A NasaTerra, na que Casal colabora na parte administrativa e técnica (e probabelmente na con-feción dalgún dos milleiros de soltos sen asinar) comeza a sufrir as irregularidades denon posuír unha imprenta ao servicio da causa.

O matrimonio aparece vencellado ao sector político que, tras a morte de Porteiro,lidera Peña Novo na Coruña, que aposta por unha organización política aberta e pactis-ta. Con Peña Novo ao frente da Irmandade, os coruñeses, van establecer un novo regu-lamento que supón un salto cualitativo de non pouca importancia á hora de establecer oproceso e evolución do galeguismo. Relacionado co que Risco e Losada Dieguez norne-na como o «grupo dos 20», Casal é un dos responsábeis da censura ao seu amigo AntónVillar Ponte, que se decanta nesas datas pola postura elitista que, comandada por Risco,quere facer do galeguismo unha plataforma de notábeis que orienten o país. Tras o fra-caso na asemblea de Santiago (1919) e a elección de Peña Novo como Concellal nacio-nalista na cidade herculina (1920) semellan as teses dos coruñeses as máis aplicábeis.

on obstante, á manobra de Risco e da intelectualidade do movemento, o directorio(órgano de coordinación de todas as irmandades formado polos presidentes ou delegadosdestes) é substituído por unha comisión permanente (Con sello Permanente), feita a medi-da de Risco, saída da Asamblea de Vigo (1921). Este Consello permanente no que pre-dominan as teses dos intelectuais, faise, mercede a un antidemocrático regulamento, cocontrol da votación na Asemblea de Vigo (19210. Este Consello permanente no que pre-dominan as teses dos intelctuais, faise, mercede a un antidemocrático regulamento, cocontrol da votación na Asemblea de Monforte en 1922.

A resultas desta o nacionalismo divídese en dúas frentes. Deste xeito as verdadeirasconc!usións da Asemblea de Monforte non han saír das votacións dos representantes oudos militantes das Irmandades, na altura superiores a 400, senón que dimanarán da opi-nión dos «notábeis» delas. Nesta altura, 1920-22, a negación do sufraxio universal, polas«Máis modernas teorías de representación» (carta de V. Risco a Viqueira);'! ou o fascis-mo latente nese autoritarismo elitista non fan máis que anunciar a actuación que terá en1924 aceptando a representación provincial por Ourense concedida polo poder dictatoriale a rápida integración na Cruzada de liberación nacional de 1936.

Continuamos sen prestar atención a estes elementos e deixarnos levar pola repeticióndun lugar común imposíbel á lóxica, non nos fai adiantar nada na comprensión dos fei-tos. A ficción memorialística, e xa de manual escolar, dun puntual debate ideolóxico quenunha concreta Asemblea rematou nunha secesión por parte do sector maioritario domovemento semella ben fráxiL Todo foi parte, no fondo, do debate que en España e

•13 Ourense 6 d'Abril 1922. Co membrete: «O Conselleiro Supremo da Irrnandade Nazonalista Galega».Reproducida por Justo G. Beramendi: Vicente Risco no nacionalismo galego. 2. Escision-unidade-escísián. Edi-cións do Ceme, Santiago, 1981, p. 139, n. 5; e por Xesús TOITes Regueiro, Xoán Vicente Viqueira, op. cit.,pp. 118-119.

IV /48 480

Emesro

publivir nsiónEstaadiacorula uzacioutrncl

oureantee scuerirte e

19

peasesnr11

ErneslO Vázquez Souza Unha cala admirariva ..

Europa se está a dar sobre a función directora das élites. Isto é o debate entre a demo-cracia universal, e a función dirixente das élites intelectuais, no fondo sorprendidas antea «revolución das masas»;'« O autoritarismo ou o despotismo ilustrado que practicanRisco e aceptan os mebros da ING ten de ser inserido no desbordamento producido nosintelectuais pola política de masas'> e a virada cara ao elitismo e ás correntes autorita-rias da Europa do momento.!" Neste xogo dialéctico e nos posicionamentos que fronte áintervención das masas adoptan as distintas figuras que conforman o nacionalismo gale-go están as claves para explicarmos os posicionamentos ante os sucesos que van aconte-cer na España na seguinte década. Este proceso de división dos intelectuais entre os queapostan polas luces de oriente e os que se refuxian en solucións autoritarias, é o queabala a Francia, a Italia, a Inglaterra e a Alemaña neses anos. Risco que desde come zosdos anos 20 será o grande orientador da vida intelectual galega, faise máis e máis radi-cal nas fomulacións e máis e máis conservador nas actitudes.

Durante o ano 22 e 23 sucédense diversos ataques e contrataques polo control dapublicidade e polo control do organizativo movemento. A guerra de propaganda parecevir máis da ING que da Irmandade da Cruña. É importante destacar este feito pois a ver-sión tradicional da historia está baseada no feito de seren os coruñeses os secesionistas.Esta versión trasmitida ao focalizar o proceso da construcción da ING como un pasoadiante na estructuración do nacionalisrno'? non é valida á luz dos propios textos. Oscoruñeses, simplemente non aceptan o convite da Asamblea de Monforte por considera-la unha manobra contraria aos seu s estatutos. Polo que consideran a ING outra organi-zación de carácter nacional ista, que mantén unhas estructuras e órganos que reflictenoutra orientación política. De feito ANT permanecerá aberta para quen quixer colaborarnela, iso si, mantendo unha certa coherencia co idearium coruñés.tf

" Non esquezarnos que a radicalización política da Irrnandade da Cruña e a entrada no galeguisrno dosourensáns prodúcense no contexto de recolocación do Estado español ante os sucesos de 1917, especialmenteante a folga revolucionaria. A crise do 17 marca un fito na estructuración do pensamento político, intelectuale soacial no español obrigando a todos os mernbros da cornunidade intelectual a tomar partido respecto dacuestión social. Ou o que é o mesmo ante o papel que as clases mediaslbaixas e proletariado van xogar a par-tir deste momento. Non esquezamos a composición social na que se vai dividir predominantemente, claramen-te en 1922, o nacionalismo: pequenos comerciantes vs. funcionarios e intelectuais afidalgados.

1; É moi interesante a comparación co medo e incomprensión que cara ás masas senten figuras, reforrnis-tas da talla intelectual dun Ortega ou Cambó. (Moi lúcidos e sintéticos, Fox, Inman, Completar, Morán, Gre-gario, El maestro en el erial. Ortega y Gasset .r la Cultura delfranquismo. Tusquets / Andanzas, Barcelona,1998 e Riquer, Borja de «Francesc Cambó: un regenenacionista desbordado por la política de masas» en Car-nero Arbat, Teresa, El Reinado de Alfonso XIII, Ayer, 28, Madrid, 1997, pp. 91-126.)

16 Ory. Pascal & Sirinelli, Jean-Francois, Les intellectuels en Frunce. De l'affaire Dreyffus a ¡lOS jours(16.' ed., mise a jour), Armand Col in, Paris, 1992.

17 Desde Beramendi, J. G. Vicente Risco no nacionalismo galego, 2 vols., Edicións do Cerne, Santiago,1981. Passim.

18 Beramendi no seu pioneiro estudio sobre o nacionalismo, tramoi todo o proceso partindo (condicionado,pensamos, poIa transmisión dos membros da xeración «galaxia») da base de ser central no nacionalismo Risco eas súas teses, co cal a estructura da evolución do Nacionalismo enfocouse desde a perspectiva da ING. Para nós,e en vista do material existente, esta non sería a ideoloxía matriz, senón que refl~ctiria unha postura periférica,senda o centro o núcleo coruñés, con décadas de traxectoria. Por isto, que resulta ~ouca obxectiva toda esta teo-rizaeión establecida sobre o nacionalismo galego dos anos vinte, eo gravísimo agravante de ter sido tomada comoreferente nas posteriores análises sobre ese momento do nacionalismo. Beramendi, Justo G., vicente Risco nonacionalismo galego. 2. Escísion-unídade-escisián. Edicións do Ceme, Santiago, 1981. (Especialmente pp. 19-21).

IV / 49 481

EmeslO Vázquez Sauza VI/ha cala admirali,·a ..

o órgano que desde a ING pretenden por á par de A Nasa Terra para competir seráRexurdimento. O conquerimento desta pequena publicación da IF betanceira virá pormedio da Irmandade Nazonalista de Madrid, constituída por rapaces de Betanzos queestudian en Madrid. A segunda época de Rexurdimento vai comezar o 1 de xaneiro de1923, máis agora como órgano da ING, aprécianse substanciais cambios de contido, dei-xan de colaborar elementos vinculados á irmandade da Cruña: Leandro Carré, VíctorCasas, Viqueira mentres permanece a colaboración dos asociados á ING Villar Ponte,Cabanillas, Quintanilla, Castelao. O primeiro número trae unha caricatura sintomática emoi importante polo simbolismo da imaxe: «Dos Nósos. Vicente Risco. Conselleirosupremo da I.N.G.» por Cebreiro. Acompaña tamén a seguinte nota editorial, que non tenperda sobre a ideoloxía do movemento do que é voceiro:

REXURDlMENTO. despois dos primeiros tanteios que, inda sendo tímidos foron ben acollidospor todol-os amantes da redenzón da Terra. quixo superarse.

Poriso tras un curto acougo que non tivo outro ouxeto que podere dar un novo pulo progresivo-pra se pór a outura que ollades- hoxe volta a sair coa su vida (sic) económica garantida, c'unhaencomenda tan séria cal a de ser árgao de loita da I.N.C., a única institución enxebre que C011laconnúcleos orgaiiados e disciprinados nas principás vilas da Pátria, verdadeiros formentos da culturanazonalista.

REXURDIMENTO, atenderá sernpre os cousellos da Xefe e ofercerá os leutores traballos litera-rios e artísticos dos nutonalistas que saben sentir e pensar coma Deus manda. Porque xa vai haben-do certa responsabilidade no de admitire calquer cousa que se escriba en galego.

REXURDIMENTO, que rerá referenzas direitas dos rnais importantes paises d'Europa e América,poI a mediación dos bós irmáns es paliados pol-o mundo arela sere un boletín que se axeite, coma nin-gún, á propaganda do ideal con craridade e sinxeleza.

Rexurdimento preséntase como un xornal de partido, nas súas páxinas sucédense oscomentarios, informes e avisos da dirección da ING. A través deles e en relación ao quepublica e defende ANT e os regulamentos dos coruñeses podemos constatar dous estilosben diferentes. A propaganda e as delegacións, os nomes que aparecen e dos que se arro-dea a parafernalia da ING, son os nomes clave do nacionalismo galego, as figuras prin-cipais, esa élite redentora que Risco defende. Mais a importancia cualitativa da fracción,non vén acompañada por un efecto cuantitativo. Dato que nos obriga a considerar moiseriamente o influxo real que sobre a militancia, nestas alturas teñen as figuras que sern-pre tomamos como carismáticas. Máis aínda, se o groso dos militantes non se po icionacon Risco, Losda, Castelao, os Villar Ponte, Cebreiro, Manuel Antonio, Quintanilla.Blanco Torres, ¿quen son os que marcan as pautas nos 20 para o sector máis numerosoda militancia, este no que militan Casal e Miramontes? ou o que é o mesmo. ¿que valorreal tiña, na propia época, e para o nacionalismo galego como organización política esespresupostos ideolóxicos que tomamos ata hoxe como base?

Por riba disto, mentres na Irrnandade da fala da Cruña continúa a recoñecerse a igual-dade de dereitos para a muller e favorécese a integración da muller nun modelo socialdiferente, a ING borra toda referecia nas súas manifestacións. Neste mesmo 1923, en quefracasan as operacións político editoriais da ING (Nós, Rexurdimento, Céltiga, Terra) ,Ánxel Casal que fai parte da sección política e propagandista da Irm~dade da Fala, pre-para a posta en marcha dun proxecto editorial acorde aos tempos: LAR.

A dictadura de setembro de 1923 vai mudar o estado da cuestión. Certo que a ING

IV / 50 482

garda silelección scorporactnacionalida afín

Riscese se

momentfos e esrentes gdo porsolució

CuriCánovame: Uno seu fNasaclandestando umeses

EstMentrembárpensaque onegro.

rniner'ra. asensin/doMeis,1931ele 1cialauto!

Éden

po d1988

IV I

nirativa ...

:tir seráirá portOs queeiro delo, dei-Víctor

Ponte,ática eelleiroIon ten

¡dos

ivohhaconra

ea.in-

se osI questilosarro-prin-ión,moi

sern-ionaiHa,rosoaloreses

ual-cialquea),

ire-

182

Ernesro Vázquez Souza Ul1ha cala admirarim ...

garda silencio e consegue por esta vía a representación política que nunca procurara naseleccións. Fronte, as reservas dos coruñeses, que perderán coa destitución en pleno dacorporación municipal da Coruña, non xa o representante elixido democraticamente donacionalismo, o polifacético Peña Novo, senón unha corporación municipal en boa medi-da afín e tendencionalmente autonomista.

Risco e Villar Ponte, apoiarán de xeito inequívoco a dictadura de Primo de Rivera.Nese senso non foron precisamente excepción entre a intelectualidade española domomento,'? todo o contrario, aínda que sexa un episodio apenas estudiado polos biógra-fos e estudiosos do nacionalismo o acontecido entre 1923 e 1925. Aínda que con dife-rentes graos de adhesión, a inteIligentsia hispana, os admirados d'Ors, Benavente, pasan-do por Fernández Flórez, Maeztu, Azorín e Ortega, terán un compromiso claro coasolución dictatorial cando menos ata o ano 26.

Curiosamente, as lecturas e admiracións dos coruñeses, por esas datas en que citar aCánovas era sinónimo de democracia ou oposición, van aos notorios adversarios do réxi-me: Unamuno, Blasco Ibáñez, ValIe-Inclán e Gómez Baquero. A imprenta de Casal, logoo seu fogar, será o centro de distribución e reunión de oposición ao réxime, mantendo ANasa Terra, mutilada poI a dictadura; sufrindo continuos rexistros; chegando a publicar,clandestinamente Os militarismos do ex-presidente portugués Bernardino Machado e ten-tando un xornal de orientación republicana, El Momento, (entre 1929 e os primeirosmeses de 1930).

Estes anos de dictadura son fundamentais na vida do matrimonio CasaI/Miramontes.Mentres Maruxa continúa co seu traballo de modista, agora independente, o seu homeembárcase nunha aventura editorial con Leandro Carré, xusto cando o matrimonio xapensaba en emprender o camiño de América, en busca de oportunidades e as liberdadesque o estado español Iles negaba. Idea que voltará a rondarlIes en 1934 en pleno Bienionegro.

Os anos de Lar, son os anos da posta en marcha dunha experiencia múltiple. O Localdas Irmandades, Real 36, 10 é por esas datas o fogar do matrimonio, o obradoiro para aminerva e as caixas, o local de administración e impresión de A Nosa Terra e da edito-ra, así como o local das escolas das Irrnandades. Escolas estas, abertas e populares conensino bilingüe e orientación progresista que dirixen e sustentan o matrimonio coa axudados Somoza, Elvira Bao e no que conferencian e axudan Otero Pedrayo, Cebreiro, LestaMeis, Castelao ... a experiencia, que comeza en 1924 e remata coa marcha de Casal en1931 a Compostela, serviu para ir construíndo un núcleo de mozos que en 1936, entreeles Pedro Galán Calvete, ou Manoliña Somoza (afilIada dos Casal), xa se atopaban, par-cialmente educados en galego, dispostos a poñer en marcha e disfrutar as competencaisautonómicas do Estatuto.

É nestes momentos da Dictadura cando os membros do nacionalismo coruñés proce-den a unha maior asimilación nos grupos maiores e máis organizados dos republicanos,

i<

19 Actuación que en xeral descoñecernos pala ausencia de estudios ¿ríticos. Como excepción, García Quei-po de Llano, Genoveva, Los intelectuales )' la dicradura de Primo de Rivera, Alianza Universidad, Madrid,1988.

IV / 51 483

EmesfO Vázqllez Souza Unha cala admiraTi\'a ...

ata constituíren entre os anos 28-29 o núcleo fundador da ORGA e constituíren coa Tri-ple Alianza un serio problema de Estado, por outra banda o local da Irmandade, eimprensa de Casal, Real 36 10 é xunto co Casino Republicano un dos puntos negros deconspiración e espallamento de propaganda contra a dictadura.

Toda esta actividade e propaganda contra o réxime provocará un rexo control sobreas produccións da imprensa e chegará ata provocar que os seus membros fosen vixiadose fichados pala policía. Por documentos policiais coñecemos así que, lonxe de desban-darse, a Irmandade da Coruña mantén un ha ampla militancia ata o extremo de no durí-simo ano 28 ter a policía unha listaxe de 91 militantes fichados, entre os que apareceMaría Miramontes.t?

A opción do matrimonio e o seu compromiso é claro. Na Imprenta Nós reúnese unactivo comité antidictadura, que posteriormente fundará a ORGA; o primeiro libroimprentado pola editorial Nós, será o clandestino (sen pé de imprenta) O militarismo, unduro alegato contra os espadóns. do presidente no exilio da República portuguesa Ber-nardino Machado, refuxiado na Coruña.>' Na testemuña do propio Casal:

-Recuerdo ahora -di Casal- una tarde en que nos apareció por allí don Bernardino Machadocon Villar Ponte, Cebreiro y Fernando Osorio. Quería que le editásemos su obra «O militarismo» quenadie se atrevía a imprimir. Corrimos gozosos la aventura: el libro fue impreso a espaldas de la poli-cía e introducida roda la edición en Portugal. En «Lar>, editamos también la revista «Nós» a partir delnúmero 18.

-¿Qué tal os defendáis?-A tumbos. Registros frecuentes de la policía, letras que llegaban como balazos y que no había

forma de pagar, la angustia de los libreros que no liquidaban ni a tiros ... También editamos «A NosaTerra» que aún sigue navegando, viento en popa-?

En agosto de 1927, sepáranse os socios da editora Lar. En seternbro nace Nós, a edi-tora que Casal en solitario, e con diversas axudas manterá ata a súa morte violenta esaqueo, en 1936. As causas da rotura non son fracaso nin enfrontamento, senón todo ocontrario. É evidente que durante 1928, Carré, pese á falta de Casal, mantén a editoraLar, incluso dando á luz unha fundamental aportación en forma de Diccionario. Para nós,a división vén do convencemento de que en 1928 o mercado editorial está máis ou

10 Relación de Socios de Irmandade da fala. Listaxe de 91 nornes (con idade e direccións) dos mernbrosda Irmandade da fala da Cruña en rnans da Dirección General de Seguridad, e outra lista contendo algúnsnornes da lista anterior, nos que consta, pasado fichero. Datada en 7 abril de 1928. Documento facilitado porLuís Larnela García. lncluírnos só os nornes das rnulleres cos seus datos: Dona Elisa de Fernando, 40 anos.Feijoo 7_1°; Dona Angela Bidegain, 48 anos, Riazor; Dona Dolores Castro de Abelaira, 37 anos. Cuatro Cami-nos; Dona Pilar Castro de Zamora, 35 anos, San Agustín 15_3°; Dona Juana Lacruz Varela, 46 anos, Fdez.Latorre 21-bajo; Dona Mafia Deus de Faraldo, 52 anos, Galera 3-bajo; Dona Josefa Gornez, 32 anos, Juana deVega, 35-4°; Dona Eulalia Labora, 28 anos, Monelos 22 bajo; Dona Rosa Martinez Patiño, 26 anos, Monelos:Dona Maria Mirarnontes de Casal, 33 anos, Real 36-1°; Dona Carmen Melendrez, 28 anos, Rubine 20-2°: DonaTulia Melendrez, 25 anos, Rubine 20-2°; Dona Mercedes Pavón. 23 anos. San Juan 8_1°: Dona Herrnitas Pavónde Blanco, 35 anos. Bravo Murillo-107-2° d' Madrid; Dona Delfina Rodriguez, 47 anos, Campo Leña 22-1°:Dona Elisa Sueiras de Pita, 34 anos, Orillamar 17_1°

11 Machado, Bernardino, O Militarismo, [s.i] Nós, A Cruña, 1927, Ensaio históeico Político, 154 pp., ,

n Entrevista a A. Casal, efectuada por Alvaro de las Casas: «La Editorial Nós», El Pueblo Gallego, 1934.Reproducida por primeira vez en Capelán Rey, Antón, Contra a Casa de Trota. Cultura e sociedade no San-tiago dos anos trinta, Laiovento, Santiago de Cornpostela, 1994.

IV / 52 484 IV I

tirativa ...

oa in.lade, erros de

r sobrexiadosesban-) durí-

parece

:se unlibro

W, unI Ber-

doueli-lel

íasa

edi-rta edo o

itoranós,; ou

Ibrosgúns, por100S,

ami-[dez.a de!los;/onalvón!-10;

)34.'an-

·84

Ernesto Vázquez Souza VI/ha cala admirativa ...

menos maduro como para tentar unha industria editora máis en serio. A producción deNós en 1927 e 1928 confirma isto. Os productos saídos das prensas de Casal son dunhaexcelencia tipográfica e estética considerábel. Contando por riba con aportacións, enintervalos regulares, fundamentais para a literatura galega.

En 1928 Galiza ten un certo reactivarse cultural e social. Veremos que o suceso deNós é freado no ano 29, mais non por causas puramente económicas nin por fracasos,senón por circunstancias da política. O volcarse de Casal nela, e a súa constante idea demontar un diario de esquerdas, e o que é o mesmo, na producción do libro galego.

É pois evidente que Nós entre setembro de 1927 e antes de rematar o ano 28 é unhaempresa decidida a romper a dinámica do libro en Galiza. No resto de Estado español1928 é o ano de auxe do libro de esquerdas, que acadará o punto culminante en 1930,ano de crise do Estado Monárquico, e que con vaivéns continuará ata 1936. Desde esteano 1927, Casal convertirase nun dos máis fundamentais organizadores non teóricos dogaleguismo, o home eficaz e de talento. Tratará de orientar as súas publicacións no sensomáis extenso posíbel, tentando abarcar todos os xéneros e experiencias que no resto deEspaña distribúen varias e diferentes propostas editoriais, que van desde a Biblioteca daRevista de Occidente á Revista semanal, pasando por empresas como Renacimiento ouEstrella... Nós, nesa mesma evolución, respostará a un proxecto editorial máis político ecomprometido, segundo as liñas nacionalistas e progresistas do seu dono, ata a súa vio-lenta desaparición. Neste aspecto e desde 1928, a responsabilidade da editora, os ingre-sos e os gastos serán só responsabilidade e mérito do matrimonio CasallMiramontes.

En 1927 María Miramontes sofre un aborto que se complica e deixa importantessecuelas que van obrigar a modista a paróns prolongados das súas actividades laboraisata 1933. Nesa etapa colabora co seu home na montaxe da empresa e as súas iniciativas,con cartos e o seu esforzo. Entre 1928 e 1930, no pequeno local da rúa Real, 36 desen-vólvese unha actividade pasmosa arredor do libro galego, con moi poucas colaboraciónscontinuadas: coleccións de prosa, verso e teatro, a impresión do boletín da cultura gale-ga, Nás, os suplementos gratuítos deste e A Nosa Terra.

Fracasada a tentativa de reunificar o galeguismo en partido que orientase unha plata-forma republicana en abril de 1930 (VI Asemblea) decídese Casal a tentar unha aventuralongamente acariñada polos republicanos que acaban de fundar ORGA: a tirada dun xor-nal, El Momento. Desgraciadamente o fracaso da iniciativa obrigará ó matrimonio a mudaro rumbo das súas vidas na Coruña. O fracaso deste proxecto, tamén debido ao poucoapoio e aos fallos no pago das publicidades, cárgaos de débedas. Por estas datas a xestióne impresión de A Nosa Terra pasa a Villuendas en Betanzos, pois Casal moi retrasado nosseus compromisos volcarase na impresión de libros. Sendo a súa fonte fundamental deingresos os traballos que fai para o Seminario de Estudos Galegos e vistas as tensión sexistentes, motivadas polo constante ir e vir de cartos, orixinais e clixés. Co medo de per-der o negocio e para facilitar as operacións, decídese a marchar ao Santiago estudiantil,por esas datas un fervedoiro de ideas políticas e iniciativas culturais. Que se lle presentacomo un mercado moito máis amplo tras a proclamación da República do 14 de Abril.

Casal asistirá, xunto coa súa muller e irmán á eufórica proclamación da Repúblicaaínda na Coruña, participando das manifestacións populares e celebrando cos amigos e

IV / 53 485

Ernesto Vázquez Sou:a Unha cala admirati\'G ...

familia a chegada do novo réxime. Para o matrimonio tratábase dunha xornada histórica,como nolo confirmou o seu irmán Manuel quen asistira con cles ás manifestacións e áqueima dos retratos dos reis na praza de María Pita.

Así as cousas, Casal chega a Compostela co inicio do verán da República, mais xafóra dunha FRG que fracasasara como operación galeguista. O 14 de xuño de 1931 apa-rece en Santiago o manifesto fundacional de Esquerda Galeguista.P Trátase dunha orga-nización de intelectuais, artistas e estudiantes. Nela está Casal. É importante o posicio-namento deste manifesto pois detalla moi claramente a ideoloxía de numerososintegrantes do nacionalismo galego, entre os que se encontra o editor. Este manifesto nonfai máis que explicitar os puntos programáticos dunha das correntes do futuro PG queten unha clara tradición desde as Irmandades, e será a que nos anos 35-36 faga posicio-narse e despegar ao PG do seu improductivo illacionismo.

Semella que nestas datas a directiva da IF é aínda plenamente orguista, mentres queCasal, en Santiago, xa semella terse desvencellado, coa súa participación en Esquerda Gale-guista. Por correspondencia autógrafa no noso poder, sabemos que Casal está cando menosdesde outubro do 31 colaborando na preparación da que será asemblea fundacional do PGCasal e a súa dona serán membros do PG, na delegación de Compostela desde 1931.

As Cortes Constituíntes da República ocuparán desde o 14 de xullo de 1931 ao 9 deoutubro de 1933. As eleccións celebráronse o 28 de xuño de 1931 e a elas non conco-rreu, como tal, partido nacionalista unificado ningún, pois o fracaso da VI Asemblea(1930), impedira a creación dun Partido Nacionalista Galego. A estas eleccións vansepresentar un Partido Nazonalista Repubricán por Ourense polo que sairá Ramón OteroPedrayo e un Partido Galeguista de Pontevedra, con Castelao. Estes dous candidatos departidos locais acadan o seu escano gracias á súa influencia persoal no electorado.

Non podemos perder de vista o número e adscrición dos deputados galegos nas Con s-tituíntes, para darnos conta da magnitude do erro a que ten avocado a nova división naasemblea de 1930, e que explica sen moitas dificuldades -só as que provoca o non que-rer entender para salvar maiores- que acontecerá en canto a tendencia dominante nonacionalismo sexa a da liña republicano-coruñesa. Pola Coruña: Santiago Casares Quiro-ga, Antonio Rodríguez Pérez, Salvador de Madariaga Rojo, Alejandro Rodríguez Cadar-so, Antonio Vil lar Ponte, Ramón María Tenreiro Rodríguez, Emilio González López,Ramón Suárez Picallo, Roberto ovoa Santos, Leandro Pita Romero (pola FRG); RamónBeade Méndez, Edmundo Lorenzo Santiago, José Mareque Santos (PSOE) e indepen-dentes, José Reino Caamaño, Luís Cornide Quiroga e Benito Blanco Rajoy y Espada. PorPontevedra: Enrique Herac1io Botana, Alejandro Otero Fernández, Eusebio Arbones Cas-tellanzuela e José Gómez Osorio (PSOE); Joaquín Poza Juncal, Manuel Varela Radio,Bibiano Fernández Osorio Tafall (FRG), Emiliano Iglesias Ambrosio (<<bolanegra»), poloPartido Radical; Laureano Gómez Paratcha (Partido Republicano Galllego); José LópezVarela e Ramón Salgado Pérez (Radical Agrario); Afonso Rodríguez Castelao (PartidoGaleguista de Pontevedra) Por Lugo: Partido Radical, Ubaldo de Azpiazu y Artazu,Gerardo Abad Conde, Rafael Vega Barrera, Manuéi Becerra Fernández e Francisco

2J El Pueblo Gallego, 17-6-31 e ANT 1-7-31 e 25-7-31.

IV / 54 486

admirativa ..

histórica,cións e á

mais xa931 apa-iha orga-posicio.

merososresto nonPG queposicio.

tres queda Gale-) menosIdo PG31.

ao 9 deconco.

embleaI vanseI Oteroatos del.

Cons-ión nan que-nte no

uiro-:::adar-.ópez,.amónepen-a, PorCas.

radio,polo

.ópezlrtidotazu,.isco

486

Ernesto Vázquez Souza Ul1ha cala admiratim ..

Javier Eloa. Por Ourense: Luís Fábrega Coello e Justo Villanueva Gómez polo PartidoRadical, Alfonso Paso Cid e Manuel García Becerra polo (Partido Republicano RadicalSocialista) PRRS, Basilio Álvarez por Radical Agrario, Manuel Martínez Risco y Mací-as por acción republicana, Ramón Otero Pedrayo polo Partido Nazonalista Repubricán,Alfonso Quintana Peña polo PSOE e José Calvo Sotelo, independente. Este conxunto dedeputados creará un ha comisión pro-Estatuto que dirixirá E. González López.

Curiosamente, proclamada democraticamente a II República para satisfacción daredacción de ANT,24 os mesmos que se negaran a «facer profesión de fe republicana» naVI asemblea de abril do 30, son os primeiros en declarárense partidarios do novo réxi-me, nun comunicado asinado «sospeitosamente» en Ourense a 1 de abril de 1931.25

Súmase a esta a declaración do Partido Nazonalista Republicano, presidido por Otero, adas Irmandades, presididas por Salvador Mosteiro e a seguir unha nota da ORGA, «naque figuran moitos nazonalistas» que di estaren a estudiar o Estatuto galego.

Neste contexto non é de estrañar o temor e o rexeitamento de republicanos tradicio-nais e esquerdistas de traxectoria política truncada pola dictadura a formar parte dun PGque a fins de 193 l é constituído con peso claro de sectores que teñen mantido un hasituación «triunfante» e de claro prestixio intelectual neses anos.

A intención dos sectores conservadores de frear e tomar novamente o poder motiva-ban amplos receos dos sectores progresistas, agora incardinados noutras dinámicas polí-ticas. Voltar aos xogos e á situación dos anos 20, coa seria ameaza do sector risquianocobizoso de controlar o movemento galeguista, non parecía pragmático nun momento tanfundamental como o dos anos 30 e 31. Neste contexto é no que hai que situar, se que-remos comprender, a actitude de «históricos» como Quintanilla, Taracido, Somoza ou dePeña Novo, que non poden arriscar nin a súa figura, nin a súa aportación á causa repu-blicana para tornar a un movemento que permanecerá no debate isolacionista (<<hiperna-cionalista») ata o fracaso electoral de 1933, que decantará en 1934 ao PG para a esquer-da. A postura de Casal será crítica e esquerdista, mais desde dentro do Partido.

Desde esta data ata a súa proclamación como alcalde de Compostela en 1936, comorepresentante da maioría galeguista na xestora municipal, Ánxel Casal, o seu obradoiro efogar van ser un referente para estudiantes, obreiros e intelectuais. Nesta ascensión doesquerdismo no nacionalismo e con el do propio nacionalismo na cena pública, son figu-ras clave (ou ponte) Suárez Picallo e Ánxel Casal. O un pola súa experiencia, oratoria eclaridade na organización a pé de rúa o outro polo seu prestixio e traxectoria republica-na, galeguista e esquerdista e polas súas relacións e influencias entre os seu s vellos cama-radas. Os dous polo indubidábel maxisterio entre as novas xeracións, nas que destacan,Cuadrado, Brañas Cancelo, Lois Tobío, Luís Seoane, Santiso Girón ou Carballo Calero.

24 «Ao decorrel-os días», ANT, A Cruña, 1-5-31.

25 «O nacionalismo Galego e i momento actual -Decraración de.fe repubricana dos nazonalisras galegos»,ANT, A Cruña, 1-5-31. Asinan Amador Villar Amor, Vicente Risco, Ramón Otero Pedrayo, Manuel Peña Rey,Florentino L. Cuevillas, Arturo L.Trasancos, Joaquín Lorenzo, Eleuterio González, Ángel Martínez Doval, JoséR. Fernández Oxea, Patricio Martín Sánchez, Carlos Guitián Fabrega, José M. Teijeiro, Ricardo Outeiriño,A. Vázquez de Parga, Urbano Domínguez, Francisco Rodríguez, José Goyanes.

IV / 55 487

Ernesto Vázquez Sou~a Vn/1O cala admirilfil'O ...

Morará a parella desde a súa chegada a Santiago en diversos lugares, a imprenta ocu-pará os locais da rúa das Hortas 20, facilitado por Camilo Díaz Baliño e Vilar, 15. Nonobstante o seu traballo e importancia social, Nós, nin Casal, nin M." Miramontes figuranentre os anos 31-36 como empresarios ou traballadores.w si figuran como veciños, indus-trial e modista, respectivamente, no padrón do ano 3527 A mudanza cara ao local da Rúado Vilar desde as Hortas na Compostela dos trinta era a da periferia ao centro. O queanunciaba novas perspectivas e tentativa de mellora no negocio.

A mudanza ao máis cómodo e novo local, que contaba con escaparate, mostrador etrastenda, prodúcese contra os meses de abril a xuño de 1933. Aínda que ternos unha fac-tura de contribución industrial do ano 33, referente aos meses de abril, maio e xuño deseano, onde aparece domiciliada a imprensa en Hortas, 20 p demos considerar xuño do 33como comezo da definitiva etapa da editorial, a imprenta trasládase á que sería a súadefinitiva morada: Rúa do Vilar, 15, o número 112 do boletín Nós, 15-4-1933, xa anun-cia o local definitivo.

A partir desa data a empresa de Casal comezará unha serie de iniciativas editoriais,sobre todo no referente a publicacións periódicas, no mundo do Frente Popular. EditaráCasal as revistas Claridad e SER, como antes tirara os catro números de Galicia Fede-ral. Claridad forma parte da corrente europea antifascista e antimilitarista nada da pri-meira guerra mundial e comandada en Francia por Henri Barbusse. O local administrati-vo e a imprenta das dúas revistas 1933-34 e 1934-35, voceiros do pensamento galego deesquerdas será o local da imprenta Nós. Actividades estas que serán lembradas, xuntocoas súas figuras, anos máis tarde por un dos concorrentes e activos mozos da época,Luís Seoane.

Tras dous anos de oposición e revolta continua, co triunfo do PG, asociado na Fron-te popular nas e!cccións de febreiro de 1936, Ánxel Casal é designado como cabeza damaioría galeguista na xestora municipal de Compostela, saíndo elixido por maioría abso-luta para o posto de alcalde accidental.

O triunfo nas eleccións de febreiro do 36 por parte do Frente Popular implicaba dexeito directo (pactos preelectorais da asemblea) ao PG, pasando algúns dos seus mern-bros a ocupar inmediatamente os postos poi íticos que, máis que polos resultados electo-rais. conseguen pola súa relevancia entre os esquerdistas. É por' isto que nas corporciónsmunicipais e deputacións aparecen importantes forzas galeguistas. Forzas moito máisnumerosas do que a realidade porcentual e de votos lles permitiría, o que demostra opeso real que acadara o PG entre 1935-6.

Estas forzas están, non obstante, significativamente compostas por elementos de coñe-

~6 on aparecen no Libro Registro de las declaraciones del Volumen de ventas realizadas durante el año1927 presentada por los industriales en la Secretaria del Ayuntamiento (comprende os anos 1927 e 19.+1).

27 Padrón Municipal 1935 de Santiago de Compostela 28.1.5 (T. 1) p. 157.Avda 14 de Abril (Infemiño de arriba); 8_1°.. .Angel Casal Gosenge: Varón 19 decembro 1895 Casado, Cabeza de'Familia; Sabe ler e escribir

Natural de Coruña; profesión: Industrial; Res hab Santiago desde 5 anos, Veciño.María Miramontes Motos: Fernia; 6 abril 1895; Casada; Esposa, Natural de Bergondo, Profesión:

Modista; Res hab Santiago desde 5 anos, Domiciliada.

IV / 56 488

'a...

:u-onan~-íale

e

Ernesto Vá:que: Souza VI/ha cala admirarim ...

cida traxectoria política. Neste contexto hai que interpretar a importancia que ten o feitode ser Ánxel Casal designado, polas comisións do Frente Popular, para alcalde de San-tiago e Vicepresidente da deputación coruñesa.

o ano 1936, tras un agoniar de case dous anos e totalmente identificado coa causafrentepopulista semellaba ter comezado unha nova e esperanzada xeira para editorial

ós. Prestixiada a súa figura desde a alcaldía, co importante papel xogado desde a depu-tación coruñesa poIa causa da Galiza e destacado como un dos impulsores do procesoestatutario, a homenaxe que se lle prepara en 1936, anunciada pola Asociación de Escri-tores de Galiza nun número de Nós que xamais vería a luz, era toda unha manifestaciónde apoio a quen máis dera pola causa do libro galego en toda a súa historia. Cun Esta-tuto que aprobaba a cooficialidade idiomática, nunha situación en que a lingua galegacamiñaba cara á súa normalización, cunha tendencia crecen te sobre o libro galego, nonnos é permitido senón conxeturar cara a onde podería ter camiñado a empresa de Casal,a única apoiada desde todos os frentes.Estes meses de triunfo republicano e autonomistaserán moi activos para o matrimonio. María Miramontes colabora na propaganda doEstatuto e en diversas actividades que desenvolve na agrupación republicana da Coruñae Compostela e na creación dun sector feminino no PG, sector que novamente orientaElvira Bao. Estes meses de febreiro a xullo son moi activos para o matrimonio. Espe-cialmente emotivo houbo ser para eles a victoria do SI no plebiscito polo Estatuto deGalicia. Estatuto que o matrimonio, xunto cos integrantes da comisión do estatuto entre-garía ao presidente das cortes o 15 de xullo de 1936.

O 19 de xullo retornan a Compostela, tras unha volta precipitada polo golpe, Casaltenta impedir o triunfo do levantamento armado en Compostela. A falta de estudiantes deferias e as maquinacións dos oficiais fan que o 20 o exército ocupe Compostela e se fagaco control do Concello. En vista da situación, o matrimonio busca refuxio nas terrasfamiliares en Pela, Vilantime, perto de Melide, onde Casal é detido o 4 de agosto, paraprestar declaración, sen cargos.

Non obstante, será paseado Ánxel Casal o 19 de agosto de 1936 en Cacheiras trassufrir prisión en Compostela. A viúva, María Miramontes, despois dunha curta tempadana Coruña, na casa dos Casal, arranxou os papeis e no mes de novembro embarcou paraBuenos Aires vía Lisboa, o mesmo que fixo Luís Seoane. AIÍ instalouse na casa dunsparentes, sita na rúa Sarmiento, no centro da cidade porteña. Ao pouco da súa chegada,na igrexa dos franciscano do barrio Nueva Pompeya. na súa maioría de orixe basca, ofi-ciouse unha misa por Casal, posibelmente en galego. Unha vez instalada na capital pra-tense retomou o seu oficio de modista e, anos máis tarde, casou cun curmán, Pedro Mira-montes, membro da familia coa que vivía. Sobre todo debido ao seu traballo mantívosecase totalmente á marxe da colectividade galega .. Non obstante tiña relación coa familiaSeoane. Rafael atendíaa das súas doenzas tanto nas instalacións do Centro Galego comona súa casa e con Maruxa e Luís gustaba de recordar os tempos de Santiago, mantendosempre na memoria ao inmolado Ánxel. Morreu o 17 de setembro de 1964 e Seoane fixounha necrolóxica que publicou nas páxinas de A Nasa Terra:i8

\

28 Estes datos agradecémosllos a Maruxa, a viúva de Luís Seoane.

IV / 57 489

ErnesTO Vázquez Souza VI/ha cala admiraIiI'{/ ..

Con unha diferencia de mes ou mes e medio finaron no Sanatorio do Centro Gallego de BuenosAires, duas persoalidades ilustres de Galiza, María Miramontes e Ramón Suárez Picallo.

¿Quén se lembrou de María Miramontes, viuda de Anxel Casal, o direitor e propietario da «Edito-rial Nós», militante galeguista e alcalde de Santiago, que en 1936 entrou pra sernpre no martiroloxiocivil galego? A María Miramontes, galeguista como o seu Ánxel Casal e coma Ramón Suárez Picallo,un dos amigos máis entrañables dise exernplar matrimonio, débenselle en grande parte moitas aventu-ras editoriais galega. A «Editorial Nós», a primeira editorial escrusivarnente de lingua galega que tivoGaliza, nascida na Cruña á soma da innandade da Fala, orgaización da que foi membro destacado ÁnxelCasal. e continuada en Santiago coa colaboración dos mernbros do «Seminario de Estudos Galegos» euniversitarios, conróu sernpre coa axuda económica dista singular rnuller que foi María Miramontes, queestraía os aforros do seu traballo de modista pra invertilos nos deficits de «A Nosa Terra», da revista« ós», dos tomos dos Arquivos do Seminario de Estudos Galegos, ou na pubricación de libros de auto-res galegos consagrados e mozos, pois todo elo facíase en Galicia sin fondos económicos capaces desoster isas pubricacións que constituen hoxe orgulo dunha época da sua hestoria. María Miramontes coi-dando das modas femininas pola súa calidade. de soio unha minoría benfadada, entregaba con lediciaas medras do seu ane pra ista e outras aciós galeguistas do seu home. Eisí aqueles órgaos de opinióncoma «Claridad» e «Ser» tiveron após seu non o «ouro ruso», nin unhasuposta proteición rnasónica,senón. coa venda de exernprares e suscriciós. as destras mans de María Miramontes que axudaba a sos-ter co seu pecunio a Imprenta i Editorial ÓS da Rua do Vilar. Quen lIe diría, por aquellos (sic) anos1932 ou 1933, a ise mozo abogado aínda non iniciado entón na sua profesión, amigo parellamente dePicallo, de Casal e de María, con quenes ás vegadas tíñase xuntado na hora do té no Café Español deaquela cidade, e que colaboraba con Casal no que podía, coma out ros universitarios, hoxe, algús, escri-tores ou profesionales de sona, tiña de sere a tanta lonxanía de tempo i espacio nunha cidade lonxanade Santiago, ista de Buenos Aires, derradeira moradía de María Miramontes e de Suárez Picallo, probecronista das suas moncs no desterro, lonxe de todo canto tiñan amado intensamente e de aquelas ilu-sións de fai trinra anos. María Miramontes chegou a Buenos Aires. atinamos a lembrar, nos primeirosmeses de 1937, e, ao día seguinte á súa chegada, frades nazonalisras vascos. cornpañeiros de viaxe dilae fuxidos coma éla da zona revoltada, ofrendaron unha misa na memoria da Ánxel Casal na igrexa deNueva Pornpeya nista cidade, facendo ouvir aos fieles os himnos de Galiza e Vasconia xunguidos nasúa adesón á Repúbrica. Foi, de ce110, a prirneira misa que asín se celebraba no desterro. Despois a vidade María Mirarnontes foi unha vida de traballo e de soedade, deica, anos mais tarde, voltaba a convirmatrimonio cun parente seu. Pra ista muller traballadora, a quen tanto debía Galiza, non houbo en tan-tos anos lernbranza algunha, é mais, o no me de Ánxel Casal un dos mais prestixiosos entre os caídosde entón, foise esquecendo pra os actos conmemorativos da memoria de quenes se tiñan dito seusirmáns. Falarnos dela axuntando seu norne ó de Suárez Picallo, pois ao apoio económico déla e deÁnxel Casal debeu en gran parte o poder rematar a carrcira de Abogado, entre 1934 e 1935, o entonex-diputado das Constituintes, que non voltaría a selo deica as eleiciós de febreiro de 1936. Suárez Pica-110 era un home probe, non tiña ren seu coma non fose a roupa que levaba posta, moi pouco rnáis ealgúns libros que ía gardando, xunto con uns poucos cadros e dibuxos de artistas amigos, na casa dosseus pais nos arredores de Sada. Todo canto tiña Picallo, logo de ter sido un brillante diputado dasConstituíntes, collía na bulsa de viaxe que á usanza mariñeira traía e levaba consigo de Madride a ACruña, a Santiago, onde quixera que as obligación políticas o recramaban. A arnistade de Ánxel, MaríaMirarnontes e Suárcz Picallo foi entranabel, como era, en xeral, a de todos aqueles que comulgaban nomesrno ideario galeguista. ten sido unha verdadeira irmandade. Os mozos sabíamos o que siñificabanpra Galiza ista xente de mais edade, e, no caso de Picallo, atopábamos nilo guieiro capás de xunguirÓS intreses políticos de Galiza uha inquietude social que nos interesaba parellamerue. [...] Suárez Pica-110conoscía. pola sua vida, os problemas do pobo galego e seu lingoaxe resultaba un dos poucos inte-lixibles pra rnaioría. ascido nun fogar de labregos e pescadores o porvir de Galiza non tiña pra íl sensosi non atacaba os males sociaes que a apodrecen, xunto con problemas culturaes e políticos que pran-tea a sua diferencia. Coma il cavilaban Casal, ex-emigrante, e María Miramontes rnuller diste, modistae a maioría dos mozos intelectuaes de aqueles anos. Por iso gesto agora de evocalos xuntos. A MaríaMiramontes finada pouco denantes que Picallo eiquí en Buenos Aires, esquecida, descoñecida de que-nes teñen sernpre a Galiza nas horas de acougo nos beizos a Ánxel Casal, o primeiro grande editor gale-go, e a Suárez Picallo, que vivíu decote coma un mariñeiro, sen mais propiedades que unha bulsa deviaxe e que levóu a Galiza e ó seu pobo pra sernpre no corazón. Pra moitos de nós terá de ser sernpre,Picallo, desaxeitado, bohemio, unha das mais grandes e xenerosas figuras da,?aliza do noso ternpo.>

19 María Mirarnontes e Ramón Suárez Picallo por Maximino Brocos. (Datos de Luís Seoane en A NosaTerra. Marzal 1965).

IV / 58 490

qude

ndn

b... EmeslO Vázque; Sou;a VI/ha cala admiratil"ll ..

Ata o momento esta era a última nova que tiñamos de María Miramontes. Por teste-muñas familiares (Manuel Casal) sabiamos que partira ao exilio cun baúl cheo de obxec-tos persoais, maiormente fotografías e correspondencia. A existencia deste baúl, quepodía con ter un tesouro e a insi tencia de figuras tan nomeadas como Alonso Monteroou Pilar García Negro, sobre a peripecia vital de dona Maruxa nas Américas. fixo que.aliado o azar, nos puxeramos tras a pista en outono de 1998.

Tras do encontro en Montevideo houbo outros dous en Buenos Aires con Pérez Pradoquen, se sorprendeu coa miña visión e información sobre Nós, Miramontes e Casal,declarando que xa que contribuíra inocente a darlle «un lugariño ancilar a dona Maruxana nasa Santa Compaña» comprometíase a averiguar o que del a houber no arquivo doCentro Galego.

No Centro, nun tomo dos rexistros dos anos do exilio, Pérez Prado atopou un ingre-so, un nome abreviado: «María Vda. De Casal» e lego, na mesma liña, outra man risca-ra: «fallecida»; e máis nada. Ao insistir nas averiguacións, atopámonos con que o mate-rial documental do Centro desaparecera. Por desgracia e para o noso horror. o arquivodo Centro fora esquilmado pola barbarie dos actuais responsábeis e o desleixo dos pre-miados e agasallados pola administración Fraga. Comunicoume Pérez Prado en conversatelefónica e posteriormente por carta o seu malestar, que transcribo:

Para o Centro galego unha muller da que non interesóu o norne propio, non pagaba-l a pena dicirrnáis nada. Pedín axuda, insistín, e convencirne do que xa sabía: cun encirrarnenro filloputesco e cate-draliciarnente estúpidos as autoridades do Centro tiraron á basura. como lixo, ou vende ron por pesotoneladas de papéis: case un século de historias grandes e pequenas. A incuria do Centro foi prover-bial. básicamente, pero fíxose institucional. enrabechada, cando a vella garda rcpublicán e máis oumenos galeguista foi derrotada po-lo franquisrno hiperespañoleiro de Ramón Mourente e os que seguí-ron. Dende fai anos os que lle fan as versallescas beiras ó villalbés escorrentan ás pantasrnas da memo-ria. Hoxe, o Centro «Gayego» é casca baldeira. Un novo socio (?") recibiría o número trescenros trin-ta mil e pico. E trinta mil e pico son os socios que aínda pagan a cuota e teñen «historia clínica". Oresto, as trescentas mil historias que foron desaparecendo leváronse un tesouro de información socio-cultural, de antropoloxía étnica e médica, de perfís da nosa xente: inmigrantes, seus fillos e achega-dos. Un material que hoxe, informarizado, pesaría uns gramos ... E a mor parte do vandalismo fíxosenos anos último co gallo de faca lugar ..3o

Despois deste senequisrno administrativo e constancia dunha barbarie cultural, da queprometemos falar outravolta longo e tendido, continuamos as pesquisas. Mediado novem-bro de 1998, gracias aos datos de Seoane e a habilidade de Pérez Prado, aparecía norexistro civil da municipalidade de Buenos Aires a partida de defunción de María de losDolores Miramontes Matos (reproducimos). Por ela coñeciarnos os datos persoais, moti-vo da morte e o norne do seu home. Este resultou ser Pedro Mirarnontes, curmán da fina-da. Achabamos así o elo no que se xuntaban as distintas versións e que provocaran unhacerta rotura co ambiente familiar dos Casal.

O domicilio que constaba na partida era Bartolomé Mitre, 23948. Domicilio que serepetía nun caso, Leonor M.de Miramontes, nunha simple revisión do apelido Mirarnon-tes na guía de teléfonos da capital porteña. Ante tal coincidencia cornezaron as averi-~

lO A. Pérez Prado, carta Buenos aires. febo 12/1999.

IV / S9 491

Ernesto Vázquez Souza Unha cala admiratil'a"

guacións detectivescas a cargo de Pérez Prado. Visitado o edificio e tras unha carta depresentación na que se daba conta dos motivos e intereses que nos movían a importuna-la, contestou a moradora do 10 andar. Tras recibir a carta que A. Pérez Prado fixo che-gar, a dita Leonor comunícase con el. Deixa no contestador unha mensaxe na que se pre-senta como «segunda esposa de Vicente Miramontes» e desenvolve unha emotiva econvulsa historia, Cando semellaba que máis pteto estabamos da memoria e baúl dosCasal, e de arrombar anos de escurecemento e esquecemento intencionados, a entrevistafainos comprender que de novo chegaramos tarde.

A partir deste momento trascribimos e traducimos do diario que leva Pérez Prado quefoi quen levou a entrevista, e revela a desilusión do «histórico» momento:

Martes. 2" de Novembro de 1998 [...] Ao chegar a casa teño unha chamada no contestador: é esaLeonor a quen a miña carta desacouga. Preséntase como a «segunda esposa de Vicente Miramontes»e desenvolve unha longa e convulsa historia. Si, coñeceu á finada: non era moi querida, repite: é quetiña cousas raras, coma unha extrema política de aseo, Non só na súa casa, senón na entrada común enas beirarrúas e ata na calzada que soubo dos seus vasoirazos e lampazos, xabronadas e desinfectan-tes.

Leonor con fúndese algo coas datas pero cos meus datos avanza na súa narración e demorase naviuvez do bon viciño que xa está nos setenta e vive ás escuras, entre roupas vellas, fotografías e papeisinúteis. Leonor, con algo máis de trinta anos daquela fai por corisolalo e insiste en que debe esqueceriso todo e vivir. Leonor repíterne as coñecidas expresións: «Lo pasado, pisado» e ata «a Rey muerto,Rey puesto» que mutando o xénero, puido ter no seu día un sabor inquedante. En fín, un día Leonorinterroga a Vicente: «¿por qué camiña tan mal, coma se tivese unha riña de galos entre as pernas?Irnos ver: a non andar con remilgos e baixarse un pouco os pantalón s que unha (Leonor) xa estivocasada e xa sabe cómo son estas cousas ...» Leonor describe algo así como dúas tensas hernias, oupotras (ver El Otoño del Patriarca, García Márquez) mal sujetas por un escroto lacerado ..

Ao parecer -non hai rexistros (ACLARAR)- en el Centro Gallego solucionaron esas demasías edon Vicente sernellaba máis novo cando regresou ao pisiño da rúa Bartolorné Mitre que a dilixenteLeonor transformara. Paredes claras, pisos limpos, luz, máis luz (Mehr Licht: como dixo Goethe aornorrer). Vicente non botou en falta -di Leonor- todas esas cousas vellas en maneira de fotografías,documentos, cartas, que só podían traer mas lembranzas e xuntar terra. En resume, nada ficou fa viúvade Casal nesta casa. Xa oitentón e moi doente Vicente pediu un favor: casar con ela e así lle deixartodo: Leonor aceptou. Os médicos querían intemalo: ela opúxose. Aos dous meses (se n ter consumadoo matrimonio, aclárame) el morreu nos seus brazos nese lugar purgado de velleces e memorias. Leo-nor tiña 42 anos.

-En resume, doctor- di Leonor mudando o ton --eu son a responsábel de que non ficara nadada señora María de los Dolores, no seu ternpo viúva de Casal, a quen Vicente adorou. É que eu nadasabía do que vostede me puxo na súa carta: eu non tiña idea da súa importancia ..

En resumo, que por volta do ano 74 ou 75, por mor dunha limpeza e por esquece-mento de moitos que preferiron que non xurdisen as lembranzas de María Miramontes,vimos perder un dos moitos tesouros documentais do exilio que probabelmente fixesenmudar moitas versións e abaneasen «persoeiros galeguistas» deses que camparon naexcesivamente longa posguerra do 36.

•,

IV / 60 492