Środowisko przyrodnicze,  gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna  

w V w. p.n.e. – VII w. n.e.  w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna 

            

  

OŚRODEK BADAŃ EUROPY ŚRODKOWO‐WSCHODNIEJ WYDZIAŁ HISTORYCZNO‐SOCJOLOGICZNY UNIWERSYTETU W BIAŁYMSTOKU 

STOWARZYSZENIE ARCHEOLOGII ŚRODOWISKOWEJ SAS WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO 

  

   

         

 

ŚRODOWISKO I KULTURA ENVIRONMENT AND CULTURE 

 Tom 8 

  

Redakcja Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, 

 Daniel Makowiecki, Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski  

   

                  

Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań 2010 

V Sympozjum Archeologii Środowiskowej  VIII Warsztaty Terenowe 

    

 Białowieża 22­24 września 2010 roku 

 

   

Środowisko przyrodnicze,  gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna  

w V w. p.n.e. – VII w. n.e.  w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna 

        

 

           

Organizatorzy:   

Ośrodek Badań Europy Środkowo‐Wschodniej,  Wydział Historyczno‐Socjologiczny i Instytut Biologii Uniwersytetu w Białymstoku,  

Instytut Archeol arszawskiego, ogii oraz Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu WStowarzyszenie Archeologii Środowiskowej,  

Instytut Archeolog ernika w Toruniu, Instytut Geoekologii i Geoinfo ma Mickiewicza w Poznaniu,  

ii Uniwersytetu Mikołaja Koprmacji Uniwersytetu im. AdaBiałowieski Park Narodowy 

  

 

   

ŚRODOWISKO I KULTURA, Tom 8     

„Środowisko przyrodnicze, gospodarka, osadnictwo i kultura symboliczna w V w. p.n.e. – VII w. n.e. w dorzeczach Odry, Wisły i Niemna”  

 

V Sympozjum Archeologii Środowiskowej / VIII Warsztaty Terenowe, Białowieża, 22‐24 września 2010       

Komitet organizacyjny: prof. dr hab. Wojciech Nowakowski  (Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego) dr hab. Daniel Makowiecki prof. UMK  (Instytut Archeologii, UMK w Toruniu) dr hab. Mirosław Makohonienko  (Instytut Geoekologii i Geoinformacji, UAM w Poznaniu) dr hab. Ewa Smolska prof. UW  (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski) dr Małgorzata Karczewska  (Instytut Socjologii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Maciej Karczewski  (Instytut Historii Uniwersytetu w Białymstoku) dr Piotr Szwarczewski (Wydział Geografii i Studiów Regionalnych, Uniwersytet Warszawski)  Sekretariat sympozjum: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Marzena Makowiecka  

Organizacja sesji referatowych:  Maciej Karczewski, Ewa Smolska, Daniel Makowiecki  

Organizacja sesji posterowej: Mirosław Makohonienko, Małgorzata Karczewska   

Organizacja sesji terenowej: Ewa Moroz‐Keczyńska, Andrzej Keczyński   

Skład komputerowy: Mirosław Makohonienko, Maciej Karczewski, Piotr Szwarczewski   Redaktorzy tomu: Maciej Karczewski, Małgorzata Karczewska, Mirosław Makohonienko, Daniel Makowiecki,  Ewa Smolska, Piotr Szwarczewski  

Sympozjum dofinansowane: 

z grantu  na działalność wspomagającą badania MNiSW nr DWB/2010 oraz przez: Ośrodek Badań Europy Środkowo‐Wschodniej Instytutu Historii Uniwersytetu w Białymstoku Instytut Archeologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Geoekologii i Geoinformacji UAM w Poznaniu Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego      Na okładce –  kurhan w Białowieskim Parku Narodowym (fot. Maciej Karczewski) 

  

Z badań nad przemianami środowiska przyrodniczego, gospodarki i osadnictwa nad Narwią w Złotorii, gm. Choroszcz 

 Piotr Kittel1, Krzysztof Błaszczyk2, Katarzyna Cywa3, Aldona Mueller­Bieniek3,  Dominik Pawłowski4, Małgorzata Romanow, Renata Stachowicz­Rybka3,  

Agnieszka Wacnik3, Paweł Zawilski5   

1 Katedra Badań Czwartorzędu, Uniwersytet Łódzki, Łódź 2 Firma Archeologiczna „Artefakt” Krzysztof Błaszczyk, Radomsko 3 Instytut Botaniki im. Władysława Szafera, Polska Akademia Nauk, Kraków 4 Instytut Geologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań 5 Firma Archeologiczna „Archeograf” Paweł Zawilski, Łódź   

W sezonach badawczych 2008‐2009 w rejonie wsi Złotoria w gm. Choroszcz przeprowadzono ratownicze badania archeologiczne na stanowiskach zagrożonych pracami związanymi z  rozbudową drogi S‐8. Badaniami objęte tam zostało pięć stanowisk, z czego na dwu z nich o numerach 53  i 56 odkryto duże nagromadzenie reliktów osadnictwa pradziejowego i średniowiecznego. 

Obszar  Złotorii  znajduje  się  wg  Kondrackiego  (2002)  na  pograniczu  Doliny  Górnej  Narwi  i Wysoczyzny Wysokomazowieckiej. Wieś położona  jest na prawym  (zachodnim) brzegu  środkowego odcinka  Narwi.  Dolina  Narwi  pod  Surażem  skręca  na  północ  i  zatacza  trzy  duże  pętle,  po  czym wkracza do Kotliny Biebrzańskiej. Ważniejszymi dopływami w    rejonie Choroszcza są prawobrzeżne dopływy  Horodnianka  i  Supraśl.  Powyżej  Złotorii występuje  odcinek  doliny  Narwi  o  zachowanym anastamozującym  układzie  koryt  formowanym  w  okresie  całego  holocenu,  powstałym  w  wyniku sukcesywnego rozwoju równin torfowiskowych (Gradziński i in. 1998). Podobny wielokorytowy układ występował przed regulacją również w rejonie ujścia Supraśli. 

Badany  obszar  położony  jest  w  strefie  staroglacjalnej,  związanej  z  działalnością  lądolodu warty. Lądolód ten uważany jest obecnie za stadiał w obrębie zlodowacenia odry ‐ por. Mojski (2005) i Lindner (2005). 

Na  stanowisku  53  odkryte  zostały  relikty  wielokulturowego  stanowiska  związanego  z kilkufazowym osadnictwem pradziejowym począwszy co najmniej od epoki kamienia. Ślady starszego osadnictwa niszczone były przez kolejne  fazy  zasiedlenia, na  co wskazuje m.in.  silne  rozdrobnienie materiału  ceramicznego  oraz  przemieszanie  starszego materiału w  obrębie warstw  kulturowych  i wypełnisk  obiektów  archeologicznych.  Na  badanym  obszarze  nie  udokumentowano  reliktów konstrukcji  naziemnych.  Większość  zarejestrowanych  obiektów  stanowią  zapewne  głównie pozostałości  jam  zasobowych.  Część  jam  mogła  pełnić  (wtórnie?)  funkcję  jam  odpadkowych. Przebadana partia stanowiska 53 stanowi zapewne przede wszystkim relikt części gospodarczej osady ludności kultury  łużyckiej z okresu halsztackiego  lub być może z późnej epoki brązu. Odkryte zostały również  relikty  prawdopodobnie  dwu  obiektów  związanych  z  osadnictwem wczesnej  epoki  żelaza. Datowanie radiowęglowe wykonane dla pozyskanych z nich węgli drzewnych Pinus sylvestris L. dało 

‐ 68 ‐  

wiek 2290 ± 60 BP (MKL‐480) (440‐240 BC 68,2 prob., 530‐200 BC 95,4 prob.) oraz 2200±60 BP (MKL‐214) (350‐180 BC 68,2 prob., 390‐80 BC 95,4 prob.). 

Na  stanowisku  56  najstarsze  odkryte  materiały  wiązane  są  ze  schyłkowym  paleolitem, odnotowano także artefakty związane z kulturą niemeńską. Jednak większość obiektów łączona jest z osadnictwem  okresu  rzymskiego  oraz wczesnego  średniowiecza. Materiały  zabytkowe  związane  z osadnictwem  ludności  kultury  przeworskiej wystąpiły wyłącznie w  postaci  ułamków  ceramiki  oraz pojedynczego znaleziska monety cesarza Kommodusa. Grupują się one w obrębie ostańca erozyjnego w  zachodniej  części  stanowiska. Niewątpliwie mamy  do  czynienia  z  reliktami  punktu  osadniczego ludności  kultury  przeworskiej  datowanym  wstępnie  na  fazę  B2.  Na  całej  przebadanej  partii stanowiska występują obiekty  związane  z wczesnośredniowiecznym punktem osadniczym. Odkryte zostały obiekty zgłębione w ziemi,  jamy  i paleniska wiązane z tym horyzontem chronologicznym. Na stanowisku wystąpiły również obiekty późnośredniowieczne i nowożytne. Prawdopodobnie mamy do czynienia  w  zachodniej  części  stanowiska  z  silnym  przemieszaniem  nawarstwień  kulturowych  we wczesnym średniowieczu. 

W  trakcie  realizacji  wykopaliskowych  badań  archeologicznych  na  stanowisku  realizowano równolegle program badań z zakresu archeologii środowiskowej. Objęły one następujące analizy: 

1)  badania  geoarcheologiczne,  oparte  o  kartowania  geologiczne  i  geomorfologiczne uzupełnione  o  analizy  uziarnienia  i  oznaczenia  wybranych  parametrów  geochemicznych  osadów budujących podłoże stanowisk archeologicznych  

2)  badania  makroskopowych  szczątków  roślinnych  oraz  badania  antrakologiczne  próbek osadów z wypełnisk obiektów i warstw kulturowych na stanowiskach 53 i 56 

3)  badania  archeozoologiczne  wszystkich  fragmentów  kości  zwierzęcych  odkrytych  na stanowisku 56 

4)  badania  peleoekologiczne  profilu  osadów  wypełnienia  paleokoryta  ograniczającego stanowisko  56  od  zachodu  ‐  w  tym:  analiza  palinologiczna,  analiza  makroskopowych  szczątków roślinnych, badania antrakologiczne, analiza kopalnych wioślarek 

5) datowania osadów:  organicznych  ‐  radiowęglowe wypełnienia  paleokoryta  ograniczającego  stanowisko  56  od  zachodu oraz węgli drzewnych z obiektów na stanowisku 53 (anal. M. Krąpiec) mineralnych ‐ termoluminescencyjne osadów podłoża stanowiska 53 i 56 (anal. I. Olszak) Przeprowadzone  badania  pozwoliły  na  udokumentowanie  szczątków  roślin  użytkowych  i  zwierząt hodowlanych  oraz  łownych.  Badanie  te  umożliwiły  również  rekonstrukcje  paleogeograficzne,  tj. odtworzenie  cech  środowiska w okresie  funkcjonowania kolejnych  faz osadniczych oraz  rejestrację śladów antropopresji. 

Formą  terenu wyraźnie dominującą w otoczeniu  stanowisk  archeologicznych w  Złotorii  jest pagórek położony w zachodniej części obszaru badań w rejonie Złotorii Cegielni. Wierzchołek pagórka osiąga  (osiągał  pierwotnie  około  145,5  m  n.p.m.),  a  jego  wysokość  względna  dochodziła  do  30 metrów. Forma  ta  jest uznawana  za morenę  czołową. Poniżej pagórka moreny  czołowej od  strony wschodniej występuje wyrównana słabo nachylona w kierunku doliny Narwi wysoczyzna morenowa zbudowana z glin waciańskich  (Bałuk 1973, Marks  i  in. 2006). Powierzchnia wysoczyzny morenowej osiąga na interesującym nas obszarze wysokości dochodzące do 119 m n.p.m. i wznosi się około 10 m ponad współczesne dno doliny Narwi. Powierzchnię wysoczyzny urozmaicają dolinki denudacyjne, a w  ich obrębie niewielkie zagłębienia bezodpływowe. W obrębie stanowiska 53 występuje dolinka o przebiegu południkowym  i w  jej obrębie  liczne płytkie obecnie zagłębienia bezodpływowe. Deluwia wypełniające  dolinki  denudacyjne  tworzą  głównie  piaski  słabo  średnio‐  i  drobnoziarniste umiarkowanie  dobrze  i  umiarkowanie  wysortowane.  Termoluminescencyjny  wiek  tych  osadów ustalony został na 21,4 ± 3,2 ka BP oraz 22,2 ± 3,3 ka BP. Osady te w wielu miejscach podścielone są torfami  i  osadami  organiczno‐mineralnymi  o  miąższości  dochodzącej  do  1,0  m.  Ekspertyza 

  ‐ 69 ‐  

‐ 70 ‐  

palinologiczna  wykazała,  że  torfy  te  uległy  sedentacji  w  optimum  interglacjału. Można  je  zatem korelować  z  interglacjałem  eemskim.  Obniżenia  te  stały  się  również miejscem  składania  osadów stokowych  akumulowanych w warunkach  transformacji  obszaru  stanowiska  53  przez  człowieka w neoholocenie, zwłaszcza w okresie nowożytnym. 

We  wschodniej  części  stanowiska  56  wystąpiły  osady  stokowe  i  rzeczne,  których  cechy odpowiadają  charakterystyce  osadów  tworzących  terasy  rzeczne  akumulowane  w  warunkach peryglacjalnych plenivistulianu. Powierzchnia terasy wznosi się do około 110 m n.p.m., tj. około 1,5 m ponad  średni  stan  wody  w  korycie  Narwi.  Jest  ona  słabo  nachylona  w  kierunku  osi  doliny.  Pod względem  litologicznym  terasę budują piaski słabo  średnio‐  i drobnoziarniste umiarkowanie dobrze wysortowane. Termoluminescencyjny wiek  tych osadów ustalony  został na od 23,6 ± 3,5 ka BP do 24,6 ± 3,7 ka BP. Powierzchnia  terasy miejscami  jest urozmaicona przez  ślady paleokoryt  zapewne wieku  późnovistuliańskiego.  Na wschód  od  stanowiska  56 występują  liczne  ostańce.  Od wschodu obszar  stanowiska  nr  56  zamknięty  jest  przez  paleokoryto  wypełnione  osadami  organicznymi (głównie torfami). Analiza palinologiczna wykazała, że początek wypełnienia paleokoryta miał miejsce już w  schyłku  vistulianu. Zapełnianie  koryta osadami organicznymi oraz utworami pozakorytowymi trwało, z przerwami, przez cały holocen. W stropowych partiach wypełnienia paleokoryta wystąpiły zabytki archeologiczne, datowane na okres rzymski i wczesne średniowiecze. 

Badaniom  paleoekologicznym  poddano  profil  osadów  o  długości  175  cm  wypełniających paleokoryto. Początek depozycji osadów nastąpił w schyłkowej części późnego glacjału lub na samym początku  holocenu  i  trwał  z  przerwami  do  czasów  nowożytnych. Wyniki  badań  dowodzą  stałego występowania w nim  lustra wody, aż po okres współczesny  istniał w badanym starorzeczu zbiornik wodny. W profilu oznaczono m.in. nasiona  Stratiotes aloides. Jest to znalezisko niezwykle rzadkie w biogenicznych  osadach  holoceńskich,  gdyż  roślina  ta  prawdopodobnie  na  skutek  ochłodzenia  i borealizacji klimatu niemal zatraciła zdolność rozmnażania się w sposób generatywny  (Gałka 2007). Na głębokości około 100 cm widoczny jest wyraźny hiatus, obejmujący większość okresu borealnego, atlantyckiego, oraz początek okresu subborealnego, potwierdzony również zmianą osadu z torfu na zatorfione piaski. Doszło wówczas do wzmożenia procesów fluwialnych lub/i stokowych w otoczeniu zbiornika. Procesy  te miały miejsce przed 3590 ± 80 BP  (MKL‐505)  ‐ data z głębokości 80‐85 cm ze spągu torfów. Od tego okresu widoczne jest równocześnie znaczne przyspieszenie sedentacji torfów (lub  akumulacji  gytii  grubodetrytusowej) w obrębie paleokoryta  ‐  z  głębokości  22‐25  cm uzyskano bowiem datę 1560 ± 50 BP (MKL‐455). 

W  próbach  z  głębokości  100  i  94  cm wzrosła  koncentracja  fragmentów węgli  drzewnych. Maksymalne nagromadzenie miału węglowego wyprzedza pojawienie  się  roślin wskaźnikowych dla działalności rolniczej ‐ uprawy zbóż (Cerealia), których pyłek oznaczono po raz pierwszy na głębokości 90  cm.  Przekształcenia  antropogeniczne  środowiska  nasiliły  się  w  okresie  depozycji  osadów  z głębokości  od  85  do  65  cm.  W  tej  części  zapisu  palinologicznego  zanotowano  szereg  zjawisk wskazujących  na  stopniową  intensyfikację  rolnictwa,  opartego  obok  hodowli  zwierząt,  na  uprawie zbóż.  Odlesianie  niewielkich  powierzchni  przy  użyciu  ognia  dokonywano  głównie  w  okolicznych borach.  Procesy  te  miały  miejsce,  jak  wynika  z  datowań  radiowęglowych  osadów,  w  okresie rzymskim. 

Stosunkowo liczne pojawienia się węgli drzewnych badanych antrakologicznie zaznacza się od głębokości 105  cm. Ekspertyza palinologiczna przyniosła  także odkrycie  śladów bytowania  ludności mezolitycznej,w postaci wzmożonej koncentracji mikrowęgli, w poziomach korelowanych z okresem preborealnym i okresem atlantyckim. 

W osadach pobranych z wypełnisk obiektów archeologicznych odkryto zwęglone ziarniaki zbóż takich jak pszenica (Triticum sp.) ‐ zwłaszcza na stanowisku 53 ‐ oraz żyto (Secale cereale) ‐ stan. 56. Ponadto wystąpiły szczątki innych roślin zielnych ruderalnych i segetalnych, z których część mogła być przedmiotem zbieractwa. 

  ‐ 71 ‐  

Na  stanowisku  56 wystąpiły  liczne  szczątki  kostne  należące  głównie  do  ssaków  domowych (99,3%).  Przeważały  pozostałości  bydła,  stosunkowo  dużo  szczątków  należało  do  konia.  Tylko  dwa fragmenty reprezentowały ssaki dziko żyjące (jelenia i sarnę), oznaczono także jedną kość ptaka (kury domowej). Zdecydowana większość szczątków pochodzi z nawarstwień przemieszanych. Analizowany materiał kostny stanowiły w większości szczątki pokonsumpcyjne. Na kościach widnieją ślady rąbania, cięcia i filetowania. 

Przeprowadzone  badania  z  zakresu  archeologii  środowiskowej  na  stanowiskach  w  Złotorii przyniosły  odkrycie  licznych  interesujących  śladów  gospodarki  pradziejowej  i wczesnohistorycznej, zwłaszcza  na  stanowisku  56.  Niewątpliwie  bardzo  istotnym  czynnikiem  lokalizacji  punktów osadniczych  na  obszarze  stanowiska  56  w  kolejnych  okresach  chronologicznych,  było  jego usytuowanie w miejscu naturalnej przeprawę przez dolinę, w miejscu jej przewężenia i występowania licznych ostańców terasowych.   Literatura  Gałka M.  2007:  Zmiany  jeziorno‐torfowiskowe w  ujściowym  odcinku  Strugi  Siedmiu  Jezior.  Prace 

Zakładu Biogeografii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. t.8: 1‐80. Gradziński R., Baryła J., Danowski W., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., 

Soja  R.,  Zieliński  T.,  Żurek  S.,  2000:  Anastomosing  system  of  the  upper  Narew  river,  NE Poland., Annales Societatis Geologorum Poloniae, Vol.70, nr 3‐4: 219‐229.  

Lindner  L.,  2005:  Nowe  spojrzenie  na  liczbę,  wiek  i  zasięg  zlodowaceń  środkowopolskich  w południowej części środkowowschodniej Polski, Przegląd Geologiczny, vol. 53, nr 2: 145‐150. 

Marks L., Ber. A., Gogołek W., Piotrowska K.  (red.) 2006: Mapa Geologiczna Polski 1: 500 000, PIG, Warszawa.  

Mojski J., 2005: Ziemie polskie w czwartorzędzie. Zarys morfogenezy. PIG, Warszawa.