1 2004 finalДилдора Каримова (5-бўлим) Турсун Ахмедов (6-бўлим) Маслаҳатчилар Адриан Стрейн (Лойиҳа SIPCA

Таҳлилий шарҳ 2004 йил 1 чорак

Июл 2004 йил

2004 йил июлда нашр этилди Муаллифлик ҳуқуқи Самарали иқтисодиёт сиёсат марказига (СИСМ) тегишли

Хама ҳуқуқлар ҳимоя қилинган Нашр СИСМнинг ёзма рухсати билан берилади ёқи тарқатилади.

Турли ҳил масалалар бўйча СИСМ ахборот бўлимига мурожат қилинг. Ўзбекистон, Тошкент, 700000, Яхё Ғуломов кўчаси, 1 уй

Телефон: 136-17-26

Ушбу нашр USAID ва EuropeAID кўмагида СИСМда тайёрланди. Ушбу нашр келтирилган натижалр, хулосалар, сўз юритишлар муаллифнинг ўзига тегишлидир ва Ўзбекистон ҳуқумати,

USAID ёқи EuropeAID фикрларини англатмайди.

Таҳририят Фурқат Баратов

Шухрат Шукуров

Тамара Рогозникова

Лойиҳа координатори Турсун Ахмедов

Бўлимларнинг маъсул муаллифлари Жахонгир Муинов (1-бўлим)

Ринат Яушев (2-бўлим)

Валентина Батурина (3-бўлим)

Эльвира Бикеева (3-бўлим)

Фарход Жўрахонов (4-бўлим)

Дилдора Каримова (5-бўлим)

Турсун Ахмедов (6-бўлим)

Маслаҳатчилар Адриан Стрейн (Лойиҳа SIPCA / EuropeAid) Абдул-Хамид Одилов (Лойиҳа SIPCA / EuropeAid) Баходир Мардонов (Лойиҳа Иқтисодий ислоҳотлар / USAID) Хусан Ғаниев (Лойиҳа Иқтисодий ислоҳотлар / USAID)

«Ўзбекистон Иқтисодиёти»нинг ўзбек, рус ва инглиз тилларда электрон

нусхаси қуйидаги веб сахифаларида берилган: www.ceep.uz, www.bearingpoint.uz, www.pca.uz

Иқтисодий ислоҳотлар Лойиҳаси USAID

Ўзбекистан Республикаси, Тошкент шаҳри, 700031,

блок II-4, Афросиёб кўчаси, 12

Маълумотлар олиш бўйича қуйидаги манзилгоҳга мурожат

қилинг:

Самарали иқтисодий сиёсат маркази,

Ўзбекистан Республикаси Тошкент 700000,

Я. Ғуломов кўчаси, 1 уй тел: (+998-71) 1331747, 1361726

факс: (+998-71) 1362797

SIPCA Лойиҳаси EuropeAid

Ўзбекистан Республикаси, Тошкент шаҳри, 700029, Тарас Шевченко кўчаси,

МУНДАРИЖА

ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИ 1

Мундарижа

КИРИШ .......................................................................................................................................................... 6

АСОСИЙ ИҚТИСОДИЙ ВОҚЕАЛАР .......................................................................................................... 7

АХБОРОТ-ТАҲЛИЛИЙ ҚИСМ.........................................................................................11

1. МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ ............................................................................................................. 12 1.1. ИҚТИСОДИЙ ЎСИШ............................................................................................................................... 12 1.2. СОЛИҚ – БЮДЖЕТ СИЁСАТИ................................................................................................................. 13 1.3. ПУЛ - КРЕДИТ СИЁСАТИ ....................................................................................................................... 15 1.4. ВАЛЮТА СИЁСАТИ ............................................................................................................................... 16 1.5. БАҲОЛАР ВА ИНФЛЯЦИЯ ...................................................................................................................... 17

2. ИНСТИТУЦИОНАЛ ВА БОЗОР ИСЛОҲОТЛАРИ ............................................................................... 19 2.1. МУЛКНИ ДАВЛАТ ТАСАРРУФИДАН ЧИҚАРИШ ВА ХУСУСИЙЛАШТИРИШ, МУЛКЧИЛИК ШАКЛЛАРИ.................. 19 2.2. БОЗОР ИНФРАТУЗИЛМАСИ ................................................................................................................... 20 2.3. КИЧИК ТАДБИРКОРЛИК ......................................................................................................................... 24

3. ТАРКИБИЙ-ИНВЕСТИЦИОН СИЁСАТ................................................................................................ 29 3.1. САНОАТ .............................................................................................................................................. 29 3.2. ИСТЕЪМОЛ ТОВАРЛАРИ БОЗОРИ .......................................................................................................... 32 3.3. АГРАР СОҲА ........................................................................................................................................ 34 3.4. ИНВЕСТИЦИЯЛАР ................................................................................................................................ 37

4. ТАШҚИ САВДО...................................................................................................................................... 45 4.1. САВДО БАЛАНСИ, ЭКСПОРТ ВА ИМПОРТ................................................................................................ 45 4.2. ХОРИЖИЙ ИНВЕСТИЦИЯЛАР ИШТИРОКИДАГИ ҚЎШМА КОРХОНАЛАР ....................................................... 47

5. АҲОЛИ ФАРОВОНЛИГИ ВА МЕҲНАТ БОЗОРИ ............................................................................... 56 5.1. АҲОЛИ ДАРОМАДЛАРИ ВА ҲАРАЖАТЛАРИ.............................................................................................. 56 5.2. ИЧКИ САВДО ВА ХИЗМАТЛАР ................................................................................................................ 57 5.3. БАНДЛИК ВА МЕҲНАТ БОЗОРИ .............................................................................................................. 60

6. ҲУДУДЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШИ...................................................... 63

ТАҲЛИЛИЙ МАҚОЛАЛАР ҚИСМИ .................................................................................73

1. АСОСИЙ КАПИТАЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИГА ТАЪСИРИ ....................... 74

2. ЎЗБЕКИСТОНДА ВАЛЮТА БОЗОРИНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ ВА ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ САЛОҲИЯТИНИ МУСТАҲКАМЛАШНИНГ ИСТИҚБОЛЛАРИ .................................. 77

3. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИДА БАНКЛАРАРО ПУЛ МАБЛАҒЛАРИ БОЗОРИ ...................... 84

4. ЎЗБЕКИСТОННИ ЖСТ АЪЗО БЎЛИШИ ОҚИБАТЛАРИНИ ИҚТИСОДИЁТНИНГ ҚИСМАН МУВОЗАНАТ МОДЕЛИ ДОИРАСИДА БАҲОЛАШ ................................................................ 90

ЖАДВАЛЛАР РЎЙХАТИ

2 ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИ

Жадваллар рўйхати

1.1.1. - жадвал ЯИМнинг ўсиши ва ишлаб чиқариш таркиби ............................................................................................................................................ 12 1.1.2-жадвал. ЯИМ фойдалниш таркиби (%) ..................................................................................................................................................................... 13 1.2.1-жадвал. Давлат бюджети даромадлари таркиби (ЯИМга нисбатан %да)............................................................................................................... 13 1.2.2. жадвал Давлат бюджети даромадлари таркиби (жамига нисбатан %да) .............................................................................................................. 13 1.2.3-жадвал. Давлат бюджети харажатлари таркиби (ЯИМга нисбатан фоизда) .......................................................................................................... 14 1.2.4. – жадвал. Давлат бюджети бажарилиши даражаси (ЯИМга нисбатан фоизда) .................................................................................................... 14 1.3.1-жадвал. Фоиз ставкаларининг ўзгариши (%)............................................................................................................................................................. 15 1.4.1-жадвал. Сўмнинг АҚШ долларига нисбатан алмашинув курси (1998-2004 йй. давридаги ўртача кўрсаткичлар) ................................................ 16 1.5.1-жадвал. Ўзбекистон Республикасида инфляциянинг асосий кўрсаткичлари, 1995-2004 йй. (ўтган йилнинг мос даврига нисбатан баҳоларнинг ўсиши, %) ......................................................................................................................................... 17 1.5.2. жадвал 2003 – 2004 йиллар биринчи чорагида инфляция даражаси. (баҳоларнинг ўсиши, %) ........................................................................... 18 1.5.3. жадвал 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон Республикаси ҳудудлар миқёсида инфляция даражаси (%)............................................................... 18 1.5.4. жадвал 2003-2004 йиллар 1 чорагида тариф ва баҳоларнинг ўсишини инфляция даражасига таъсири (%)...................................................... 18 1.5.5-жадвал. 2004 йил 1-чорагида реал тармоқда инфляция даражасининг омилли таҳлили. .................................................................................... 18 2.1.1 – жадвал Хусусийлаштириш жараёнида ташкил қилинган нодавлат корхоналар сони (дона).............................................................................. 19 2.1.2 - жадвал Хусусийлаштиришдан тушган маблағлар тақсимотининг таркиби (%) .................................................................................................... 20 2.2.1 – жадвал. Қимматбаҳо қоғозлар бозорида акцияларни сотиш ҳажми (млрд. сўм) ................................................................................................. 20 2.2.2 - жадвал РКМБ орқали сотилган мулклар таркиби (жамига нисбатан %да) ........................................................................................................... 23 2.3.1 - жадвал Кичик тадбиркорлик (КТ) ривожланиш даражасининг асосий кўрсаткичлари.......................................................................................... 24 2.3.2 - жадвал Иқтисодиёт тармоқлари бўйича маҳсулот ишлаб чиқаришда КТ субъектларининг улуши (%) .............................................................. 24 2.3.3 - жадвал Итисодиёт тармоқлари бўйича фаолият юритаётган КТ субъектлари сони (минг. дона.) *) .................................................................... 25 2.3.4 - жадвал Минтақалар бўйича фаолият юритаётган КТ субъектлари сони (минг. дона.) *) ...................................................................................... 25 2.3.5 – жадвал КТ субъектларининг ташқи иқтисодий алоқалардаги улуши (%) ............................................................................................................. 26 3.1.1- жадвал Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекслари ................................................................................................................................... 29 3.1.2 – жадвал Асосий турдаги саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекслари........................................................................................................ 30 3.1.3 - жадвал Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш таркиби ........................................................................................................................................ 32 3.2.1 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш динамикаси (ўтган даврга нисбатан % ҳисобида) ...................................................................... 32 3.2.2 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш таркиби (%) ................................................................................................................................... 32 3.2.3 - жадвал Истеъиол товарларининг асосий турларини саноат ишлаб чиқариши (ўтган даврга нисбатан, %да)................................................... 33 3.2.4 – жадвал Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида истъемол товарлари ишлаб чиқариш (аввалги даврга нисбатан %да)................................. 33 3.2.5 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркиби (%).............................................................................................................. 34 3.3.1 - жадвал Қишлоқ хўжалиги ривожланишининг асосий кўрсаткичлари..................................................................................................................... 34 3.3.2 – Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ривожланишининг асосий кўрсаткичлари .................................................................................................... 35 3.3.3 - жадвал Барча хўжалик шаклларида қорамол ва паррандалар сони (минг. бош)................................................................................................. 35 3.3.4 - жадвал Деҳкон хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ........................................................................................................ 35 3.3.5 - жадвал Фермер хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш ....................................................................................................... 35 3.3.6 - жадвал Ширкат хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш........................................................................................................ 35 3.3.7- жадвал 2004 йил 1 чорагида фермер хўжаликлар холати...................................................................................................................................... 36 3.3.8 – жадвал 2004 йил 1 чорагида деҳқон хўжаликлари ривожланиши ........................................................................................................................ 36 3.3.9 – жадвал 2004 йил 1 чорагида ширкат хўжаликлари ривожланиши........................................................................................................................ 36 3.4.1 – жадвал. Мулкчилик шакллари бўйича асосий капиталга инвестицияларни тақсимлаш таркиби. (%)................................................................ 37 3.4.2 – жадвал. Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)............................................................................ 37 3.4.3 - жадвал Иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%) .............................................................................. 38 3.4.4 – жадвал. Иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий капиталга хорижий инвестициялар таркиби (%)..................................................................... 39 3.4.5 – жадвал. Саноат тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)........................................................................................... 39 3.4.6 – жадвал. Асосий капиталга инвестициянинг технологик таркиби (%).................................................................................................................... 39 4.1.1 – жадвал. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятининг асосий кўрсаткичлари (млн. долл.).................................................................................. 45 4.1.2 - жадвал Экспорт ҳажми ва таркибининг ўзгариши (%)............................................................................................................................................ 46 4.1.3 - жадвал Импорт ҳажми ва таркибининг ўзгариши (%)............................................................................................................................................. 46 4.1.4 - жадвал Экспорт ва импортнинг жуғрофий таркиби (%).......................................................................................................................................... 47 4.2.1 – жадвал. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар фаолиятининг асосий кўрсаткичлари ................................................................. 48 4.2.2-жадвал. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар экспортининг товар таркиби................................................................................... 48 4.2.3 - жадвал ХИК экспортининг ҳудудий таркиби............................................................................................................................................................ 48 4.2.4 - жадвал ХИК импортининг товар таркиби ................................................................................................................................................................ 49 4.2.5 – жадвал. ХИК импортининг ҳудудий таркиби .......................................................................................................................................................... 49 4.2.6 – жадвал. 2004 йил 1 чорагида алоҳида инвестор мамлакатлар бўйича ХИКнинг маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлар ва хизматлардаги улуши49 5.1.1 - жадвал Аҳоли пул даромадлари таркиби ............................................................................................................................................................... 56 5.1.2 - жадвал Аҳоли пул ҳаражатлари таркиби (пул даромадларига нисбатан %да) .................................................................................................... 56 5.1.3 - жадвал Истеъмол ҳаражатлар таркиби ( %)........................................................................................................................................................... 57 5.2.1 - жадвал Аҳолига хизматлар кўрсатиш ва товарлар сотиш ҳажми.......................................................................................................................... 57 5.2.2 - жадвал Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатиш ..................................................................................................................... 57 5.2.3 - жадвал Даромадлар, истеъмол баҳолар индекси, чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизмат кўрсатишнинг ҳудудий таркиби (республика даражасига нисбатан %да) ................................................................................................................................................................................................. 58 5.2.4 - жадвал Аҳоли жон бошига чакана товар айирбошлаш таркиби ............................................................................................................................ 58 5.2.5 - жадвал Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатишнинг ҳудудий таркиби ................................................................................. 59 5.2.6 - жадвал Ижтимоий инфратузилма объектларини ишга тушириш .......................................................................................................................... 59 5.3.1 - жадвал Жорий меҳнат бозорининг асосий кўрсаткичлари..................................................................................................................................... 61 5.3.2 Шаҳарлар ва қишлоқларда аҳолини ишга жойлаштириш даражаси ....................................................................................................................... 61 6.1 - жадвал Аҳоли жон бошига ЯҲМ ишлаб чиқариш бўйича ҳудудларни гуруҳлаш ..................................................................................................... 64 2. 1-жадвал. 1995-2002 йилар чораклик ҳисоботларида эконометрик таҳлиллар натижасида аниқланган макроиқтисодий динамикани алоҳида кўрсаткичлари (индикаторлари) эгилувчанлик коэффициентлари .................................................................................................................... 80 2.2-жадвал. Малакатларни ривожланиш даражаси бўйича тақсимланиши (маълум гуруҳда бўлган мамлакатлар умумий сонига нисбатан фоизда) ....................................................................................................................... 80 2.3. - жадвал 2000 – 2004 йиллар чоралик динамикасини фойдаланилган холда олинган алоҳида макроиқтисодий кўрсаткичлар тенгламасининг ўзаро боҳликлиги. .............................................................................................................................................................. 83 3.1-жадвал. 2002-2003 йилларда рейтинг қатнашчилари-банклар умумий кўрсаткичларининг ўзгариши динамикаси, %да ....................................... 85 3.2-жадвал. Тижорат банкларининг жами депозитлар портфели таркиби....................................................................................................................... 85 3.3-жадвал. Банклараро депозитларнинг қўйилмалар турлари бўйича таркиби ............................................................................................................. 86 3.4-жадвал. Банклараро қисқа муддатли депозитларни жойлаштириш муддатлари бўйича таркиби (31.03.04 йил ҳолатига) ................................... 86 4.1 – жадвал. Башоратнинг сценарий вариантлари шароитлари ..................................................................................................................................... 95 4.2 (а) – жадвал. Импорт учун “либерал” сценарий бўйича ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш) ............................. 95 4.2 (б) - жадвал. «Либерал» сценарий бўйича экспорт ва умуман савдо учун ҳисоб-китоблар натижалари................................................................. 96 4.3 (а) - жадвал “Консерватив” сценарий бўйича импорт учун ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш)......................... 96 4.3 (б) – жадвал “Консерватив” сценарий бўйича экспорт ва савдо учун ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш)........ 97

ЧИЗМАЛАР РЎЙХАТИ


Чизмалар рўйхати

1.1.1-чизма. ЯИМ ишлаб чиқариш таркиби (%) ......................................................................................................................................12 1.2.1-чизма. Давлат бюджетининг тўғри солиқлари таркиби (%) ..........................................................................................................14 1.2.2-чизма. Давлат бюджетининг эгри солиқлари таркиби (%)............................................................................................................14 1.4.1-чизма. Ўз.РМБ алмашинув курси (CBER), параллел алмашинув курси (PER) ва алмашинув шахобчалари курси (CER) ........................................................................................................................................................................16 1.4.2. – чизма АҚШ доллари (Sum/USD), Евро (EURO) ва Россия рублига (Sum/RUR) нисбатан сўмнинг реал айирбошлаш курси (март 2003 =100) .............................................................................................................................................17 1.4.3. чизма Реал самарали айирбошлаш курси (декабр 1994=100)....................................................................................................17 2.1.1 - чизма Хусусийлаштирилган объектлар сони (дона) ...................................................................................................................19 2.1.2 – чизма Хусусийлаштиришдан тушган маблағлар (млрд. сўм)....................................................................................................20 2.2.1-чизма. Бирламчи фонд бозорида акциялар савдоси (млрд. сўм) ...............................................................................................21 2.2.2-чизма. Иккиламчи фонд бозорида акциялар савдоси (млрд. сўм ) .............................................................................................21 2.2.3 - чизма РКМБ орқали сотилган объектлар сони (минг дона) .......................................................................................................22 2.2.4 – чизма Кўчмас мулк объектларини сотишдан тушган тушум (млрд. сўм) .................................................................................22 3.1.1 - чизма Саноат ишлаб чиқариши таркиби (%) ...............................................................................................................................31 3.3.1 - чизма Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг ўсиш суръати (%)...........................................................................................34 3.3.2 - чизма Ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулоти таркиби (%)............................................................................................................34 3.4.1 - чизма. Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби. (%).................................................37 3.4.2 – чизма. Иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%) .........................................................38 4.1.1 - чизма Товарлар (хизматлар) экспорти ва импортининг нисбати (млн. долл.) .........................................................................45 5.3.1 - чизма Бандликнинг тармоқ таркиби .............................................................................................................................................60 6.1 - чизма 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон Республикаси ЯИМда ҳудудларнинг улуши (%) ..........................................................63 6.2 - чизма Минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши табақаланишуви даражасининг ўзгариши динамикаси (юқори ва паст даражада ривожланган ҳудудлар нисбати) .............................................................................................65 1.1 – чизма. Капитал қўйилмалар такрор ишлаб чиқариш таркиби динамикаси , %...........................................................................74 1.2 – чизма. Капитал қўйилмалар технологик таркиби динамикаси, % ................................................................................................75 2.1-чизма. 1997-2003 йилларда Ўзбекистон ва МДҲ мамлакатларида ЯИМ динамикаси (ўтган йилга нисбатан %да) ..................77 2.2-чизма. Реал алмашув курси ва экспортнинг 1998-2003 йиллардаги динамикаси (1997 й = 100%) .............................................79 2.3-чизма. Алоҳида макроиқтисодий кўрсаткичларнинг ички конвертациясини жори этилишига қадар (2003 йил 1-чораги) ва ундан кейинги даврдаги динамикаси (чораклик ўсиш ўтган йилнинг мос чорагига нисбатан %). ...............82

ИЛОВАЛАР РЎЙХАТИ


Иловалар рўйхати

2.1.1 - илова Давлат корхоналарини хусусийлаштиришнинг асосий кўрсаткичлари ..........................................................................27 2.2.1 – илова Қимматбаҳо қоғозлар бозорида акцияларни сотиш ҳажмининг ўзгариши (млрд. сўм) ................................................27 2.2.2 илова Республика кўчмас мулк биржаси орқали сотилган мулк миқдори ва қиймати (дона.млн.сўм).....................................27 2.3.1 - илова КЎБ ривожланиши даражасининг асосий кўсаткичлари ..................................................................................................28 2.3.2 - илова Иқтисодиёт соҳалари бўйича товарлар ишлаб чиқаришда КУБнинг улуши(%) ............................................................28 2.3.3 – илова КЎБнинг Республика ташқи савдо операцияларидаги улуши ........................................................................................28 3.1.1 - илова Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш таркиби (жамига нисбатан%)............................................................................40 3.1.2 - илова Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекси (ўтган йилга нисбатан%) ....................................................................40 3.2.1 - илова Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида 2004 йил 1 чорагида истъемол товарлари ишлаб чиқариш ........................41 3.2.2 – илова Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш индекслари (ўтган йилга нисбатан %да) .........................................42 3.2.3 – илова Саноат корхоналари томонидан асосий турдаги истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш индекслари* (ўтган йилга нисбатан %да) ......................................................................................................................................42 3.3.1 - илова Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ривожланишининг асосий кўрсаткичлари ............................................................43 3.4.1 илова Асосий капиталга инвестициялар динамикаси (жорий баҳоларда)..................................................................................43 3.4.2 – илова Мулкчилик шакллари бўйича асосий капиталга инвестицияларни тақсимлаш таркиби (%) .......................................44 3.4.3 - илова Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби(%) ....................................................44 3.4.4 - илова Иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)....................................................44 3.4.5 - илова Саноат тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%) ..................................................................44 3.4.6 - илова Асосий капиталга инвестициянинг технологик таркиби (%) ............................................................................................44 4.1.1 - илова Савдо баланси (млн. долл.) ...............................................................................................................................................50 4.1.2- илова Экспортнинг товар таркиби (%) ..........................................................................................................................................50 4.1.3 – илова Импортнинг товар таркиби (%) .........................................................................................................................................51 4.1.4 – илова Экспортнинг жуғрофий таркиби (%).................................................................................................................................52 4.1.5 – илова Импортнинг жуғрофий таркиби (%) ..................................................................................................................................53 4.2.1 илова ХИК экспортининг товар таркиби (%)1 ................................................................................................................................54 4.2.2 - илова ХИК импортининг товар таркиби (%).................................................................................................................................54 4.2.3 - илова ХИК экспортининг ҳудудий таркиби (%) ............................................................................................................................55 4.2.4 – илова ХИК импортининг ҳудудий таркиби (%)...........................................................................................................................55 5.2.1 - илова Аҳолига сотилган товарлар ва хизматлар ҳажми ............................................................................................................62 5.2.2 - илова Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатиш ...........................................................................................62 5.2.3 - илова Аҳолининг ижтимоий инфратузилма объектлари билан таъминланиши.......................................................................62 5.3.1 – илова Ўзбекистон Республикаси аҳоли сони динамикаси (йил бошига)..................................................................................62 6.1 - илова Ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари динамикаси (ўсиш суръатлари ўтган даврга нисбатан таққослама баҳоларда, %да) .............................................................................................66 6.2 - илова Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги табақаланишув даражаси (аҳоли жон бошига индекс кўрсаткичи) ...................................................................................................................................................69

ҚИСҚАРТМАЛАР


Қисқартмалар

БТСЭТ Биржадан ташқари савдоларнинг электрон тизими

ДҚМО Давлат қисқа муддатли облигациялари

ЖБ Жаҳон банки

ЖСТ Жаҳон савдо ташкилоти

ЕСТ Енгиллаштирилган солиқ тизими

ЕТТБ Европа тикланиш ва тараққиёт банки

ИНИ Истеъмол нархлар индекси

КЎБ Кичик ва ўрта бизнес

Млн Миллион

Млрд Миллиард

УНИ Улгуржи нархлар индекси

СТАК Савдо ва тарифлар бўйича асосий келишув

СИСМ Самарали иқтисодий сиёсат маркази

ТХИ Тўғри хорижий инвестициялар

ХМК Халқаро Молия Корпорацияси

ХБТ Халқаро божхона ташкилоти

ХВФ Халқаро валюта фонди

ХИК Хорижий инвестиция иштирокидаги корхоналар

ЎзБИИТИ Ўзбекистон Бозор ислоҳотлари илмий-тадқиқот институти

ЎзР Ўзбекистон Республикаси

ЎзРМБ Ўзбекистон Республикаси Марказий банки

ЎзРВБ Ўзбекистон Республикаси Валюта биржаси

ЎзРФБ Ўзбекистон Республикаси Фонд биржаси

ЎзРКМБ Ўзбекистон Республикаси Кўчмас мулк биржаси

ЎзРТХБ Ўзбекистон Республикаси Товар хом-ашё биржаси

ҚСМ Қурилиш материаллари саноати

ЯИМ Ялпи ички маҳсулот

ЯҲМ Ялпи ҳудудий маҳсулот

ҚҚС Қўшилган қиймат солиғи

I, II, III, IV 1, 2, 3, 4 – чораклар

YaIM Ялпи ички маҳсулот

YEM Ёқилғи-энергетика мажмуаси

QM Қурилиш материаллари

QQS Қўшилган қиймат солиғи

КИРИШ


Кириш

«Ўзбекистон Иқтисодиёти» ахборот-таҳлилий шархи Америка ва Европа халқаро ривожланиш агентликлари USAID, EuropeAidларнинг кўмагида Самарали иқтисодий сиёсат марказида тайёрланди. Ўзбекистоннинг иқтисодий йўналишлари ҳақидаги маълумотларда давлат иқтисодий сиёсатининг барча таркибий қисмларни қамраб олинган бўлиб, макроиқтисодий йўналишлар, институционал ва таркибий инвестицион ўзгаришлар ,ташқи иқтисодий фаолият, аҳоли турмуш даражаси, ҳудудларни комплекс ривожланиш омилларини ўз ичига олган. «Макроиқтисодий сиёсат» бўлимида макроиқтисодий барқарорлик ва изчил иқтисодий ўсиш омиллари ва шарт-шароитлари, олиб борилаётган бюджет-солиқ, пул-кредит, валюта, нарх-наво сиёсат йўналишлари ва натижалари таҳлил этилган. «Институционал ва бозор ислоҳотлари» бўлими мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, бозор инфратузилмаси институтларини ташкил этиш, хусусий секторни ривожланиш жараёнларига бағишланган. «Таркибий –инвестицион сиёсат» бўлимида иқтисодиётнинг реал сектори ривожланиш йўналишлари ва муаммолари, инвестицион фаолият даражалари ёритилган. Савдо баланси, хорижий инвестициялар иштирокидаги қўшма корхоналар фаолияти экспорт ва импорт таркиби «Ташқи савдо» бўлимида таҳлил этилган. Аҳоли даромадларининг ўзгариши, ички савдо ва ҳизмат соҳалари ривожланиш йўналишлари таҳлили аҳоли бандлиги ва меҳнат бозорини ташкил этилишини ўзига хос ҳусусиятлари «Аҳоли фаровонлиги ва меҳнат бозори» бўлимида кўриб чиқилган. «Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши» бўлимида ишлаб чиқариш кучлари ҳудудий жойлашувининг ҳозирги аҳволи, ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишидаги мавжуд тафовутлари таҳлил этилган. Нашрга Ўзбекистонда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг асосий муаммолари ва ислоҳотларининг кечишига бағишланган таҳлилий мақолалар киритилган. Иқтисодий шарҳни тайёрлашда маҳалий экспертлар: Фурқат Баратов, Шухрат Шукуров, Турсун Ахмедов, Жаҳонгир Муинов, Ринад Яушев, Валентина Батурина, Эльвира Бикеева, Дилдора Каримова ва Фарҳод Жўрахонов иштирок этишди. Нашрда билдирилган хулоса ва мулоҳазалар расмий давлат идора ва шахслари, USAID ва EuropeAid ларнинг нуқтаи назарларини акс эттирмайди ва фақатгина муаллифларга тегишлидир. Нашрни тайёрлашда Ўз.Р.Давлат Статистика Қўмитаси, Ўз.Р. Иқтисодиёт Вазирлиги, Ўз.Р. Марказий банки, Ўз.Р Молия Вазирлиги, Ўз.Р. Давлат Мулк Қўмитаси маълумотларидан ҳамда муаллифларнинг шаҳсий тадқиқотлари ва ҳисоб-китобларидан фойдаланилган.

АСОСИЙ ИҚТИСОДИЙ ВОҚЕАЛАР


Асосий иқтисодий воқеалар

Январ Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 25 декабр 2003 йилдаги «Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг 2004 йилдаги параметрлари тўғрисида» қабул қилган қарорида 2004 йилда республикада солиқ сиёсатида киритилган асосий ўзгартиришлар кўрсатилган. Иқтисодиётга солиқ юкини янада камайтирилиши, солиқ тизимини такомиллаштириш, солиқ тўловчиларнинг солиқ мажбуриятларини тўлиқ ўз вақтида бажаришларини иқтисодий рағбатлантиришни ошириш назарда тутилган. Қабул қилинган чораларга кўра даромад(фойда)га солинадиган солиқлар ставкаси ҳуқуқий шахслардан 20%дан 18%гача ва жисмоний шахсларнинг даромадларига энг юқори солиқ ставкалари 32%дан 30%га камайтирилиши, амалда мавжуд бўлган ижтимоий суғуртага мажбурий тўловлар тизими ўрнига ялпи ставкаси 37,2% иш ҳақи фондининг 33% миқдорида ягона ижтимоий солиқ жорий қилиниши ва қўшилган қиймат солиғи (ҚҚС) бўйича бўнак тўловлари бекор қилинишини назарда тутлган. 2004 йил 7 январда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Божхона тарифини тартибга солишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» қабул қилган қарорига биноан 2004 йил 1 январидан бошлаб амалда бўлган аввалги алоҳида озиқ-овқат товарлари турлари (балиқ, соя ўсимлиги, ўсимлик ва чорвачилик мойи ва ёғлари, гўшт ва гўшт маҳсулотлари)га нол ставкали импорт тўловлари жорий қилинди. Бундан ташқари ҳуқуқий шахслар ва ташқи савдо компаниялари (бирлашмалари) томонидан ўз шахсий эҳтиёжлари учун олиб келинадиган машиналар, станоклар, технологик қурилмалар, қурилиш материаллари ва ускуналарга импорт бож тўловининг нол ставкаси ўрнатилган. 2004 йил 14 январда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси «2004-2005 йиллар даврида маҳаллий хом ашё негизида тайёр маҳсулотлар, бутловчи буюмлар ва материаллар ишлаб чиқаришни махаллийлаштириш дастурини амалга оширишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида» қарор қабул қилди. Ушбу қарор мамлакат таркибий сиёсатининг устивор йўналишларини амалга ошириш, замонавий технологик базани яратиш, ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш ва янги технологияларни ўзлаштиришга йўналтирилган. Қарорда Дастур иштирокчиларига уларнинг инвестиция фаолиятини жадаллаштиришни таъминлашга қаратилган қатор имтиёзлар берилиши назарда тутилган. 2004 йил 22 январида ЎзР ташқи иқтисодий алоқалар агентлиги ва Товар ишлаб чиқарувчилар ва тадбиркорлар палатаси ва Ҳиндистон экспорт ташкилотлари федерацияси (ҲЭТФ) томонларидан уюштирилган учрашувда 17 та етакчи ҳинд компаниялари вакиллари ва Ўзбекистоннинг бизнес вакиллари билан учрашуви бўлди. Ҳиндистон томонидан тўқимачилик, фармацевтика, медицина маҳсулотлари ва автомобилларни бутловчи қисмларни ишлаб чиқарувчи компаниялар иштирок этди. Амалга оширилгин учрашув икки томонлама ўзаро муносабатлар ва Ҳиндистон ҳамда Ўзбекистон тадбиркорлари ўртасида ўзаро барқарор алоқаларни ривожлантиришда янги туртки бўлди. Ўзбекистон Республикаси Президенти Қувайт давлатига расмий ташриф буюрди. Ташрифдан кўзланган асосий мақсад ўзаро манфаатли ҳамкорликнинг транспорт ва коммуникация, қишлоқ хўжалиги, энергетика, сув таъминоти соҳаларида устувор йўналишларни аниқлаш эди. Имзоланган Меморандиумга биноан Араб иқтисодий ривожланиши Қувайт фонди билан қурилиш ва ирригация, сув таъминоти ва энергетика таъминоти бўйича инвестиция лойиҳаларида биргаликда қатнашиш тўғрисида ўзаро аҳдлашувга эриишилди. Ўбекистон Республикаси Президенти И. Каримов халқ депутатлари Тошкент вилояти кегашининг навбатдан ташқари сессиясида «Мавжуд салоҳият ва имкониятлардан оқилона фойдаланиш – тараққиёт омили” мавзусида маъруза қилди. Вилоятда мавжуд ижтимоий-иқтисодий ҳолат, иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, янги муносабатларни жорий этиш ва ишлаб чиқаришни бошқаришга янгича ёндашувлар зарурлиги таъкидланди. Сессияда вилоят ҳокими этиб К.Н. Тўлаганов сайланди. Мамлактимизда 2004 йилни “Меҳр ва мурувват йили деб эълон қилиниши муносабати билан, жамиятимизда аҳиллик, бағрикенглик, кам таъминланган тоифа ва оилаларни қўллаб қувватлаш ҳамда давлат ва жамоат ташкилотларининг бу борадаги фаолиятини мувофиқлаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар маҳкамаси 2004 йил 27 январида “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарор қабул қилди. Ушбу қарор қуйидаги вазифаларни ҳал қилишга қаратилган.



Жумладан; а) кам таъминланган оилалар, ногиронларни, боқувчисидан жудо бўлган фуқаролар ва ёлғиз кексаларни моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш учун маблағлар жалб қилиш; б) оила тизимини мустаҳкамлаш чора-тадбирларини амалга ошириш; в) ёшларни миллий анъана ва қадриятларимиз руҳида замон талабларига жавоб берадиган даражада тарбиялаш; г) миллатлараро дўстлик ва ҳамжиҳатлик муҳитини мустаҳкамлаш. Феврал 2004 йил 26 февралида Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси ҳукуматининг баъзи қарорлари кучини йўқотганлигини тан олиш ва ўзгартиришлар киритш тўғрисида”ги Қарорига биноан алоҳида акционернинг ёки акционерлар гуруҳининг улушининг максимал даражаси банкнинг устав капиталида 7%дан 25%гача оширилиши назарда тутилган. Бу эса бевосита тижорат банкларини хусусийлаштириш жараёнини янада кучайтиришга олиб келиши мумкин.

2004 йил 5 февралда ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг “Маҳсулотлар, хом-ашё ва материалларнинг юқори талабли турларини сотишнинг бозор механизмларини жорий этишни давом эттириш тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Маҳсулотларни сотишнинг бозор механизмларини кенг жорий этилиши барча хўжалик юритувчи субъектларнинг моддий-техника ресурслари сотиб олиш учун, аввал мавжуд бўлган маъмурий тақсимот ўрнига тенг шарт-шароитлар яратади.

2004 йил 7 февралда Вазирлар Маҳкамасининг “2003 йилда республикани ижтимиоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2004 йилда иҳтисодий ислоҳотларни чуқурлаштиришга бағишланган мажлисида Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов маъруза қилди. Маърузада мамлакатнинг 2003 йилда ривожланиши чуқур таҳлил этилган ва 2004 йилда иқтисодий-ижтимоий соҳадаги асосий вазифалар аниқлаб берилган.

Ўзбекистон Президенти Россия Федерацияси Олий тоғ-кон кенгаши раиси Ю. Шафраникни қабул қилди. Суҳбат чоғида икки мамлакат ўртасида тоғ-кон саноати соҳасидаги ҳамкорликка доир масалалар юзасидан фикр алмашилди. Ташриф давомида “Газпром”, “Лукойл Оверсиз Холдинг ЛТД”, “Ўзбекнефтгаз” МХК ва Навоий тоғ-кон металлургия комбинатлари ишчи гуруҳларнинг мажлислари бўлиб ўтди.

Sennebogen Maschinenfabrik GmbH Германия машинасозлар корхоналаридан ташкил топган иттифоқнинг Марказий Осиёдаги бюроси (VDMA) билан “Ўзавтойўл” ДАК ҳамкорлигида тақдимот бўлиб ўтди. Немис компаниялари томонидан уларнинг салоҳияти ва юк кўтариш техникалари ишлаб чиқариш соқасида эришган натижалари намойиш этилди.

Тошкент шаҳрида тадбиркорларнинг “Ташаббус-2004” шаҳар танлови ўтказилди. Тадбиркорларнинг кўргазмалари Ўзбекистон бадиий Академияси “ХАМАР” марказий залида намойиш этилди. Энг яхши тадбиркор унвони учун “Ташаббус-2004” туманлар танловларининг 22 ғолиби кураш олиб борди.

2004 йил 25 февралида вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикаси нақд миллий валютасини четга олиб чиқиш ва олиб киришни тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарори қабул қилинди. Қарорга биноан, 2004 йил 1 мартидан бошлаб жисмоний шахслар (резидент ва норезидентлар) томонидан Республика ичкарисига ва республикадан ташқарига олиб чиқиладиган нақд миллий валюта суммаси Ўзбекситонда ўрнатилган 50 минимал иш ҳақи миқдоридан ошмаслиги белгилаб қўйилди. Ушбу кўрсатилган миқдордан ортиқ валюта олиб чиқиш Ўзбекистон марказий банки рухсатномаси билан амалга оширилади.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Республикаси Мулк қўмитаси ҳамкорлигида оммавий-ахборот воситалари вакиллари учун матбуот-анжумани ўтказди. Унда мамлакатда амалга оширилаётган маъмурий ислоҳотларнинг янги босқичи мазмуни, шунингдек, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнлари стратегияси, фонд бозорини фаоллаштириш ва хорижий инвесторларни хусусийлаштирилаётган объектларни сотиб олишга жалб қилишни кенгайтириш борасида амалга оширилаётган чора-тадбирлар тўғрисида кенг маълумот берилди.

Республика Бош вазири ўринбосари Э. Ғаниев бошчилигида Ўзбекистон делегациясининг Буюк Британияга ташрифи амалга оширилди. Савдо ва саноат бўйича Ўзбек-Британия иттифоқи йиғилишида Ўзбекистон билан савдо-иқтисодий ҳамкорлик қилишга инглиз молия ва саноат доираларининг қизиқиши ортаётганлиги таъкидланди. “Ўзбекистонда бизнес қилинг” анжуманини мунтазам ўтказиб бориш ва Ўзбек-Британ савдо-саноат Палатасини тузиш масалаларини кўриб чиқишга қарор қилинди. “Ўзенгилсаноат” ДАК билан “ глобал Инфрастракча Холдинг ЛТД» британ



компанияси ўртасида пахта толасига чуқур ишлов бериш бўйича Қўшма корхона тузиш режалари борасида ҳужжут имзоланди. Март “Ўзэкспомарказ”да “Ўзбекистон қурилиш ҳафталиги – 2004” деб номланган халқаро кўргазма очилди. Ушбу тадбир доирасида илк маротаба “мебель ва ишлаб чиқариш технологиялари” мавзусида халқаро кўргазма ўтказилди. Британиянинг ITE JV Ltd халқаро кўргазма компанияси ва унинг Ўзбекистондаги ҳамкори - Itesa-Osiyo тадбир ташкилотчилари бўлишди. Ўзбекистон Республикаси Давлат Мулк Қўмитаси раҳбариятининг Европа тикланиш ва тараққиёт банки (ЕТТБ) ва Халқаро молия корпорацияси (ХМК) вакиллари билан учрашуви бўлиб ўтди. Ушбу учрашув Ўзбекистон телекоммуникация тармоғини ривожлантиришга йўналтирилган ЕТТБ техникавий кўмагидаги лойиҳани амалга оширишни бошлаб берди. Хужалик юритувчи субъектлар манфаатини ҳимоя қилиш, иқтисодий муносабатлар ва аграр ислоҳотларни чуқурлаштириш ҳамда фермерлик ҳаракати устивор ривожланишини таъминлаш мақсадида 2004 йил 11 мартда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Қишлоқ хўжалигида ислоҳотларни амалга оширишга қаратилган қонунлар ижросини таъминлашга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” фармони қабул қилинди. Ушбу ҳужжатда қишлоқ хўжалигида хўжалик юритувчи субъектларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишни таъминлашда ҳуқуқни мухофаза қилувчи ташкилотларнинг асосий вазифалари аниқлаб берилган. Тошкентда корея савдо делегацияси вакиллари билан учрашув бўлиб ўтди. Учрашув Корея савдо ва инвестицияларни ривожлантириш Агентлиги билан Тошкент шаҳри товар ишлаб чиқарувчилар в тадбиркорлар Палатаси ҳамкорлигида амалга оширилди. Корея Савдо делегациясининг асосий мақсади Ўзбекистонда ишбилармонлар билан мустаҳкам алоқаларни ўрнатиш. Учрашувда Ўзбекистон томонидан давлат ва хусусий компаниялар вакиллари иштирок этишди. Тошкентда Ўзбекистон Республикаси билан Озарбайжон Республикаси ўртасида ҳамкорлик бўйича ҳукуматлараро қўшма комиссиянинг еттинчи мажлиси бўлиб ўтди. Мажлис иштирокчилари икки томнолама савдо-иқтисодий ҳамкорлик кўрсаткичлари мамлакатларимиз салоҳиятлари даражасида эмаслигини таъкидладилар. Жумладан, ўзаро савдо кўрсаткичларини кўтариш, қишлоқ хўжалик, транспорт-коммуникация каби соҳаларда қўшма лойиҳаларни амалга ошириш, ҳамкорликда ишлаб чиқариш тузилмаларини барпо этишга қаратилган техникавий ва илмий салоҳият етарлича ишга солинмаяпди. Шу боис мажлис иштирокчилари Ўзбекистон ва Озарбайжон ҳукуматлари ўртасида 2001-2010 йилларга мўлжалланган иқтисодий ҳамкоорлик дастури бўйича чора-тадбирлар ижросининг боришини батафсил муҳокама қилди. 2004 йил 26 мартда бозор иқтисодиёти замонавий талабларига жавоб берадиган юқори малакали мутахассислар тайёрлашни такомиллаштириш, шунингдек, менжмент, маркетинг, туризм ва сервис хизмати кўрсатиш соҳасида кадрлар салоҳиятини мустаҳкамлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институтини ташкил этиш тўғрисида” қарори қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси ташқи иқтисодий алоқалар Агентлигида “ЖСТ келишувлар шарҳи ва Ўзбекистоннинг жаҳон Савдо ташкилотига аъзо бўлиши жараёни” мавзусида семинар уюштирилди. Семинарда ЖСТ қоидаларининг минтақавий савдо келишувлари, яқинда ЖСТга аъзо бўлган, аъзо бўлиш арафасида турган давлатлар тажрибалари ва бошқа масалалар кўриб чиқилди. Семинар ушбу ташкилотга аъзо бўлиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ҳал қилишда мутахассислар фаолиятининг самарадорлигини оширишга имконият яратиб берди. Андижон вилояти Балиқчи туманида маҳаллий хом ашёдан юқори сифатли трикотаж матолари ва калава ишлаб чиқарадиган “Элтекс” ўзбек-турк қўшма корхонаси ҳамда “Балиқчитекс” Ўзбекистон-Германия-Швейцария қўшма корхонаси ишга туширилди. Наманган вилояти Поп туманида маҳаллий хом ашё асосида пахта толаси калаваси ва трикотаж матолари ишлаб чиқарига ихтисослашган “Исковуттекс” қўшма корхонаси ишга туширилди. Ушбу корхонада тўлиқ ишлаб чиқариш қувватини ишга туширгач 400га яқин кишини доимий иш билан таъминлаш имконияти яратилади.


АХБОРОТ-ТАҲЛИЛИЙ ҚИСМ

МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ


1. Макроиқтисодий сиёсат 1.1. Иқтисодий ўсиш 2001 йилнинг 1 – чорагида ЯИМ номинал кўринишда 2080,7 млрд. сўмни ташкил этди. ЯИМнинг реал ўсиши 4,8%га тенг бўлиб ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 2,6%га кўпдир. (1.1.1 – жадвал). Ушбу ўсишга маълум даражада амалга оширилаётган қатъий пул-кредит ва солиқ-бюджет сиёсати ҳисобига эришилди. Бу эса бевосита ойлик ўртача инфляция даражасини пасайишини (1,7%дан 0,37%гача) ва алмашинув курсининг барқарорлашувини таъминлади.

ЯИМнинг ўсишига реал қўшилган қийматнинг саноатда 5,2%, қишлоқ хўжалигида – 6,7%, транспорт ва алоқада – 4,9%, савдо ва умумий овқатланишда – 11,0%, бошқа тармоқ ва хизматларда 2,7%га ўсганлиги сабаб бўлди. ЯИМнинг 4,8%га ўсишида саноатнинг улуши – 1,1%, қишлоқ хўжалиги – 0,61%, хизматлар соҳаси 2,43% (шу жумладан транспорт ва алоқа – 0,5%, савдо ва умумий

овқатланиш – 1,23%, бошқа тармоқ ва хизматлар – 0,73%) ташкил этди. Ўсишнинг қолган қисми қурилиш ва соф солиқлар ҳисобига таъминланди (0,66%). ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркибида саноат улушининг 2003 йил 1чорагидаги 20,4%дан 2004 йил 1 чорагида 21,4% гача ўсиши кузатилган.(1.1.1. – чизма). Машинасозлик маҳсулотларининг – 35,3%, ўрмон ва ёғочни қайта ишлаш саноатининг - 21,6%, қора металлургиянинг 19,1%, қурилиш материаллари саноатининг 15,0%, ёқилғининг – 9,1%, енгил саноатнинг – 5,4% ўсиши натижасида саноат маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг 8,8% ортишига эришилди.

1.1.1-чизма. ЯИМ ишлаб чиқариш таркиби (%)

03/I

sanoat20,4

qurilish4,5

qishloq ho'jaligi

11,1

xizmatlar46,3

sof soliqlar 17,7

04/I

sanoat 21,4

qurilish4,2

qishloq ho'jaligi

9,4

hizmatlar 45,2

sof soliqlar19,8

Манба: Ўз.Р Давлат Статистика қўмитаси.

1.1.1. - жадвал ЯИМнинг ўсиши ва ишлаб чиқариш таркиби ЯИМ ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркиби %

Давр

Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан жорий

нарҳларда, млрд. сўм

Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш, %

(солиштирма нарҳларда)

Саноат Қишлоқ хўжалиги Қурилиш Хизматлар

соҳаси

Соф солиқлар

1995 302,8 99,1 17,1 28,1 7,1 34,6 13,1 1996 559,1 101,7 17,8 22,4 8,2 37,2 14,4 1997 976,8 105,2 15,6 28,3 7,3 36,4 12,4 1998 1416,2 104,3 14,9 26,8 7,5 36,4 14,4 1999 2128,7 104,3 14,3 29,0 6,7 36,6 13,4 2000 3255,6 103,8 14,2 30,1 6,0 37,2 12,5 2001 4925,3 104,2 14,2 30,2 5,9 37,3 12,4 2002 7469,3 104,2 14,5 30,1 4,9 38,4 12,1 2003 9664,1 104,4 15,0 28,8 4,5 38,3 13,4 03/I 1620,0 102,2 20,4 11,1 4,5 46,3 17,7 03/I-II 3633,0 103,8 18,2 16,8 5,3 44,7 15,0 03/I-III 6465,6 104,0 15,4 26,4 4,6 40,4 13,2 04/I 2080,7 104,8 21,4 9,4 4,2 45,2 19,8 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.



ЯИМдан фойдаланиш таркибида якуний истеъмол учун харажатлар улушининг 2003 йил 1 чорагидаги 68,9%дан 2004 йил 1 чорагида 63,6%гача камайиши кузатилган. (1.1.2 - жадвал). Бу асосан уй хўжаликларида якуний истеъмол учун харажатлар улушининг қисқариши ҳисобига рўй берди. (55,7%дан 50,0%гача).

Моддий ва айланма маблағлар заҳираларининг ўзгариши натижасида (6,2%дан 0%гача) ялпи жамғаришнинг ўсишига эришилди. (16,9%дан 21,7%гача).

Валюта бозорини эркинлаштиришга қаратилган чора-тадбирлар, экспортни қўллаб – қувватлаш, пахта толаси ва рангли

металларнинг қулай жаҳон нархлари ва конъюнктураси, ҳамда экспортнинг 31,5%га ўсиши ҳисобига ЯИМда соф экспортнинг улуши 14,2%дан 14,7%гача ошди.

1.2. Солиқ – бюджет сиёсати

Давлат бюджети даромадлари ЯИМга нисбатан 30,2%ни ташкил қилди ва 2003 йил 1-чорагига нисбатан 1,9%га ошди. (1.2.1-жадвал). Бу ўсиш асосан эгри солиқлардан тушадиган тушумнинг ЯИМдаги улушининг 15,9%дан 18,3%гача, ёқилғи-энергетика ресурслари нархининг ошиши ва ресурс тўловлари ҳамда мол-мулкдан тушадиган тўғри солиқлар бўйича тушумнинг 2,3%дан 2,9%гача кўпайганлиги натижасида ҳамда ушбу солиқ ставкасининг 3%дан 3,5%гача ўсиши ҳисобига рўй берди.

Давлат бюджетининг даромадлари таркибида эгри солиқлар тушумларининг ўсиши тенденцияси сақланиб қолмоқда ва уларнинг улуши 56,3%дан 60,3%га ошиб, тўғри солиқлардан тушумлар шу давр ичида юридик шахслардан олинадиган даромад солиғи ставкасининг 20%дан 18%га камайиши ҳисобига 29,%дан 24,4%га камайди. (1.2.2 – жадвал). Бундан ташқари, ресурс тўловлари ва мулк солиғи бўйича тушумларнинг 8,2%дан 9,5%гача ўсиши қайд қилинган.

Тўғри солиқлар таркибида жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи энг катта салмоқни ташкил этмоқда. Ушбу солиқнинг улуши 2004 йил 1- чорагида 1,7% даражасига ўсди ва 47,8%га етди. Шу вақнинг ўзида юридик шахслар даромад солиғи улушининг

1.1.2-жадвал. ЯИМ фойдалниш таркиби (%) Пировард истеъмолга

қилинаётган харажатлар жами, %

Ялпи жамғарма, %

Давр Хусусий сектор

Давлат сектори

Ялпи ички инвестиция-

лар

Заҳираларнинг

ўзгариши

Соф экспорт,

%

1995 50,6 22,3 33,0 -8,8 2,9 1996 55,2 22,1 36,8 -13,8 -0,3 1997 60,8 20,5 33,9 -15,0 -0,2 1998 59,6 20,5 29,8 -8,9 -1,0 1999 62,1 20,6 27,4 -10,3 0,2 2000 63,7 19,7 25,0 -94 0,7 2001 60,6 19,4 27,9 -6,8 -1,1 2002 57,6 18,9 21,9 1,0 0,6 2003 54,8 18,5 22,1 -1,3 5,9 03/I 55,7 13,2 23,1 -6,2 14,2 03/I-II 56,8 17,8 23,4 -10,1 12,1 03/I-III 56,4 18,3 24,8 -5,5 6,0 04/I 50,0 13,6 21,7 0,0 14,7 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.

1.2.1-жадвал. Давлат бюджети даромадлари таркиби (ЯИМга нисбатан %да)

Кўрсаткичлар 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I Даромадлар 32,4 30,0 28,5 26,0 25,2 24,2 28,3 31,0 26,4 30,2 Тўғри солиқлар 10,2 8,9 7,5 7,4 6,8 6,4 8,2 7,9 7,0 7,4 Эгри солиқлар 16,6 16,4 16,0 13,5 13,8 14,0 15,9 18,2 15,1 18,3 Ресурс тўловлар ва мол-мулк солиғи 3,9 3,3 2,8 2,4 1,9 2,3 2,3 2,6 2,5 2,9

Ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи

0,4 0,3 0,3 0,3 0,5 0,4 0,6 0,5 0,5 0,5

Бошқа даромадлар 1,3 1,1 1,9 2,4 2,2 1,1 1,3 1,8 1,3 1,1 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.

1.2.2. жадвал Давлат бюджети даромадлари таркиби (жамига нисбатан %да)

Кўрсаткичлар 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I Даромадлар 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0Тўғри солиқлар 31,5 29,3 26,4 28,5 27,2 26,3 29,0 25,7 26,5 24,4 Эгри солиқлар 51,0 53,9 56,0 51,8 54,6 57,8 56,3 58,3 57,4 60,6 Ресурс тўловлар ва мол-мулк солиғи 11,9 10,9 9,9 9,3 7,5 9,5 8,2 8,5 9,3 9,5

Ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришга солиқ

1,2 1,0 1,1 1,3 2,1 1,7 2,0 1,6 1,8 1,7

Бошқа даромадлар 4,4 4,9 6,6 9,1 8,6 4,7 4,5 5,9 5,0 3,8 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.



камайиши кузатилган (32,9%дан 28,0%гача). Бу эса даромад солиғи ставкасининг пасайиши оқибатида содир бўлди. (2003 йилда 20%дан 2004 йилда 18%гача). Умумий овқатланиш ва чакана савдо корхоналарининг ялпи даромаддан тушумга солиқ тўлашга ўтилиши муносабати билан микрофирмалар ва кичик корхоналар учун енгиллаштирилган солиқ тизими (ЕСТ) жорий этилиши натижасида уларнинг ягона солиқдаги улуши сезиларли пасайди. (17,1%дан 10,6%гача). (1.2.1 – чизма) Эгри солиқлар таркиби таҳлилининг кўрсатишича, тадқиқ этилаётган давр мобайнида акцизларнинг улуши асосан нефть ва газ нархининг ўсиши эвазига 43,8%дан 53,7%гача ортди. (1.2.2 – чизма).

1.2.1-чизма. Давлат бюджетининг тўғри солиқлари таркиби (%)

1.2.2-чизма. Давлат бюджетининг эгри солиқлари таркиби (%)

28,032,9

47,845,6

5,04,8

10.617.1

0%

20%

40%

60%

80%

100%

03/I 04/IMikrofirma va kichik korxonalardan olinadigan soliq

Tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan soliq jismoniyshaxslardan olinadigan daromad solig'iJismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i

Uyridik shaxslardan olinadigan foyda solig'i

37,445,1

53,743,8

7,8 6,3

2,63,3

0%

20%

40%

60%

80%

100%

03/I 04/I

Benzin, dizel yoqilg'isi va gaz iste'moli uchun soliqBojxona to'lovlariAksizQQS

Манба: Ўз.Р. Молия вазирлиги. Манба: Ўз.Р. Молия вазирлиги.

ЯИМга нисбатан давлат бюджети харажатлари 27,4%дан 26,2%гача, яъни 1,2% даражага камайди. (1.2.3 – жадвал). Бу асосан ижтимоий соҳага сарфланадиган харажатларнинг (10,3%дан 9,2%гача) давлат хокимияти ташкилотлари, бошқариш ва суд ташкилотлари ҳаражатлари марказлаштирилган инвестицияларни молиялаш (0,6%дан , 0,5%гача) ва бошқа харажатларнинг (8,0%дан 6,9%гача) камайиши ҳисобига юз берди. Иқтисодиётга сарф қилинган харажатлар улушининг ошиши маълум даражада электр энергия тарифларининг ўсиши ҳисобига содир бўлди.

1.2.3-жадвал. Давлат бюджети харажатлари таркиби (ЯИМга нисбатан фоизда) Кўрсаткичлар 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I

Харажатлар, жами: 34,5 32,2 29,5 27,0 25,8 24,6 27,4 28,6 25,5 26,2 1.Ижтимоий соҳа 12,3 11,9 10,4 10,2 9,8 9,3 10,3 10,3 9,4 9,2 2.Ижтимоий ҳимоя 3,3 3,0 2,3 2,1 2,0 2,1 2,5 2,5 2,1 2,2 3.Иқтисодиётга харажатлар 4,0 3,7 3,0 2,3 2,3 3,0 2,7 3,0 2,9 3,4 4.Марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш харажатлари

7,0 6,8 6,0 5,0 4,7 3,3 3,2 4,0 3,7 4,0

5.Давлат бошқаруви харажатлари 0,8 0,8 0,6 0,6 0,5 0,5 0,6 0,6 0,5 0,5 6.Бошқа харажатлар 7,1 6,0 7,2 6,8 6,5 6,4 8,0 8,1 6,9 6,9

Манба: Ўз.Р. Молия вазирлиги.

1.2.4. – жадвал. Давлат бюджети бажарилиши даражаси (ЯИМга нисбатан фоизда)2003 2004

Кўрсаткичлар 1998 1999 2000 2001 2002 I I-II I-III I-IV I

Дефицит (-). Профицит (+). -2,1 -1,7 -1,0 -1,0 -0,8 0,9 2,4 0,9 -0,4 4,0

Манба: Ўз.Р. Молия вазирлиги. 2004 йил1 чорагида давлат бюджети профицит билан бажарилди ва ЯИМга нисбатан 4%га тенг бўлди. (1.2.4 – жадвал)



1.3. Пул - кредит сиёсати Банк тизимининг ривожланиши. Ўзбекистон Республикаси Марказий банки (ЎзМБ) тижорат банклари билан ҳамкорликда пластик карталар асосида нақд пулсиз ҳисоб-китобларни кенгайтириш бўйича фаолиятларини амалга оширди. Бу эса пластик карталардан фойдаланилган ҳолда нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизимини яратиш ва уларни автоматлаштиришни жорий қилишга имконият яратди, жумладан иш ҳақини тўлаш операцияларига ўтилди. Амалга оширилган чора тадбирлар натижасида эмитация қилинган пластик карталар сони 11% га, улар билан операцияларни амалга оширувчи терминаллар 28% га ўсди. Пластик карталардан фойдаланган ҳолда операциялар ҳажми 2003 йил 1-чорагига нисбатан қарийб 2 марта кўпайди.

Кичик бизнес субъектлари, деҳқон ва фермер хўжаликларига қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида қишлоқ жойларда168 мини-банклар тузилиб, уларнинг умумий сони 2004 йил 1 апрел ҳолатига 963 тани ташкил этган. “Банк-мижоз”тизими орқали банк хизматларидан фойдаланувчи мижозлар сони 1600 дан ошган.

ЎзМБ томонидан 2004 йил 1-чорагида учта янги кредит уюшмаларига рухсатнома берилиб, уларнинг умумий сони 17 тани ташкил этди.

Тижорат банкларининг ўз шахсий қимматли қоғозларини чиқариши ва фойданинг бир қисмини қайта капиталлаштириши натижасида уларнинг умумий капитали 10% га кўпайиб, 820 млрд. сўмни ташкил этди.

Инфляция даражасидан юқори бўлган, юқори фоизли қўйилмаларнинг янги турларини жорий этилиши натижасида жисмоний шахслар депозитларининг ҳажми 50.9% га кўпайди.

ЎзМБ томонидан йиллик қайта молиялаштириш ставкасининг 20% га камайтирилиши тижорат банклари кредитлари фоизларининг ставкаларини пасайишига олиб келди ва иқтисодиётнинг реал тармоғини кредитлаш ҳажмини ўсишини рағбатлантирди. Ўрта ва узоқ муддатли кредитларнинг жами берилган кредитлардаги улуши 2003 йил 1-чорагидаги 77% дан 81.2% га етди.

Жами капитал ҳажмининг ўсиши ва банк айланмасига юридик ва жисмоний шахсларнинг жалб қилиниши натижасида тижорат банкларининг жами активлари 40.5%га ўсди.

Тижорат банкларининг кредит маблағлари асосан устивор лойиҳаларни молиялаштиришга, ҳамда кичик бизнес субъектлари ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-қувватлашга йўналтирилди. Молиявий қўллаб-қувватлашни кенгайтирилиши натижасида кичик бизнес субъектларига берилган кредитлар ҳажми 53.7 млрд. сўмдан 92.5млрд. сўмга кўпайди.

ЎзМБ нинг пул-кредит сиёсати инфляция даражасини янада пасайтириш ва макроиқтисодий барқарорликни мустаҳкамлашга йўналтирилган эди.

2004 йил 1-чорагида пул кредит сиёсатининг оператив мақсадини захира пуллари ташкил этди. Пул таклифини бошқариш ЎзМБ ининг соф ички активлари ва соф халқаро захиралар ҳажми ўзгаришини назорат қилиш орқали амалга оширилди. ЎзМБ қайта молиялаштириш ставкаси 2003 йил 1-чорагидаги 34.5% дан 2004 йил 1-чорагида 20% ни ташкил қилди. Тижорат банклари томонидан миллий валютада бир йилдан кам бўлмаган муддатга бериладиган кредитларнинг ўртача фоиз ставкаси 24% ни, юридик шахсларнинг тезкор депозитлари бўйича миллий валютадаги ўлчанмаган фоиз ставкалари 19.5% ни ва жисмоний шахсларнинг тезкор депозитлари бўйича эса 28% даражасида бўлди (1.3.1-жадвал).

1.3.1-жадвал. Фоиз ставкаларининг ўзгариши (%)

Давр Қайта

молиялаштиришнинг йиллик ставкаси

Қисқа муддатли кредитлар бўйича олинган ўртача ставка, сўмда

юридик шахслар–нинг тезкор

депозитлари бўйича олинган ўртача ставка, сўмда

жисмоний шахсларнинг тезкор депозитлари бўйича

олинган ўртача ставка, сўмда

2000 32,3 25,7 12,9 32,2 2001 26,8 28,0 16,0 38,1 2002 34,5 32,2 19,2 40,2 2003 27,1 24,0 18,0 37,0 03/I 34,5 31,8 18,2 39,3 03/II 34,5 31,2 19,0 32,1 03/III 24,5 29,6 19,1 27,2 03/IV 20,0 24,2 19,2 27,0 04/I 20,0 24,1 19,5 28,0

Манба: Ўз.Р. Марказий банки.



Пул бозоридаги қисқа муддатли ликвидликни тартибга солиш мақсадида ЎзМБ очиқ бозорда турли амалиётлар ўтказган. Давлат қисқа муддатли облигациялари (ДҚМО) ва ЎзМБ ўз облигацияларини чиқариш давом эттирилди. 2004 йил 1 апрелига ДҚМО нинг муомаладаги облигациялари 44,1 млрд. сўмни ташкил этиб, унинг 33,8 млрд. сўми тижорат банклари ва 10,3 млрд. сўми корхоналар ва бошқа ташкилотлар ҳиссасига тўғри келади. ЎзМБ томонидан чиқарилган облигациялар ҳажми 1,8 млрд. сўмни ташкил этди ва унинг 0,5 млрд. сўми тижорат банкларига, қолган 1,3 млрд. сўми эса бошқа инвесторларга тегишлидир. 1.4. Валюта сиёсати 2004 йил 1-чорагида валюта сиёсати биржадан ташқари валюта бозорида операцияларни амалга ошириш учун максимал даражада валюта маблағларини жалб қилиш эвазига тижорат банкларининг ташқи иқтисодий фаолият соҳасида қатнашишини фаоллаштириш, кўрсатилаётган хизматлар доирасини кенгайтириш ва банклар ўртасида рақобатни ривожлантиришга йўналтирилди. ЎзМБ томонидан алмашинув курсининг бошқарувдаги ўзгарувчан усули қўлланилиб, алмашинув курси бошқарувини фаслга мос оғишига ва зарурий даражада олтин захираларини сақлаб туриш учун валюта бозорида интервенцияни амалга оширди. Қаттиқ пул-кредит сиёсатини ўтказиш бўйича амалга оширилган чора тадбирлар натижасида миллий валютанинг АҚШ долларига нисбатан алмашув курси барқарорлашувига эришилди(1.4.1- чизма).

1.4.1-чизма. Ўз.РМБ алмашинув курси (CBER), параллел алмашинув курси (PER) ва алмашинув шахобчалари курси (CER)

0200400600800

1000120014001600

дек

97

мар

98

июн

98

сен

98

дек

98

мар

99

июн

99

сен

99

дек

99

мар

00

июн

00

сен

00

дек

00

мар

01

июн

01

сен

01

дек

01

мар

02

июн

02

сен

02

дек

02

мар

03

июн

03

сен

03

дек

03

мар

04

CBER CER

Манба: Манба: Ўз.Р. Марказий банки.

2004 йил 1-чорагида ЎзМБ алмашув курси ва чет эл нақд валюта курси номинал кўринишда 1,0% га девалвация қилинди (1.4.1-жадвал).

Миллий валютанинг реал айирбошлаш курси АҚШ долларига нисбатан- 2,4%га, Россия рублига – 12,9%га ва Еврога нисбатан 13,2%га пасайди. (1.4.2-чизма). Сўмни реал алмашувининг АҚШ долларига нисбатан курси бошқа курсларга кўра ўзининг барқарорлиги билан ажралиб турди. Бу эса маълум даражада сўмнинг АҚШ долларига нисбатан тўғридан – тўғри котировкаси билан боғлиқ бўлиб, бошқа валюталарга нисбатан эса кросс курслари ишлатилди. Шунинг учун

ҳам сўмни рубл ва еврога нисбатан курси ушбу валюталарнинг халқаро валюта бозорларида АҚШ доллари курсига нисбатан ўзгаришига боғлиқ бўлди.

1.4.1-жадвал. Сўмнинг АҚШ долларига нисбатан алмашинув курси (1998-2004 йй. давридаги ўртача кўрсаткичлар)

Давр МБ айирбошлаш курси (сўм/$)

Аввалги даврга нисбатан

ўзгариши, (%)

Айирбошлаш шахобчалари

курслари (сўм/$)

Аввалги даврга нисбатан

ўзгариши, (%) 1998 94,5 42,4 105,7 47,0 1999 124,5 31,8 158,8 50,2 2000 236,6 89,9 450,1 183,5 2001 422,9 78,8 829,0 84,2 2002 770,8 82,3 1093,8 31,9 2003 971,6 26,0 995,1 -9,0 03/I 965,3 7,7 1014,7 -3,1 03/II 970,0 0,5 1005,0 -1,0 03/III 974,1 0,4 979,7 -2,5 03/IV 976,8 0,3 980,9 0,1 04/I 989,1 1,0 993,8 1,0

Манба: Манба: Ўз.Р. Марказий банки



2004 йил 1-чораги натижаларига кўра реал самарали айирбошлаш курси динамикасида ички ва хорижий баҳоларни ҳисобга олган ҳолда мамлакатнинг асосий савдо шерикларининг валютасига нисбатан айирбошлаш курсида ижобий ўзгаришлар содир бўлди. Жорий йилнинг уч ойида ушбу курс 2003 йил 1 чорагига нисбатан 17%га ўсиб, 4,3% даражага мустаҳкамланди. (1.4.3 – чизма)

Миллий валютани реал самарали айирбошлаш курсини мустаҳкамланишида 2003 йилда ЎзМБ томонидан муомалада пул ҳажмини қисқартиришга қаратилган чора – тадбирлари муҳим роль ўйнади. Пировард натижада истеъмол баҳоси индекси 2004 йил 1-чорагида 1,1%га тенг бўлиб, 2003 йил ушбу даврига нисбатан қарийиб 5марта пастдир. 1.5. Баҳолар ва инфляция ЎзМБ томонидан республикада олиб борилаётган қатъий пул-кредит сиёсати натижасида 2003-2004 йиллар 1-чорагида инфляциянинг ўртача ойлик даражаси1.7%дан 0,37%гача пасайди. (1.5.1., 1.5.2- жадваллар)

1.5.1-жадвал. Ўзбекистон Республикасида инфляциянинг асосий кўрсаткичлари, 1995-2004 йй. (ўтган йилнинг мос даврига нисбатан баҳоларнинг ўсиши, %)

Йиллар Истеъмол баҳолар индекси (ИБИ), жамланган

Озиқ-овқат товарлари

Ноозиқ-овқат товарлари Хизматлар

1995 304,6 252,7 185,0 467,6 1996 54,0 99,3 33,5 99,4 1997 58,8 55,2 65,1 71,4 1998 17,9 12,6 18,8 52,6 1999 29,1 25,6 33,7 43,8 2000 24,9 18,9 36,6 47,1 2001 27,4 27,9 21,1 36,9 2002 27,6 28,0 19,3 41,3 2003 10,3 5,4 13,9 30,9 03/I 19,7 17,3 17,5 38,2 03/II 12,4 8,5 15,6 30,1 03/III 6,1 -1,0 14,1 30,2 03/IV 3,9 -2,2 8,9 26,8 04/I 0,7 -6,4 7,2 26,6 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.

1.4.2. – чизма АҚШ доллари (Sum/USD), Евро (EURO) ва Россия рублига (Sum/RUR) нисбатан сўмнинг реал айирбошлаш курси

(март 2003 =100)

80859095

100105110115120125

мар

.03

апр.

03

май

.03

июн.

03

июл.

03

авг.0

3

сен.

03

окт.

03

ноя.

03

дек.

03

янв.

04

фев

.04

мар

.04

SUM/USD SUM/EURO SUM/RUR

Манба: International Financial Statistics (IFS), IMF; ЎзР Марказий Банки.

1.4.3. чизма Реал самарали айирбошлаш курси (декабр 1994=100)

0

50

100

150

200

250

300

350

дек.

94мар

.95

июн.

95сен.

95дек.

95мар

.96

июн.

96сен.

96дек.

96мар

.97

июн.

97сен.

97дек.

97мар

.98

июн.

98сен.

98дек.

98мар

.99

июн.

99сен.

99дек.

99мар

.00

июн.

00сен.

00дек.

00мар

.01

июн.

01сен.

01дек.

01мар

.02

июн.

02сен.

02дек.

02мар

.03

июн.

03сен.

03дек.

03мар

.04

Манба: Ўз.Р. Марказий банки



Ҳудудлар миқёсида 2004 йил 1 чорагида баҳоларнинг энг юқори ўсиши Қорақалпоғистон Республикаси (0,5%), энг паст кўрсаткич эса Хоразм ва Навоий вилоятларида (0,2%) бўлди. (1.5.3-жадвал)

1.5.3. жадвал 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон Республикаси ҳудудлар миқёсида инфляция даражаси (%)

Ҳудудларнинг номи баҳоларнинг ўсиши Ойлик ўртача Ўзбекистон Республикаси 1,1 0,4 Ҳудудлар: Хоразм 0,5 0,2

Навоий 0,5 0,2 Наманган 0,8 0,3 Бухоро 0,8 0,3 Жиззах 0,9 0,3 Сирдарё 0,9 0,3 Самарқанд 1,0 0,3 Қашқадарё 1,1 0,4 Андижон 1,2 0,4 Тошкент шаҳри 1,3 0,4 Фарғона 1,3 0,4 Тошкент 1,3 0,4 Сурхондарё 1,4 0,5 Қорақалпоғистон Республикаси 1,5 0,5

Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.

Мева – сабзавот маҳсулотларини ҳисобга олмаган ҳолда товарлар ва хизматлар баҳолари ўсишининг таркибини таҳлили инфляциянинг умумий даражасига пуллик хизматлар тарифлари (12,5%дан 62,0%гача) ва ноистеъмол товарлари баҳолари (14,8%дан 40,4%гача) катта таъсир кўрсатган. Истеъмол товарлари баҳоларини ўсишининг таъсири камайди. (72,7%дан-2,4%гача). (1.5.4. жадвал)

Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг улгуржи баҳолари ўртача ойлик ҳисобига 2,2%га ошди, шу вақтнинг ўзида истеъмол баҳолари 0,4%га пасайди.

Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарувчиларнинг улгуржи баҳоларининг ўсиш манбалари

таҳлили шуни кўрсатиб турибдики, жаҳон бозорида баҳонинг кўтарилиши натижасида реал тармоқда инфляция даражасига рангли металлга баҳонинг (34,3%га) ва энергия етказувчиларга марказлашган баҳонинг (29,9%га) ўсиши катта таъсир кўрсатган. (1.5.5. жадвал)

Пировард натижада биржадан ташқари алмашув курси девалвацияси 2,0% бўлди ва алмашув курсининг истеъмол баҳолари индексига таъсири кичик бўлиб, 4,5% ни ташкил этди.

Уй-жой коммунал хўжалигида дотацияларнинг сезиларли қисқариши иситиш тарифларининг 31,1% га, иссиқ сув таъминотининг 17,8% га ошишига олиб келди.

Умуман инфляциянинг паст даражада бўлишига эришиш Давлат бюджетининг профицит билан бажарилиши ва қатъий пул-кредит сиёсати натижасидир.

1.5.2. жадвал 2003 – 2004 йиллар биринчи чорагида инфляция даражаси. (баҳоларнинг ўсиши, %)

Ўртача ойлик даража

Ўтган йилнинг декабр ойига нисбатан

03/I 04/I 03/I 04/I ИБИ 1,7 0,37 5,0 1,10 Озиқ-овқат товарлари 1,8 -0,01 5,6 -0,04 Ноозиқ-овқат товарлари 1,1 0,65 3,5 1,97 Хизматлар 1,6 1,49 5,0 4,55


1.5.4. жадвал 2003-2004 йиллар 1 чорагида тариф ва баҳоларнинг ўсишини инфляция даражасига таъсири (%)

03/I 04/I ИБИ 100,0 100,0 Озиқ-овқат товарлари 72,7 -2,4 Ноозиқ-овқат товарлари 14,8 40,4 Хизматлар 12,5 62,0


1.5.5-жадвал. 2004 йил 1-чорагида реал тармоқда инфляция даражасининг омилли таҳлили.

Ўсиш омиллари ИОЦ га таъсири

Жамига нисбатан % да

Энергия ташувчиларнинг баҳоларини марказлашган ҳолда кўтарилиши 2,0 29,9

Биржадан ташқари алмашув курси 0,3 4,5 Транспорт ҳаражатлари 0,4 6,0 Металлургия маҳсулотлари нархларининг кўтарилиши 2,3 34,3

Бошқа омиллар 1,7 25,3 Жами 6,7 100,0 Манба: Ўз.Р. Давлат Статистика қўмитаси.

ИНСТИТУЦИОНАЛ ВА БОЗОР ИСЛОҲОТЛАРИ


2. Институционал ва бозор ислоҳотлари 2.1. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, мулкчилик шакллари Жорий йилда 2003 йилнинг 24 январида Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбекистон Республикаси иқтисодида хусусий сектор аҳамияти ва улушини кескин ошириш тўғрисида” фармонига мувофиқ Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 17 апрелда тасдиқлаган “2003 – 2004 йилларда корхоналарни хусусийлаштириш ва давлат тасарруфидан чиқариш дастури”ни бажариш бўйича ишлар амалга оширилди. 2004 йил 1 чорагида 365 та давлат корхоналари ва объектлари хусусийлаштирилди. Бу кўрсаткич ўтган йилнинг шу даврига нисбатан хусусийлаштирилган корхоналарнинг сонига таққосланганда 83,3%ни ташкил этади. (2.1.1 – чизма) Тармоқлар миқёсида қишлоқ ва сув хўжалиги (54), халқ таълими (44), нефт ва газ саноати (39), соғлиқни сақлаш (27), ҳудудий миқёсда эса, кўп миқдорда хусусийлаштирилган объектлар сони Тошкент ш. (67), Фарғона (54), Наманган (33) ва Сурхондарё(32) вилоятларига тўғри келади. Хусусийлаштирилган корхоналар негизида (уларнинг айримларининг бирлашуви орқали) 13 та янги акционерлик жамиятлари, 70 та маъсулияти чекланган жамиятлар ва ягона эгаси бўлган 269 та хусусий корхонлар тузилди. (2.1.1 – жадвал) Биржа ва биржадан ташқари савдоларда давлат ва аввал хусусийлаштирилган 394 та корхонанинг жойлаштирилган акциялари 15,0 млрд. сўмга сотилди, бу эса ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 2,2 марта кўпдир. Бундан ташқари 116 та маъсулияти чекланган жамиятларнинг устав фондидаги давлатнинг улуши хусусий мулкка 943,7 млн сўмга сотилган. Паст рентабелли, зарар билан ишлаётган ва иқтисодий ночор корхоналар ва объектларни сотишнинг янги, эгилувчан механизмлари жорий қилинди. Жумладан, танлов асосида сотиб олиш қиймати нолга тенг бўлган 3 та кичик корхона хусусий мулкдорга сотилди. Инвесторлар томонидан қабул қилинган инвестиция мажбуриятларининг умумий миқдори 71,5 млн. сўмни ташкил этди. Биржа савдоларига чиқарилган акциялар пакети бошланғич баҳосини босқичма-босқич камайтириб бориш механизмини қўллаш йўли билан (2003 йил сентябр ойидан бошлаб) 186 та акциядорлик жамиятининг акциялар пакети номинал қиймати 1.3 млрд.сўм бўлган ҳолда 1,9 млрд. сўмга ва 161 та кўчмас мулк объекти 1,4 млрд. сўм ва 20,5 минг АҚШ доларига сотилди. 2004 йил 1-чорагида давлат тасарруфидан чиқариш ва давлат мулкини хусусийлаштиришдан Давлат Мулк Қўмитасининг махсус ҳисоб-рақамига 13,8 млрд сўм келиб тушди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 1,2 марта кўпдир. (2.1.2 – чизма). Ушбу маблағнинг 7,1 млрд. сўми хусусийлаштирилган корхоналар акцияларини сотиш ҳисобига тўғри келади.

2.1.1 - чизма Хусусийлаштирилган объектлар сони (дона)

438

260331 365

490

0

150

300

450

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Манба: ЎзР давлат мулк қўмитаси

2.1.1 – жадвал Хусусийлаштириш жараёнида ташкил қилинган нодавлат корхоналар сони (дона)

жумладан Даврлар Жами Акциядорлик

жамиятлари Хусусий

корхоналар Бошқа шаклдаги корхоналар

03/I 301 19 255 27 03/II 342 5 301 36 03/III 332 19 160 153 03/IV 477 32 265 180 04/I 352 13 269 70 Манба: ЎзР давлат мулк қўмитаси



Хусусийлаштиришдан тушган маблағлардан фойдаланишнинг амалдаги тартибига мувофиқ, ҳар ойда республика ва маҳаллий бюджетларга бозор инфратузилмаси институтларини шакллантириш, ижтимоий-иқтисодий ривожланиш, лойиҳаларини молиялаштириш учун шунингдек, техник қайта қуроллантириш мақсадлари учун хусусийлаштирилаётган корхонанинг талабларига мувофиқ йўналтирилди.

Давлат объектларини хусусийлаштиришдан тушган маблағнинг 35-55% ҳукуматнинг махсус қарорлари асосида тақсимланади. Мамлакат иқтисодиёти учун стратегик аҳамиятга эга бўлган давлат – акциядорлик компанияларини тезкор қайта тиклаш учун (“Ўзбекэнергия”, “Ўзбекистон темир йўллари» ва бошқалар) махсус қабул қилинган ҳукумат қарорлари асосида улар таркибига кирувчи корхоналарни хусусийлаштиришдан тушган маблағларнинг (жорий харажатлар чегирилгандан сўнг) 100% йўналтирилган

2.1.2 - жадвал Хусусийлаштиришдан тушган маблағлар тақсимотининг таркиби (%) Маблағларнинг тақсимланиш йўналишлари 03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Республика бюджети 38,9 33,3 28,3 30,0 41,3 Махаллий бюджет 6,5 11,9 8,0 6,2 21,2 Бизнес-фонд 6,5 11,9 8,0 4,1 -* Хусусийлаштирилаётган корхоналар 10,1 7,1 10,6 7,6 2,9 Алоҳида хукумат қарорлари билан 38,0 35,8 45,1 52,1 34,6

Жами 100 100 100 100 100 Манба: ЎзР давлат мулк қўмитаси Бизнес-фонд 2004 йил 1 январидан тугатилган ва аввал унга хусусийлаштириш маблағларидан ўтказиладиган 15% махаллий бюджетларга қўшимча қилиб берилади.

2.1.2 – жадвалдан кўриниб турибдики, хусусийлаштиришдан тушган маблағ тақсимоти таркиби ҳар чоракда ўзгариб турибди. Бу илгари молиявий ёрдам кўрсатиш тўғрисида махсус қарор қабул қилинган корхоналар бўйича ҳар чоракда хусусийлаштирилган корхонлар акцияларини сотиш қиймати ва тушган маблағлардан фойдаланиш тўғрисидаги янги ҳукумат қарорларининг қабул қилиниши билан боғлиқ ҳолда юз бермоқда. 2.2. Бозор инфратузилмаси Қимматбаҳо қоғозлар Давлат реестрига 2004 йил 1-чорагида қуйидаги ёзувлар киритилди: – 42,5 млрд. сўмлик акцияларнинг 278 эмиссияси; – 2,6 млрд. сўмлик корпоратив облигацияларнинг 10 эмиссияси; Қимматбаҳо қоғозлар бозорида акциялар савдосининг умумий ҳажми 2004 йил 1-чорагида 30,4 млрд. сўмни ташкил этди ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 2 марта кўпайди. (2.2.1-жадвал).

2.2.1 – жадвал. Қимматбаҳо қоғозлар бозорида акцияларни сотиш ҳажми (млрд. сўм) Давр оралиғи Бирламчи бозор Иккиламчи бозор Жами

Қиймати Жамига нисбатан % Қиймати Жамига

нисбатан % Қиймати Жамига нисбатан %

03/I 10,86 68,8 4,93 31,2 15,79 100 03/II 5,06 51,9 4,69 48,1 9,75 100 03/III 20,32 83,9 3,91 16,1 24,23 100 03/IV 17,66 70,8 7,27 29,2 24,93 100 04/I 20,36 67,2 10,03 33,8 30,39 100 Манба: Давлат мулк қўмитаси ҳузуридаги қимматбаҳо қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш Маркази.

Қимматбаҳо қоғозларнинг бирламчи бозорида 2004 йил 1 чорагида 20,4 млрд. сўмлик акциялар сотилган. Ўсиш суръати ўтган йилнинг тегишли даврига нисбатан 87,5%ни ташкил этди. (2.2.1 – чизма).

2.1.2 – чизма Хусусийлаштиришдан тушган маблағлар (млрд. сўм)

11,1 11,3 11,4 13,8

22,3

0,0

6,0

12,0

18,0

24,0

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Манба: ЎзР давлат мулк қўмитаси



Биржа савдоларида хусусий–лаштирилган корхоналарнинг 3,7 млрд. сўмлик (18%)ва биржадан ташқари бозорда (тендер савдоларини ўтказиш ва сармоядорлар билан бевосита музокаралар йўли билан) эса 16,7 млрд. сўмлик (82%) акцияларни бирламчи жойлаштириш амалга оширилди.

Қимматбаҳо қоғозларнинг бирламчи бозорида ўтган йилга нисбатан акциялар савдоси суръатининг юқорилиги ва ҳажмининг ортиши

сармоядорлар учун манфатли бўлган акциядорлик жамиятларининг илгари жойлаштирилмаган ва давлат акциялар пакетининг савдога чиқарилиши ҳамда фонд биржасида акцияларни бошланғич сотиш баҳосини босқичма-босқич камайтириб боришнинг эгилувчан механизмини қўллаш билан изоҳланади.

Бирламчи фонд бозорида акциялар битимлари сони ва ҳажми бўйича банклар 15,5%, “Ўздонмаҳсулот” -14,6%, “Ўзбекистон автомобил ва дарё транспорти агентлиги” -9%, Қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги -9,1% ва “Ўзбекэнерго” давлат акционерлик компанияси -7,3% корхоналари акциялари энг кўп сотиб олинаётган акциялар бўлди.

Жорий йилда хусусийлаштирилган корхоналар акцияларини сотиб олишга хорижий сармоядорларнинг қизиқишини кескин ортганлиги кузатилди. Ушбу корхоналар акцияларини сотилишида уларнинг улуши 2004йил 1-чорагида 79,0% ташкил этди. Ушбу кўрсаткич 2003 йилда – 70,2% ва 2002 йилда – 28,0%ни ташкил этган эди.

Хорижий сармоядорлар фаоллигининг ошиши бевосита кўпчилик корхоналарнинг сотувга йирик акция пакетларини қўйиши, жорий операцияларни амалга оширишда миллий валютанинг эркин конвертацияси, хусусийлаштирилган корхоналарда корпоратив бошқаришга оид қонунчиликнинг такомиллаштирилиши ва республикада инвестиция муҳитини яхшилашга қаратилган хукумат қабул қилган қарорларнинг бажарилиши билан изоҳланади.

Давлат корхоналари негизида тузилган акционерлик жамиятлари акцияларига жисмоний шахслар томонидан олинган даромадларнинг дивидендлар учун беш йил муддатга солиқ тўлашдан озод этилиши натижасида ва қимматбаҳо қоғозлар бозори ҳақида маълумотлар кўпайганлиги сабабли 2004 йил 1-чорагида хусусийлаштирилган корхоналарнинг сотилган акцияларида республика аҳолисининг улуши ўтган йилнинг шу давридаги 0,8% ўрнига 2,6% ни ташкил этди. Агар 2004 йил январ ойида фуқаролар томонидан 26,1 млн. сўмлик акциялар сотиб олинган бўлса, март ойида эса бу кўрсаткич 275,6 млн. сўмни ташкил этиб, 10,6 марта кўпдир.

Хусусийлаштирилган корхоналар акцияларини сотишнинг умумий ҳажмида бошқа инвесторларнинг улуши қуйидагича: кичик бизнес корхоналари -7,6%, йирик ўзаро боғлиқ корхоналар -2,8%, хусусийлаштирилган инвестиция фондлари -0,7%, инвестиция воситачилари -6,3% ва жорий йилда ўтган йилларга нисбатан қимматбаҳо қоғозларнинг бирламчи бозорига қизиқиши ортиб бораётган тижорат банкларининг улуши -0,7% ни ташкил этди.

Қимматбаҳо қоғозларнинг иккиламчи бозорида 10,0 млрд. сўмлик акциялар сотилган (2.2.1-жадвал) бўлиб, бу кўрсаткич ўтган йилнинг тегишли даврига нисбатан 2 марта кўпдир (2.2.2-чизма). Иккиламчи биржа бозорларида 337 та акциядорлик жамиятларининг акциялари 3,5 млрд. сўмга сотилган ва ўтган йилнинг шу даврига нисбатан 1,6 марта кўп ўсишга

2.2.1-чизма. Бирламчи фонд бозорида акциялар савдоси (млрд. сўм)

8,203,10

16,709,28

13,62

6,70 3,66

9,46

1,96

1,58

048

121620

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Birjadan tashqari bozor Birja bozori

Манба: Давлат мулк қўмитаси ҳузуридаги қимматбаҳо қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш Маркази.

2.2.2-чизма. Иккиламчи фонд бозорида акциялар савдоси (млрд. сўм )

1,02,70

6,52

2,5 2,20

2,23 2,195,07

3,51

2,91

0

3

6

9

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Birjadan tashqari bozor Birja bozori

Манба: Давлат мулк қўмитаси ҳузуридаги қимматбаҳо қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш ва мувофиқлаштириш Маркази.



эришилган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, акцияларни иккиламчи сотилишида биржа бозор–ларининг улуши пастлигича қолиб, ҳозирда 35,0% ни ташкил этмоқда. Акцияларни иккиламчи сотиш–нинг биржадан ташқари бозордаги улушининг юқори бўлиши эса (65%), аксарият ҳолларда, сотувга бевосита кичик акция пакетларининг қўйилиши билан изоҳланади. Биржа орқали эса йирик акция пакетларини сотиш қулайдир. Қимматбаҳо қоғозларнинг иккиламчи бозорида “Ўзмевасабзавотузумсаноат-холдинг”компанияси, «Ўзбекқурилишматериаллари” акционерлик компанияси ва “Ўзбек ипаги” ассоциациясининг акцияларига бўлган талаб энг юқоридир. Бунга сабаб, уларнинг акцияларини ўртача дивиденд даромадлилиги 30% ни ташкил этади. Қимматбаҳо қоғозлар бозорида инвестицион жозибали акциядорлик жамиятлари билан бир қаторда корпоратив облигацияларнинг муомаласи кенгамоқда. 2004 йил 1-чорагида облигацияларни сотиш бўйича биржа бозорларида 153,5 млн сўмлик ва биржадан ташқари бозорларда 2,1 млрд. сўмлик облигациялар сотилган эди. ЎзРКМБсида мунтазам электрон биржа савдолари билан бирга (ҳафтада уч марта) 2004 йил 1- чорагида 129 ким ошди ва 3 танлов савдолари ўтказилди. ЎзРКМБ орқали 8,6 млрд.сўмлик 3924 кўчмас мулк объектлари сотилди. Кўриб чиқилаётган давр мобайнида сотилган объектлар сони 44,4%га, сотишдан тушган тушум ҳажми – 109,7%га ошди. Сотилган объектлар сонига нисбатан сотишдан тушган тушум миқдорининг юқори бўлиши сотилган мулк таркибида юқори баҳоланган йирик объектларнинг жалб қилинишининг кўпайиши натижасидир.

ЎзРКМБси орқали амалга оширилган кўчмас мулк объектлари савдоларининг 41,3% биржаларда ва 58,7% эса биржадан ташқари савдоларда амалга оширилган. Сотилган кўчмас мулк объектларидан тушган тушумда биржа ва биржадан ташқари савдонинг улуши мос равишда 88,3% ва 11,7%ни ташкил этди. Ушбу маълумотлар биржа савдоларида йирик объектларни сотишнинг юқорилигидан далолат беради.

Давлат, юридик ва жисмоний шахслар томонидан мулкни сотишга қўйишнинг кўпайиши тенденцияси кузатилмоқда (2.2.3 ва 2.2.4 – чизмалар). Жорий йилнинг 1 чорагида ўтган йилнинг шу даврига нисбатан кўчмас мулк объектларини сотиш кўпайган ва сон ҳамда қиймат ҳисобида мос равишда давлат корхоналарида – 1,3 ва 3,4 марта, хусусий шахсларда эса 1,7 ва 1,7 марта ўсган. ЎзРКМБ орқали сотилган объектларнинг умумий сонида давлат объектларининг улуши 63,4%ни ва хусусий объектларники 36,6%ни ташкил қилади. Ушбу объектларни сотишдан тушган тушум миқдорида 47,2% давлат объектлари ва 52,8% хусусий мулкдорлар объектлари ҳиссасига тўғри келади. Шахсий уй-жой қуриш учун мўлжалланган ер участкалари, аниқроғи ушбу участкаларга умрбод эгалик қилиш ва мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи ЎзРКМБ орқали сотилаётган мулкнинг умумий сонида энг катта салмоқни ташкил этади. Уларнинг ЎзРКМБ орқали сотилган мулкнинг умумий сонидаги улуши 55,3%ни ташкил қилди. (2.2.2 – чизма).

2.2.3 - чизма РКМБ орқали сотилган объектлар сони (минг дона)

1,8 2,4 2,2 2,3 2,4

1,0 1,12,2 1,5

0,9

0

1,5

3

4,5

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Nodavlat ob'ektlar Davlat ob'ektlari

Манба: Республика кўчмас мулк биржаси

2.2.4 – чизма Кўчмас мулк объектларини сотишдан тушган тушум (млрд. сўм)

2,1 2,2 3,43,1

3,4 3,74,6 5,2

1,03,4

02468

03/I 03/II 03/III 03/IV 04/I

Davlat ob'ektlari Nodavlat ob'ektlar

Манба: Республика кўчмас мулк биржаси.



2.2.2 - жадвал РКМБ орқали сотилган мулклар таркиби (жамига нисбатан %да) Мулк турлари 2003/I 2003/II 2003/III 2003/IV 2004/I

Тугалланмаган қурилишлар: Сони 3,5 3,3 5,8 4,9 4,7 қиймати 2,7 3,6 8,3 4,6 3,5

Савдо ва маиший хизмат объектлари: Сони 7,5 8,2 5,5 7,9 10,5 қиймати 10,8 13,6 11,4 16,5 35,7

Банкрот корхоналар мулки: Сони 0,3 0,8 5,4 4,3 0,7 қиймати 4,5 2,7 7,1 10,2 6,0

Бюджетга қарздорлик ҳисобига олиб қўйилган мулк. Сони 4,4 2,3 0,1 0,2 0,1 қиймати 5,7 1,9 0,1 1,0 0,2

Хўжалик судлари қарори билан олиб қўйилган мулк. Сони 0,9 0,6 1,3 1,6 0,7 қиймати 0,4 2,4 2,0 1,6 1,0

Ер участкаси: Сони 59,6 64,2 61,6 44,0 55,3 қиймати 2,2 2,8 2,6 1,4 1,6

Уй-жой ва бошқа мулклар: Сони 23,8 20,6 20,3 37,1 28,0 қиймати 73,7 73,0 68,5 64,7 52,0

Жами: Сони 100 100 100 100 100 қиймати 100 100 100 100 100

Манба: Республика кўчмас мулк биржаси Жорий йилнинг 1 чорагида 155,3 млн. сўмлик 2146 ер участкасини умрбод эгалик қилиш ва мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи билан сотилган. Ўсиш суръатлари мос равишда 26,9% ва 52,6%ни ташкил этади. Бундан ташқари жоий йилда 3,1 млн сўмлик 23 ер участкаси деҳқон хўжаликларини ташкил этиш учун сотилган. (илова 2.2.2). Умрбод эгалик қилиш ва мерос қилиб қолдириш ҳуқуқи ЎзРКМБ орқали сотилаётган ер участкалари сонининг кўплигига қарамасдан, ундан тушган маблағнинг биржани жами қиймат айланмасидаги улуши катта эмас. Бу мазкур ҳуқуқни сотиш баҳосининг пастлиги оқибатидир. Шу тариқа, битта ер участкасига умрбод эгалик қилиш ва мерос қилиб қолдириш ҳуқуқини ўртача сотиш баҳоси 2004 йил 1-чорагида 72,8 минг сўм, 2003 йил шу даврида эса 72,2 минг сўмни ташкил қилди. ЎзРКМБ қиймат айланмасининг асосий қисми таркибига хусусий мулкдорлар ва давлат томонидан сотиладиган ишлаб чиқариш бинолари, автомобилларга ёқилғи қуйиш шаҳобчалари ва бошқа объектлар кирувчи турли мулк ва турар-жой объектларини сотиш ҳисобига шаклланади. ЎзРКМБ айланмасининг умумий қиймат ҳажмида турар-жой бинолари ва бошқа мулк улуши 52%ни ташкил қилди. Сотилган объектларнинг умумий сонида турар жой бинолари ва бошқа мулк улуши 28%га тўғри келди. Ушбу маълумотлар кўрсатиб турибдики, ЎзРКМБ орқали сотиладиган, мазкур мулк гуруҳига киритилган объектларнинг ўртача сотиш баҳоси бошқа мулк гуруҳлари объектларини ўртача сотиш баҳосидан бирмунча юқоридир. 2004 йил 1-чорагида 2,2 млрд сўмлик 159 та ишлаб чиқариш ва маъмурий бинолар сотилган бўлиб, ушбу даврда сотилган кўчмас мулк ҳажмининг 24,7%ини ташкил этади. Жорий йилда савдо ва маиший хизмат кўрсатиш объектлари улуши сотилган мулклар жами сони ЎзРКМБ қиймат айланмаси ҳажмида сезиларли даражада ўсиши рўй берди. Сонларининг ўсиши 7,5%дан 10,5%гача, тушум бўйича 10,8%дан 35,7%гача ўсишга эришилди. Шу билан бирга уларнинг 277таси (66,9%) хусусий шахслар томонидан савдога қўйилган. (2.2.2 – жадвал). ЎзРКМБ орқали қурилиши тугалланмаган объектларни сотиш фаолияти тенденцияси барқарорлиги кузатилди. Жами 184 объект 343 млн. сўмга сотилди. Бу эса ўтган йилнинг мос даврига нисбатан сони бўйича 1,9 мартага ва қиймат бўйича 2,6 мартага кўпдир. Қурилиши тугалланмаган объектларнинг аксарияти (179таси) нодавлат корхоналар томонидан мулкий мажмуани қайта қуриш жараёнларини амалга оширишда сотилган.



2.3. Кичик тадбиркорлик 2004 йил 1-чорагида кичик тадбиркорлик субъектларининг (КТ) ЯИМдаги улуши 27,8% ташкил этди, бу ўтган йилнинг мос даврларига нисбатан 1,1% паст даражададир. (2.3.1 – жадвал). ЯИМда кичик корхонлар ва микрофирмаларнинг улуши 0,4%га ва якка тадбиркорларнинг 0,7%га камайиб, мос равишда 13,4;% ва 14,4%ни ташкил этди. Ушбу кўрсаткичларнинг пасайиши Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2003 йил 30 августдаги фармонига мувофиқ 2004 йил 1 январидан кичик тадбиркорлик субъектларига тааллуқли бўлган корхоналарнинг янги таснифи жорий қилиниши билан изоҳланади. КТда банд бўлганлар сони якка тартибдаги тадбиркорлар билан қўшиб ҳисобланганда 5588,2 минг кишига етди ёки ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 411,3 минг кишига кўпайди. (7,4%). Бандликнинг ўсиши ишлаб чиқариш тармоқларидаги микрофирмаларда 20 кишигача, хизмат ҳамда бошқа ноишлаб чиқариш тармоқларида 10 кишигача аъзолари бўлишига оид янги таснифномага кўра уларнинг сонини оширилиши ҳисобига содир бўлди. Янги тарифга мувофиқ кичик корхоналарда ўртача ишловчилар сони: енгил ва озиқ-овқат саноати, метални қайта ишлаш, асбобсозлик, ёғочни қайта ишлаш, мебелсозлик саноати ва қурилиш материаллари саноатида 100 кишигача кўпайтирилган, машинасозлик, металлургия, ёнилғи-энергетика, кимё саноати, қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ва қайта ишлаш, қурилиш ва саноат ишлаб чиқаришнинг бошқа соҳаларида 50 кишигача оширилган.

Кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг тармоқ таркибида сезиларли силжишлар рўй бермади. КТнинг иқтисодиётнинг муҳим соҳаларидаги улуши кўпайган бўлсада, жуда оз даражададир. Саноатда КТнинг улуши 0,2% даражага ўсиб, 9,8%ни ташкил қилди. (2.3.2.- жадвал ва 2.3.2 –

илова). Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариши ўсишининг 4,9% кичик корхонлар ҳиссасига тўғри келади. Ушбу ўсиш истеъмол мажмуида маҳсулот ишлаб чиқаришни кўпайтириш, маҳаллийлаштириш дастурини бажаришда йирик ва кичик корхоналар ўртасидаги ўзаро муносабатларни кенгайтириш ҳисобига эришилди. КТ субъектлари томонидан ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулоти умумий ҳажмининг 93,2% ишлаб чиқилди. Бу эса ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 0,4%га кўпдир. 90%га яқин қишлоқ хўжалик маҳсулотлари якка тартибдаги тадбиркорлар ҳиссасига тўғри келади. Савдо – воситачилик фаолияти республикада кичик тадбиркорлик фаолиятининг энг кўп тарқалган тури бўлиб қолмоқда. 2003 йил 1 июлидан солиқ тизимининг соддалаштрилиши ва тартибга солиниши, улгуржи савдо корхоналарига кичик улгуржи ва чакана савдоларни ўзларининг шахсий фирма магазинларида нақд пул ҳисоб-китоблари орқали амалга оширишга рухсат берилиши товар айирбошлашнинг ошишини рағбатлантириб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан кичик корхоналар ва микрофирмаларнинг чакана савдодаги улушининг 0,3%дан 0,9%га ўсишига эришишни таъминлади. 2004 йил 1-чорагида чакана товар айирбошлашнинг умумий ҳажмида КТ субъектларининг улуши 41,1% ташкил этди, бу ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 1,2% даражага кўпдир. (2.3.2 – жадвал). Товар айирбошлашнинг умумий ҳажмида энг катта салмоқ (27%га яқин) якка тартибдаги тадбиркорлар ҳиссасига тўғри келади. Пуллик хизматлар кўрсатишда КТ салмоғи ошди. Хизматларнинг умумий ҳажмидаги улуши 42,9%ни ташкил этди, бу 2003 йил 1-чорагига нисбатан 1,9% даражага кўпдир. Бунда пуллик хизматларнинг

2.3.1 - жадвал Кичик тадбиркорлик (КТ) ривожланиш даражасининг асосий кўрсаткичлари.

Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиг

и 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I

Кичик тадбиркорликнинг ЯИМдаги улуши % 28,9 33,2 34,1 35,5 27,8

Кичик корхона ва микрофирмалар % 13,8 15,1 15,9 16,4 13,4

Кичик корхона ва микрофирмаларда иш билан банд бўлганлар сони

тыс. чел. 903,2 936,0 1012,5 1045,1 1007,0

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

2.3.2 - жадвал Иқтисодиёт тармоқлари бўйича маҳсулот ишлаб чиқаришда КТ субъектларининг улуши (%)

Иқтисодиёт тармоқлари 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Саноат 9,6 14,2 15,9 16,6 9,8 Қишлоқ хўжалиги 92,8 85,0 81,0 76,8 93,2 Чакана товар айирбошлаш 39,9 43,6 44,8 45,5 41,1

Пуллик хизматлар 41,0 43,2 44,9 45,7 42,9 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.



умумий ҳажмида хусусий тадбиркорликнинг салмоғи 36%ни ташкил қилди. Бу фаолиятнинг мазкур соҳада янги кичик ва хусусий корхоналарнинг ташкил этилиши ва хизматларга бўлган талабни ортишининг натижаси бўлди. Тадбиркорлик субъектларини давлат томонидан рўйҳатга олишнинг ва тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга рухсат берувчи ҳужжатларни тўлдириш янги механизмини жорий қилиниши, жумладан: келишувчи босқичлар сонининг кескин қисқартирилиши, тадбиркорлик фаолияти субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва уларни тўлдиришдаги бюрократик тўсиқларга барҳам беришга қаратилган чора-тадбирлар фаолият юритаётган КТ субъектлари сонининг ўсишини таъминлади. Республикада жами 256,3 мингга яқин КТ субъектлари рўйҳатга олинган, шу жумладан юридик шахс сифатида фаолият юритаётганлар сони 222,4 мингтани (86,8%) ташкил этади. Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан фаолият юритаётган КТ субъектлари сони 13,3 мингтага кўпайди. Фаолият юритаётган КТ субъектлари сонини ортиши таҳлил қилинаётган даврда қишлоқ хўжалигида кузатилди. Уларнинг сони 18,4 мингтага кўпайди. Бу қишлоқ хўжалигида бир қатор зарар билан ишлаётган ва паст рентабелли қишлоқ хўжалиги кооперативларини (ширкатларни) фермер хўжаликларига айлантирилиши билан изоҳланади. Бундан ташқари фаолият юриаётган КТ субъектлари сонининг ўсиши саноатда ҳам кузатилди (0,2 мингтага). Кичик тадибиркорликни ҳудудий ривожланишида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 20 августдаги 357 – сонли “Тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш учун рўйхатдан ўтказиш тадбирлари тизимини тубдан такомиллаштириш тўғрисида”ги қарорининг бажарилиши ва вилоятларда Давлат Мулк Қўмитаси ҳудудий ташкилотлари билан биргаликда амалиётга тадбиркорлик фаолияти объектларини қуриш учун ким ошди савдоларида сотиб олинган ер участкаларини қўйишни жорий этилиши катта туртки бўлди.

Фаолият юритаётган КТ субъектлари Қорақалпоғистон Республикасида 1,2 мингтага, Қашқадарё вилоятида 5,9 мингтага, Сирдарёда 1,6 мингтага, Бухорода 1,8 мингтага, Жиззахда 1,6 мингтага ва Тошкент вилоятида 1,4 мингтага кўпайган. (2.3.4 – жадвал). КТ субъектларининг ташқи иқтисодий фаолияти соҳасидаги вазият кескин ижобий томонга ўзгарди. Уларнинг экспортнинг умумий ҳажмидаги улуши 3,4%га ўсди. Бунинг асосий сабаби ташқи иқтисодий савдо фаолиятини эркинлаштиришга қаратилган чора-тадбирлар, экспорт-импорт операцияларини амалга оширишни назорат

қилишнинг маъмурий усулларини қисқартириш ва ташқи иқтисодий савдони тартибга солиш механизмини такомиллаштириш ҳисобланади. Шу билан бирга умумий импорт ҳажмида кичик тадбиркорлик субъектларининг улуши 3,9%га қисқариши кузатилди.

2.3.3 - жадвал Итисодиёт тармоқлари бўйича фаолият юритаётган КТ субъектлари сони (минг. дона.) *)

Кўрсаткичлар 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Республика бўйича жами 209,1 227,8 230,8 229,6 222,4 Саноат 20,9 21,0 21,4 21,0 21,1 Қишлоқ хўжалиги 111,7 114,8 117,4 119,6 130,0 Транспорт ва алоқа 2,0 2,0 2,1 2,0 2,1 Қурилиш 11,3 11,2 11,3 10,9 11,2 Савдо ва умумий овқатланиш 47,6 31,5 44,1 41,8 42,7 Бошқа соҳалар 15,6 47,3 34,5 35,3 15,3

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. *) Ҳар кварталнинг 1 кунига юридик шахслар бўйича

2.3.4 - жадвал Минтақалар бўйича фаолият юритаётган КТ субъектлари сони (минг. дона.) *)

Ҳудудлар 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Ўзбекистон Республикаси 209,1 227,8 230,8 229,6 222,4 Қорақалпоғистон республикси 11,0 11,7 11,9 12,1 12,2 Андижон вилояти 19,5 19,9 20,2 20,4 18,8 Бухоро вилояти 15,7 16,6 17,1 17,2 17,5 Жиззах вилояти 15,0 16,3 16,5 16,5 16,6 Қашқадарё вилояти 23,5 26,2 27,5 27,9 29,4 Навоий вилояти 9,3 9,2 9,4 9,4 9,2 Наманган вилояти 13,0 14,6 14,8 14,3 12,3 Самарканд вилояти 20,3 21,5 21,4 21,2 20,2 Сурхондарё вилояти 10,4 12,3 11,4 11,8 11,1 Сирдарё вилояти 8,4 9,7 9,9 10,1 10,0 Тошкент вилояти 14,7 17,1 17,3 17,6 16,1 Фарғона вилояти 18,8 20,3 21,1 18,9 18,7 Хоразм вилояти 11,4 12,3 12,6 12,7 12,7 Тошкент шаҳри 18,0 19,8 19,6 19,5 17,6

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. *) Ҳар кварталнинг 1 кунига юридик шахслар бўйича



Ташқи иқтисодий фаолият иштирокчиларининг сони 2004 йил 2 чораги бошига 1,8 минг субъектни ташкил этди ёки ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 0,6 мингтага кўпайган. (2.3.5- жадвал ва 2.3.3 – илова). Лекин, юридик шахс мақомига эга бўлган КТ субъектларининг ташқи иқтисодий фаолиятидаги улуши ҳамон паст даражада қолмоқда. КТ ташқи иқтисодий фаолиятини ривожланиши бевосита ташқи иқтисодий фаолиятни янада эркинлаштириш, маъмурий тўсиқларни қисқартириш ва жаҳон бозорига экспортни кенгайтириш механизми такомиллаштириш билан боғлиқ.

2.3.5 – жадвал КТ субъектларининг ташқи иқтисодий алоқалардаги улуши (%)

Кўрсаткичлар 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Экспорт 5,3 5,9 6,6 7,3 8,7 Импорт 33,5 31,6 32,6 33,7 29,4 Ташқи иқтисодий алоқларда қатнашувчи КТ субъектлари сони, минг. дона.

1,2 2,1 2,7 3,3 1,8


2.1.1 - илова Давлат корхоналарини хусусийлаштиришнинг асосий кўрсаткичлари Кўрсаткчилар номи 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Хусусийлаштирилган корхоналар сони (дона) 8537 1915 1231 451 448 374 1449 1912 1519 Хусусийлаштирилган мулклар ўрнида ташкил қилинган мулкчиликнинг нодавлат шаклидага корхоналар 8537 1915 899 266 373 372 1238 1800 1452

Акциядорлик жамиятлари 1026 1257 456 110 141 152 227 223 75 Хусусий корхоналар 6036 420 260 103 156 103 827 1252 981 Бошқа ташкили-хуқуқий шаклдаги корхоналар 1475 238 183 53 76 117 184 325 396

Хусусийлаштиришдан тушган маблағлар (млрд. сўм) 2,4 5,3 4,4 8,9 9,1 14,3 23,2 43,6 56,1 Манба: Республика кўчмас мулк биржаси. Изоҳ: акциядорлик жамиятлари бир неча давлат корхоналаринг мулкларини бирлаштириш ёки бирорта корхона мулкини бўлиш асосида ташкил қилинган.

2.2.1 – илова Қимматбаҳо қоғозлар бозорида акцияларни сотиш ҳажмининг ўзгариши (млрд. сўм)

Кўрсаткичлар номи 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Қимматбаҳо қоғозлар бозорида сотилган акциялар жами 1,74 8,27 8,37 17,92 10,78 17,11 26,13 41,74 74,7 Бирламчи бозорда 1,58 5,94 5,48 9,99 4,51 6,23 12,26 16,33 53,9 Биржада 1,32 2,78 2,28 3,25 3,13 4,60 6,84 10,53 19,7 Биржадан ташқарида 0,26 3,16 3,18 6,74 1,38 1,63 5,42 5,80 34,2 Иккиламчи бозорда 0,16 2,33 2,89 7,93 6,27 10,88 13,87 25,41 20,8 Биржада - 0,03 0,02 0,27 0,51 0,63 1,10 4,60 12,4 Биржадан ташқарида 0,16 2,30 2,87 7,66 5,76 10,25 12,77 20,81 8,4

Манбалар: 1995-1998 йиллар кўрсаткичлари – Ўзбекистон Республикаси Давлат мулк қўмитаси, Бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш илмий тадқиқот институти 1999-2003 йиллар кўрсаткичлари ЎзР Давлат Мулк қўмитаси ҳузуридаги қиммат баҳо қоғозлар бозори фаолиятини назорат қилиш ва мувозанатлаштириш маркази.

2.2.2 илова Республика кўчмас мулк биржаси орқали сотилган мулк миқдори ва қиймати (дона.млн.сўм)

1995 1996 1997 1998 1999 Мулк турлари

Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати Тугалланмаган қурилиш 177 141 646 320 550 369 280 247 257 196 Савдо ва маиший хизмат объектлари 880 338 347 94 296 162 232 172 278 198 Банкрот корхоналар мулки 4 1 40 66 86 98 56 109 315 176 Бюджет етишмаслиги бўйича ундирилган мулклар - - - - - - - - - -

Хўжалик суди қарори бўйича ундирилган мулклар - - - - - - - - - -

Ер участкалари 2845 52 7911 143 6456 206 4454 185 4060 158 Уй-жой ва бошқа мулклар 2888 333 6556 975 2949 796 1866 1053 1560 1660

Жами 6794 864 15500 1598 10337 1631 6888 1766 6470 2388

2.2.2 – илованинг давоми 2000 2001 2002 2003 2004/I

Мулк турлари Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати Сони Қиймати

Тугалланмаган қурилиш 296 630 265 559 180 832 586 1176 184 343 Савдо ва маиший хизмат объектлари 419 450 548 1221 436 1039 954 3203 414 3159

Банкрот корхоналар мулки 435 1028 565 1264 289 719 372 1559 23 524 Бюджет етишмаслиги бўйича ундирилган мулклар - - 2211 1345 2230 1409 209 388 3 1

Хўжалик суди қарори бўйича ундирилган мулклар - - 496 415 343 312 147 391 26 149

Ер участкалари 5700 254 8662 504 8335 551 7391 490 2169 158 Уй-жой ва бошқа мулклар 2093 3818 2469 7042 2472 11309 4254 16253 1105 4228

Жами 8943 6180 15216 12350 14284 16171 13913 23460 3924 8562 Манба: Республика кўчмас мулк биржаси.

2.3.1 - илова КЎБ ривожланиши даражасининг асосий кўсаткичлари

Показатели Улчов бирлиги 1999 2000 2001 2002 2003

КЎБнинг ЯИМдаги улуши % 29,1 31,0 33,8 34,6 35,5 Кичик ва ўрта корхоналар % 12,6 13,1 14,8 15,7 16,4

Юридик шахс сифатида фаолият юритаётганлар сони Минг. дона. 125,6 149,3 177,7 236,4 229,6

КЎБда банд бўлганлар сони*) Минг. киши 647,7 745,3 801,8 900,3 1045,1 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. *) Якка тартибдаги тадбиркорлик субъектларисиз.

2.3.2 - илова Иқтисодиёт соҳалари бўйича товарлар ишлаб чиқаришда КУБнинг улуши(%)

Фаолият соҳаси 1999 2000 2001 2002 2003 Саноат 10,5 11,3 14,1 14,1 16,6 Қишлоқ хўжалиги 68,0 72,4 75,6 76,4 76,8 Чакана товар айирбошлаш 45,6 45,9 45,8 43,8 45,5 Пуллик хизматлар 35,9 37,9 39,9 41,3 45,7 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

2.3.3 – илова КЎБнинг Республика ташқи савдо операцияларидаги улуши

Кўрсаткичлар 1999 2000 2001 2002 2003 Экспорт, % 29,4 10,2 9,0 7,5 7,3 Импорт, % 35,5 27,4 26,9 24,9 33,7 Ташқи иқтисодий муносабатларда иштирок этувчи КЎБ субъектлари сони, минг. дона. 2,4 2,8 2,5 2,7 3,3


ТАРКИБИЙ-ИНВЕСТИЦИОН СИЁСАТ


3. Таркибий-инвестицион сиёсат 3.1. Саноат Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 2004 йил 1 чорагида ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 8,8% ошди. Саноат корхоналари томонидан 1855,6 млрд.сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарилган. Бу ўзгариш ЯИМнинг ишлаб чиқариш таркибида саноат улушини 20,4%дан 21,4%гача ўсишини таъминлади. Саноатда қўшилган қиймат индекси ўсиши 5,2%ни ташкил этиб, саноат корхоналари молиявий ҳолатини яхшиланиши таъминланди. Зарар кўриб ишлаётган ва иқтисодий ночор корхоналарни таркибий қайта қуриш сиёсатини амалга оширилиши уларнинг сонининг 55тадан 32 тага ёки 42%га қисқаришига олиб келди. Фойдаланилмаётган ишлаб чиқариш майдонлари ва қурилмаларни сотишдан тушган қўшимча молиявий маблағларнинг жалб қилиниши натижасида саноатда умумий зарар миқдори 86,3% қисқарган. Машинасозлик маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ўсиши индекси саноат тармоғи ривожланишида энг салмоқли бўлиб – 35,3% ташкил қилди. (3.3.1 – жадвал). Қора металлургия ривожланишида ижобий ўзгаришлар сақланмоқда. Тармоқда маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш индекси 19,1% ташкил қилди ва ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 15% даражага кўпдир. Ижобий тенденциялар ишлаб чиқарилган маҳсулотларни сотиш ва тармоқ корхоналарини ресурслар билан таъминланиш даражасининг яхшиланиши билан боғлиқ. Рангли металлургия маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш индекси 0,7% ташкил этди. Саноат экспортининг умумий ҳажми таркибида қора ва рангли металлар улуши 5,1%дан 7,0%гача ошди. Ёқилғи – энергетика мажмуида (ЁЭМ) кутилгандан юқори ўсишга эришилди. Ёқилғи тармоғи маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекси ўтган йилнинг мос давридаги салбий (-2,5%) натижага нисбатан 9,0% ўсган. ЁЭМсини бўлган асосий иқтисодий кўрсаткичлари динамикасидаги ижобий ўзгаришларнинг асосий омили – нефт, газ ва кўмир ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши бўлди. Электроэнергетика тармоғида маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш индекси 3,0%ни ташкил этди, бу эса ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 2,4% даража юқори бўлди. Электроэнергетика корхоналарида ишлаб чиқариш ва молиявий барқарорликнинг ошишида мамлакат энергетика тизимини босқичма-босқич ислоҳ қилиш жараёни муҳим рол ўйнади. Таҳлил қилинаётган даврда қурилиш материаллари саноати ривожланишида ижобий ўзгаришлар кузатилган. Қурилиш маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиши 15% ташкил қилди ва ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 13,2% даражага кўпдир. Саноатнинг асосий тармоқларида қиймат ҳажмлари шаклланишидаги ижобий тенденциялар маҳсулотлар ишлаб чиқариш миқдолари ошиши билан изоҳлаш мумкин. Ёнилғи-энергетика мажмуида электроэнергия ишлаб чиқариш ҳажми 2,8%га, газ 6,8%га, нефт 5,9%га, кўмир 17,4%, дизел ёқилғи 14,2%, мазут 2,6%га ўсган. (3.1.2 – жадвал)

3.1.1- жадвал Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекслари

(ўтган йилга нисбатан % ҳисобида)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I Саноат 104,0 105,5 105.7 106,2 108,8 Электроэнергетика 100,6 100,9 100.2 101,8 103,0 Ёқилғи 97,5 97,9 99,7 100,6 109,1 Қора металлургия 104,4 111,5 110,2 109,1 119,1 Рангли металлургия 101,1 100,2 99,2 99,0 100,7 Химия 102,6 104,9 104,3 105,2 96,1 Машинасозлик 108,8 119,2 128,1 130,8 135,3 Ўрмон ва ёғочни қайта ишлаш 106,4 100,7 96,3 100,0 121,6

Қурилиш материаллари саноат 101,8 99,7 102,2 104,3 115,0

Енгил саноат 109,3 110,5 107,4 106,2 105,4 Озиқ-овқат саноати 103,5 104,8 106,1 106,8 102,1 Бошқалар 104,6 106,7 105,3 105,0 141,1




3.1.2 – жадвал Асосий турдаги саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекслари Натурал кўринишда асосий маҳсулотлар ишлаб чиқариш

Асосий маҳсулотлар ишлаб чиқариш

индекслари (ўтган йилга нисбатан %да)

Ўлчов бирлиги

03/I 04/I 03/I 04/I Электроэнергия млн. кВтс 13294 13672 99,96 102,8

Ёқилғи Нефть Минг.тонн 1027,2 1087,4 104,0 105,9 Газ млн. куб. м 14535,1 15528,4 98,5 106,8 Кўмир Минг.тонн 523 614 71,6 117,4 Пўлат Минг.тонн 120,4 132,8 106,2 110,3 Машинасозлик Тракторлар дона 582 649 107,6 111,5 Пахта териш машиналари дона 12 - 133,3 - Эксковаторлар дона 12 13 108,3 Енгил автомобиллар дона 7500 13300 71,8 177,3 Рангли телевизорлар дона 5153 10985 38,1 в 2,1р. Кучланувчи кабеллар км 276 968 106,4 в 3,5р. Киме Минерал ўғитлар Минг.тонн 207,5 212,4 98,9 102,4 Азотли Минг.тонн 178,3 189,8 109,1 106,4 Фосфорли Минг.тонн 29,2 22,6 62,7 77,4 Синтетик аммиак Минг.тонн 258,9 261,6 107,2 101,0 Олтингугурт кислотаси Минг.тонн 215,1 207,0 77,3 96,2 Синтетик сақич ва пластмасса Тонна 12,9 25,9 в 3,2р. в 2,0р. Кимёвий тола ва ип Тонна 4151 2196 111,7 52,9 Сунъий кир ювиш воситаси Тонна 535 573 68,4 107,1 Ўсимликларни химоя қилишнинг кимёвий воситалари Тонна 614 811 129,5 132,1

Девор учун ишлатиладиган қурилиш материаллари

Млн.дона. шартли ғишт

25,0 26,1 32,6 104,4

Енгил Пахта толаси Минг.тонн 344,5 336,8 98,5 97,7 Пахта калавали ип Минг.тонн 39,4 42,1 104,9 107,1 Ипак хом-ашёси Тонна 51,1 108,6 16,7 в 2,1р. Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Машинасозлик мажмуасида асосий турдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг жисмоний ҳажми ўсиш индекслари салмоқли бўлди. 2004 йил 1 чораги натижаларига кўра автомобиллар ишлаб чиқариш – 1,8 марта, тракторлар 1,1 марта, эксковаторлар 8,3 марта, тиркагичлар 16,7 марта ва культиваторлар 2,3 марта ошган. Электротехника тармоқлари корхоналарини самарали таркибий қайта қуриш натижасида музлаткичлар ишлаб чиқариш 7,4 мартага, кир ювиш машиналари 5,2 мартага, телевизорлар 2,1 мартага ва электр дазмоллар 2,1 мартага ўсган. Тармоқда шаклланган ривожланиш динамикасининг асосий омиллари бўлиб, корхоналарда айланма молиявий маблағларни шакллантириш ва “Реле ва автоматика” ОАЖ, “Ўзэлектротерм” ОАЖ, “Фотон” ОАЖ, “Оникс” ОАЖ ва “Тошэлектраппарат” ҚКларига инвестицияларнинг жалб қилиниши бўлди. “Андижонкабел” ОАЖ ҚКсида мис катанкаси ишлаб чиқариш линиясининг ишга туширилиши муносабати билан кабел ишлаб чиқарувчи корхоналарда маҳсулот ишлаб чиқариш 2 – 2,5 мартага, шу жумладан, 2004 йил 1чораги натижаларига кўра кучланувчи кабел ишлаб чиқариш 3,5 мартага ошган. Мажмуада асосий маҳсулот турлари ишлаб чиқариш ҳажмининг юқори суръатларда ўсиши, машинасозликнинг мамлакат экспорти таркибидаги улушининг 5,4%дан 8,4%га кўпайишини таъминлади. 2004йил 1-чорагида қрилиш маҳсулотларининг асосий турларини ишлаб чиқариш цемент 31,5%га, девор материаллари 4,4%га ва юмшоқ кровел материаллари 3,2%га ошди.



Шу билан бир қаторда кимё маҳсулотларидан фосфат ўғитининг 22,6%га, кимё толаси ва ипи ишлаб чиқариш ҳажмининг 47,1%га пасайиши киме мажмуасининг баъзи тармоқларида ўсиш суръатларининг пасайишига олиб келди. Фосфорли ўғитлар ишлаб чиқариш ҳажмини пасайишининг асосий сабаби керакли даражада технологик хомашё (фосфор уни, олтингугурт кислотаси) билан таъминланмаганлиги билан изоҳланади. Кимё толаси ва ипининг баҳо бўйича рақобатдошлигининг пастлиги сабабли уларга бўлган ички ва ташқи талабни пасайишига олиб келди ва пировард натижада ишлаб чиқаришнинг камайиши содир бўлди. Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш динамикасида кимё тармоғи ишлаб чиқариши ўсиш индекслари салбий бўлиб қолмоқда. Фақат азотли ўғитлар ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларини 6,4%да, сунъий ювиш воситаларини 7,1%да, сунъий аммиакни 1,0%да қўллаб-қувватлаб турилиши тармоқда кескин пасайишнинг олдини олди. Тармоқда ўтган йилнинг мос даврига пасайиш 3,9% даражани ташкил этди. Пировардида ички талабга йўналтирилган тармоқларда ишлаб чиқариш ўсиши суръатлари юқорилиги сақланиб қолмоқда. Енгил саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми 5,4% ўсди. Бу асосан пайпоқларни 4,3%га, ипак газламани 0,3%га, гилам ва гилам маҳсулотларини 3,6% кўпайиши ҳисобига ижобий ривожланиш кўрсаткичларига эришилди. Пахта тозалаш тармоғининг пахта хом-ашё билан паст даражада таъминланиши пахта толаси ишлаб чиқаришнинг 2,3%га камайиб кетишининг асосий омили бўлди. Шунингдек, пахта ип-газламаси ишлаб чиқариш 13,8%, трикотаж буюмлари 8,7%га камайган. Ушбу соҳаларнинг фаолиятидаги камчиликлар тармоқ бўйича кутилган ривожланиш суръатларига эришиш имконини бермади. Енгил саноат маҳсулотлари ўсиш индекси ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 3,9% даражага паст бўлиб, 5,4%ни ташкил этди. Озиқ-овқат саноати маҳсулотларининг ўсиш индекси 2,1% ташкил этди. Ун ишлаб чиқариш ҳажми 2,3 марта, макарон маҳсулотлари 23,3%, шакар 49,8%, сут ва сут маҳсулотларини 2,2 марта ўсиши қайд қилинган. Ёғочни қайта ишлаш ва қоғоз саноатида ривожланиш учун шарт-шароит бир мунча яхшиланди. Ушбу тармоқларда маҳсулот ишлаб чиқариш индекси 21,6%ни ташкил этиб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 15,2% даража юқоридир. 2004 йил 1-чораги натижаларига кўра саноат ишлаб чиқариши таркибида енгил саноатнинг улуши ошишига эришилди ва бу кўрсаткич 23,3%дан 24,8%ни ташкил этди. Бошқа тармоқларда эса бу кўрсаткич 5,3%дан 5,6%га ўсган. Бу эса таркибий ўзгаришлар самарадорлиги ошиши нуқтаи назаридан ижобий жараёндир. Таркибий ўзгаришларга шунингдек баҳо омили ҳам таъсир кўрсатди. (3.1.1 – чизма). Таҳлил қилинаётган даврда машинасозликнинг улуши 12,4%дан 11,1%га, озиқ-овқат саноатида эса 12,4%дан 9,8%га камайиши кузатилган. Хом-ашё тармоқларида ўзгаришлар динамикаси ёқилғи-энергетика мажмуи тармоқларининг улуши 19,9%дан 22,9%гача ошганлиги ва металлургия мажмуаси тармоқлари улуши эса 16,4%дан 16,3%га камайганлиги билан таснифланади.

3.1.1 - чизма Саноат ишлаб чиқариши таркиби (%)

16,4

12,424,8

5,9

19,9

3,5

6,2

12,4

23,3

22,9

16,3

5,1

11,1

3,5

9,8

6,5

0 5 10 15 20 25 30

YOEM

Mettallurgiya

Kimyo

Mashinasozlik

SQM

Engil sanoat

Oziq-ovqat

Boshqalar03/I 04/I




Киме саноатининг улуши 5.9%дан 5,1%га камайган. Қурилиш материаллари саноатининг улуши эса саноат умумий ишлаб чиқариш таркибида ўтган йилнинг мос даври даражасида бўлиб, 3,5% ташкил этди. (3.1.3 - жадвал).

Саноат ишлаб чиқаришида таркибий ўзгаришлар самарадорлигини ошириш учун пул-кредит, солиқ-бюджет, баҳо сиёсати саноатнинг устивор тармоқлари барқарор ривожланишини таъминлаш ва корхоналарни самарали қайта ташкил этишга йўналтирилган чора-тадбирларни амалга оширишни жадаллаштириш талаб этилади.

3.2. Истеъмол товарлари бозори

2004 йилнинг 1 чорагида истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиши 14,9%ни ташкил этди (2003 йил 1 чорагида 2,3%). Бу натижага озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришнинг 17,6%га (4,2%) ва ноозиқ-овқат маҳсулотларининг 14,2%га (3,2%) ўсиши ҳисобига эришилди (3.2.1 – жадвал).

Озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқаришнинг кўпайиши деҳқон ва фермер хўжаликларида ишлаб чиқарилаётган қишлоқ хўжалиги хом-ашёсини қайта ишловчи корхоналар фаолияти фаоллигининг ошиши натижасидир. Мева-сабзавот маҳсулотларини қайта ишлашнинг кўпайиши

натижасида концервалар, соклар, ичимликлар, вино ва ликёр-ароқ маҳсулотлари ишлаб чиқариш ҳажми кенгайди.

Ноозиқ-овқат маҳсулотлари гуруҳлари бўйича чораклик ўсиш асосан тўқимачилик ва мебелсозлик саноатида кузатилган. Автомобилсозлик тармоғида ишлаб чиқаришнинг юқори даражада (77,3%) бўлиши енгил автомобиллар ҳисобига таъминланди.

Енгил саноат товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиши эса бевосита чет эл инвестициялари ёрдамида фаолият юритаётган тайёр буюмлар (тўқимачилик, трикотаж ва тери буюмлари) ва пайпоқ ҳамда оёқ кийим ишлаб чиқаришга ихтисослашган ишлаб чиқариш корхоналарининг тўлайдиган қўшилган қиймат солиғидан ташқари, бюджетга тўланадиган барча солиқлар ва йиғимлардан озод қилиниши билан боғлиқ. Енгил саноат товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатларини барқарор деб бўлмайди.

Истеъмол мажмуаси таркибида деярли ўзгаришлар содир бўлмади ва ўтган йилнинг мос даврига нисбатан даражада сақланиб турди. Озиқ-овқат товарлари улуши 1,0%га кўпайиб, ноозиқ-овқат товарлари эса 0,2%га камайди. (3.2.2 – жадвал). Маиший техника ишлаб чиқариш – музлатгичлар, кир ювиш машиналари, электр дазмоллар, телевизорлар.мебеллар, гилам ва гилам маҳсулотлари ишлаб чиқаришдаги шароит бир мунча яхшиланди. (3.2.3 – жадвал).

3.1.3 - жадвал Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш таркиби жорий баҳоларда %

03/I 03/I-II 03/I-III 03/i-IV 04/I

Саноат 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Электроэнергетика 8,7 8,6 9,2 8,7 10,4 Ёнилғи 11,2 11,8 12,7 12,4 12,5 Қора металлургия 1,6 1,9 1,9 1,8 2,0 Рангли металлургия 14,8 15,0 15,5 14,9 14,3 Химия 5,9 6,1 6,0 5,6 5,1 Машинасозлик 12,4 13,0 12,8 12,1 11,1 Ўрмон ва ёғочни қайта иш. с-ти 0,9 0,9 1,0 1,1 0,9 Қурилиш материаллари саноати 3,5 4,1 4,6 4,5 3,5 Енгил саноати 23,3 20,3 17,5 20,0 24,8 Озиқ-овқат саноати 12,4 12,9 12,7 12,4 9,8 Бошқалар 5,3 5,4 6,1 6,5 5,6


3.2.1 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш динамикаси (ўтган даврга нисбатан % ҳисобида)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Истеъмол товарлари 102,3 104,0 106,8 108,4 114,9

Озиқ-овқат товарлари 104,2 105,1 106,1 106,6 117,6 Ароқ-вино маҳсулотлари ва пиво 87,8 93,2 95,5 98,2 101,7

Нозиқ-овқат товарлари 103,2 105,1 109,7 112,1 114,2 Енгил саноат товарлари 112,0 110,5 113,1 112,2 101,8


3.2.2 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш таркиби (%) 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I

Истеъмол товарлари 100 100 100 100 100 Озиқ-овқат товарлари 45,0 43,2 42,6 43,8 46,0 Ароқ-вино маҳсулотлари ва пиво 7,5 8,3 8,4 8,2 6,0

Ноозиқ-овқат товарлари 48,2 48,4 49,0 48,0 48,0 Енгил саноат товарлари 13,7 13,4 13,5 13,0 13,5




Енгил саноат товарлари гурухларида ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари ипак матолар(4,6%), гилам ва гилам маҳсулотлари (3,6%) ва пайпоқ маҳсулотларида (4,3%) кузатилди.

Пахта матолари ипларини ишлаб чиқариш 2,2%га ўсганлигига қарамай, пахта матолари ва пахта ёғи ишлаб чиқаришда бирмунча пасайишлар кузатилди. Бунинг асосий сабаби йирик тўқимачилик корхоналарини қайтадан таъмирлаш ва жиҳозлаш ҳисобланади.

Републикада озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат маҳсулотларининг аксарияти миқдори кичик тадбиркорлик субъектлари томонидан ишлаб чиқарилмоқда. Ишлаб чиқариш ҳисоби уларда алоҳида олиб борилади ва якуний натижалар республика бўйича кеч умумлаштирилади, шунинг учун ҳам ушбу бўлимда фақат йирик корхоналарнинг ҳисобот маълумотлари келтирилган.

2004 йил 1-чорагида ҳудудий бозорларни истеъмол товарлари билан тўлдириш асосан махаллий маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳисобидан таъминланди. Хоразм вилоятидан ташқари барча вилоятларда истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ўсишига эришилди. Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ривожланиш жуда паст бўлган вилоятларда юқори ўсиш таъминланди. Ўсиш суръатлари Андижонда 4,0%га нисбатан 33%, Сурхондарёда 11,8%га нисбатан 29,5%, Қашқадарёда 13,8% ва Наманган вилоятида 17,0%ни ташкил этди. Ҳудудларда истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқаришнинг жадал ўсиши маълум даражада ҳалқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқаришни кичик тадбиркорлик фаолияти фаоллиги ва корхонлар ишлаб чиқариш қувватларидан фойдаланишнинг ошганлиги ҳисобига тўғри келади.

2004 йил 1 чорагида истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ҳудудий таркибида ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўзгариш кузатилмади. Андижон, Тошкент, Самарқанд, Бухоро вилоятлари ва Тошкент шаҳрининг салмоқли улуши сақланиб, Хоразм, Бухоро ва Сирдарё вилоятларининг улуши пасайиши содир бўлди. (3.2.5 – жадвал)

Енгил саноат товарлари ишлаб чиқариш (асосан ўзида иплар, пахта ва ипак матолари, трикотаж, тикув ва пойафзал) Бухоро, Андижон, Фарғона, Тошкент, Наманган ва Хоразм вилоятларида

жойлашган. (3.2.2 – илова). Лекин тўқимачилик ва тикувчилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш

3.2.3 - жадвал Истеъиол товарларининг асосий турларини саноат ишлаб чиқариши (ўтган даврга нисбатан, %да)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Пахта матолар 100,8 102,6 100,7 97,8 86,2 Ипак матолар 62,4 78,1 97,5 100,3 104,6 Гилам ва гилам маҳсулотлари 173,4 182,7 202,0 2,8 р 103,6 Пайпоқ маҳсулотлари 140,3 183,7 176,1 188,4 104,3 Трикотаж маҳсулотлар 115,2 105,3 98,7 100,6 91,3 Пойафзал 101,4 102,6 100,8 99,9 68,0 Сут ва сут маҳсулотлари 111,3 100,0 106,8 107,6 2,2 р. Сир бринза билан 78,0 88,8 81,7 78,4 100,0 Консервалар 89,0 101,8 116,0 121,9 114,2 Шакар 106,2 108,2 101,7 114,2 149,8 Ун 39,6 44,3 53,6 73,7 2,3 р. Нон ва нон маҳсулотлари 50,3 49,4 52,4 55,2 75,4 Макарон маҳсулотлари 63,2 60,2 60,2 60,4 123,3 Ўсимлик ёғи 100,9 102,9 99,9 97,8 86,4 Узум виноси 99,2 83,7 74,5 73,4 74,6 Ароқ ва ликёр-ароқ маҳсулотлари 91,4 93,6 93,2 96,6 99,2

Алкоголсиз ичимликлар 58,1 33,4 27,0 25,3 5,5 Сигарет ва папирослар 91,0 91,6 91,4 92,5 85,0 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. * маълумотлар йирик корхонлар бўйича келтирилган

3.2.4 – жадвал Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида истъемол товарлари ишлаб чиқариш (аввалги даврга нисбатан %да)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Ўзбекистон Республикаси 102,3 104,0 106,8 108,4 114,9 Қорақалпоғистон р. 103,6 105,9 106,7 104,7 119,0 Андижон вилояти 96,0 104,3 115,0 120,3 133,3 Бухоро вилояти 103,3 106,8 109,4 106,0 107,8 Жиззах вилояти 101,2 115,7 119,3 129,0 113,0 Қашқадарё вилояти 113,2 105,8 116,1 108,8 127,0 Навоий вилояти 125,0 114,6 109,0 105,3 107,3 Наманган вилояти 107,7 112,3 114,6 114,0 124,7 Самарқанд вилояти 104,8 104,0 106,3 106,8 100,3 Сурхондарё вилояти 88,7 105,0 105,9 106,2 129,5 Сирдарё вилояти 100,6 107,7 111,3 104,2 108,0 Тошкент вилояти 104,7 108,6 109,2 107,1 106,6 Фарғона вилояти 96,7 95,5 101,3 101,6 113,2 Хоразм вилояти 115,9 115,4 120,5 114,5 96,6 Ташкент шаҳри 100,8 102,9 101,5 102,7 115,7




нисбатида, тўқимачилик ишлаб чиқаришнинг асосан хом-ашё товарлари (иплар) ишлаб чиқаришга йўналтирилганлиги тенденцияси сақланиб қолмоқда. Бунинг натижасида тайёр матолар, трикотаж буюмлари ишлаб чиқариш суръатларида ўтган йилнинг мос даврига нисбатан пасайиш тенденцияси кузатилди. (3.2.3 – жадвал).

Асосий экспорт товарларини енгил автомобиллар, пахта матолари, мева-сабзавот консервалари ва соклар ҳамда узум винолари ташкил этди. Импорт бўйича эса республикага асосан шакар, ун, гўшт ва гўшт маҳсулотлари, чой, ўсимлик ёғи ҳамда дори-дармонлар келтирилмоқда.

3.3. Аграр соҳа

2004 йил 1 чорагида қишлоқ хўжалиги маҳслотининг ЯИМдаги улуши 9,4%ташкил этди. (2003 йил 1 чорагида – 11,1%). Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ҳажмининг ўсиши 6,7% бўлиб, бу кўрсаткич 2003 йил 1-чорагига нисбатан 3,4%га кўпдир. Ички тармоқ таркибида ўсимликчилик маҳсулотининг ўсиши 106,2% ва чорвачилик маҳсулотининг ўсиши эса 106,8%га ошган. (3.3.1 – жадвал, 3.3.1. ва 3.3.2 – чизмалар).

3.3.1 - чизма Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг ўсиш суръати (%)

3.3.2 - чизма Ялпи қишлоқ хўжалик маҳсулоти таркиби (%)

109,2

103,3

106,7106,2

106,8

102,7

95

100

105

110

115

03/I 04/I

Yalpi qishloq xo'jalik mahsulotlariO'simlikchilikChorvachilik

13,8 13,8

86,2 86,2

0

20

40

60

80

100

03/I 04/I

O'simlikchilik Chorvachilik

Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси.

3.2.5 - жадвал Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркиби (%)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-V 04/I Ўзбекистон Республикаси 100 100 100 100 100 Қорақалпоғистон р. 2,0 2,0 2,0 2,0 2,1 Андижон вилояти 15,5 17,2 16,7 16,6 17,9 Бухоро вилояти 10,1 9,1 8,6 8,5 9,5 Жиззах вилояти 2,5 2,5 2,7 2,6 2,5 Қашқадарё вилояти 4,2 4,9 5,2 5,6 4,6 Навоий вилояти 2,4 2,1 2,1 2,2 2,3 Наманган вилояти 4,5 4,5 4,4 4,5 4,8 Самарқанд вилояти 9,9 9,7 10,0 9,7 8,7 Сурхондарё вилояти 2,3 2,3 2,3 2,6 2,6 Сирдарё вилояти 2,0 1,8 1,7 1,7 1,9 Тошкент вилояти 12,3 11,8 11,9 11,8 11,4 Фарғона вилояти 9,1 9,1 9,3 9,2 9,0 Хоразм вилояти 3,7 3,3 3,0 3,0 3,1 Ташкент шаҳри 19,5 19,5 19,5 20,0 19,6


3.3.1 - жадвал Қишлоқ хўжалиги ривожланишининг асосий кўрсаткичлари

Кўрсаткичлар Ўлчов бирлиги. 03/I 04/I

Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг ЯИМдаги улуши % 11,1 9,4 Қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқаришнинг ўтган йилга нисбатан ўсиш суръати: % 103,3 106,7

– ўсимликчилик % 109,2 106,2 – чорвачилик % 102,7 106,8

Мулк шакллари бўйича ишлаб чиқариш таркиби: – давлат % 0,4 0,3

– нодавлат % 99,6 99,7 Жами инвестиция ҳажмида қишлоқ хўжалиги улуши % 4,7 4,1 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.



Чорвачилик маҳсулотлари – гўшт, сут ва тухум ишлаб чиқаришнинг барқарор ўсишига эришилди. (3.3.2 – жадвал). Ушбу ўсишга деҳқон ва фермер хўжаликлари салмоқли ҳисса қўшди (3.3.4 ва 3.3.5 – жадваллар). Қишлоқ хўжалик корхоналарини қайта ташкил этиш муносабатлари билан уларнинг гўшт, сут ва қоракўл терилари ишлаб чиқаришдаги улушлари камайган. (3.3.6-жадвал)

3.3.2 – Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ривожланишининг асосий кўрсаткичлари Маҳсулотлар Ўлчов

бирлиги 03/ I 03/I-II 03/I-III 2003 04/I 04/I 03/Iга нисбатан %да

Пахта Минг. тонна - ..... 317,0 2822,5 - - Дон Минг. тонна - 2700 5788,5 6262,3 - - Картошка Минг. тонна - 404,3 637,9 827,8 - - Сабзавотлар Минг. тонна - 640,4 2296,1 3299,2 - - Мева Минг. тонна - 180 487,9 758,7 - - Узум Минг. тонна - 4,2 212,8 401,4 - - Полиз экинлари Минг. тонна - 19,2 369,8 583,3 - - Гўшт (тирик вазнда) Минг. тонна 191,8 436,4 675,8 935,5 204,7 106,7 Сут Минг. тонна 707,3 1834,4 2927,1 4030,3 752,7 106,4 Тухум млн. дона. 305,2 750,8 1189,4 1611,4 346,5 113,5 Манба: ЎзР Давлат статистика қўмитаси.

Барча хўжалик юритиш шакллари бўйича чорвачиликнинг ривожланиши кузатилди. Жумладан, сигирлар (157,3%), чўчқалар (112,4%) ва паррандалар сони (108,5%)га кўпайди. (3.3.3 – жадвал).

3.3.3 - жадвал Барча хўжалик шаклларида қорамол ва паррандалар сони (минг. бош)

Кўрсаткичлар Маҳсулот тури

03/I 04/I 04/Iда 03/Iга нисбатан %да

Йирик шоҳли қорамол 5417,5 5806,4 107,2 Сигирлар 2388,5 2546,3 157,8 Чўчқа 74,3 83,5 112,4 Қўй ва эчкилар 9990 10635 106,5 Паррандалар 15434,9 16743,4 108,5 Отлар 142 145,4 102,4 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.3.4 - жадвал Деҳкон хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш

Маҳсулот тури Ўлчов бирлиги 03/I 04/I 04/Iда 03/Iга нисбатан %да Гўшт (тирик вазнда) Минг. тонна 179,2 191,19 107,1 Сут Минг. тонна 670,0 720,0 107,5 Тухум млн. дона. 138,9 159,1 114,6 Қоракўл териси минг. дона. 88,5 119,1 134,6 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.3.5 - жадвал Фермер хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш

Маҳсулот тури Ўлчов бирлиги 03/I 04/I 04/I 03/Iга нисбатан %да Гўшт (тирик вазнда) Минг. тонна 3,1 3,6 116,2 Сут Минг. тонна 16,4 17,6 107,5 Тухум млн. дона. 13,4 14,5 108,4 Қоракўл териси минг. дона. 3,5 5,4 154,3 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.3.6 - жадвал Ширкат хўжаликларида чорвачилик маҳсулотлари ишлаб чиқариш

Маҳсулот тури Ўлчов бирлиги 03/I 04/I 04/Iда 03/Iга нисбатан %да Гўшт (тирик вазнда) Минг. тонна 9,5 9,2 97,2 Сут Минг. тонна 20,9 15,1 72,2 Тухум млн. дона. 152,9 172,9 113,1 Қоракўл териси Минг. дона. 123,7 82,7 66,9 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Таҳлил қилинаётган даврнинг ўзига хос фарқлантирувчи хусусияти – фермер хўжаликлари сонининг ўсиши бўлди. 2004 йил 1 чораги охирида фермер хўжаликлари сони 21,5%ўсиб, 96,7 мингтани ташкил қилди.уларга бириктирилган ер майдони 2,5 млн.га.ни ташкил этади. (3.3.7. – жадвал)



3.3.7- жадвал 2004 йил 1 чорагида фермер хўжаликлар холати Ўлчов

бирлиги 03/I 04/I 04/Iда 03/Iга нисбатан %да

Фермер хўжаликлари сони дона. 79649 96745 121,5 Уларга бириктирилган ер майдони Минг.га 1832,2 2531,1 138,1 Фермер хўжалигида иш билан банд бўлганлар сони Минг.киши. 512,9 654,5 127,6

Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотида фермер хўжаликларининг улуши % 2,3 2,4 Х

– ўсимликчилик % 0,3 0,3 Х – чорвачилик % 2,0 2,1 Х

Фермер хўжаликларида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиши % 113,4 111,4 Х

– ўсимликчилик % 133,2 116,2 Х – чорвачилик % 112 110,8 Х


Қишлоқ хўжалигида мулк шакллари фаолият самарадорлигини ошириш мақсадида 1436 мини банклар, 208 муқобил МТП, 206 минерал ўғитлар сотиш, 212 ЁҚШ шаҳобчалари, 156 сувдан фойдаланувчилар уюшмаси, 85 чорвачилик ветеринария хизматлари кўрсатиш пункти, 38 ахборот-маслаҳот хизматлари ва 46 қишлоқ хўжалик товарларини тайёрлаш ва сотиш шахобчалари ташкил этилди.

Фермер хўжаликлари билан таққослаганда деҳқон ва ширкат хўжаликлари ривожланишида сезиларли ўзгаришлар содир бўлмади. (3.3.8 ва 3.3.9 – жадвал)

3.3.8 – жадвал 2004 йил 1 чорагида деҳқон хўжаликлари ривожланиши

Ўлчов бирлиги 03/I 04/I 04/I 03/Iга нисба-

тан %да Деҳқон хўжаликлар сони Дона. 4349773 4446485 102,2 Уларга бириктирилган ер майдони Минг.га 667,6 675,6 101,2 Деҳқон хўжалигида иш билан банд бўлганлар сони Минг.киши. 1242,9 1252,8 100,8

Ялпи қишлоқ хўжалиги маҳсулотида деҳқон хўжаликларининг улуши % 89,8 90,0 Х


Деҳқон хўжаликларида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари % 103,4 106,9 Х



3.3.9 – жадвал 2004 йил 1 чорагида ширкат хўжаликлари ривожланиши Ўлчов

бирлиги 03/I 04/I 04/I 03/Iга нисбатан %да

Ширкат хўжаликлари сони Дона. 7534 8027 106,5 Ялпи қишлоқ хўжажалиги маҳсулотида ширкат хўжаликларининг улуши % 7,9 7,6 Х


Ширкат хўжаликларида маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ўсиш суръатлари % 99,5 103,4 Х



Суғориладиган ерларнинг мелиоратив холатини сақлаб туриш учун уларнинг сифатини ва суғориш тизимларини яхшилаш бўйича тадбирлар амалга оширилди.

2385 км узунликдаги хўжаликлараро коллектор-дренаж тармоқлари тозаланди (ўсиш суръатлари 119%ни ташкил этади). Барча вилоятларда, Қашқадарё (74%), Сурхондарё (94%) ва Фарғона (96,0%)дан ташқари амалга оширилган ишлар ҳажми ўтган йилнинг мос даврига нисбатан юқори бўлди. Ҳукумат томонидан суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини яхшилаш бўйича қабул қилинган Дастурни амалга оширилиши натижасида Жиззах (234%) ва Сирдарё вилоятида (233%) мелиоратив ишларнинг суръати кескин ошди.



Умуман таҳлил қилинаётган даврда қишлоқда бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш борасида кузатилган ижобий ўзгаришлар асосан фермер хўжаликларини устивор ривожлантириш ҳисобига тўғри келади.

Шу билан бир қаторда тугатилаётган ширкат хўжаликларини фермер хўжаликларига айлантириш механизми ва бозор тамойилларига асосланган шартнома муносабатларини янада такомиллаштириш билан боғлиқ бўлган муаммолар сақланиб қолмоқда.

3.4. Инвестициялар

Барча молиялаштириш манбалари ҳисобидан асосий капиталга инвестициялар ҳажми 2004 йил 1 чорагида 346,8 млрд. сўмни ташкил этди. Бу ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 0,4% пастдир. Инвестицион фаолликнинг пасайишини инвестицион лойиҳаларни молиялаш муддатларининг ўзгартирилиши билан изоҳлаш мумкин. (3.4.1 – илова).

Мулк шакллари бўйича инвестицияларни тақсимланиши қуйидагича бўлди. Давлат секторига йўналтирилган инвестициялар ҳажми ошди. Давлат инвестиция лойиҳаларини амалга ошириш натижасида капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмида ушбу секторнинг улуши 12,2% даражага ошди ва 44,5%ни ташкил қилди (3.4.1 – жадвал). Нодавлат секторида эса инвестиция лойиҳаларини амалга оширишда уларни молиялаштириш билан боғлиқ муаммолар тўсқинлик қилди. (3.4.1 – жадвал).

2004 йил 1-чорагида асосий капиталга инвестицияларни молиялаштиришнинг асосий манбаларини корхоналарнинг ўз (ички) маблағлари ташкил қилди ва уларнинг жами капи-тал қўйилмалар ҳажмидаги улуши ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 13,6%га пасайиб, 36,7%ни ташкил этди. (3.4.2 – жадвал, 3.4.1 – чизма).

3.4.1 - чизма. Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби. (%)

03/I

0,7 Boshqa

qarz mablag'lari

1,2 Bank kreditlari

50,3 Korxona

mablag'lari

13,2 Davlat byudjeti

9,1 Aholi

mablag'lari25,4

Xorijiy investisiya-

lar

04/I

0,6 Bank kreditlari

0,1 Boshka

qarz mablag'lari

36,7 Korxona

mablag'lari

10,4 Aholi

mablag'lari

30,6 Xorijiy investisiyal

ar21,2 Davlat

byudjieti


Молиялаштириш манбалари таркибидаги ўзгаришлар асосий фондларни шакллантириш ва такрор ишлаб чиқаришга йўналтирилган бюджет улуши кўрсаткичларига ҳам таъсир кўрсатди. Бюджет маблағларининг улуши 8,0% даражага ўсиб, умумий капитал қўйилмалар таркибида 21,1%ни ташкил қилди.

3.4.1 – жадвал. Мулкчилик шакллари бўйича асосий капиталга инвестицияларни тақсимлаш таркиби. (%)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I Асосий капиталга инвестиция 100 100 100 100 100 Давлат сетори 32,3 36,6 38,0 40,4 44,5 Нодавлат сектор 67,7 63,4 62,0 59,6 55,5


3.4.2 – жадвал. Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I Жами 100 100 100 100 100

Давлат бюджети 13,2 17,9 20,7 17,7 21,2 Корхоналарнинг ўз маблағлари 50,3 45,3 43,7 41,8 36,7 Аҳоли маблағлари 9,1 11,8 12,5 11,1 10,4 Давлат томонидан кофолатланган чет эл инвестицияси 15,4 14,2 13,3 19,2 19,2

Тўғридан-тўғри чет эл инвестицияси 10,0 5,9 6,6 7,1 11,4 Тижорат банклари кредити 1,2 3,6 1,9 1,9 0,6 Бюджетдан ташқри фондлар маблағи 0,1 0,1 0,3 0,4 0,5

Бошқа маблағлар 0,7 1,2 1,0 0,8 0,1 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.



Тижорат банклари кредитлари ҳисобига жалб қилинган маблағлар улуши 0,6% қисқариб, ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 2 мартага яқин паст бўлган. Бюджетдан ташқари маблағларнинг улуши эса 0,1%дан 0,5%га ошган. Молиялаштириш манбалари таркибида аҳоли маблағлари салмоғи 1,3% даражага ўсган. Уларнинг асосий (90%дан кўпроғи) қисми якка тартибда уй-жой қурилишига йўналтирилган. Молиялаштириш манбалари таркибида хорижий инвестициялар ҳажмининг ўзгариши кузатилди. Ташқи инвестициялар ва кредитларнинг капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмидаги улуши 5,2% даражага ўсган. Капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмида хорижий инвестициялар умумий ҳажмининг 30,6%гача кўпайиши, хорижий сармоядорлар ишончининг ортиши ва инвестициялаш хатарининг камайганлиги билан изоҳланади. Хорижий сармоядорларни инвестициялаш субъектларига бўлган қизиқишининг ўзгариши бевосита инвестициялар ва кредитларни улушини 1,4% даражага ўсишига олиб келди.

Инвестицияларнинг салмоқли ҳажми иқтисо-диётнинг асосий тармоқ-ларини (саноат, транспорт ва алоқа)

ривожлантиришга йўналтирилди. Умуман олганда ишлаб чиқариш соҳасига йўналтирилган инвестициялар улуши 65%гача пасайди. (2003 йил 1чорагида 69,;%). (3.4.3 – жадвал, 3.4.2- чизма).

Транспорт коммуникацияси, алоқа ва информацион технологиялар мажмуида капитал қўйилмалар ҳажмининг ўсиши кузатилди. Ушбу тармоқларга йўналтирилган капитал қўйилмалар улуши 11,8% даражага ошиб, 23,6%ни ташкил этди. (2003 йил 1 чорагида 11,8%) Саноат соҳасига йўналтирилган инвестициялар улуши ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 9,3% даражага пасайди. Ушбу тармоқ таркибида капитал қўйилмалар улуши 28% ташкил этди. Саноатни ривожлантиришга йўналтирилган инвестициялар улушининг пасайиши ёқилғи-энергетика, металлургия, машинасозлик мажмуи ва озиқ-овқат саноатида капитал қўйилмаларнинг қисқариши ҳисобига содир бўлди. Капитал қўйилмаларнинг тармоқ таркибида қишлоқ хўжалиги асосий капиталида инвестициялар улуши 0,6% даражага, яъни капитал қўйилмаларнинг умумий ҳажмида 4,2%гача қисқарди. Хорижий капитал умумий ҳажмидан 81,8%гача қисми ишлаб чиқариш соҳасини шакллантиришга йўналтирилганлиги кузатилган (2003 йил 1 чорагида 79,1%). Транспорт коммуникацияси, алоқа ва информацион технологиялар тармоқларида хорижий инвестициялар улуши 23,6% даражага ўсиб, 26,2%ни ташкил қилди. Хорижий инвесстицияларнинг саноат ва қишлоқ хўжалигидаги улуши эса мос равишда 45,1% ва 0,2%га камайган. (3.4.4 – жадвал).

3.4.3 - жадвал Иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)


Ишлаб чиқаришга йўналтирилган 69,4 59,5 58,9 65,1 65,0 Саноат 37,4 29,9 29,3 28,4 28,1 Қишлоқ хўжалиги 4,8 4,1 4,1 4,4 4,2 Қурилиш 0,4 0,5 0,5 0,4 0,2 Транспорт ва алоқа 11,8 12,5 12,9 21,7 23,6 Савдо ва умумий овқатланиш 5,4 5,1 4,4 3,4 1,6 Бошқа соҳалар 9,6 7,4 7,7 6,8 7,3

Ноишлабчиқаришга 30,6 40,5 41,1 34,9 35,0 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.4.2 – чизма. Иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)

30,6

0,4

69,4

37,411,8

4,8

5,4

9,6

0,24,2

23,628,1

65,0

1,67,3

35,0

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75

ishlab chiqarish uchun mo'ljallangansanoat

transport va aloqaqisloq xo'jaligi

qurilishsavdo va umumiy ovqatlanish

boshqalarnoishlab chiqarish uchun mo'ljallangan

03/I 04/I




Саноат тармоқларини ривожлантиришга йўналтирилган капитал қўйилмалар таркиби ўзгарди. Хом-ашё йўналишига эга бўлган тармоқлар – ёқилғи саноатида 32,0%дан 13,7%га, металлургия мажмуида 21,1%дан 10,6%гача инвестициялар улуши қисқарган. Ушбу тармоқларда инвестициянинг камайиши хусусий ва хорижий капитал улушининг пасайиши билан боғлиқ бўлди. Инвестицияларнинг салмоқли улуши енгил, кимё, ва

нефт-кимё саноатлари ҳиссасига тўғри келади. Ушбу тармоқларда капитал қўйилмалар улуши мос равишда 11,9%ва 12,4% даражага ўсиб, 28,1% ва 24,7%ни ташкил қилди. Электроэнергетикада капитал қўйилмалар улуши 3,9% даражагача ва қурилиш материаллари саноатида 1,0%га ўсди. Машинасозлик мажмуи ва озиқ-овқат саноатини молиялаштириш асосан ўтган йилнинг мос давридаги даражада, ўзгаришсиз қолди. (3.4.5 – жадвал).

3.4.5 – жадвал. Саноат тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%) 03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I

Саноат жами 100 100 100 100 100 Электроэнергетика 7,6 10,4 10,9 9,4 11,5 Ёқилғи 30,2 26,8 24,9 21,2 13,7 Металлургия 21,2 21,8 19,9 22,2 10,6 Машинасозлик 2,3 3,1 3,3 3,7 2,1 Енгил 16,2 17,0 18,2 21,3 28,1 Озиқ-овқат 3,7 3,5 3,7 3,8 3,0 Киме ва нефт-кимё 12,2 9,7 9,8 9,2 24,7 Қурилиш материаллари 1,1 1,4 1,5 1,6 2,1 Бошқа тармоқлар 5,5 6,3 7,8 7,6 4,2

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. Капитал қўйилмаларнинг тех-нологик таркибида ижобий ўзгаришлар содир бўлди. Асосий ишлаб чиқариш фондларининг актив қисми – машиналар ва ускуналарга йўналтирилган инвестициялар улуши жами инвестиция ҳажмининг 37,9%ни ташкил этди ва ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 1,7% юқори бўлди. Бу бевосита инвестиция жараёнида техникавий қайта қуроллантириш аҳамиятини ошаётганлигидан далолат беради.

3.4.4 – жадвал. Иқтисодиёт тармоқлари бўйича асосий капиталга хорижий инвестициялар таркиби (%)


Ишлаб чиқаришга йўналтирилган 79,1 79,8 75,6 86,3 81,8 Саноат 68,4 58,2 52,0 44,5 45,1 Қишлоқ хўжалиги 6,2 5,1 4,1 2,8 0,2 Қурилиш 0,0 0,1 0,0 0,0 0,0 Транспорт ва алоқа 2,6 13,5 16,5 34,8 26,2 Савдо ва умумий овқатланиш 0,4 0,4 0,3 1,0 0,0 Бошқа соҳалар 1,5 2,5 2,7 3,2 10,3

Ноишлабчиқаришга 20,9 20,2 24,4 13,7 18,2 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.4.6 – жадвал. Асосий капиталга инвестициянинг технологик таркиби (%)

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV Жами 100 100 100 100 Қурилиш – монтаж ишлари 50,4 48,6 51,3 50,4 машиналар, ускуналар, инвентарлар 36,0 36,0 35,1 37,9 Бошқа ҳаражатлар 13,6 15,4 13,6 11,7




3.1.1 - илова Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш таркиби (жамига нисбатан%)

жумладан: Давр

Саноат

Электроэнергетика

Ёқилғи

Қора

металлургия

Рангли


Киме

Маш

инасозлик

Қурилиш

материаллари

саноати

Енгил

саноати

Озиқ-овқат

саноати

Бошқа

тармоқлар*

1995 100,0 14,8 13,7 1,3 10,2 5,4 8,8 6,6 19,9 9,3 10,0 1996 100,0 14,6 16,3 1,5 8,4 5,3 8,2 7,2 20,5 7,6 10,4 1997 100,0 11,6 16,4 1,2 9,2 4,2 7,6 6,0 21,4 10,4 12,0 1998 100,0 9,9 14,9 1,1 9,8 5,0 12,8 5,6 17,9 12,3 10,7 1999 100,0 10,2 13,3 1,0 8,9 5,2 11,7 5,5 17,3 13,6 13,3 2000 100,0 8,5 15,3 1,3 10,2 6,0 9,9 5,4 19,1 13,3 11,0 2001 100,0 8,1 13,2 1,4 10,9 6,0 11,2 5,2 20,0 12,6 11,4 2002 100,0 7,7 13,4 1,5 13,3 5,9 10,3 4,6 19,5 14,3 9,5 03/I 100,0 8,7 11,2 1,6 14,8 5,9 12,4 3,5 23,3 12,4 6,2 03/I-II 100,0 8,6 11,8 1,9 15,0 6,1 13,0 4,1 20,3 12,9 6,3 03/I-III 100,0 9,2 12,7 1,9 15,5 6,0 12,8 4,6 17,5 12,7 7,1 2003 100,0 8,7 12,4 1,8 14,9 5,6 12,1 4,5 20,0 12,4 7,6 04/I 100,0 10,4 12,5 2,0 14,3 5,1 11,1 3,5 24,8 9,8 6,5 * ўрмон ва ёғочни қайта ишлаш саноати билан Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.1.2 - илова Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш индекси (ўтган йилга нисбатан%) жумладан:

Давр

Саноат

Электроэнергетика

Ёқилғи

Қора


Рангли


Киме

Маш

инасозлик

Қурилиш

материаллари

саноати

Енгил

саноати

Озиқ-овқат саноати

1995 100,1 100,4 99,8 88,9 100,3 111,3 118,9 87,3 97,8 98,4 1996 102,6 95,5 100,5 130,7 105,2 107,6 100,7 103,1 105,4 102,0 1997 104,1 98,1 104,3 83,5 104,6 99,4 102,2 95,0 102,6 121,0 1998 103,6 97,2 106,4 96,7 102,3 125,9 103,3 98,2 97,9 109,4 1999 106,1 99,7 100,9 101,4 100,7 110,0 103,1 101,5 106,7 109,4 2000 105,9 101,1 99,7 118,7 102,5 115,8 89,7 104,3 117,0 108,5 2001 107,6 95,8 96,4 110,6 101,8 106,8 124,8 105,9 112,4 109,4 2002 108,3 101,5 102,4 104,3 105,9 113,8 108,8 102,2 109,0 119,2 03/I 104,0 100,6 97,5 104,4 101,1 102,6 108,0 101,8 109,3 103,5 03/I-II 105,5 100,9 97,9 111,5 100,2 104,9 119,2 99,7 110,5 104,8 03/I-III 105,7 100,2 99,7 110,2 99,2 104,3 128,1 102,2 107,4 106,1 2003 106,2 101,8 100,6 109,1 99,0 105,2 130,8 104,3 106,2 106,8 04/I 108,8 103,0 109,1 119,1 100,7 96,1 135,3 115,0 105,4 102,1 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.2.1 - илова Ўзбекистон Республикаси ҳудудларида 2004 йил 1 чорагида истъемол товарлари ишлаб чиқариш Ишлаб чиқариш (ўтган йилга нисбатан %да) Ишлаб чиқаришнинг ҳудудий таркиби* (%) Ишлаб чиқаришнинг товар таркиби* (%)

Истеъи-мол

товарлари жами

Озиқ-овқат

товарла-ри

Вино-ароқ

маҳсуло-тлари ва пиво

Ноозиқ-овқат товар-лар

Енгил-саноат товар-лари

Истеъим-ол

товар-лари жами

Озиқ-овқат товар-лари

Вино-ароқ

маҳсуло-тлари ва пиво



Истеъи-мол товар-лари жами

Озиқ-овқат товар-лари

Вино-ароқ маҳсу-лотлари ва пиво



Ўзбекистон Республикаси 114,9 117,6 101,7 114,2 101,8 100 100 100 100 100 100 46,1 6,0 47,9 13,5 Қорақалпоғистон республикаси 119,0 119,6 138,4 106,9 96,0 2,1 3,0 5,0 0,8 2,2 100 66,6 14,4 13,0 14,2

Андижон вилояти 133,3 99,2 98,1 139,5 102,9 17,9 4,0 3,0 33,2 13,2 100 10,3 1,0 88,7 10,0 Бухоро вилояти 107,6 110,2 127,8 105,2 103,0 9,5 7,6 6,6 11,7 21,6 100 36,8 4,1 59,1 30,8 Жиззах вилояти 113,0 113,1 53,1 118,3 148,8 2,5 5,0 0,1 0,3 0,4 100 93,7 0,3 6,0 1,9 Қашқадарё вилояти 127,0 130,0 165,5 108,2 101,5 4,6 8,2 2,5 1,5 3,5 100 81,7 3,2 15,1 10,3 Навоий вилояти 107,3 194,2 70,6 80,9 47,3 2,3 2,1 1,1 2,6 2,9 100 42,8 2,8 54,4 17,6 Наманган вилояти 124,7 130,9 117,0 113,5 110,0 4,8 7,0 3,6 2,9 8,1 100 66,7 4,4 28,9 22,7 Самарқанд вилояти 100,3 101,8 83,8 101,4 126,0 8,7 9,0 9,2 8,3 4,9 100 48,0 6,3 45,7 7,6 Сурхондарё вилояти 129,5 145,1 101,5 82,9 61,1 2,6 4,5 5,2 0,5 0,5 100 78,9 11,8 9,3 2,4 Сирдарё вилояти 108,0 104,0 96,9 148,2 190,7 1,9 3,0 3,5 0,6 1,3 100 73,7 11,1 15,1 9,7 Тошкент вилояти 106,6 117,9 98,2 99,1 119,9 11,4 11,1 31,9 9,1 10,8 100 44,9 16,7 38,4 12,9 Фарғона вилояти 113,2 129,1 51,0 109,1 107,0 9,0 6,8 2,3 11,9 8,8 100 35,0 1,6 63,4 13,3 Хоразм вилояти 96,6 86,3 135,2 102,4 107,1 3,1 3,2 6,1 2,7 7,5 100 47,2 11,6 41,1 32,5 Ташкент шаҳри* 115,7 120,1 105,3 110,6 93,7 19,6 25,4 20,1 14,0 14,3 100 59,6 6,1 34,2 9,9

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган



3.2.2 – илова Истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш индекслари

(ўтган йилга нисбатан %да) 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Ўзбекистон Республикаси 107,2 109,3 106,2 107,6 111,8 108,4 Қорақалпоғистон республикаси 105,6 107,5 105,9 113,5 104,3 104,7

Андижон вилояти 104,3 113,0 92,6 123,7 97,8 120,3 Бухоро вилояти 137,5 108,9 105,9 107,4 103,3 106,0 Жиззах вилояти 102,2 136,2 123,6 119,3 159,3 129,0 Қашқадарё вилояти 116,8 112,6 113,1 112,7 108,5 108,8 Навоий вилояти 112,2 102,1 115,5 99,98 114,5 105,3 Наманган вилояти 109,5 114,2 124,3 111,8 118,1 114,0 Самарқанд вилояти 138,2 141,5 92,4 102,6 102,5 106,8 Сурхондарё вилояти 117,8 102,0 111,9 100,9 114,8 106,2 Сирдарё вилояти 106,1 125,6 110,1 120,2 103,0 104,2 Тошкент вилояти 112,4 109,5 112,5 114,1 106,6 107,1 Фарғона вилояти 107,3 110,1 111,3 98,1 106,4 101,6 Хоразм вилояти 120,3 97,8 107,8 94,0 95,0 114,5 Ташкент шаҳри 98,7 92,0 111,3 101,3 120,2 102,7


3.2.3 – илова Саноат корхоналари томонидан асосий турдаги истеъмол товарлари ишлаб чиқаришнинг ўсиш индекслари* (ўтган йилга нисбатан %да)

1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003* Тайёр пахта матолар 101,2 92,0 73,0 98,9 107,8 111,9 106,9 97,8 Тайёр ипак матолар 60,0 57,9 34,7 90,9 102,0 98,3 97,4 100,3 Гилам ва гилам маҳсулотлари 77,5 77,8 121,3 146,4 71,4 104,8 108,3 2,8 р Пайпоқ маҳсулотлари 105,6 90,9 34,3 86,2 119,9 63,4 77,0 188,4 Трикотаж маҳсулотлар 143,0 96,0 102,0 99,7 97,6 85,7 82,4 100,6 Пойафзал 100,4 94,9 95,9 74,3 111,3 149,1 109,5 99,9 Гўшт ва гўшт маҳсулотлари 49,4 149,6 134,0 121,0 103,8 96,2 120,6 97,7 Колбаса маҳсулотлари ва гўшт консервалари 58,2 67,8 72,9 139,3 106,9 107,2 93,0 58,5

Ҳайвон ёғи 41,7 63,3 85,0 76,0 104,0 93,7 91,5 58,6 Сир, бринза билан 71,8 92,0 97,4 109,5 89,7 87,2 74,3 78,4 Сут ва сут маҳсулотлари 65,7 78,6 76,0 128,3 91,2 102,5 115,9 107,6 Консервалар 68,4 72,4 109,9 104,1 103,8 97,1 101,3 121,9 Шакар Х Х Х 200,5 48,6 282,7 755,7 114,2 Ун жами 102,3 94,6 91,4 108,7 94,0 103,4 87,1 73,7 Нон ва нон маҳсулотлари 86,6 112,0 86,5 156,6 106,3 100,4 99,5 55,2 Кондитерлик маҳсулотлари 117,7 115,4 105,5 104,8 113,5 108,7 97,7 73,2 Макарон маҳсулотлари 242,0 107,2 112,1 122,9 107,7 110,7 81,0 60,4 Ўсимлик ёғи 79,7 101,7 101,3 81,3 108,0 96,3 93,8 97,8 Узум виноси 117,4 99,8 81,3 99,7 89,3 118,8 116,6 73,4 Шампан виноси 161,6 92,3 92,7 95,6 89,4 65,6 195,6 70,2 Ароқ ва ликёр ароқ маҳсулотлари 108,0 112,1 111,7 115,9 99,1 92,5 92,5 96,6 Коньяк 100,7 89,6 107,8 41,0 225,9 90,8 96,6 47,8 Алкоголсиз ичимликлар 246,0 183,6 98,2 642,3 107,5 77,8 93,1 25,3 Папирос ва сигаретлар 188,6 168,0 87,3 140,7 72,8 89,8 101,0 92,5 Ош тузи 58,3 90,8 31,8 119,3 137,8 123,4 177,9 50,3

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. * 2003 йил кўрсаткичлари йирик корхоналар мисолида олинган

3.3.1 - илова Қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқариши ривожланишининг асосий кўрсаткичлари Маҳсулотлар Ўлчов

бирлиги 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/ I 03/I-II 03/I-III 03/IV 04/ I

Пахта Минг.тонна 3934 3350 3646 3206 3600 3002 3265 3122.4 2822,5 - - 317,0 2505,5 - Дон Минг.тонна 3115 1562 3776 4148 4331 3929 4072 5792.6 6262,3 - 2700 5788,5 473,8 - Картошка Минг.тонна 440 514 692 691 658 731,1 744 777,2 827,8 - 404,3 637,9 189,9 - Сабзавотлар Минг.тонна 2713 2497 2384 2404 2680 2644 2778 2935,6 3299,2 - 640,4 2296,1 1003,1 - Мева Минг.тонна 602 605 548 544 489 791 801 842,9 758,7 - 180 487,9 270,8 - Узум Минг.тонна 621 478 512 336 344 624,2 573 516,4 401,4 - 4,2 212,8 188,6 - Полиз экинлари Минг.тонна 472 470 376 461 518 451,4 466 479,1 583,3 - 19,2 369,8 213,5 - Гўшт (тирик вазнда) Минг.тонна 853 854 801 807 822 842 854 865 935,5 191,8 436,4 675,8 259,7 204,7 Сут Минг.тонна 3665 3390 3806 3498 3543 3633 3665 3721,3 4030,3 707,3 1834,4 2927,1 1103,2 752,7 Тухум Млн. дона. 1232 1057 1075 1165 1240 1254 1288 1368,9 1611,4 305,2 750,8 1189,4 422 346,5 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.4.1 илова Асосий капиталга инвестициялар динамикаси (жорий баҳоларда)

Асосий капиталга инвестиция млрд. сўм

Ўтган йилниг мос даврига нисбатан ўзгариши , %

1995 88,7 2 1996 176,6 7 1997 276,6 17 1998 396,4 15 1999 537,4 2 2000 744,5 1 2001 1320,9 3,7 2002 1442,4 3,8 2003 1867,4 4,5 03/I 284,1 0,3 03/I-II 741,7 2,6 03/I-III 1129,8 2,8 04/I 346,8 -0,4




3.4.2 – илова Мулкчилик шакллари бўйича асосий капиталга инвестицияларни тақсимлаш

таркиби (%) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Асосий капиталга инвестиция 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Давлат сетори 55,1 69,9 67,6 61,1 63,2 63,8 47,0 40,9 40,4 Нодавлат сектори 44,9 30,1 32,4 38,9 36,8 36,2 53,0 59,1 59,6


3.4.3 - илова Молиялаштириш манбалари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби(%)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Жами 100 100 100 100 100 100 100 100 100

Давлат бюджети 22,9 24,0 25,3 22,8 28,3 29,2 21,5 25,0 17,7 Корхоналарнинг ўз маблағлари 43,6 43,2 40,3 31,5 26,6 27,1 31,0 40,0 41,8 Аҳоли маблағлари 9,9 8,7 8,9 18,1 13,6 12,0 10,3 12,0 11,1 Давлат томонидан кофолатланган чет эл инвестицияси 14,0 16,1 17,5 13,3 19,0 19,8 23,2 15,7 19,2

Тўғридан-тўғри чет эл инвестицияси - - - 6,4 3,7 3,4 4,8 4,7 7,1 Марказлаштирилган банк кредитлари 9,6 7,3 7,8 6,0 6,0 5,2 5,9 0,1 0,0 Тижорат банклари кредитлари - - - 1,2 1,9 1,7 2,2 1,5 1,9 Бюджетдан ташқари жамғармалар маблағи - - - 0,4 0,7 1,2 0,5 0,3 0,4

Бошқа маблағлар - 0,7 0,2 0,3 0,2 0,4 0,6 0,7 0,8 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.4.4 - илова Иқтисодиётнинг тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар

таркиби (%) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Жами 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Ишлаб чиқаришга йўналтирилган 68,1 67,7 64,5 58,9 57,5 57,5 63,1 57,1 65,1 Саноат 45,1 37,9 31,7 28,8 32,6 29,7 38,9 32,4 28,4 Қишлоқ хўжалиги 8,4 5,9 6,7 6,0 8,2 5,7 5,5 5,8 4,4 Қурилиш 0,5 0,7 0,6 0,4 0,3 0,5 0,6 0,4 0,4 Транспорт ва алоқа 7,5 17,7 21,0 19,6 13,0 16,7 14,0 10,0 21,7 Савдо ва умумий овқатланиш 5,7 4,7 2,9 3,3 3,1 4,3 1,5 2,6 3,4 Бошқа соҳалар 0,9 0,8 1,6 0,8 0,3 0,6 2,6 5,9 6,8

Ноишлаб чиқаришга 31,9 32,3 35,5 41,1 42,5 42,5 36,9 42,9 34,9 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

3.4.5 - илова Саноат тармоқлари бўйича асосий капиталга инвестициялар таркиби (%)

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Саноат жами 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Электроэнергетика 7,0 10,1 9,3 10,1 7,5 5,3 3,8 6,4 9,4 Ёқилғи 15,5 36,1 33,1 29,3 22,2 20,2 32,2 29,0 21,2 Металлургия 13,9 11,7 12,9 10,2 10,1 9,0 11,4 14,5 22,2 Машинасозлик 44,0 7,6 7,9 10,2 8,8 13,8 14,6 10,9 3,7 Енгил 7,1 13,8 6,9 15,1 6,9 7,9 15,9 14,1 21,3 Озиқ-овқат 3,9 10,1 16,0 11,9 7,5 8,4 5,8 6,0 3,8 Киме ва нефт-кимё 2,0 4,7 8,0 7,2 31,8 26,7 9,9 11,1 9,2 Қурилиш материаллари 1,5 1,5 1,4 2,7 1,6 0,9 1,2 1,2 1,6 Бошқа тармоқлар 5,1 4,4 4,5 3,3 3,6 7,8 5,2 6,8 7,6


3.4.6 - илова Асосий капиталга инвестициянинг технологик таркиби (%) 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Жами 100 100 100 100 100 100 100 100 100 Қурилиш – монтаж ишлари 55,0 61,0 58,0 62,0 43,0 61,0 48,2 53,1 46,5 Машиналар, ускуналар, инвентарлар 35,0 29,0 32,0 30,0 48,0 25,0 39,5 35,1 41,5 Бошқа ҳаражатлар 10,0 10,0 10,0 8,0 10,0 14,0 12,3 11,8 12,0


ТАШҚИ САВДО


4. Ташқи савдо

4.1. Савдо баланси, экспорт ва импорт.

2003 йил охирида валюта бозорини эркинлаштириш ва миллий валютанинг жорий операциялар бўйича конвертацияланишини таъминлаш юзасидан кўрилган чора тадбирлар ташқи савдо фаолиятида ижобий натижаларга эришишда муҳим омил бўлди. 2004 йил 1-чорагида ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ташқи савдо айланмаси 32,8%га кўпайди ва 2,1 млрд. долл. ташкил этди. (4.1.1 – жадвал). Товар айирбошлашнинг умумий ҳажмида экспортнинг салмоғи 58,1% ва импортники эса 41,9%ни ташкил қилди. Экспорт ҳажми 31,5%га ўсиб, кейинги уч йилда чораклар бўйича максимал ўсишга эришилиб 1,2 млрд. долларга етди. Экспортга нисбатан импорт тез ўсди ва 34,6%га тенг бўлди, ҳажми 0,9 млрд. долларни ташкил этди.

Савдо балансининг ўсиши ижобий бўлди ва 2003 йил 1 чорагига нисбатан 65,0 млн. долл. ўсди ва 335,8 млн. долл. ташкил этди. Таҳлил қилинаётган даврнинг ўзига хос хусусияти хорижий мамлакатлар ва МҲД мамлакатлари билан товар айирбошлашдаги ижобий қолдиққа (сальдо) эришилганлигидир. Ваҳоланки, ўтган уч йилда МҲД мамлакатлари ўртасида қолдиқ салбий бўлган эди, 2004 йил 1 чорагида эса ижобий қолдиқ 39,4 млн. долл. ташкил қилди. Лекин ҳали ҳам ижобий қолдиқнинг асосий қисми хорижий мамлакатлар ҳиссасига тўғри келоқда ва 296,4 млн. долларни ташкил этди. (4.1.1 – чизма).

Экспорт таркибида ижобий ўзгаришлар кузатилди. Барча йирик товарлар гурухлари бўйича 2003 йил 1 чорагига нисбатан экспорт ҳажми кўпайди. (4.1.2 - жадвал). Юқори ўсиш тайёр маҳсулотлар ҳиссасига тўғри келади. Машина ва ускуналарни экспорт қилиш 2,0 марта ва озиқ-овқат товарлари экспорти – 2,6 марта ўсган. Натижада экспортда машина ва ускуналарнинг улуши 8,4% (2003 йил 1-чорагида 3,0%), кимё маҳсулотлариники – 4,1% (1,5%) ва озиқ-овқат товарларининг улуши 4,3% (2,1%)ни ташкил қилди. Экспортга чиқарилган қишлоқ

хўжалик техникалари, кабел-ўтказгич маҳсулотлари, ярим ўтказгич ускуналар, ўғитлар, парфюмерия ва пардоз буюмлари, пластмассалар ва мева-сабзавот маҳсулотларининг ҳажмлари ўсди. Енгил саноат маҳсулотлари орасида, бошқа товарлар гуруҳига кирувчи тўқимачилик кийимлари экспорти 1,6 мартага, трикотаж газламалар 33%га ва трикотаж кийимлар экспорти 21%га ошди.

Хизматлар экспорти ҳажми 9,7%га ошди, улар орасида аввалги даврлардагидек 70%дан кўпроғини транспорт хизматлари ташкил этади.

4.1.1 – жадвал. Ўзбекистон ташқи иқтисодий фаолиятининг асосий кўрсаткичлари (млн. долл.)

Ҳажмининг ўзгариши, % Кўрсаткичлар 03/I 04/I

04/I к 03/I Ташқи савдо айланиши 1569,8 2084,2 132,8 МДҲ давлатлари 449,4 610,0 135,7 Хорижий давлатлар 1120,4 1474,2 131,6

Экспорт 920,3 1210,3 131,5 МДҲ давлатлари 197,9 324,7 164,1 Хорижий давлатлар 722,4 885,3 122,5

Импорт 649,5 874,2 134,6 МДҲ давлатлари 251,5 285,3 113,4 Хорижий давлатлар 398,0 588,9 148,0

Савдо баланси 270,8 335,8 Х МДҲ давлатлари -53,6 39,4 Х Хорижий давлатлар 324,4 296,4 Х

Ташқи савдо айланиши таркиби, % 100,0 100,0 Х

МДҲ давлатлари 28,6 29,3 Х Хорижий давлатлар 71,4 70,7 Х


4.1.1 - чизма Товарлар (хизматлар) экспорти ва импортининг нисбати (млн. долл.)

515270,8

530,3760,8

335,8

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I

Saldo Export Import




Экспортнинг хом-ашё маҳсулотларидан хисобланган пахта толасини четга сотиш ҳажми 17,8%га ўсганига қарамасдан, унинг экспортдаги улуши 3,0% даражага қисқариб 25,5%ни ташкил қилди. Энергетика ва ёқилғи маҳсулотлари экспорти 60,4%, рангли ва қора металлар эса 77,8%га ошди. Натижада энергетика ва ёқилғи маҳсулотлари улуши 1,4% даражага ўсди ва 8,0%ни, рангли ва қора металлар экспорти эса 1,9% даражага ўсиб, 7,0%ни ташкил этди.

Импортнинг товар таркибида маълум ўзгаришлар содир бўлди. Барча товар гуруҳларида, озиқ-овқат маҳсулотларидан ташқари, импорт ҳажми ўсди. Импорт ҳажми асосан республикада ишлаб чиқарилмайдиган инвестицион ресурслар ҳисобига (машиналар, ускуналар, хом-ашё ва материаллар) ошган (4.1.3 – жадвал, 4.1.3 – илова).

Машина ва ускуналар импорти ҳажми 2003 йил 1 чорагига нисбатан 46,8% ўсган. Натижада ушбу етакчи товарлар гуруҳининг улуши 4,2% даражага ошиб, жами импортнинг 50,2% ташкил қилди. Бунга аксарият жиҳатдан импорт операцияларини божхона тарифлари бўйича тартибга солишга оид қабул қилинган чора – тадбирлар ижобий таъсир кўрсатди. 2004 йил 1 январидан бошлаб фаолият юритаётган корхоналарда замонавий ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, мавжуд жиҳозларни ва технологияни янгилаш учун қулай шарт-шароитлар яратиш мақсадида

олиб кирилаётган машиналар, станоклар ва технологик ускуналар, шу жумладан қурилиш материаллари ва буюмлари ишлаб чиқаришга мўлжалланганлар учун божхона тўловларининг нол ставкаси ўрнатилди. Киме маҳсулотлари импорти 31,6%га, рангли ва қора металлар 34,4%га ва хизматлар 26,8%га ошди. Уларни импортнинг умумий ҳажмидаги улуши мос равишда 11,5% ва 7,5%ни ташкил этган. Энергия етказувчилар импорти 5,2 марта ошиб, уларнинг импортдаги улуши 1,5% даражани ташкил қилди. 2003 йил 1чорагига нисбатан озиқ-овқат товарлари импорти 0,6%га пасайиб, импортнинг умумий ҳажмидаги улуши 3,2% даражага камайган ва 9,1%ни ташкил этади. Ишлаб чиқаришни маҳаллийлаштириш бўйича янги корхоналарни ташкил этиш натижасида ун ва ун маҳсулотлари, тўқимачилик матолари, лак бўёқ маҳсулотлари, ойна ва ойна буюмлари маҳсулотлари импорти ҳажмининг қисқариши кузатилди. Ташқи савдонинг ҳудудий таркибида МДҲ мамлакатлари билан ташқи савдо айирбошлашнинг салмоғи 2003 йил 1-чорагида 28,6%дан таҳлил қилинаётган даврда 29,3%гача ўсди, хориж мамлакатлари билан эса 71,4%дан 70,7%гача камайди. (4.1.1 – жадвал). 2004 йил 1-чорагида экспортнинг ўсиши ҳорижий мамлакатларга нисбатан (1,22 марта), МДҲмамлакатлари билан тез суръатларда ривожланди. МДҲ мамлакатларига экспортнинг улуши 21,5%дан 26,8%га ўсган ва ҳориж мамлакатларига эса 78,5%дан 73,2%га камайди. (4.1.4 ва 4.1.4 – жадваллар). МДҲ мамлакатларига озиқ-овқат товарлари, кимё маҳсулотлари, машиналар ва ускуналар, рангли металлар экспортида юқори ўсиш кузатилди. Хорижий мамлакатларга машиналар ва ускуналарни экспорт қилишнинг кўпайишини ижобий ҳол сифатида таъкидлаш мумкин.

4.1.2 - жадвал Экспорт ҳажми ва таркибининг ўзгариши (%)

Товарлар гуруҳи Жами экспортдаги улуши, %

Ҳажмининг ўзгариши ,

%

03/I 04/I 04/I к 03/I

Пахта толаси 28,5 25,5 117,8 Озиқ-овқат 2,2 4,3 258,6 Киме маҳсулотлари, пластмассалар ва уларнинг маҳслуотлари

2,6 4,1 208,8

Энергия ташувчилар 6,6 8,0 160,4 Рангли ва қора металлар 5,1 7,0 177,8 Машина ва ускуналар 5,4 8,4 203,6 Хизматлар 13,5 11,3 109,7 Бошқалар 36,1 31,4 114,4

Жами: 100,0 100,0 131,5 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

4.1.3 - жадвал Импорт ҳажми ва таркибининг ўзгариши (%)

Жами импортдаги улуши, %

Ҳажмининг ўзгариши , %

Товарлар гуруҳи 03/I 04/I 04/I к 03/I

Озиқ-овқат 12,3 9,1 99,4 Киме маҳсулотлари, пластмасса ва маҳслуотлари 11,8 11,5 131,6

Энергия ташувчилар 0,6 2,1 519,4 Рангли ва қора металл 7,5 7,5 134,4 Машина ва ускуналар 46,0 50,2 146,8 Хизматлар 10,2 9,6 126,8 Бошқалар 11,6 10,0 115,3

Жами: 100,0 100,0 134,6 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.



МДҲ мамлакатларидан импорт қилиш улуши 38,7%дан 32,6%гача камайди, хориж мамлакатларидан эса 61,3%дан 67,4%гача кўпайди (4.1.1 ва 4.1.4- жадваллар). МДҲ мамлакатларидан озиқ-овқат товарлари, машиналар ва ускуналар олиб келиш камайган ва хориж мамлакатларидан эса ёқилғи маҳсулотлари ва ускуналар олиб келиш сезиларли даражада ошган. Экспорт бўйича етакчи савдо ҳамкорлари бўлиб қуйидаги мамлакатлар ҳисобланади: Россия – 11,1% (2003йил 1чораги даражасига нисбатан 216,5%), Швейцария – 7,4% (151,0%), Буюк Британия – 6,7% (66,7%), Эрон – 6,7% (127,7%), Туркия – 5.5% (243,9%), Ҳиндистон - 4,6% (157,8%), Тожикистон - 3,6% (119,0%), Латвия – 3,0% (112,4%), Қозоғистон – 2,6% (164,0%) ва АҚШ – 2,4% (131,3%). (4.1.4 – жадвал, 4.1.4 – илова). Украинага экспорт қилиш ҳажмида пасайиш кузатилган. Натижада экспорт улуши 3,3% даражага камайган ва 1,2%ни ташкил қилган. Импортнинг асосий қисми (65%) олтита мамлакат ҳиссасига тўғри келган: Россия 20,9% (2003 йил 1-чорагига нисбатан 114,2%), АҚШ 14,3% (267,4%), Хитой 8,8% (183,5%), Жанубий Корея 8,4% (181,9%), Германия 6,4% (62,2%), Туркия 6,0% (188,8%). (4.1.4 – жадвал, 4.1.5 – илова). Япониядан импорт қилиш ҳажми 3 мартага ортган.

4.1.4 - жадвал Экспорт ва импортнинг жуғрофий таркиби (%) Умумий ҳажмига нисбатан улуши ,%

Экспорт Импорт Мамлакатлар 03/I 04/I 03/I 04/I

Жами 100,0 100,0 100,0 100,0 МДҲ давлатлари 21,5 26,8 38,7 32,6 Козоғистон 2,1 2,6 5,8 5,3 Россия 6,7 11,1 24,7 20,9 Тожикистан 4,0 3,6 0,6 1,5 Украина 4,5 1,2 6,4 2,8 Бошқа давлатлар 4,2 8,3 1,2 2,1

Хорижий давлатлар 78,5 73,2 61,3 67,4 Афғонистан 1,8 2,1 0,2 Белгия 1,9 2,2 0,8 0,6 Буюк Британия 13,2 6,7 2,4 1,6 Олмония 1,0 1,1 13,8 6,4 Ҳиндистон 3,8 4,6 0,6 0,6 Эрон 6,9 6,7 0,8 1,2 Италия 1,7 1,3 1,8 1,2 Хитой 1,4 2,1 6,4 8,8 Жанубий Корея 1,5 1,6 6,2 8,4 Латвия 3,6 3,0 0,3 0,4 Нидерландия 0,4 0,2 0,7 0,7 АҚШ 2,4 2,4 7,2 14,3 Туркия 2,9 5,5 4,2 6,0 Франция 0,5 0,3 1,8 1,1 Швейцария 6,4 7,4 0,6 0,3 Япония 0,3 0,2 0,7 1,6 Бошқа мамлакатлар 28,8 25,8 13,0 14,0

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. Товар айирбошлашдаги энг ижобий қолдиқ (сальдо) Эрон, Швейцария, Буюк Британия ва Ҳиндистон билан, салбий қолдиқ эса АҚШ, Жанубий Корея, Хитой, Россия, ва Германия билан кузатилди. 2004 йил 1-чорагида ташқи савдо айланишининг ўсиши билан бирга тайёр маҳсулотларни экспорт қилиш кўпайди ва савдо балансида ижобий қолдиқнинг ўсиши тенденцияси мустаҳкамланди. 4.2. Хорижий инвестициялар иштирокидаги қўшма корхоналар 2004 йилнинг 1 чорагида хорижий инвестициялар иштирокидаги қўшма корхоналар (ХИК) томонидан 357,3 млрд. сўмлик саноат маҳсулотлари ишлаб чиқарилган. (4.2.1 – жадвал). Чорак охирида фаолият юритаётган корхоналар сони 2282 тани ташкил этди.



4.2.1 – жадвал. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар фаолиятининг асосий кўрсаткичлари

Номи Ўлчов бирлиги. 03/I 04/I 04/I в % к 03/I Фаолият юритаётган хорижий инвестицияли корхоналар (чорак охирига) Дона. 2076 2282 109,9

Саноат ишлаб чиқариши ҳажми (жорий баҳоларда) млрд. сум 262,2 357,3 х Ишчилар сони (уриндошларсиз) чел. 91898 103658 112,8 Ташқи савдо айланмаси млн. долл. 308,57 408,16 132,3 ХИК Экспорти млн. долл. 123,52 164,31 133,0 ХИК Импорти млн. долл. 185,05 243,85 131,8 Республика ташқи савдо оборотида ХИКларнинг улуши % 19,7 19,6 х Республика жами экспорти ҳажмида ХИКларнинг улуши % 13,4 13,6 х Республика жами импорти ҳажмида ХИКларнинг улуши % 28,5 27,9 х Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар (ХИК) ҳиссасига республика умумий экспортининг 13,6% ва импортнинг 27,9% тўғри келган. (4.2.1 – жадвал)

Республика бўйича ХИК экспорти 2004 йил 1-чорагида 164,31 млн.долл. ёки ўтган йилнинг мос даврига нисбатан133% ташкил қилган.(4.2.1, 4.2.2 – жадваллар).

Экспортнинг товар таркибида («бошқалар” товарлар гуруҳини ҳисобга олмаган ҳолда) машина ва ускуналар улуши салмоқли. Ишлаб чиқариш ҳажмининг 2,7 мартага ўсганлиги натижасида, уларнинг улуши 22,7%ни ташкил қилди. Металлургия мажмуи маҳсулоти экспорти 10 мартага яқин ўсган бўлсада, кичик улушни ташкил этади (1,5%). Четга озиқ-овқат (1,6 марта) ва кимё маҳсулотлари (2,2 марта) олиб чиқиш юқори суръатларда ошди. Пахта толасининг экспорт ҳажми 2,2 марта қисқарди.

ХИК маҳсулотларини энг салмоқли экспорт қилувчи ҳудудлар бўлиб Навоий, Андижон, Тошкент, Фарғона вилоятлари ва Тошкент ш. ҳисобланади. Республика бўйича ХИК экспортининг 88%га яқини улар ҳиссасига тўғри келади. (4.2.3 – жадвал).

Республика миқёсида ХИКлар экспортида Қорақалпоғистон Республикаси, Жиззах, Сурхондарё ва Сирдарё вилоятлари улуши жуда кам. Мазкур ҳар бир минтақада ХИК экспортлари улуши1%дан кам. Ушбу ҳудудлар (Сурхондарё вилоятидан ташқари) ва Бухоро ҳамда Тошкент вилоятлари таҳлил қилинаётган даврда ўзларининг экспорт ҳажмини қисқартирдилар. (13,5 млн. долларга).

Республика бўйича ХИК маҳсулотлари, иш ва хизматлар импорти ҳажми 243,85 млн. долл.ни ташкил этди, бу 2003 йил 1 чораги даражасидан 32,8%га кўп ва 2003 йил 4-чораги билан таққослаганда 4,1%га пастдир. (4.2.4 - жадвал, 4.2.2 – илова).

4.2.2-жадвал. Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар экспортининг товар таркиби

03/I 04/I

млн. долл. % млн. долл. % 04/Iда 03/I га нисбатан %

Жами 123,52 100 164,31 100 133,0 Пахта толаси 5 4,0 2,3 1,4 46,0 Озиқ-овқат 5,95 4,8 9,32 5,7 156,6 Киме маҳсулотлари 2,02 1,6 4,85 3,0 240,1 Энергетика ва ёқилғи маҳсулотлари 2,53 2,1 4,12 2,5 162,8

Рангли ва қора металл 0,27 0,2 2,61 1,5 966,7 Машина ва ускуналар 13,57 11,0 37,32 22,7 275,0 Хизматлар 4,07 3,3 6,27 3,8 154,1 Бошқалар 90,11 73,0 97,52 59,4 108,2


4.2.3 - жадвал ХИК экспортининг ҳудудий таркиби 03/I 04/I

млн. долл. % млн. долл. %

04/Iда 03/I га нисбатан %

Жами 123,52 100 164,31 100 133,0 Қорақалпоғистон р. 0,14 0,1 0,08 0,1 57,1 Андижон 12,75 10,3 35,81 21,8 280,9 Бухоро 4,15 3,4 2,09 1,3 50,4 Жиззах 0.05 0,0 0,02 0,0 40,0 Қашқадарё 3,26 2,6 3,53 2,1 108,3 Навоий 42,43 34,4 44,01 26,8 103,7 Наманган 2,88 2,3 5,14 3,1 178,5 Самарқанд 1,98 1,6 6,18 3,8 312,1 Сурхондарё 0,2 0,2 0,24 0,2 120,0 Сирдарё 1,16 0,9 0,52 0,3 44,8 Тошкент 23,78 19,3 21,57 13,1 90,7 Фарғона 17,29 14,0 22,02 13,4 127,4 Хоразм 0,82 0,7 1,03 0,6 125,6 Ташкент ш. 12,63 10,2 22,07 13,4 174,7




Импортнинг ўсиши ташқи савдода жорий операциялар ҳисоблари бўйича конвертациясини чеклашнинг бекор қилиниши билан изоҳланади. (4.2.3 – жадвал). Миллий валюта (сўмнинг) мустаҳкамланиши соф салбий экспортнинг янада ўсишининг олдини олди. (савдо айланмаси қолдиғи 79,6 млн. долл. ташкил этди).

Ҳудудлар миқёсида импорт таркибида Тошкеннт ш. энг юқори улушга - 53,2% ва экспорт операциялари бўйича 13,4%га эга. Шу билан бир қаторда Тошкент ш.даги ХИКлар энг юқори салбий савдо балансига эга бўлдилар. (-107,73 млн. долл.) Бу ушбу ҳудудда кўп миқдордаги ХИКларнинг иқтисодиётнинг ноишлаб чиқариш тармоқлари савдо ва хизмат соҳаларида фаолият юритаётганлиги билан изоҳланади. (4.2.5 – жадвал)

ХИК импорти ҳудудий таркибида Андижон вилояти юқори улушга эга (25,4%). Лекин, импорт ҳажмининг қисқариши тенденцияси кузатилмоқда (13,6%га). Олиб келинаётган товарларнинг асосий турлари машинасозлик ва енгил саноатида ишлатиладиган техникавий ишлаб чиқариш маҳсулотлари ҳисобланади.

4.2.6-жадвалда Ўзбекистонда маҳсулотлар ишлаб чиқариш, ишлар ва хизматлар ҳажми бўйича энг йирик инвестор мамлакатлар иштирокида тузилган қўшма корхоналар ажратиб кўрсатилган. Ушбу мамлакатлар билан тузилган қўшма корхоналарнинг маҳсулот ишлабчиқариш, ишлар ва хизматлар ҳажмининг улуши 1,2%дан (Хитой билан ҳамкорликда) 34,8%гача (Корея билан ҳамкорликда) ўзгариб турган.

Таҳлил қилинаётган даврда хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар фаолиятида ижобий тенденция, яъни саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва экспорт қилишнинг ўсиши кузатилган.

Бироқ, республика бўйича ХИКнинг ташқи савдо балансида импорт ҳажми экспорт ҳажмидан юқори бўлиши давом этмоқда. Экспортнинг импортга нисбати 0,67ни ташкил этади. Шу билан бирга республиканинг барча вилоятларида 2004 йил 1-чораги бўйича ХИК ташқи савдосида салбий савдо балансига эришилди. (4.2.3, 4.2.4 – иловалар). Фақат Навоий, Тошкент, Фарғона вилоятларида ташқи савдода ижобий балансга эришилди.

4.2.4 - жадвал ХИК импортининг товар таркиби 03/I 04/I



Жами 185,05 100 243,85 100 131,8 Озиқ-овқат 26,19 14,2 39,39 16,2 150,4 Киме маҳсулотлари 19,03 10,3 29,38 12,0 154,4 Энергетика ва ёқилғи маҳсулотлари 0,83 0,4 1,08 0,4 130,1

Рангли ва қора металл 9,22 5,0 12,09 5,0 131,1 Машина ва ускуналар 113,4 61,3 136,93 56,2 120,7 Хизматлар 2,66 1,4 10,24 4,2 385,0 Бошқалар 13,72 7,4 14,74 6,0 107,4


4.2.5 – жадвал. ХИК импортининг ҳудудий таркиби 03/I 04/I



Жами 185,05 100 243,85 100 131,8 Қорақалпоғистон р. 4,76 2,6 0,47 0,2 9,9 Андижон 71,55 38,7 61,81 25,4 86,4 Бухоро 0,58 0,3 1,51 0,6 260,3 Жиззах 0,08 0,0 0,04 0,0 50,0 Қашқадарё 0,17 0,1 0,83 0,3 488,2 Навоий 7,99 4,3 13,15 5,4 164,6 Наманган 2,59 1,4 10,75 4,4 415,1 Самарқанд 3,42 1,8 7,4 3,1 216,4 Сурхондарё 0,27 0,1 0,74 0,3 274,1 Сирдарё 0,24 0,1 0,21 0,1 87,5 Тошкент 5,28 2,9 10,5 4,3 198,9 Фарғона 12,02 6,5 4,87 2,0 40,5 Хоразм 0,46 0,2 1,77 0,7 384,8 Тошкент ш. 75,64 40,9 129,8 53,2 171,6


4.2.6 – жадвал. 2004 йил 1 чорагида алоҳида инвестор мамлакатлар бўйича ХИКнинг маҳсулот ишлаб чиқариш, ишлар ва хизматлардаги

улуши

Маҳсулот, иш ва хизматлар ҳажми жамига нисбатан %да

Маҳсулот, иш ва хизматлар

ҳажми жамига нисбатан %да

Республика бўйича жами 100 Россия Федерацияси – Ўзбекистан 3,4

Буюк Британия - Ўзбекистон 7,2 АҚШ – Ўзбекистан 19,2 Германия – Ўзбекистан 2,4 Туркия – Ўзбекистан 6,8

Хитой– Ўзбекистан 1,3 Швейцария – Ўзбекистан 4,2

Корея – Ўзбекистан 34,8 Бошқалар 20,7 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.



4.1.1 - илова Савдо баланси (млн. долл.) Давр Экспорт Импорт Савдо баланси

1995 3719,9 2892,7 827,2 1996 4590,2 4721,1 -130,9 1997 4387,5 4523,0 -135,5 1998 3528,2 3288,7 239,5 1999 3235,8 3110,7 125,1 2000 3264,7 2947,4 317,3 2001 3170,4 3136,9 33,5 2002 2988,4 2712,0 276,4 2003 3725,0 2964,2 760,8 03/I 920,3 649,5 270,8 03/II* 1011,8 752,3 259,5 03/III* 687,4 702,7 -15,3 03/IV* 1105,5 859,7 245,8 04/I 1210,0 874,2 335,8 Манба: Иктисодий Йўналишлар Чораклик нашр Ўзбекистон, Таcis, Июль -сентябрь 2001; * Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.маълумотлари асосида ҳисобланган

4.1.2- илова Экспортнинг товар таркиби (%)

Давр

Пахта

толаси

Озиқ-овқатлар

Киме маҳсулотлари,

пластмасса

ва ундан

тайёрланган буюмлар

Энергетика ва

ёқилғи

маҳсулотлари

Рангли ва

қора металлар

Маш

ина ва

ускуналар

Хизматлар

Бошқа

товарлар

Жам

и (%

)

Жам

и (млн

. долл.

)

1995 48,4 1,7 2,5 11,7 4,7 2,0 7,7 21,3 100,0 3719,9 1996 38,1 4,5 2,4 6,0 3,5 2,8 8,3 34,4 100,0 4590,2 1997 36,0 3,7 1,7 12,0 4,6 6,3 27,4 8,3 100,0 4387,5 1998 38,6 3,2 1,5 7,9 5,1 4,2 30,8 8,7 100,0 3528,2 1999 27,3 6,4 3,1 11,5 4,3 3,2 34,7 9,5 100,0 3235,8 2000 27,5 5,4 2,9 10,3 6,6 3,4 13,7 30,2 100,0 3264,7 2001 22,0 3,9 2,7 10,2 7,0 3,9 14,6 35,7 100,0 3170,4 2002 22,4 3,5 3,0 8,1 6,4 3,9 15,9 36,8 100,0 2988,4 2003 19,8 2,7 3,1 9,8 6,4 5,9 14,4 37,9 100,0 3725,0 03/I 28,5 2,2 2,6 6,6 5,1 5,4 13,5 36,1 100,0 920,3 03/II* 13,5 2,1 2,4 9,3 6,0 6,8 12,8 47,1 100,0 1011,8 03/III* 7,6 3,9 4,1 14,5 10,0 6,2 19,8 33,9 100,0 687,4 03/IV* 26,1 3,0 3,5 10,0 5,7 5,2 13,2 33,3 100,0 1105,5 04/I 25,5 4,3 4,1 8,0 7,0 8,4 11,3 31,4 100,0 1210,0 Манба: Иктисодий Йўналишлар Чораклик нашр Ўзбекистон, Таcis, Июль -сентябрь 2001; * Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган



4.1.3 – илова Импортнинг товар таркиби (%)

Давр

Озиқ-овқат

Киме маҳсулотлари,

пластмасса

ва ундан

тайёрланган буюмлар

Энергетика ва

ёқилғи

маҳсулотлари

Рангли ва

қора металлар

Маш

ина ва

ускуналар

Хизматлар

Бошқа

товарлар

Жам

и (%

)

Жам

и (млн

. долл.

)

1995 18,2 9,3 1,9 5,7 47,9 5,0 12,0 100,0 2892,7 1996 29,5 12,5 1,1 6,7 35,8 0,2 14,2 100,0 4721,1 1997 19,3 12,5 0,6 7,5 45,9 7,5 6,7 100,0 4523,0 1998 15,6 12,4 0,5 9,2 47,2 5,0 10,1 100,0 3288,7 1999 13,1 11,7 2,1 7,9 44,8 8,7 11,7 100,0 3110,7 2000 12,3 13,6 3,8 8,6 35,4 8,5 17,8 100,0 2947,4 2001 10,8 12,7 1,9 10,9 41,2 10,3 12,2 100,0 3136,9 2002 12,5 15,1 1,3 8,0 41,4 10,6 11,1 100,0 2712,0 2003 9,9 12,8 2,7 7,9 44,4 10,2 12,1 100,0 2964,2 03/I 12,3 11,8 0,6 7,5 46,0 10,2 11,6 100,0 649,5 03/II* 10,7 12,3 2,4 8,2 43,4 9,8 13,2 100,0 752,3 03/III* 7,4 15,1 3,8 8,8 43,2 9,8 11,9 100,0 702,7 03/IV* 9,4 12,2 3,7 7,3 44,9 10,7 11,8 100,0 859,7 04/I 9,1 11,5 2,1 7,5 50,2 9,6 10,0 100,0 874,2 Манба: Иктисодий Йўналишлар Чораклик нашр Ўзбекистон, Таcis, Июль -сентябрь 2001; * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган

4.1.4 – илова Экспортнинг жуғрофий таркиби (%)

Давр

Жам

и (млн

. долл.

)

Жам

и (%

)

МДҲ

давлатлари

Қозоғистон

Россия

Украина

Бошқа

давлатлар

Хориж

ий давлатлар

Белгия

Буюк Бр

итания

Эрон

Жанубий

Корея

Нидерландия

АҚШ

Туркия

Швейцария

Бошқа

давлатлар

1995 3719,9 100,0 34,5 6,4 15,7 1,2 11,2 65,5 0,0 6,4 0,0 3,9 4,2 0,3 2,9 11,4 36,4 1996 4590,2 100,0 22,9 2,6 11,6 0,8 7,9 77,1 1,5 8,0 0,5 5,8 2,9 6,2 1,0 7,2 44,0 1997 4387,5 100,0 34,4 4,5 19,1 4,6 6,2 65,6 2,0 5,8 0,3 7,4 3,1 0,9 0,5 10,0 35,6 1998 3528,2 100,0 26,0 3,5 14,9 0,9 6,7 74,0 4,2 10,0 0,9 7,3 1,7 1,8 1,3 10,3 36,5 1999 3235,8 100,0 30,4 4,6 13,4 3,8 8,6 69,6 2,5 9,6 1,2 3,8 3,0 1,4 2,0 9,5 36,6 2000 3264,7 100,0 35,9 3,1 16,7 4,7 11,4 64,1 1,1 7,2 2,2 3,3 2,6 1,6 3,0 8,3 34,8 2001 3170,4 100,0 34,4 3,7 15,8 4,7 10,2 65,6 1,5 6,3 2,6 4,2 2,4 2,6 2,6 5,6 37,9 2002 2988,4 100,0 27,6 2,7 10,6 5,4 8,9 72,4 2,4 7,7 5,8 2,2 1,5 2,6 3,4 6,3 40,5 2003 3725,0 100,0 26,0 2,7 12,3 3,9 7,1 74,0 1,9 7,5 7,4 1,5 0,4 2,9 3,5 5,4 43,5 03/I 920,3 100,0 21,5 2,1 6,7 4,5 8,2 78,5 1,9 13,2 6,9 1,5 0,4 2,4 2,9 6,4 42,9 03/II* 1011,8 100,0 24,7 1,9 9,4 7,0 6,4 75,3 1,0 2,4 5,6 1,8 0,3 3,0 2,3 6,7 52,2 03/III* 687,4 100,0 35,9 3,9 15,6 10,3 6,1 64,1 1,2 8,0 5,5 1,2 0,6 3,9 4,9 1,7 37,1 03/IV* 1105,5 100,0 24,8 3,1 17,7 -3,6 7,6 75,2 3,1 7,1 10,5 1,3 0,3 2,5 4,1 5,5 40,8 04/I 1210,0 100,0 26,8 2,6 11,1 1,2 11,9 73,2 2,2 6,7 6,7 1,6 0,2 2,4 5,5 7,4 40,5 Манба: Иктисодий Йўналишлар Чораклик нашр Ўзбекистон, Таcis, Июль -сентябрь 2001; * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган

4.1.5 – илова Импортнинг жуғрофий таркиби (%)

Давр

Жам

и (млн

. долл.

)

Жам

и (%

)

МДҲ

давлатлари

Қозоғистон

Россия

Украина

Бошқа

давлатлар

Хориж

ий давлатлар

Белгия

Буюк Бр

итания

Эрон

Жанубий

Корея

Нидерландия

АҚШ

Туркия

Швейцария

Бошқа

давлатлар

1995 2892,7 100,0 43,5 7,5 24,9 2,1 9,0 56,5 1,0 13,0 0,8 15,1 1,1 3,1 0,5 1,5 20,4 1996 4721,1 100,0 32,1 4,7 21,0 3,5 2,9 67,9 2,2 12,3 0,7 6,9 9,2 7,6 1,2 1,2 26,6 1997 4523,0 100,0 28,0 4,3 17,1 2,7 3,9 72,0 2,0 9,8 1,8 19,2 7,5 6,6 2,8 0,7 21,6 1998 3288,7 100,0 27,8 4,9 16,0 4,5 2,4 72,2 4,0 8,3 1,5 11,4 9,1 6,0 4,7 2,8 24,4 1999 3110,7 100,0 26,0 4,1 13,9 4,2 3,8 74,0 3,0 10,7 2,0 13,0 7,6 4,8 2,3 5,3 25,3 2000 2947,4 100,0 38,2 7,3 15,8 6,1 9,0 61,8 2,0 8,7 2,5 9,8 8,7 3,3 2,9 1,9 22,0 2001 3136,9 100,0 37,2 6,2 19,2 7,1 4,7 62,8 2,5 7,8 2,9 11,1 6,4 3,4 4,0 4,2 20,5 2002 2712,0 100,0 36,9 6,7 22,0 4,5 3,7 63,1 2,7 7,8 4,2 9,6 12,1 3,2 2,1 0,7 20,7 2003 2964,2 100,0 38,3 6,6 23,3 4,6 3,8 61,7 2,6 9,8 5,5 7,9 7,7 4,8 1,6 2,0 19,7 03/I 649,5 100,0 38,7 5,8 24,7 6,4 1,8 61,3 2,4 13,8 6,4 6,2 7,2 4,2 1,8 0,7 18,6 03/II* 752,3 100,0 37,4 7,0 23,4 2,5 4,5 62,6 2,6 7,4 5,4 7,5 10,0 5,6 1,3 2,4 20,4 03/III* 702,7 100,0 38,6 6,4 21,5 4,8 5,9 61,4 2,9 9,1 6,4 9,1 6,2 4,9 1,3 2,0 19,5 03/IV* 859,7 100,0 38,6 7,1 23,6 5,0 2,9 61,4 2,5 9,4 4,1 8,6 7,3 4,4 2,1 2,7 20,3 04/I 874,2 100,0 32,6 5,3 20,9 2,8 3,6 67,4 1.6 6,4 8,8 8,4 14,3 6,0 1,1 1,6 19,2 Манба: Иктисодий Йўналишлар Чораклик нашр Ўзбекистон, Таcis, Июль -сентябрь 2001; * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган



4.2.1 илова ХИК экспортининг товар таркиби (%)1

Жами, млн. долл.

Жами% Пахта толаси

Озиқ-овқат-лар

Киме маҳсу-лотлари

Энергетика ва ёқилғи маҳсу-лотлари

Рангли ва қора метал-лар

Машина ва

ускуна-лар

Хизмат-лар

Бошқа-лар

1998 342,9 100 0 2,2 2,7 0,1 0,3 34,1 4,7 55,9 1999 371,5 100 0 8,3 1,4 3,3 0,3 17,8 5,1 63,8 2000 451,6 100 4,8 7,4 1,5 3,7 0,3 16,0 3,9 62,4 2001 416,9 100 2,4 4,4 2,6 4,7 0,2 21,1 4,4 60,2 2002 442,9 100 1,0 4,1 2,1 2,9 0,5 16,5 3,8 69,1 2003 564,4 100 3,3 4,2 2,3 3,4 0,7 19,4 4,4 62,3 03/I* 123,5 100 4,0 4,8 1,6 2,1 0,2 11,0 3,3 73,0 03/II* 145,3 100 2,9 3,5 2,1 3,7 0,6 21,9 3,9 61,4 03/III* 140,2 100 2,3 4,9 2,4 4,3 0,7 20,9 5,0 59,5 03/IV* 155,4 100 3,8 3,7 3,0 3,2 1,4 22,6 5,3 57,0 04/I* 164,3 100 1,4 5,7 3,0 2,5 1,5 22,7 3,8 59,4 Манба: ЎзР Статистика Давлат қўмитаси * ЎзР Статистика Давлат қўмитаси маълумотлари асосида автор ҳисоблаган

4.2.2 - илова ХИК импортининг товар таркиби (%)

Жами, млн. долл.

Жами% Пахта толаси

Озиқ-овқатлар

Киме маҳсуло-тлари

Энергети-ка ва ёқилғи маҳсу-лотлари

Рангли ва қора

металлар

Машина ва

ускуна-лар

Хизмат-лар

1998 1116,8 100 13,6 13,8 0,4 4,6 57,4 1,3 8,9 1999 1027,8 100 11,9 12,4 0,4 5,4 57,9 4,0 8,1 2000 760,5 100 12,9 20,5 0,8 5,1 47,4 1,1 12,2 2001 937,2 100 8,8 13,3 0,6 5,9 62,5 1,0 7,9 2002 704,8 100 15,0 13,2 0,6 4,4 57,5 1,1 8,2 2003 858,4 100 15,1 12,4 0,4 5,4 55,4 2,7 8,5 03/I* 185,0 100 14,2 10,3 0,4 5,0 61,3 1,4 7,4 03/II* 213,1 100 17,3 13,3 0,5 6,1 49,3 3,4 10,2 03/III* 206,5 100 12,9 13,8 0,5 5,6 55,9 2,3 9,0 03/IV* 253,8 100 15,5 12,3 0,4 5,0 55,9 3,5 7,4 04/I* 243,9 100 16,2 12,0 0,4 5,0 56,2 4,2 6,0 Манба: ЎзР Статистика Давлат қўмитаси * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган

1 Статистическая информация по товарной структуре экспорта-импорта ПИИ представлена начиная с 1998 г., территориальная структура- с 1997 г.

4.2.3 - илова ХИК экспортининг ҳудудий таркиби (%)

Жам

и (млн

. долл

.)

Жам

и (%

)

Қорақалпоғи-

стон

Р.

Андиж

он

Бухоро

Жиззах

Қашқадарё

Навоий

Нам

анган

Сам

арканд

Сурхандарё

Сирдарё

Тошкент

Фарғона

Хоразм

Ташкент

ш.

1997 399,6 100 33,4 0,3 0,0 0,0 38,5 0,1 0,8 0,0 0,0 9,2 2,6 0,4 14,7 1998 342,9 100 0,0 22,9 0,0 0,1 31,7 0,6 1,7 0,0 0,4 14,5 7,0 5,2 16,0 1999 371,5 100 0,0 9,8 0,1 0,0 0,2 40,8 2,2 2,4 0,0 0,0 10,1 9,1 4,5 20,6 2000 451,6 100 0,0 13,3 0,3 0,1 0,0 31,9 4,2 2,8 0,0 5,1 14,0 7,2 0,2 21,0 2001 416,9 100 0,0 18,6 0,1 0,3 0,0 29,0 2,0 2,2 0,0 1,0 18,7 7,4 0,2 20,5 2002 442,9 100 0,2 14,0 0,4 0,1 1,6 35,9 2,2 1,8 0,1 0,8 17,4 11,0 0,4 14,1 2003 564,4 100 0,1 18,4 2,8 0,2 2,3 28,2 2,9 2,4 0,3 0,8 15,8 12,7 0,7 12,4 03/I* 123,5 100 0,1 10,3 3,4 0,0 2,6 34,4 2,3 1,6 0,2 0,9 19,3 14,0 0,7 10,2 03/II* 145,3 100 0,0 20,9 2,1 0,0 2,5 29,4 2,9 2,6 0,4 0,9 13,5 13,2 0,6 11,0 03/III* 140,2 100 0,1 19,9 2,2 0,1 2,5 26,1 3,3 3,3 0,5 2,4 15,5 12,1 0,7 11,3 03/IV* 155,4 100 0,1 21,1 3,6 0,5 1,6 24,5 2,9 2,1 0,1 0,5 14,0 11,7 0,7 16,6 04/I* 164,3 100 0,0 21,8 1,3 0,0 2,1 26,8 3,1 3,8 0,1 0,3 13,1 13,4 0,6 13,4 Манба: ЎзР Статистика Давлат қўмитаси * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган

4.2.4 – илова ХИК импортининг ҳудудий таркиби (%)

Жам

и (млн

. долл

.)

Жам

и (%

)

Қорақалпоғис

-тон Р

.

Андиж

он

Бухоро

Жиззах

Қашқадарё

Навоий

Нам

анган

Сам

арканд

Сурхандарё

Сирдарё

Тошкент

Фарғона

Хоразм

Ташкент

ш.

1997 1777,9 100 0,0 38,6 0,3 0,0 0,4 2,1 1,5 2,1 0,1 0,1 2,5 3,2 3,4 45,6 1998 1116,8 100 0,1 23,8 0,4 0,5 3,7 4,4 3,2 0,3 0,2 6,1 3,3 3,0 51,1 1999 1027,8 100 0,6 33,0 0,1 0,0 0,1 3,9 2,1 3,6 0,5 0,2 6,2 0,7 0,4 48,6 2000 760,5 100 0,3 28,3 1,0 1,1 0,3 4,6 1,6 4,3 0,3 0,2 8,4 1,4 0,1 48,0 2001 937,2 100 0,2 25,3 1,0 3,3 5,1 6,5 2,2 2,1 0,0 0,9 10,3 9,8 1,0 32,2 2002 704,8 100 0,4 27,1 2,1 3,8 0,7 4,1 2,1 3,9 0,1 0,3 5,9 5,7 3,8 39,8 2003 858,4 100 1,1 28,2 0,8 0,2 0,8 5,3 1,8 3,8 1,0 0,1 3,8 4,1 0,3 48,6 03/I* 185,0 100 2,6 38,7 0,3 0,0 0,1 4,3 1,4 1,8 0,1 0,1 2,9 6,5 0,2 40,9 03/II* 213,1 100 0,9 21,9 1,7 0,0 0,1 4,9 1,4 4,7 0,2 0,2 2,5 3,9 0,2 57,3 03/III* 206,5 100 0,6 25,8 0,6 0,4 0,1 5,8 2,5 5,0 0,6 0,2 6,4 5,4 0,4 46,2 03/IV* 253,8 100 0,7 27,8 0,6 0,3 2,4 6,0 1,9 3,5 2,7 0,1 3,4 1,3 0,2 49,1 04/I* 243,9 100 0,2 25,3 0,6 0,0 0,3 5,4 4,4 3,0 0,3 0,1 4,3 2,0 0,7 53,2 Манба: ЎзР Статистика Давлат қўмитаси * ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган

АҲОЛИ ФАРОВОНЛИГИ ВА МЕҲНАТ БОЗОРИ


5. Аҳоли фаровонлиги ва меҳнат бозори 5.1. Аҳоли даромадлари ва ҳаражатлари Мақсадли пул-кредит сиёсатини амалга ошириш инфляция даражасининг пасайиши ва кичик бизнесни ривожлантиришга қаратилган чоралар туфайли аҳоли реал даромадларининг ўсишига олиб келди. 2004 йил 1 чорагида аҳолининг номинал пул даромадлари 17% ошди. Аҳоли даромадлари асосан иш ҳақининг ошиши ва тадбиркорлик фаолиятидан олган даромадларнинг кўпайиши билан боғлиқ. Аҳолининг пул даромадлари таркибида иш ҳақининг улуши 25,3%, қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари сотишдан тушган даромад 31,6% ва тадбиркорлик ҳамда бошқа фаолиятидан олинган даромадлари 29,6%ни ташкил этади. (5.1.1 – жадвал).

2004 йил 1-чорагида иш ҳақини тармоқлараро фарқи ошди. Таълим соҳасида иш ҳақи республика бўйича ўртача иш ҳақи даражасининг 62%ини ва соғлиқни сақлаш тизимида 55%ини ташкил этган. Саноатдаги иш ҳақи республика бўйича ўртача иш ҳақи даражасидан 2 марта юқори бўлган. Бюджет тармоқларида иш ҳақининг секин ўсиши минимал иш

ҳақи даражаси билан изоҳланади. Бунинг далили бўлиб ўтган йилнинг мос даврига нисбатан минимал ва ўртача иш ҳақи орасидаги нисбатининг 13,1%дан 12,5%гача камайганлигини айтиб ўтиш мумкин. Аҳоли пул даромадлари таркибида иш ҳақи улушининг 24,8%дан 25,3%га ўсганлиги ижобий ҳолдир.

Аҳоли даромадларининг ҳудудлараро фарқи 1 : 4 – 5 даражада сақланиб турибди. Андижон, Навоий, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳрида аҳоли жон бошига даромадлар республика ўртача даражасидан юқори бўлган ҳолда, Жиззах, Наманган, Самарқанд, Сурхондарё, Сирдарё, Хоразм вилоятларида ва Қорақалпоғистон Республикасида ушбу кўрсаткич 60-70%ни ташкил этади ҳолос.

2004 йил 1-чорагида давлат бюджетидан аҳолини ижтимоий қўллаб-қувват бўйича тасдиқланган ҳаражатларга мувофиқ давлат умумий ҳаражатларидан 45,9% ажратилди. Натижада ижтимоий тўловлар (нафақа, стипендия ва бошқалар) миқдори 20,4% ошди ва уларнинг аҳоли пул даромадларидаги улуши 13,2%дан 13,6%га кўпайди.

Аҳоли пул ҳаражатлари таркибида ижобий ўзгаришлар кузатилди. Ҳаражатларнинг истеъмолдаги улуши қисқариб, жамғаришдаги улуши ошди. (5.1.2 – жадвал). Аҳолини пул даромадларида истеъмол ҳаражатлари 79%дан 77,7%гача қисқарган. Шу билан бир вақтда аҳолининг банклардаги қўйилмалари, қимматбаҳо қоғозлар сотиб олиш ва нақд пуллари кўринишидаги жамғармалари кўпайди. Аҳолини банкларга қўйган жами пуллари миқдори 6,9%га ўсиб, 126,8 млрд.сўмни ташкил этди. Жисмоний шахсларга қимматбаҳо қоғозлар бозори орқали сотилган акциялар қиймати 2,6 мартага ошган.

5.1.2 - жадвал Аҳоли пул ҳаражатлари таркиби (пул даромадларига нисбатан %да)

Шундан ҳаражатлар

Йиллар Аҳолининг пул даромадлари Истеъмол

ҳаражатлар Мажбурий тўловлар

Банкларга қўйилган

пуллар, сотиб олинган

қимматбаҳо қоғозлар ва валюта

Бошқа ҳаражатлар

Нақд пул қолдиғи

2002 100 84,4 7,7 8,8 0,1 -1,0 2003 100 79,7 7,6 8,4 0,0 4,3 03/I 100 79,0 7,1 -1,6 0,0 15,5 04/I 100 77,7 7,7 14,8 0,0 -0,2 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

5.1.1 - жадвал Аҳоли пул даромадлари таркиби Жамига нисбатан %да Ўтган йилнинг мос

даврига нисбатан %да Кўрсаткичлар 03/I 04/I 03/I 04/I

Пул даромадлари, жами 100 100 134,1 117,0 Иш ҳақи 24,8 25,3 129,6 118,9 Пенсия, нафақа, стипендия 13,2 13,6 131,8 120,4 Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини сотишдан тушган даромад

32,5 31,6 143,8 113,8

Тадбиркорлик фаолиятидан тушган даромад ва бошқалар 29,5 29,6 129,1 117,3




Истеъмол таркибида озиқ-овқат сотиб олишга сарфланган ҳаражатлар камайди(63,4%дан 60,;%гача) ва ноозиқ-овқат товарлари (21,4%дан 23,1%гача) ҳамда хизматга ҳақ тўлаш ҳаражатлари ўсди. (14,5%дан 15,8%гача). (5.1.3 – жадвал).

5.1.3 - жадвал Истеъмол ҳаражатлар таркиби ( %)

Жумладан: Шундан: йил-

лар

Аҳолининг истеъмол

харажатлари Озиқ-овқат товарлари

Ноозиқ-овқат

товарлари

Хиз-матлар

Уй-жой коммунал

Транс-порт

Маи-ший

хизмат Таълим Соғлиқни

сақлаш

2002 100 63,7 22,7 13,0 4,3 4,7 1,9 0,2 0,5 2003 100 61,6 23,1 14,6 4,8 5,2 2,3 0,4 0,6 03/I 100 63,4 21,4 14,5 4,5 5,1 2,5 0,4 0,6 04/I 100 60,4 23,1 15,8 6,3 5,3 1,5 0,9 0,4 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. * алкоголи ичимликларсиз

Аҳоли ҳаражатларида хизматга ҳақ тўлашнинг улушини ошиши турар-жой ва коммунал хизматлари ҳақини (4,5%дан 6,3%гача) ва транспорт хизматлари ҳақини (5,1%дан 5,3%гача) ўсганлиги билан боғлиқ бўлди.

5.2. Ички савдо ва хизматлар

2004йил 1-чорагида кўрсатилган хизматлар ҳажмининг ўсиш суръатлари товарлар сотишни ўсишига нисбатан юқори бўлди. Натижада аҳолига товарлар ва хизматлар сотишнинг умумий ҳажмида хизматлар улуши 2003 йил 1-чорагидаги 16,5%дан 18,5%га ўсган. (5.2.1 – жадвал)

5.2.1 - жадвал Аҳолига хизматлар кўрсатиш ва товарлар сотиш ҳажми

Жумладан: Товар ва хизматлар сотиш ҳажми

Товарлар сотиш Хизматлар кўрсатиш Йиллар млрд. сўм % млрд. сўм % млрд. сўм %

03/I 1144,7 100 955,5 83,5 189,2 16,5 03/II 1313,3 100 1083,7 82,5 229,6 17,5 03/III 1371,8 100 1122,4 81,8 249,4 18,2 03/IV 1469,9 100 1195,6 81,3 274,3 18,7 04/I 1313,1 100 1069,6 81,5 243,5 18,5 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Чакана товар айирбошлаш ҳажми 1069,6 млрд. сўм, пуллик хизмат кўрсатиш – 243,5 млрд. сўмни ташкил этди ва ўтган йилнинг мос даврига нисбатан товар айирбошлаш 5.1%га (2003 йил 1 чорагида 11,9%) ва пуллик хизмат кўрсатиш – 12,5%га (2003 йил 1 чорагида 2%) ўсди. Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатишни ўсишининг асосий омилари бўлиб инфляция даражасининг пасайиши, аҳоли реал даромадларининг ўсиши ва истеъмол товарлари ишлаб чиқариш ҳажмларининг ошиши ҳисобланади.

5.2.2 - жадвал Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатиш

Чакана товар айирбошлаш Пуллик хизматлар Йил ва чораклар Млрд. сўм

Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш

% Млрд. сўм

Ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш

% 03/I 955,5 99,8 189,2 102,0 03/I-II 2022,7 100,3 425,1 104,4 03/I-III 3180,3 104,9 672,1 106,4 03/I-IV 4325,1 105,1 934,8 107,9 04/I 1069,6 105,1 243,5 112,5 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Ушбу омилларнинг товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатишнинг ўсишига таъсири турлича бўлиб, ҳудудлараро тафовутларга боғлиқ. Ҳудудлараро чакана товар айирбошлашдаги фарқ 1 : 4 – 5 даражада сақланиб турибди. Республикада 2004 йил 1 чорагида чакана товар айирбошлаш ҳажми асосан Андижон, Фарғона, Тошкент вилоятлари ва Тошкент шаҳри ҳисобига шаклланди. Бунинг асосий сабаби ушбу ҳудудларда аҳоли пул даромадларининг нисбатан юқори даражада ва истеъмол баҳоларининг паст даражада бўлганлигидадир.(5.2.3 – жадвал)



5.2.3 - жадвал Даромадлар, истеъмол баҳолар индекси, чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизмат кўрсатишнинг ҳудудий таркиби (республика даражасига нисбатан %да)

Аҳоли жон бошига пул даромади

Истеъмол баҳолар индекси

Аҳоли жон бошига чакана товар айирбошлаш

Аҳоли жон бошига пуллик хизматлар Ҳудудлар

03/I 04/I 03/I 04/I 03/I 04/I 03/I 04/I Қорақолпоғистон р. 58,3 55,8 100,3 101,6 48,4 48,8 32,4 38,3 Андижон 106,0 107,5 99,1 103,2 136,9 135,0 52,7 59,6 Бухоро 104,5 95,3 98,7 100,4 91,2 88,6 86,5 93,6 Жиззах 70,6 67,5 95,7 101,4 61,0 62,1 48,6 50,0 Қашқадарё 74,9 75,8 100,0 102,8 73,8 73,7 43,2 41,5 Навоий 123,3 151,3 100,0 99,2 80,0 83,8 79,7 93,6 Наманган 72,7 68,9 99,2 99,7 79,1 80,2 51,4 54,3 Самарқанд 74,2 65,6 97,9 99,5 72,5 71,7 58,1 61,7 Сурхондарё 69,5 70,8 99,6 98,2 70,9 71,3 47,3 47,9 Сирдарё 69,7 69,4 104,4 100,3 57,2 57,5 41,9 45,7 Тошкент 116,1 103,3 102,0 99,5 105,1 110,4 64,9 64,9 Фарғона 105,1 99,5 100,5 100,0 119,2 114,0 55,4 59,6 Хоразм 62,6 64,4 100,8 100,5 62,6 60,6 60,8 69,1 Тошкент ш. 246,0 281,1 101,0 99,1 244,9 250,0 447,3 453,2

Ўзбекистон Республикаси 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. Товар айирбошлаш таркибида озиқ-овқат товарлари ва ноозиқ-овқат товарлари нисбати мос равишда 62,3% ва 37,7% даражасида сақланиб қолмоқда. (5.2.4 – жадвал). Республиканинг 8 та ҳудудида (2003 йил 1 чорагида 10 та ҳудуд) истеъмол товарлари ҳажмининг қарийиб 60% озиқ-овқат товарлари ҳиссасига тўғри келган. Бу эса ушбу ҳудудларда истеъмол бозорлари ривожланишидаги фарқларнинг қисқариши билан боғлиқ.

5.2.4 - жадвал Аҳоли жон бошига чакана товар айирбошлаш таркиби Жамига нисбатан фоизда Аҳоли жон бошига чакана

товар айирбошлаш минг.сўм Озиқ-овқат Ноозиқ-овқат Ҳудудлар

03/I 04/I 03/I 04/I 03/I 04/I Қорақолпоғистон р. 18,1 20,2 60,8 59,9 39,2 40,1 Андижон 51,2 55,9 53,5 52,6 46,5 47,4 Бухоро 34,1 36,7 64,8 64,6 35,2 35,4 Жиззах 22,8 25,7 60,1 59,9 39,9 40,1 Қашқадарё 27,6 30,5 69,2 69,2 30,8 30,8 Навоий 29,9 34,7 65,5 65,4 34,5 34,6 Наманган 29,6 33,2 49,7 50,3 50,3 49,7 Самарқанд 27,1 29,7 68,6 68,7 31,4 31,3 Сурхондарё 26,5 29,5 56,2 56,3 43,8 43,7 Сирдарё 21,4 23,8 59,3 59,7 40,7 40,3 Тошкент 39,3 45,7 63,9 63,9 36,1 36,1 Фарғона 44,6 47,2 61,9 61,9 38,1 38,1 Хоразм 23,4 25,1 67,5 66,1 32,5 33,9 Тошкент ш. 91,6 103,5 67,1 67,0 32,9 33,0

Ўзбекистон Республикаси 37,4 41,4 62,3 62,3 37,7 37,7 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

Чакана савдонинг умумий ҳажмида нодавлат товар айирбошлашнинг улуши 98,3%дан 98,9%гача ошди, жумладан хусусий тармоқнинг улуши 84,8%дан 87,4%га ошган. Шу билан бирга чакана товар айирбошлашнинг умумий ҳажмида норасмий тармоқнинг улуши юқорилигича қолмоқда. Бу эса келажакда солиқ тўлаш тизимини такомиллаштириш ва мақсадли пул-кредит сиёсатини амалга оширишни давом эттиришини тоқозо этади. 2004 йил 1 чорагида аҳолига пуллик хизматлар кўрсатиш ҳажмида нодавлат сервис хизмати улуши 63,4%дан 68,5%га, шу жумладан аҳолига кўрсатилган шахсий хизматлар улуши 36,6%дан 38,7%га ўсган.



Аҳолига хизматлар кўрсатиш ҳажми ва таркиби ҳудудлар ўртасидаги тафовутлар ва ижтимоий инфратузилма тизимини ривожланганлиги даражасига боғлиқдир. Таҳлил қилинаётган даврда аҳоли жон бошига ўртача хизматлар истеъмол қилишнинг ҳудудлараро фарқлари 1 : 13,8дан 1 : 11,8гача қисқарган. Алоҳида ҳудудларда нисбатан даромад ва иш ҳақининг юқори бўлиши ҳамда пуллик хизматлар кўрсатиш бўйича корхоналар шоҳобчаларининг кенгайиши бевосита республика бўйича аҳоли жон бошига ўртача хизматлар истеъмол қилишни ўсишини белгилаб берди. Шу билан бир қаторда баъзи вилоятларда пуллик хизмат кўрсатишнинг жисмоний ҳажми паст суръатларда ўсди. (Қашқадарё вилоятида 105,6%га, Тошкент шаҳри 105,5%га ва Тошкент вилоятида 107,8%га). (5.2.5 – жадвал).

5.2.5 - жадвал Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатишнинг ҳудудий таркиби

Чакана товар айирбошлаш , млрд. сўм Пуллик хизматлар, млрд. сўм

Ҳудудлар 03/I 04/I

Ўтган йилга нисбатан ўсиш таққослама баҳоларда%

03/I 04/I

Ўтган йилга нисбатан ўсиш таққослама баҳоларда%

Қорақолпоғистон р. 28,2 31,7 103,5 3,8 5,6 120,4 Андижон 117,1 129,6 102,0 9,0 12,9 113,6 Бухоро 50,4 54,9 100,2 9,5 13,1 120,3 Жиззах 23,4 26,7 103,3 3,7 4,9 116,4 Қашқадарё 63,5 71,6 100,1 7,4 9,1 105,6 Навоий 24,0 28,1 109,1 4,8 7,1 123,6 Наманган 59,9 68,1 105,6 7,7 10,5 118,6 Самарқанд 75,9 84,4 104,8 12,0 16,6 119,0 Сурхондарё 48,9 55,2 105,1 6,4 8,4 113,4 Сирдарё 14,3 16,0 101,1 2,0 2,9 116,3 Тошкент 95,5 111,9 110,9 11,6 15,0 107,8 Фарғона 124,0 132,8 100,8 11,5 15,9 119,1 Хоразм 32,7 35,6 104,5 6,3 9,3 127,0 Тошкент ш. 197,7 223,0 109,2 71,4 91,8 105,5

Ўзбекистон Республикаси 955,5 1069,6 105,1 189,2 243,5 112,5

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. Пуллик хизматлар таркибида пассажирларнинг ҳаво транспорти хизматларига бўлган талабининг қисқариши эвазига пассажир транспорти хизматлари ва рўйхатдан ўтган маиший хизмат корхоналари сонининг камайиши ҳисобига маиший хизматларнинг улуши қисқарган.

5.2.6 - жадвал Ижтимоий инфратузилма объектларини ишга тушириш Январ-март

Ўлчов бирлиги 2003 2004

Уй-жой, жами минг.кв. м 1131,4 1061,6 Якка тартибда уй-жой қурилиши минг.кв. м 1112,1 1060,5 Қишлоқ жойларда минг.кв. м 965,3 924,1

Поликлиника (ҚВП билан) Ташриф сони 340 525 Жумладан: қишлоқ жойларда Ташриф сони 300 525

Умумтаълим мактаблари Ўқув ўринлари 1430 2837 Газ қувурлари км 506,1 551,6 Жумладан: қишлоқ жойларда км 492,1 542,6

Сув қувурлари км 282,2 308,3 Жумладан: қишлоқ жойларда км 265,3 298,6

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси. Ижтимоий инфратузилма. 2004 йил 1-чорагида 1061 минг кв.м уй-жой, (2003 йил 1чорагига нисбатан 70 минг кв.м.га камайган), 525 ўринга мўлжалланган поликлиникалар (185 ўринга кўпайган), 2,8 минг ўқувчи ўринларига мўлжалланган умумтаълим мактаблари (1,4 минг ўқувчи ўринларига ошган), 551,6 км газ (45,5 кмга ошган) ва 308,3 км сув қувурлари тармоқлари (26,1 кмга кўпайган) ишга туширилди. Шу жумладан қишлоқ жойларда 924,1минг кв.м уй-жой (умумий ҳажмининг 87%), 542,6 км газ (умумий ҳажмининг 98%) ва 298,6 км (умумий ҳажмининг 97%) сув қувурлари тармоқлари фойдаланишга топширилган. (5.2.6 – жадвал)



5.3. Бандлик ва меҳнат бозори

Аҳоли. 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон аҳолисининг сони 25707,4 минг кишини ташкил этди. (5.3.1 – илова). Шу давр ичида 119,3 минг болалар туғилди, 34,4 минг киши вафот этди ва аҳолининг табииий кўпайиши 84,9 минг кишини, ташқи миграциянинг салбий қолдиғи (сальдо) 15,1 минг кишини ташкил этди. Демографик ривожланиш тенденциялари давом этмоқда. Бунда туғилишнинг (ўтган йилниг мос даврига нисбатан 2,7 минг кишига камайди) ва ўлимнинг (ўлганлар сони 4,4 минг кишига қисқарган) камайиши кузатилган. Миграция миқдори 2,0 минг кишига камайди.

Аҳоли бандлиги. 2004йил 1-чорагида ўтган йилнинг мос даврига нисбатан аҳоли бандлигини таъминлашда ижобий ўзгаришлар содир бўлди. Иқтисодиётда банд бўлганлар сони 322,6 минг кишига кўпайди. (3,5%га). Деярли иқтисодиётнинг барча тармоқларида ишловчилар сонининг ўсиши кузатилган. Ишловчилар сонининг ярмидан ошиғи 173,7 минг киши ёки 53,8% моддий ишлаб чиқаришга тўғри келади. Ушбу кўрсаткич саноатда 47,6 минг киши (4,0%), қурилишда 32,3 минг киши (5,0%), савдо, умумий овқатланиш, моддий – техника таъминоти ва тайёрловда 56,1 минг киши (7,0%), ва аграр тармоқда кадрлар салоҳиятини муқобиллаштириш натижасида 7,5 минг киши (0,3%)ни ташкил этди. Номоддий ишлаб чиқаришда ишловчилар сони 148,9 минг кишига кўпайган. Бандликнинг юқори ўсиш даражаси асосан ижтимоий аҳамиятга молик бўлган соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва ижтимоий таъминотда (40 минг кишига кўпайган ёки 6,5%га ўсган), таълим, маданият, фан ҳамда илмий хизмат кўрсатишда (47,3 минг кишига кўпайган ёки 3,8%га ўсган), уй-жой коммунал хўжалиги ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш соҳаларида (14,1 минг кишига кўпайган ёки 5,1%га ўсган) юз берган.(5.3.1 – чизма).

2004 йил 1 чорагида республикада 129,7 минг янги иш ўринлари ташкил этилди ва унинг 96,7 мингтаси (74,6%) қишлоқ жойларда яратилди. Бу кўрсаткич ўтган йилнинг мос даврига нисбатан 21,2 мингтага кўпдир. (19,5%). Энг кўп янги иш ўринлари Қашқадарё (17,7мингта) ва Фарғона вилоятларида(15,6 минг та) ташкил қилинди. Кейинги йилларда аҳолини иш билан бандлигини таъминлаш асосан хусусий сектор ҳисобига амалга оширилмоқда. Кичик бизнесда янгидан ташкил қилинган иш ўринларининг улуши 91,7% тўғр келиб, ушбу кўрсаткич баъзи вилоятлар Сирдарёда 97,1%, Бухорода 96,3% ва Хоразмда 95,0%га тенг. Қашқадарё вилоятида эса янги иш ўринларини ташкил этилиши фермер ва деҳқон хўжаликлари ривожланиши ҳисобидан бўлди (68,5% янгидан яратилган иш ўринлари). Умуман республика бўйича янги объектларни ташкил эиш, фаолият юритаётган ишлаб чиқариш корхоналарини таъмирлаш ва кенгайтириш ҳисобидан қўшимча 10,8 минг та (8,3%) янги иш ўринлари яратилди. Натижада нодавлат тармоғида ишловчилар сони 323,2 минг кишига кўпайди (4,7%га) ва давлат тармоғида ишловчилар сони бир мунча қисқарди (0,6 минг кишига). Пировард натижада аҳоли бандлигининг нодавлат тармоғидаги улуши нисбий ва абсолют жиҳатдан давлат тармоғининг улушининг камайиши ҳисобидан 2003 йил 1 чорагига нисбатан 76,2%дан 77,0%гача кўпайди.

Шу билан бир вақтда маълум ҳудудларда ўтган йилнинг мос даврига нисбатан янги иш ўринларини ташкил этиш сонида қисқариш кузатилди. Жумладан: Самарқанд вилоятида 10,7%га, Сурхондарё вилоятида 7,0%га, Тошкент шаҳрида 6,0%га ва Сирдарё вилоятида 22,9%га.

Жорий меҳнат бозори. 2004 йил 1 чорагида меҳнат биржаларида 104,8 минг киши иш излаётганлар сифатида рўйхатга олинган. Рўйхатга олинганларнинг катта қисми Фарғона (умумий сонининг 17%), Наманган (11,3%)ва Самарқанд (8,8%) вилоятларига тўғри келади ва маълум маънода ушбу ҳудудларда аҳоли бандлигини таъминлаш муаммолари долзарблигидан далолат беради.

2004 йилда меҳнат биржаларига ишга жойлаштириш бўйича мурожаат қилганлар сонининг нисбатан камайиш тенденцияси давом этмоқда. (5.3.1 – жадвал). 2003 йилнинг мос даврига нисбатан

5.3.1 - чизма Бандликнинг тармоқ таркиби

0 500 1000 1500 2000 2500 3000

sanoat

o'rmon va qishloq xo'jaligi

qurilish

transport va aloqa

savdo, umumovqatlanish, MTS va tayyorlov

uy-joy xo'jaligi va maishi xizmat

sog'liqni saqlash

ta'lim, madaniyat va fan

boshqaruv organlari

Band bo'lganlar soni

1 кв. 2003 г. 1 кв. 2004 г.




республика бўйича уларнинг сони 3,5 минг кишига ёки 3,3% камайган. Бу ҳолат айниқса Жиззах 23,3%га, Самарқанд вилоятларида 26,9%га қисқарди. Шу билан бир вақтда меҳнат биржаларида рўйхатдан ўтганлар сони Навоий (22,9%га) Сирдарё вилоятларида (20,6%га) ва Тошкент шаҳрида (17,1%га) кўпайган.

Меҳнат биржаларида рўйхатдан ўтганларнинг тўртдан уч қисми қишлоқ жойларга тўғри келади. Ушбу кўрсаткич Фарғона водийси ҳудудида нисбатан юқори бўлди. (80-86%).

Биржага мурожаат қилган аҳолини ишга жойлаштириш даражаси бирмунча ўсди. 2004 йил 1 чорагида иш излаётганларнинг умумий сонининг 72,8% ишга жойлаштирилди. Ваҳоланки ушбу кўрсаткич 2003 йилнинг мос даврида 71,2%ни ташкил қилган эди. Андижон (79,0%), Сурхондарё (85,9%) ва Самарқанд (87,8%) вилоятларида бу борада юқори кўрсаткичларга эришилди. Кейинги йилларда ишга жойлаштириш даражаси шаҳарларга нисбатан қишлоқларда юқори. Бу ҳолат охирги йилларда барқарор бўлиб қолди. (5.3.2 – жадвал).

Меҳнат ҳаётига кириб келаётган ёшларни: умумтаълим мактаблари, касб-хунар коллежлари ва академик лицейлар, олий ўқув юртлари битирувчиларини меҳнат биржаларига мурожаат этишлари 2003 йил 1-чорагига нисбатан 0,5 минг кишига ошди. Мос равишда умумий иш излаётганларнинг рўйхатдан ўтганлардаги улуши ҳам ортди. Лекин бу ўзгариш жорий меҳнат бозоридаги ишчи кучи таклифини шаклланган таркибини сезиларли равишда ўзгартира олмайди. Ҳанузгача иш излаётганлар сифатида рўйхатга олинмаганларнинг аксариятини (2004 йилнинг 1 чорагида 37,8%) асосан қишлоқ жойларда яшовчи, касб ва мутахассислиги бўлмаган кишилар ташкил қилади (умумий сонининг 81,0%).

Жорий меҳнат бозорида шаклланган ишчи кучига бўлган талаб-таклиф натижасида 2003 йил 1 чорагига нисбатан ишсизлар сони 18,8%га камайган. Шу билан бир қаторда Ўзбекистоннинг баъзи ҳудудларида ишсизлар сонининг ўсиши кузатилди. Жумладан, Тошкент шаҳрида 1,0%га, Навоийда 12,1%га ва Хоразм вилоятида 40,9%га ошган. 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон бўйича ишсизлар сонида Хоразм вилоятининг улуши 4,5 минг киши ёки 19,7%ни ва Қорақалпоғистон Республикаси улуши эса 2,6 минг киши (11,5%)ни ташкил этди.

Мавжуд инфратузилмаларда касбга ўргатишдан ўтганлар сони қисқариб 2003 йил 1 чорагида 17,1 минг кишини ташкил этган ҳолда 2004 йил 1-чорагида 9,6 минг киши ўқитилган ҳолос. Шу билан бир вақтда бўш иш ўринлари сони ўсиши кузатилган ва эълон қилинган мавжуд бўш иш ўринлари ҳар мингта ишсиз ҳисобига 129 тани ташкил этди. Бу эса меҳнат бозори субъектларининг ўзаро муносабатларида камчиликлар мавжудлигидан далолат беради. Ушбу муаммо Тошкент шаҳри, Сурхондарё, Тошкент ва Бухоро вилоятларида долзарблигича қолмоқда.

2004 йил 1 чораги тенденциялари жорий меҳнат бозорининг муҳим муаммоларидан бири ёшлар бандлигини таъминлаш эканлигини тасдиқлайди. Бундан ташқари меҳнат бозори шаклланиши ва ривожланишининг сифат жиҳатлари ва аҳолини ишга жойлаштириш тизимида рақобат муҳитини яратиш муҳим аҳамият касб этади.

5.3.1 - жадвал Жорий меҳнат бозорининг асосий кўрсаткичлари

Йил

Иш изловчи сифатида рўйхатдан ўтганлар

Иш билан таъминланганлар

Иш билан таъминланганлар

нинг иш қидираётганлар

сонидаги улуши %

Ҳисобот даври охирида ишсизлар

сони 1995 246191 153526 62,4 25388 1996 275358 178755 64,9 27514 1997 298829 197439 66,1 28797 1998 313824 207924 66,2 33281 1999 387880 246427 63,5 39118 2000 421377 280601 66,6 35408 2001 462753 318068 68,7 37491 2002 448175 322154 71,9 34835 2003 430484 317424 73,7 32208 03/i 108295 77132 71,2 39163 03/I-II 231606 167051 72,1 42491 03/II-III 336968 247996 73,6 38128 04/I 104775 76249 72,8 36600 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

5.3.2 Шаҳарлар ва қишлоқларда аҳолини ишга жойлаштириш даражаси

Иш изловчи сифатида рўйхатдан

ўтганлар Ишга жойланганлар Ишга жойланиш

даражаси, % Йил

шаҳар қишлоқ шаҳар қишлоқ шаҳар қишлоқ 2002 133602 314573 92257 229897 69,1 73,1 2003 114135 316349 79205 238219 69,4 75,3 03/i 31577 76718 21269 55863 67,4 72,8 03/I-II 64917 166689 44015 123031 67,8 73,8 03/II-III 86634 249334 63657 184339 73,5 73,9 04/I 27444 77331 18899 57350 68,9 74,2 Манба: Давлат статистика қўмитаси.



5.2.1 - илова Аҳолига сотилган товарлар ва хизматлар ҳажми

Жумладан: Сотилган товарлар ва хизматлар ҳажми Товарлар сотиш Хизматлар кўрсатиш Йиллар

Млрд. сўм % Млрд. сўм % Млрд. сўм % 1995 119,2 100 104,2 87,4 15,0 12,6 1996 270,4 100 236,4 87,4 34,0 12,6 1997 564,2 100 493,9 87,5 70,3 12,5 1998 823,9 100 709,3 86,1 114,6 13,9 1999 1338,2 100 1148,8 85,8 189,4 14,2 2000 2094,8 100 1789,4 85,4 305,4 14,6 2001 3169,2 100 2697,0 85,1 472,2 14,9 2002 4481,6 100 3772,3 84,2 709,3 15,8 2003 5259,9 100 4325,1 82,2 934,8 17,8 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

5.2.2 - илова Чакана товар айирбошлаш ва пуллик хизматлар кўрсатиш

Чакана товар айирбошлаш Пуллик хизматлар

Йиллар Жорий баҳоларда, млрд. сўм.

Ўтган йилга нисбатан ўсиш таққослама

баҳоларда , %

Жорий баҳоларда, млрд. сўм.

Ўтган йилга нисбатан ўсиш таққослама баҳоларда , %

1995 104,2 92,2 15,0 73,0 1996 236,4 121,0 34,0 109,9 1997 493,9 112,7 70,3 121,3 1998 709,3 114,0 114,6 109,5 1999 1148,8 110,5 189,4 112,6 2000 1789,4 107,8 305,4 114,0 2001 2697,0 109,5 472,2 114,4 2002 3772,3 101,7 709,3 108,3 2003 4325,1 105,1 934,8 107,9 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

5.2.3 - илова Аҳолининг ижтимоий инфратузилма объектлари билан таъминланиши

Аҳолининг таъминланиши

Йиллар 1 яшовчига уй-жой кв.м

10000 кишига даволаниш жойи

10000 кишига амбулатория поликлиника муассасалари

Марказлаштирилган сув таъминоти % Табиий газ %

1991 12,2 123,0 133,7 80,0 46,2 1995 13,0 83,7 137,6 71,5 59,4 2000 13,7 55,9 158,2 81,0 73,9 2001 13,9 55,8 160,4 81,0 76,5 2002 14,2 57,8 163,1 81,4 77,4 2003 14,4 57,3 164,9 82,2 78,2 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

5.3.1 – илова Ўзбекистон Республикаси аҳоли сони динамикаси (йил бошига)

Жами аҳоли Шаҳар аҳолиси Қишлоқ аҳолиси Йил

Сони Ўсиши, % Сони Ўсиши, % Сони Ўсиши, %

1995 22461,6 8670,9 13790,7 1996 22906,5 2,0 8768,1 1,1 14138,4 2,5 1997 23348,6 1,9 8878,4 1,3 14470,2 2,3 1998 23772,3 1,8 8993,2 1,3 14779,1 2,1 1999 24135,6 1,5 9086,5 1,0 15049,1 1,8 2000 24487,7 1,5 9165,5 0,9 15322,2 1,8 2001 24813,1 1,3 9225,3 0,7 15587,8 1,7 2002 25115,8 1,2 9286,9 0,7 15828,9 1,5 2003 25427,9 1,2 9340,7 0,6 16087,2 1,6 2004 25707,4 1,1 9381,3 0,4 16326,1 1,5 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.

ҲУДУДЛАРНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ


6. Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши. 2004 йил 1 чорагида республика ҳудудларида (Қорақалпоғистон Республикаси, 12 вилоят ва Тошкент ш.) иқтисодиётнинг деярли барча тармоқларида ривожланиш суръатлари юқори бўлди. Асосий кўрсаткич ялпи ҳудудий маҳсулот (ЯҲМ) бўйича барча вилоятларда ўсиш таъминланди. Айниқса Андижон (106,7%), Жиззах (105,1%) вилоятлари ва Тошкент ш. (105,5%)да нисбатан юқори кўрсаткичга эришилди. (6.1 – илова). ЯИМ асосий улуши Тошкент ш. (18,8%), Тошкент (9,6%), Қашқадарё (6,0%), Бухоро (5,6%) ва Андижон (5,2%) вилоятларига тўғри келади. Қайд этилган ҳудудларда ЯҲМ 45% ортиқ қисми шаклланган. (6.1 – чизма).

Вилоятларда ЯИМни жон бошига ишлаб чиқариш индекси Жиззах, Қашқадарё, Навоий ва Тошкент вилоятларидан ташқари пасайиши содир бўлди. Энг юқори индекс Тошкент шаҳрида кузатилган (2,257). (6.2 – илова). Ҳудудларни аҳоли жон бошига ЯҲМ ишлаб чиқариш индекси бўйича гуруҳлашда таҳлил қилинаётган даврда қуйидаги ўзгаришлар содир бўлди: 2004 йил 1-чорагида ЯҲМ юқори индексли гуруҳига Тошкент вилояти ҳам қўшилди. Ўрта даражали индекс гуруҳига кирган вилоятлар сони қисқариб, Сурхондарё ва Самарқанд вилоятлари паст даражадаги гуруҳга тушиб қолди. Наманган вилояти ва

Қорақалпоғистон Республикаси индекси паст даражаси сақлаб қолди.

Саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича ҳам юқори ўсиш суръатларига эришилди. Ушбу ўсиш айниқса Андижон вилоятида (126,9%), Қорақалпоғистон Республикасида (117,7%), Тошкент шаҳрида (115,2%), Самарқанд (115,0%), Жиззах (114,3%), Қашқадарё (111,4%), Наманган (109,0%) ва Бухоро (108,4%) вилоятларида юқори бўлди. Бу асосан ушбу ҳудудларда кичик бизнесни ривожлантириш ва янги ишлаб чиқариш қувватларини ишга тушириш ҳисобига рўй берди.

Саноат ривожланиши индекси даражаси (аҳоли жон бошига) Қорақалпоғистон Республикасида (0,184дан 0,207гача), Андижон (0,912 дан 0,039гача), Жиззах (0,436 дан 0,440гача), Қашқадарё (0,912дан 1,055гача), Навоий (3,737 дан 4, 086гача) ва Тошкент (1,502 дан 1,604гача) вилоятларида ўсган.

Халқ истеъмоли товарлари (ХИТ) ишлаб чиқаришнинг ўсиши Хоразм вилоятидан (96,9%) ташқари барча ҳудудларда содир бўлди. Юқори ўсиш суръатлари Андижон (133,3%), Сурхондарё (129,5%), Наманган (127,7%), Қашқадарё (127,0%), Фарғона (113,2%) вилоятларида ва Қорақалпоғистон Республикасида (119,0%)га таъминланган. Хоразм вилоятида эса ўсиш суръатларининг пасайиши баъзи саноат корхоналарида ишлаб чиқаришнинг камайиши ҳисобига содир бўлди. (6.1 – илова)

Аҳоли жон бошига ХИТ индекси Қорақалпоғистон Республикасида (0,340дан 0,344гача), Андижон (1,754дан 1,998гача), Бухоро (1,614дан 1,639гача), Жиззах (0,547дан 0, 618гача), Навоий (0,653дан 0,721гача), Наманган (0,553дан 0,609гача), Сурхондарё (0,296дан, 0,365гача) ва Тошкент (1,195дан 1,206гача) вилоятларида ўсган. Энг юқори ўсиш индекси Тошкент шаҳрида (2,367) кузатилган. (6.2 – илова).

Аксарият ҳудудларда инвестицияларни жалб қилиш суръатлари пасайиши кузатилган. Бу кўрсаткич, асосан Фарғона (68,8%га), Сирдарё (54,5%га), Қашқадарё (43,5%га), Навоий (33,9%га), Жиззах (7,4%га) ва Хоразм (2,6%га) вилоятларида камайган. Юқорида таъкидланган вилоятларда инвестицияларни жалб қилиш суръатларининг пастлигини асосий сабаби танлов савдоларини ўз

6.1 - чизма 2004 йил 1 чорагида Ўзбекистон Республикаси ЯИМда ҳудудларнинг улуши (%)

Surxondaryo3,4

Qoraqalpog'i-son

respublikasi2,1

Sirdaryo1,4

Toshkent9,6

Samarqand5,0

Namangan3,4

Navoiyy5,5

Qashqadaryo6,0

Jizzax2,3

Buxoro5,6Andijon

5,2

YAIMning taqsimlanma-

gan qismi20,3

Toshkent sh.18,8

Xorazm3,3

Farg'ona8,0




вақтида ўтказилмаганлиги натижасида лойиҳаларни молиялаштиришни очишнинг кечикиши ҳисобланади. Ушбу сабаб натижасида қурилиш-пудрат ишлари ҳажми Қорақалпоғистон Республикасида (2,7%га), Бухоро (5,1%га), Қашқадарё (3,7%га), Самарқанд (2,5%га), Сурхондарё (2,1%га), Тошкент (1,4%га), Фарғона (2,2%га) вилоятларида ва Тошкент шаҳрида (4,1%га) пасайиши кузатилди. (6.1 – илова).

6.1 - жадвал Аҳоли жон бошига ЯҲМ ишлаб чиқариш бўйича ҳудудларни гуруҳлаш

2003 йил 1 чорак Индекс 2004 йил 1 чорак Индекс I. Юқори даража 1,000дан юқори I. Юқори даража 1,000дан юқори Тошкент шаҳри 2,164 Тошкент шаҳри 2,257 Навоий вилояти 1,687 Навоий вилояти 1,753 Бухоро вилояти 1,047 Тошкент вилояти 1,012

II. Ўртача даража 0,500дан 1,000гача II. Ўртача даража 0,500дан 1,000гача Тошкент вилояти 0,990 Бухоро вилояти 0,974 Фарғона вилояти 0,773 Фарғона вилояти 0,738 Хоразм вилояти 0,682 Қашақадарё вилояти 0,666 Қашақадарё вилояти 0,635 Хоразм вилояти 0,595 Андижон вилояти 0,618 Андижон вилояти 0,585 Сирдарё вилояти 0,567 Жиззах вилояти 0,563 Жиззах вилояти 0,561 Сирдарё вилояти 0,525 Самарқанд вилояти 0,525 III. Паст даража 0,500гача Сурхондарё вилояти 0,520 Сурхондарё вилояти 0,473

III. Паст даража 0,500гача Самарқанд вилояти 0,457 Наманган вилояти 0,486 Наманган вилояти 0,434 Қорақалпоғистон вилояти 0,360 Қорақалпоғистон вилояти 0,352

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида муаллиф томонидан ҳисобланган

Инвестицияларни юқори суръатларда ўсиши Қорақалпоғистон Республикасида (2,3 марта), Сурхондарё (2,3 марта), Андижон (2,1 марта), Тошкент (147,2%га) вилоятлари ва Тошкент шаҳрида (130,3%га) кузатилган.

Аҳоли жон бошига инвестициялар Қорақалпоғистон Республикасида (0,803дан 1,878гача), Бухоро (0,473дан 1,1144гача), Наманган (0,437дан 0,457гача), Самарқанд (0,518дан 0,537гача), Сурхондарё (0,375дан 0,854гача) вилоятларида ваТошкент шаҳрида (2,089дан 2,800гача) ўсган. (6.2 – илова).

Таҳлил қилинаётган даврда қишлоқ хўжалиги маҳсулоти ишлаб чиқариши ўсиши юқори суръатлари Қорақалпоғистон Республикасида (109,1%), Жиззах (108,9%), Навоий (108,8%), Қашқадарё (107,7%) ва Самарқанд (107,6%) вилоятлари тўғри келади. (6.1 – илова).

Ушбу кўрсаткич бўйича аҳоли жон бошига индекслар Қорақалпоғистон Республикаси (0,345дан 0,361гача), Андижон (0,818дан 0,845гача), Жиззах (1,254дан 1,504гача), Сурхондарё (1,157дан 1,204гача), Тошкент (1,666дан 1,916гача) ва Фарғона (0,939дан 1,058гача) вилоятлари ўсган. (6.2 – илова).

Чакана товар айирбошлаш бўйича барча вилоятларда ўсишга эришилди, айниқса ушбу кўрсаткич Тошкент вилоятида (110,9%), Тошкент шаҳри (109,2%) ва Навоий вилоятида (109,1%) юқори бўлган. Аҳоли жон бошига индек эса Қорақалпоғистон Республикасида (0,471дан 0,489гача), Жиззах (0,600дан 0,623гача), Қашқадарё (0,728дан 0,735гача), Навоий (0,810дан 0,841гача), Тошкент (0,042дан 1,107гача) вилоятларида ва Тошкент шаҳрида (2,431дан 2,516гача) ўсган.

Пуллик хизматлар ҳажми бўйича барча вилоятларда юқори ўсиш таъминланди, айниқса Хоразм (127,0%), Навоий (123,6%), Бухоро (120,3%), Фарғона (119,1%), Самарқанд (119,0%), Сирдарё (116,3%) ва Жиззах (116,4%) вилоятларида ўсиш суръатлари юқори бўлди.. (6.1- илова).

Аксарият вилоятларда аҳоли жон бошига пуллик хизматлар ишлаб чиқариш индекси ўсган ҳолда, ушбу кўрсаткич Қашқадарё (0,432дан 0,410гача) ва Сурхондарёда(0,486дан 0,475гача) вилоятларида камайган. (6.2 – илова).

Таҳлил қилинаётган даврда ҳудудлараро табақаланишув саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича (20,3дан 19,7 мартагача), чакана товар айирбошлаш бўйича (5,2дан 5,1 мартагача) ва пуллик хизматлар бўйича (14,4дан 12,0 мартагача) пасайиш содир бўлди. Шу билан бир вақтда ЯҲМ бўйича ҳудудлараро табақаланишув (6,0дан 6,4 мартагача), инвестициялар бўйича (6,9дан 10,2 мартагача) ва қишлоқ хўжалиги бўйича эса (4,8дан 5,3 мартагача) ўсиши кузатилди. (6,2 – илова ва 6.2- чизма).



Ҳудудлараро табақаланишувнинг юқори даражаси саноат маҳсулотлари ишлаб чиқаришда (19,7 марта) ва аҳолига пуллик хизматлар кўрсатишда (12,0 марта) катталигича қолмоқда.

6.2 - чизма Минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланиши табақаланишуви даражасининг ўзгариши динамикаси (юқори ва паст даражада ривожланган ҳудудлар нисбати)

0

2

4

6

8

10

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I

farq darajasi (marta)

yalpi hududiy mahsulot

qishloq xo'jalik mahsuloti

investisiya

chakana tovar ayirboshlash

05

1015202530

03/I 03/I-II 03/I-III 03/I-IV 04/I

farq darajasi (marta)

sanoat ishlab chiqarishAIMpullik xizmatlar


Умуман минтақалар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари тенденцияси ва динамикаси ўсиш томонга нисбатан барқарорликка эришилганлигига қарамай, саноат ривожланиши ва аҳолига пуллик хизмат кўрсатишда ҳудудлараро табақаланишувнинг нисбатан юқори даражаси сақланиб қолмоқда. Ҳудудлараро табақаланишувни пасайтириш билан боғлиқ бўлган вазифаларнинг ҳал қилиниши аксарият жиҳатдан ҳудудларда маъмурий ислоҳотларни амалга ошириш, ҳудудларда инвестицион фаолликни ошириш, бюджетлараро муносабатларни такомиллаштириш ва иқтисодиётнинг аграр тармоғида ислоҳотларни чуқурлаштиришга боғлиқ.



6.1 - илова Ҳудудлар ижтимоий-иқтисодий ривожланишининг асосий кўрсаткичлари динамикаси (ўсиш суръатлари ўтган даврга нисбатан таққослама баҳоларда, %да)

Ялпи ҳудудий маҳсулот (ЯҲМ)

Ҳудудларнинг номи 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I Қорақалпоғистон Республикаси 98,3 106,9 89,7 98,3 101,6 110,1 94,0 98,9 104,5 103,5

Андижон вилояти 106,0 104,2 102,8 108,9 103,4 102,8 100,5 102,3 102,6 106,1 Бухоро вилояти 110,2 106,2 104,2 103,5 102,7 101,4 102,4 104,4 102,6 100,0 Жиззах вилояти 107,5 111,7 104,2 106,5 109,5 107,5 102,2 104,2 105,5 105,1 Қашқадарё вилояти 105,9 103,7 99,0 105,0 110,1 105,4 103,5 102,9 101,4 103,2 Навоийская область 100,8 107,6 103,2 101,4 104,8 103,9 101,0 101,2 102,4 102,5 Наманган вилояти 100,4 103,4 108,0 104,5 103,7 102,1 103,6 101,6 101,3 103,2 Самарқанд вилояти 107,6 107,4 104,6 103,5 107,6 106,9 100,2 106,5 106,8 104,2 Сурхондарё вилояти 109,7 100,1 105,5 108,0 104,0 105,3 100,3 103,7 101,7 103,6 Сирдарё вилояти 106,1 104,4 102,6 102,9 98,3 102,5 95,1 94,6 102,4 102,8 Тошкент вилояти 104,9 101,4 110,9 104,2 103,1 102,5 100,1 100,9 101,9 104,1 Фарғона вилояти 97,4 101,7 106,1 99,5 105,1 100,5 100,1 100,0 100,6 102,1 Хоразм вилояти 105,8 104,5 94,8 103,0 102,9 103,8 99,4 102,8 101,1 102,5 Тошкент шаҳри 95,6 98,7 104,5 104,3 102,6 104,4 99,2 102,8 104,2 105,5

Ўзбекистон Республикаси 104,4 104,4 103,8 104,2 104,2 104,4 102,2 103,8 104,0 104,8


6.1 – илованинг давоми

Саноат ишлаб чиқариши








Халқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқариш






Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш


Андижон вилояти 110,2 107,3 110,2 107,1 102,1 100,2 101,0 100,3 100,2 106,9 Бухоро вилояти 106,3 109,3 106,3 102,0 102,6 106,2 102,3 109,6 108,2 104,5 Жиззах вилояти 100,1 116,8 100,1 106,9 113,8 112,0 103,4 104,3 115,2 108,9 Қашқадарё вилояти 89,4 103,9 89,4 106,9 119,9 106,2 103,4 100,6 100,2 107,7 Навоийская область 105,0 109,4 105,0 107,2 106,7 109,3 102,0 106,4 110,7 108,8 Наманган вилояти 111,5 103,2 111,5 101,4 101,5 102,9 101,8 97,1 100,8 104,0 Самарқанд вилояти 104,8 107,2 104,8 103,9 112,4 110,0 104,2 108,4 110,3 107,6 Сурхондарё вилояти 106,7 97,4 106,7 110,5 102,8 106,4 106,6 102,5 100,4 106,0 Сирдарё вилояти 101,9 107,5 101,9 105,8 98,9 105,2 101,6 95,2 110,1 107,1 Тошкент вилояти 114,9 100,5 114,9 103,7 102,8 102,7 105,3 103,0 102,3 106,7 Фарғона вилояти 113,5 104,1 113,5 100,4 105,7 100,6 103,4 114,1 100,2 106,4 Хоразм вилояти 82,8 108,9 82,8 103,6 106,8 110,5 101,3 100,7 100,7 106,3 Тошкент шаҳри Ўзбекистон Республикаси 104,0 105,9 103,1 104,2 106,1 105,9 103,3 103,8 104,7 106,7





Инвестициялар

Ҳудудларнинг номи 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I Қорақалпоғистон Республикаси 137,0 102,0 83,0 106,0 114,0 118,0 112,0 119,0 119,0 в 2,3

р. Андижон вилояти 119,8 102,0 101,0 118,0 105,0 106,9 100,2 104,0 105,0 100,1

Бухоро вилояти 65,5 98,0 108,0 119,0 103,0 100,6 69,0 86,0 93,1 в 2,1 р.

Жиззах вилояти 100,3 105,0 111,0 78,0 112,0 83,5 81,0 80,0 80,0 92,6 Қашқадарё вилояти 114,5 120,0 93,0 130,0 94,0 111,7 128,0 114,0 112,2 56,5 Навоийская область 81,8 107,0 116,0 107,0 98,0 109,6 122,0 110,0 109,0 66,1 Наманган вилояти 75,4 100,4 103,0 96,0 100,1 101,7 100,2 100,2 101,2 107,2 Самарқанд вилояти 118,8 100,6 104,0 107,0 99,8 107,9 115,0 107,0 107,2 104,8

Сурхондарё вилояти 118,0 103,0 102,0 116,0 101,0 104,0 101,0 102,0 103,3 в 2,3 р.

Сирдарё вилояти 102,0 109,0 100,2 101,0 84,0 105,5 114,0 106,0 103,0 45,5 Тошкент вилояти 120,1 95,0 106,0 112,0 102,0 108,3 98,0 108,0 105,3 147,2 Фарғона вилояти 134,2 108,4 107,0 109,0 108,0 95,9 101,0 95,0 95,2 31,2 Хоразм вилояти 105,0 104,0 102,0 96,0 103,0 91,6 81,0 87,0 90,0 97,4 Тошкент шаҳри 107,8 102,0 92,0 106,0 81,0 106,8 87,0 108,0 103,6 130,3




Чакана товар айирбошлаш



Ўзбекистон Республикаси 114,0 110,5 107,6 109,6 101,1 105,1 99,8 100,3 104,9 105,1 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси.




Пуллик хизматлар кўрсатиш





6.2 - илова Ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожланиши ўртасидаги табақаланишув даражаси (аҳоли жон бошига индекс кўрсаткичи)

Ялпи ҳудудий маҳсулот

Ҳудудларнинг номи 1998 1999 2000 2001 2002 2003 03/I 03/I-II 03/I-III 04/I

Қорақалпоғистон Республикаси 0,531 0,617 0,456 0,413 0,392 0,400 0,360 0,397 0,405 0,352


Ўзбекистон Республикаси 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Фарқ даражаси (марта) 3,0 2,8 3,4 4,1 4,3 4,2 6,0 5,1 4,5 6,4 Тошкент шаҳрини ҳисобга олмасдан 2,1 2,0 2,4 3,1 3,8 4,2 4,7 4,4 4,3 5,0

Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида автор томонидан ҳисобланган




Саноат ишлаб чиқариши



Ўзбекистон Республикаси 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Фарқ даражаси (марта) 9,9 12,4 11,3 13,4 20,1 23,3 20,3 28,1 29,3 19,7 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида автор томонидан ҳисобланган


Халқ истеъмоли товарлари ишлаб чиқариш (ТНП)



Ўзбекистон Республикаси 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 1,000 Фарқ даражаси (марта) 10,7 7,8 8,2 5,3 6,9 7,2 6,6 7,1 7,2 6,9 Тошкент шаҳрини ҳисобга олмасдан 9,4 6,6 5,6 4,3 4,9 5,6 5,9 5,9 5,9 5,8





Қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари ишлаб чиқариш


Андижон вилояти 1,035 1,157 1,170 1,119 1,150 1,051 0,818 1,114 1,192 0,845 Бухоро вилояти 1,146 1,379 1,340 1,375 1,321 1,376 1,345 1,534 1,310 1,242 Жиззах вилояти 1,084 1,254 1,331 1,211 1,329 1,425 1,254 1,366 1,315 1,504 Қашқадарё вилояти 0,876 0,921 0,831 0,851 0,980 1,006 0,703 1,029 0,845 0,560 Навоийская область 1,128 1,099 1,238 1,144 1,149 1,218 1,400 1,295 1,479 1,222 Наманган вилояти 0,783 0,840 1,019 0,996 1,042 0,970 0,794 0,756 0,777 0,565 Самарқанд вилояти 0,995 1,064 1,037 1,081 1,110 1,154 1,315 1,125 1,211 1,225 Сурхондарё вилояти 1,243 1,105 1,187 1,353 1,311 1,279 1,157 1,375 1,238 1,204 Сирдарё вилояти 1,190 1,426 1,397 1,501 1,373 1,393 1,303 1,340 1,672 1,286 Тошкент вилояти 1,265 1,218 1,511 1,539 1,268 1,255 1,666 1,133 1,329 1,916 Фарғона вилояти 0,800 0,947 0,977 1,024 0,995 0,931 0,939 0,948 0,943 1,058 Хоразм вилояти 1,376 1,603 1,144 1,025 1,072 1,098 1,636 1,217 1,072 1,529 Тошкент шаҳри


Фарқ даражаси (марта) 2,5 3 3,6 4,2 3,8 3,3 4,8 3,3 3,8 5,3 Манба: ЎзР Давлат Статистика қўмитаси маълумотлари асосида автор томонидан ҳисобланган


Инвестициялар




Фарқ даражаси (марта) 6,1 5,8 5,8 5,6 5,3 6,5 6,9 5,7 4,7 10,2 Тошкент шаҳрини ҳисобга олмасдан 2,8 2,8 4,3 5,6 5,3 5,1 6,9 4,5 3,8 6,8





Чакана товар айирбошлаш







Пуллик хизматлар кўрсатиш


Андижон вилояти 0,729 0,820 0,870 0,856 0,771 0,813 0,554 0,677 0,730 0,590 Бухоро вилояти 0,937 0,948 0,927 0,856 0,878 0,883 0,865 0,866 0,874 0,928 Жиззах вилояти 0,500 0.500 0,455 0,441 0,448 0,481 0,486 0,476 0,473 0,502 Қашқадарё вилояти 0,500 0.525 0,463 0,420 0,423 0,462 0,432 0,427 0,437 0,410 Навоийская область 0,917 0.837 0,707 0,718 0,663 0,755 0,770 0,786 0,756 0,933 Наманган вилояти 0,542 0,474 0,500 0,479 0,448 0,506 0,513 0,506 0,519 0,542 Самарқанд вилояти 0,729 0,666 0,626 0,612 0,606 0,687 0,591 0,579 0,679 0,620 Сурхондарё вилояти 0,458 0,487 0,480 0,441 0,444 0,457 0,486 0,469 0,469 0,475 Сирдарё вилояти 0,437 0,397 0,366 0,361 0,366 0,382 0,405 0,396 0,382 0,459 Тошкент вилояти 0,812 0,782 0,732 0,670 0,616 0,631 0,608 0,658 0,630 0,652 Фарғона вилояти 0,604 0,602 0,610 0,553 0,556 0,586 0,554 0,549 0,572 0,600 Хоразм вилояти 0,792 0,833 0,707 0,596 0,581 0,602 0,621 0,597 0,569 0,696 Тошкент шаҳри 2,875 3,320 3,455 3,761 4,090 4,201 4,473 4,354 4,237 4,548




ТАҲЛИЛИЙ МАҚОЛАЛАР ҚИСМИ

АСОСИЙ КАПИТАЛНИНГ ТАКРОР ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ЖАРАЁНИГА ТАЪСИР


1. Асосий капиталнинг такрор ишлаб чиқариш жараёнига таъсири

Чадина В.Б. Бозор муносабатларини янада чуқурлаштириш шароитида моддий ҳаражатларга нисбатан ишлаб чиқаришнинг устивор ўсиши ва фан-техника ютуқларини кенг қўллаш томонга йўналтиришнинг кучаяётганлигида инвестиция маблағларидан мақсадга мувофиқ ва самарали фойдаланиш муҳим вазифалардан ҳисобланади. Ўзбекистонда асосий капиталга барча молиявий манбалар бўйича капитал қўйилмалар 1995 -2003 йилларда 1,7 марта ўсди. Замонавий машиналар, ускуналар ва юқори технологиялар билан жиҳозланган йирик корхоналар ишга туширилди. Ўнлаб корхоналар янги технологиялар асосида янги қурол аслаҳалар билан таъминланган. Инвестициялар оқимининг асосий улуши мамлакат иқтисодий ҳавфсизлиги масалаларини ечиш учун, жумладан, энергетика ҳавфсизлигини таъминлаш учун ёқилғи-энергетика тармоқлари мажмуига, олтин-валюта заҳирасини шакллантириш учун рангли металлургияга, озиқ-овқат ҳавфсизлигини таъминлаш учун қишлоқ хўжалиги ва озиқ-овқат саноатига йўналтирилди. Инвестиция ресурсларидан асосан ишлаб чиқариш жараёнларини интенсивлаштириш, яъни, такрор ишлаб чиқаришни янги замонавий саноат корхоналари қуриш базасида амалга оширишда фойдаланилди. Ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришнинг муҳим шартларидан бири такрор ишлаб чиқариш шаклларини оптимал уйғунлаштириш, ишлаб чиқариш қувватларини ишга тушириш жараёнларини жадаллаштириш ва пиовард натижада ишлаб чиқариш маблағларидан фойдаланиш эвазига юқори иқтисодий самарадорликка эришиш ҳисобланади. Республикада қатор йиллар давомида ишлаб чиқаришни янгилаш асосан янги объектлар қуриш эвазига амалга оширилди ва уларнинг улуши 1995 йилда 68,4%га етган эди. 1995 йилдан 2003 йилгача техникавий қайта қуроллантириш ва таъмирлашга ажратилган маблағларнинг умумий капитал қўйилмалар ҳажмида улуши 20,7%дан 56,0%гача ўсган. (1.1 – чизма) Ривожланган хориж давлатларида саноатни қайта қуроллантириш ва таъмирлашга сарф қилинган ҳаражатларни капитал қўйилмалардаги улуши 60-80%ни ташкил этади. Ишлаб чиқаришни таъмирлашга бундай ёндашув ҳаражатларни камайтиришга ва замонавий энергия ва материалларни тежовчи технологиялар жорий этишини таъминлайди. Бундан ташқари фаолият юритаётган корхоналарни қайта таъмирлаш ва техникавий қайта қуроллантириш ҳаражатлари янги корхоналарни қуришга нисбатан 20-30% арзондир. Амалиётда бевосита капитал қўйилмаларни такрор ишлаб чиқариш ва технологик таркибида ўзаро боғлиқлик мавжудлиги исботланган. Такрор ишлаб чиқариш таркибидаги ўзгаришлар натижалари технологик таркибда акс этади ва фойдаланилаётган асосий фондларда намоён бўлади. Капитал қўйилмаларнинг технологик таркибида ускуналар ҳаражатлари улушини ошишига капитал қўйилмаларнинг такрор ишлаб чиқариш таркибини яхшиланиши натижасида эришилади. Мавжуд ишлаб чиқаришни техникавий қайта қуроллантириш ва таъмирлашда ускуналар учун қурилиш – монтаж ишлари ҳажми ва ҳаражатлари ўртасидаги нисбат 25-57%ни ва янги қурилишда эса мос равишда 66-25%ни ташкил этади. Бундай ҳолатда фаолият юритаётган корхоналарда техникавий қайта қуроллантириш ва таъмирлашни амалга ошириш устувор бўлиб асосий ишлаб чиқариш фондларининг актив қисмини таъмирлашга асос бўлади.

1.1 – чизма. Капитал қўйилмалар такрор ишлаб чиқариш таркиби динамикаси , %

0

10

20

30

40

50

60

70

1991 г. 1995 г. 2002 г. 2003 г.

texnikaviy qayta qurollanirish va ta'mirlash yangi korxonalar qurish

Манба: ЎзР Давлат Статистика Қўмитаси маълумотлариасосида ҳисобланган.



Қатор йиллар давомида такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги вазиятни соғломлаштириш паст суръатларда бўлиши натижасида капитал қўйилмалар технологик таркибида ҳам етарли ижобий ўзгаришлар содир бўлмади. Капитал қўйилмалар умумий ҳажмида молиялаштириш улуши қурилиш-монтаж ишлари учун 50-60% атрофида ва ускуналар учун 25-30%ни ташкил этди (1.2-чизма). Бу жараён нафақат ускуналар улуши юқори бўлган ишлаб чиқариш инвестициялари ҳажмини чегаралаш, балки ишлаб чиқариш инвестицияларида ускуналар улушини пасайиши натижасида содир бўлди.

Саноатда ишга туширилган асосий ишлаб чиқариш фондларида машиналар ва ускуналар улуши 2003 йилда 1991 йилга нисбатан 11%га ва саноат асосий фондлари ҳажмида эса 4,2%га яқин пасайган. Саноатни рақобатбардошлик нуқтаи назаридан ривожланишида, уни жиддий муаммо бўлиб ускуналарни янгилаш суръатларини пастлиги ҳисобланади. Асосий фондлар ҳолати янги фондларни киритиш ҳажмини уларни чиқаришга нисбатан ўсиши билан таснифланади. Агар 1998 йилда киритиш коэффициенти 15% бўлган бўлса, 2001 йилда 23,2%ни ташкил этди. Чиқиш коэффициенти эса мос равишда 2,4% ва 6,2%дан иборат бўлган. 2002 йилда янгилаш жараёнида ижобий ўзгаришлар содир бўлган бўлсада, такрор

ишлаб чиқаришни самарали режимига эришилмади. Ҳанузгача асосий фондлар актив қисмини чиқиб кетиш ҳажми янгиланишга нисбатан 4-5 марта пастдир. Ишлаб чиқариш фондлари чиқиб кетиши ҳажми техника тарақиёти натижаларидан самарали фойдаланишга салбий таъсир кўрсатди. Фондларнинг мавжуд янгиланиш суръатларида инвестиция ускуналари, истеъмол товарлари ва экспортга йўналтирилган маҳсулотлар ишлаб чиқарувчи корхоналарда ускуналарнинг жисмоний эскириши жараёни давом этмоқда. Ҳисоб–китобларга кўра 69%га яқин ускуналар ўзларининг меъёрий ишлаш вақтини ўтаб бўлган. Ускуналар актив қисми чиқиб кетиши ўртача коэффициенти унинг эскириши муддатини қопламаяпти ва шу муносабат билан кўпинча ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатининг технологик кўрсаткичини таъминланмаяпди. Шаклланган мавжуд такрор ишлаб чиқариш таркибида саноат бўйича маҳсулотга қўшилган қиймат капитал сиғими 1996 йилда 0,35дан 2002 йилда 0,43гача ўсганлиги аниқланган. Юқори ўсиш машинасозлик мажмуида (3,2 марта), кимё ва нефт кимё тармоқларида (2,5 марта), ёқилғи саноатида (2,4 марта) ва енгил саноатда (2,0 марта) кузатилган. Саноат тармоқлари бўйича қўшилган қийматнинг ўсиши динамикаси капитал қўйилмалардан фойдаланиш самардорлигини пастлигидан далолат беради. Ўртача шаклланган самарадорлик кўрсаткичи (2000-2003 йилларда) МДҲда 0,09 ва Ўзбекистонда 0,11ни ташкил этади. Самарадорлик кўрсаткичи бўйича республикада саноат тармоқлари ўртасида катта тафовутлар мавжуд. Унинг юқори даражаси қора ва рангли металлургияда – 0,78 ва 0,36 бўлса, паст даражаси мос равишда машинасозликда (-0,08) ва енгил саноатда (-0,58). Бундай натижалар такрор ишлаб чиқариш жараёнининг асосий талаби - ишлаб чиқариш ҳажми ўсиши технологик ускуналарнинг сифат жиҳатдан ўзгаришига боғлиқлиги тўлиқ эътиборга олинмаганлиги сабабли содир бўлди. Иқтисодий барқарорликка эришишда ”олтин кесим”1 нисбатидан фойдаланилди. Ўзбекистон учун капитал қўйилмалар такрор ишлаб чиқариш таркибида янги қурилиш ва техникавий қайта жиҳозлаш ва таъмирлаш улуши оптимал нисбатлари 20-62%ни ташкил этади. Бундай нисбатда такрор ишлаб чиқаришда капитал қўйилмалар технологик таркибида ускуналар ва жиҳозлар сотиб олишга йўналтирилган маблағлар улуши 42%га яқинлашиши мумкин.

1 “олтин кесим” нисбатидан жаҳон амалиётида иқтисодиёт тизимлар барқарорлигини баҳолашда кенг фойдаланилади.

1.2 – чизма. Капитал қўйилмалар технологик таркиби динамикаси, %

0

10

20

30

40

50

60

1991 г. 1995 г. 2003 г.

qurilish montaj ishlari uskunalarga harajatlar boshqalar

Манба: ЎзР Давлат Статистика Қўмитаси маълумотлари асосида ҳисобланган



Капитал қўйилмаларни такрор ишлаб чиқаришнинг оптимал таркиби иқтисодиётнинг барча тармоқлари ва барча вақтлар учун аниқланиши мумкин эмас. Ҳозирги даврда, яъни мавжуд асосий ишлаб чиқариш фондларини ярмидан ози ишлаб чиқариш жараёнида реал иштирок этаётганлиги шароитида, янги қурилишларга капитал қўйилмаларнинг катта қисмини йўналтириш мақсадаг мувофиқ эмас. Янги қурилиш объектлари улушини 10%га қисқартириш ва техникавий қайта қуроллантириш ҳажмини 20-25%га оширади. Ушбу омилни амалиётга қўллаш саноатда қўшилган қиймат ўсишини (5%гача)таъминлашга имконият яратади. Такрор ишлаб чиқариш жараёнларини оптималлаштириш учун инвестиция фаолиятини фаоллаштириш ва давлатни техникавий ва инвестиция сиёсати бирлигини таъминлаш талаб этилади. Ҳозирги вақтда минимал ҳаражатлар ва асосий капиталдан фойдаланиш самарадорлигини ошириш эвазига саноат ишлаб чиқаришни ўсишини таъминловчи имкониятлари мавжуд. Булар: — инвестиция объектлари маълумотлари аниқлиги, республикада капитални ипотека шаклида жамғарилишидан фойдаланилган ҳолда тўғридан-тўғри инвестициялар фондини ташкил этиш; — инвестицион дастурларни шакллантиришда асосий капитални интенсив ва узлуксиз янгиланиши ва корхоналарни техникавий қайта қуролантириш ва таъмирлашга устуворлик берилиши; — амортизация сиёсатини такомиллаштириш ва асосий ишлаб чиқариш фондларини тиклаш қийматини ҳар йили индексация қилиш йўли билан амортизация ажратмалари меъёрларини қайта кўриш ва реновация ажратмаларини ошириш; — солиқ тизимини саноат қайта ишловчи тармоқларида корхоналарни ўз маблағларини шакллантиришни фаоллаштириш мақсадида ҚҚСни камайтириш.

ЎЗБЕКИСТОНДА ВАЛЮТА БОЗОРИНИ ЭРКИНЛАШТИРИШ


2. Ўзбекистонда валюта бозорини эркинлаштириш ва иқтисодий ривожланиш салоҳиятини мустаҳкамлашнинг истиқболлари

и.ф.д. С.В. Чепель 2003 йил Ўзбекистон иқтисодий ривожланишида туб бурилиш йили бўлиб қолиши мумкин. Ўтган йилнинг иккинчи ярмида жорий операциялар бўйича валюта бозорини эркинлаштирилиши иқтисодий ривожланишда янги имкониятлар очди. Ушбу имкониятларни қандай амалга ошириш керак? Иқтисодий сиёсат ва валютани тартибга солиш янги стратегияси қандай бўлмоғи лозим? Ушбу ва шунга ўхшаш жорий иқтисодий сиёсатни Ўзбекистонда ўтиш даври иқтисодиётини макроиқтисодий муаммолари билан ўзаро боғлиқликда таҳлил этилиши ушбу тадқиқотнинг мазмуни ҳисобланади.

Валютани тартибга солишни эркинлаштиришгача бўлган даврнинг хусусиятлари ва макроиқтисодий оқибатлари

Дастлаб, иқтисодий сиёсат талабларига мос келувчи валютани тартибга солишни янги тамойилларини аниқлашдан олдин, валюта бозорини эркинлаштиришгача бўлган даврда вужудга келган ҳолатни таҳлил қилиш ва мавжуд валютани тартибга солиш муҳитини самарадорлигини қисқача умумлаштириш лозим. 1994 йилда миллий валюта сўмни муомалага киритилиши Ўзбекистонда макроиқтисодий барқарорликка эришиш ва ўсишни таъминлаш мақсадида мустақил монетар сиёсатни амалга ошириш учун барча зарурий шар-шароитларни яратиб берди. Валюта бозорини эркинлаштирилишини босқичма-босқич амалга оширилиши жараёни қатор ҳолатлар билан изоҳланади. Давлат сўмни юқори алмшинув курсини ўрнатиб, лицензияларни тарқатиб ва сўм конвертациясига квоталарни махсус курс бўйича белгилаб, ўтиш даврида бир қатор муҳим мақсадларни назарда тутган эди. Улар орасида – импорт ўрнини босувчи ва бошқа устувор тармоқларни ривожлантириш, технологиялар ва қурилмалар импортини арзонлаштириш, танг ҳолларда импорт маҳсулотларни сотиб олиш ва ташқи қарзни тўлашда давлат ҳаражатларини камайтириш, кундалик эҳтиёж товарларига баҳоларни қайд қилинган паст даражада ушлаб туриш, давлат халқаро заҳирасини сақлаш ва янги банк тизими шаклланиши даврида ташқи таъсирларни бартараф этиш энг муҳимлари ҳисобланади1. Ўзбекистонда банк тизими ва валюта бозорини эркинлаштиришга чуқур мулоҳаза ва ҳар тарафлама ўйлаб ёндашув натижасида 90 йиллар охиридаги молиявий нобарқарорлик босқичини, МДҲ давлатларига нисбатан кам йўқотишлар билан ўтишга имкон берди. Бу ҳақда нафақат 1997-1998 йилларда молиявий инқироз босқичида, балки инқироздан кейинги даврда етакчи МДҲ давлатларига нисбатан Ўзбекистонда ЯИМ барқарор макроиқтисодий динамикаси ҳам далолат беради (1-чизмага қаранг). Бу нафақат ЯИМ динамикасига, балки саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ва инвестицияларга ҳам тааллуқлидир. Шу билан бир вақтда 2003 йилдан бошлаб ЯИМ ва саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ўртача йиллик ўсиш суръатларида Ўзбекистонда таҳлил қилинаётган давлатлар гуруҳларининг ўртача кўсаткичларига нисбатан юқорилиги кузатилмоқда. 1 1994-1997 йилларда валюта сиёсатининг мақсади, вазифалари ва хусусиятлари кенг ёритилган маълумотларни S. Chepel. “Foreign Currency Policy of Uzbekistan”, Econpomic Trend, Uzbekistan, Oct-dec 1998 ишида топиш мумкин. Валюта бозорини эр-кинлаштиришдаги кейинги воқеалар Н. Сирожиддиновнинг «На путти к конвертации национальной валютқ” Экономические обозрение №8, Тошкент 2002. журналидаги мақоласида тўлиқ ёритилган.

2.1-чизма. 1997-2003 йилларда Ўзбекистон ва МДҲ мамлакатларида ЯИМ динамикаси (ўтган йилга нисбатан %да)

-9

-6

-3

0

3

6

9

12

15

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Davlatlar guruhlari bo'iycha RossiyaQozog'iston Qirg'izistonUkraina BelorusiyaO'zbekiston



Валюта ресурсларини тартибга солиш уларни иқтисодий ривожланишининг устувор йўналишларига жамланишини таъминлади. Жумладан: импорт таркибида, Қозоғистон ва Россиядан фарқли ўлароқ, машиналар ва ускуналар катта улушни ташкил этади. Республикада кейинги йилларда катта ҳажмдаги ишлаб чиқариш қувватлари ишга туширилди. Масалан, иқтисодиётнинг қазиб олиш тармоғи ривожланган Қозоғистондан фарқли, Ўзбекистонда янги қууватлар ва ишлаб чиқариш нафақат стратегик тармоқлар (газ қазиб олиш, янги кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш, рангли металлар ва ҳ), балки қатор қайта ишлаш саноати тармоқлари (тўқимачилик, автомобилсозлик, электроника) ва шунингдек инфратузилма соҳасида (янги темир йўл магистраллари, автомобил йўллари, телекоммуникация ва ҳ) ташкил этилди. Ички валюта бозорини эркинлаштириш суръатлари мамлакатдан капиталнинг чиқиб кетишининг олдини олиб, валюта заҳираларининг камайишига йўл қўймайди. Бу эса Ўзбекистонни муддатидан олдин амалга оширилган эркинлаштириш миллий ва хорижий инвесторларга халқ хўжалигини аҳамиятга молик бўлган объектларини паст баҳоларда сотишга ва чет элга катта миқдорда валюта маблағларининг назоратсиз чиқиб кетишига қулай имкониятлар яратиб берган: Россия, Қозоғистон ва қатор МДҲ мамлакатлари билан таққослаганда яхши шароитга қўйди. Ўзбекистонни ўзоқни кўриб амалга оширган сиёсати халқаро талабларга жавоб берадиган олтин-валюта заҳираларини уч-тўрт ойлик импорт даражасида ушлаб туриш имкониятини берди. Шу билан бир қаторда иқтисодиётга маъмурий таъсир ўтказиш ва алмашув курсини сунъий юқори бўлиши ривожланиш жараёни ва миллий иқтисодиётни ислоҳ қилишни секинлаштириб, чекланган моддий, меҳнат ва молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлиги пасайди. Ўзбекистонда инвестиция маблағларидан фойдаланиш самарадорлиги даражаси (ICOR коэффициенти бўйича 2-3 марта) дунёнинг барқарор ривожланаётган мамлакатлари даражасидан ортда қолмаоқда. Ушбу шароитда жамғариш улуши ва хорижий инвестицияларни ошиши ҳамда инвестиция маблағларини жалб қилишга қаратилган чоралар самараси паст ҳисобланади. Бозор муносабатларидаги номутаносибликлар аҳоли турмуш даражаси ва ташқи қарзларни ўсишига таъсир қилиши мумкин.

Ушбу хулосаларни истеъмол баҳолари ва аҳоли даромадлари соҳаларидаги тенденциялар таҳлили ҳам тасдиқлайди. Алоҳида ижтимоий аҳамиятга молик бўлган баъзи товарларнинг баҳолари нисбатан барқарор даражада сақланиб турган бўлсада, биз томнодан амалга оширилган тадқиқотларни кўрсатишича, уларнинг умумий даражаси расмий курс бўйича эмас, балки асосан бозорнинг норасмий курси билан аниқланади. Узоқ даврда расмий курсни юқори даражада сунъий равишда ушлаб турилиши курслар ўртасидаги фарқни 1,5дан 1996 йил октябридан 1998 йил октябри орасида 2 мартагача, 1998 йил октябридан 2000 йил бошларигача 4-5 марта ошишига олиб келди. Валюта бозорини эркинлаштириш ва пул-кредит эмиссиясини чеклашга қаратилган чора-тадбирлар натижасида дастлаб расмий ва норасмий курслар ўртасидаги фарқни сезиларли даражада қисқарти ришга эришилди ва 2003 йил охирида 1000 сўм долл. даражаси атрофида унификация қилинди.

Амалга оширилган валютани тартибга солиш сиёсати мамлакат экспорт салоҳиятини ривожланишига тўсқинлик қилди. Экспортнинг умумий ҳажми фақат уч йил ичида (1997-1999 йиллар) 26,5%га қисқарди ёки аҳоли жон бошига ҳисобланганда 1996 йилдаги 200 долл.дан 1999 йилда 133 долл. тўғри келган. Валюта чекловлари ташқи иқтисодий фаолият соҳасига кичик ва хусусий бизнес корхоналари тадбиркорларини жалб қилишни қийинлаштирди. 2002 йилда 2000та ушбу соҳа вакилларидан экспорт учун имтиёзларга эга бўлишларига қарамай cўровнома натижасида уларнинг фақат 3%гина экспорт билан шуғулланганлиги аниқланган.

Аввал мавжуд бўлган валюта бозорининг тартиби даромадларни товар ишлаб чиқарувчилар, тармоқлар, аҳоли тоифаларидан бошқаларига қайта тақсимлашнинг яшириш механизми сифатида тасвирлаш мумкин. Бу эса улар ўртасидаги тенгсизликни кучайтриб, махаллий ва хорижий товар ишлаб чиқарувчилар учун тенг шароит ва имкониятлар яратиш тамойилига зид келар эди. Биз томондан тармоқлар реал секторлари учун бажарилагн ҳисоб-китобларга кўра ушбу жараёндан Ўзбекистон иқтисодиётининг баъзи тармоқлари катта зиён ва йўқотишлар мамлакат аҳолисинининг меҳнатга лаёқатли қисмининг асосий улушини ташкил этадиган қишлоқ хўжалигига тўғри келади.

Юқорида таъкидланганлар натижаларини умумлаштириб шундай хулосага келиш мумкинки, валюта сиёсатини эркинлаштиришга бўлган даврида эришилган ютуқлар ва камчиликларни ягона натижавий кўрсаткичга келтириш амалий жиҳатдан мумкин эмас. Чунки, барча таъкидланган самаралар кутилаётган натижалар давомийлиги бўйича бир-биридан фарқ қилади ва уларнинг барчасини миқдорий жиҳатдан ўлчаш имконияти йўқ*. Шу нарса аёнки, валюта сиёатини дастлабки мақсади ва вазифаларини бажарилишига асосан эришилган ва ҳозирда кўп нарса валютани тартибга солиш режимини танлашда ва сўм девалвацияси суръатларини бошқа иқтисодий сиёсат кўрсаткичлари билан мослаштиришда, қабул қилинадиган қарорларнинг амалийлиги билан боғлиқдир.



Валютани тартибга солишнинг макроиқтисодий динамикага таъсири механизми

Макроиқтисодий динамикага валюта сиёсати таъсирини якуний самараси аксарият жиҳатдан алмашув курси ва валюта бозорига кириш шароитларига экспорт, инвестиция, инфляция ва бошқа асосий макроиқтисодий кўрсаткичлар таъсирчанлиги (ўзгарувчанлиги) билан аниқланади. Валюта сиёсатини асосий макроиқтисодий кўрсаткичларга таъсирини ўзига хос хусусиятлари валюта ресурсларига эгалик ва валюта тушумларини сотишни чегаралашга қўйилган талаблари натижасида расмий ва норасмий курсни амал қилиши ҳисобланади. Иқтисодиётда 2003 йил охиригача бир вақтда бир қанча валюта курслари мавжуд бўлди: МБ курси, биржадан ташқари курс, алмашув шаҳобчалари курси, норасмий курс. Агар биринчи учтаси марказлаштирилган ҳолда тартибга солинган бўлса, норасмий курс бозорда талаб ва таклиф шароитини акс эттириб, кўп омиллар таъсири остида шаклланди.

Жумладан, расмий курсни девалвация қилиниши иқтисодиётни монетар ва технологик ўзаро боғлиқлик нуқтаи назаридан нобарқарорлашувига сезиларли таъсир кўсатди яъни: ҚК импорт қилаётган бутловчи қисмлар ва материалларнинг қимматлашуви > → маҳсулот таннарҳи ўсиши, ишлаб чиқаришни пасайиши > → ҚК маҳсулотига баҳонинг ўсиши >; < хориж кредитларига хизмат қилиш қиймати ўсиши > → < тижорат банклари молиявий ҳолатини ёмонлашуви, бюджет тақчиллиги кескинлашуви > → < кредит пул эмиссияси > → < баҳолар ва қарзлар ўсиши, инвестицион муҳитнинг ёмонлашуви >. Шу билан бир вақтда бошқа сабабларга кўра (масалан, муҳим ресурс турлари, хом-ашё, транспорт тарифлари, уй-жой коммунал хўжалик хизматларига марказлаштирилган ҳолда баҳоларнинг ўсиши) параллел бозорда сўм девалвацияси жараёнини кучайишига олиб келди. Бу эса истеъмол маҳсулотлари баҳоси ўсишига, ўртача иш ҳақи тўлов қобилияти пасайишига, аҳоли томонидан талабни чегаралаб иқтисодий ўсиш суръатлари пасайишига олиб келди.

Шу билан бирга миллий валютани девалвация қилиш ташқи савдони эркинлаштириш шароитида экспортни ошишига объектив шарт-шароит яратади, маҳаллий маҳсулотларнинг баҳо рақобатбардошлигини оширади. Кейинги йилларда курслар ва баҳолар динамикаси таҳлили шундан далолат берадики, сўм девалвациясини юқоори суръатлари экспорт қилувчилар учун қулай шарт-шароит яратиб берди. Бунинг яққол мисоли сифатида реал алмашув курсининг пасайишини кўрсатиш мумкин (2.2 – чизмага қаранг). Лекин бу жараён экспортга ижобий таъсир кўрсатмади, экспортда ўсиш ўрнига, 1997 йилдан 2002 йилгача қарийиб 40% пасайиб кетди. Чунки валюта сиёсати экспортни рағбатлантириш учун чекланган имкониятларга эга эди. Бу даставвал экспорт диверсификациясининг пастлиги, унда марказлаштирилган экспорт маҳсулотларининг устуворлиги, шундай маҳсулотлар ишлаб чиқарувчиларнинг давлат харидлари шартидан манафаатдорлигининг пастлиги ва маркетинг хизматини суст ривожланиши билан изоҳланади.

1998-2002 йиллар учун экспорт ва курсларни чораклик қаторлари кўрсаткичлари эконометрик таҳлили экспорт таркибида миқдорий ўзгариши маълум даражада параллел алмашув курси ўзгаришлари билан ўзаро боғлиқ бўлган сегмент-пахтасиз товарлар экспорти мавжудлигини аниқлаш имконини берди. Лекин бундай ўзаро боғлиқлик жуда кучсиз бўлган, чунки ички ва жаҳон баҳолари даражалари ўзгармаган шароитда сўм девалвацияси, масалан, 30% бўлганда, бундай экспорт ўртача 8-10% ўсган. Шундай қилиб,

эгилувчанлик коэффициенти 0,25-0,3 миқдорида баҳоланди. Бу жараён ташқи иқтисодий фаолият соҳасида бозор механизмларининг паст даражада ривожланганлигини кўрсатиб турибди.

Инфляция динамикасини ҳам шундай таҳлил қилиш кўрсатмоқдаки, расмий ва норасмий курсларнинг ўртача даражаси тарзида намоён бўладиган шартли-тенг (ёки индикатив) курс кейинги йилларда шаклланган истеъмол баҳолари динамикасини омиларидан бири ҳисобланади. Таққослаш учун – “пул массаси” омили бўйича кўрсатилган коэффициенти баҳоси 0,22, “ишлаб чиқарувчилар баҳолари” омили бўйича 0,16, “иш ҳақи” 0,05, “инфляцияни кутиш” 0,09 ташкил этди. 2003 йилда қайд этилган сўм девалвацияси суръатлари пасайиши ушбу омилнинг баҳолар ўсишидаги ҳиссасини қисқартирди. Агар 1999-2002 йилларда ушбу омилга учдан бир ва ундан юқори истеъмол баҳолари ўсиши тўғри

2.2-чизма. Реал алмашув курси ва экспортнинг 1998-2003 йиллардаги динамикаси (1997 й = 100%)

0

20

40

60

80

100

120

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

eksport sur'atlari (%da, 1997=100%)

ekspotrning o'sish sur'atlari paxtadan tashqari (%da,1997=100%)real almashuv kursi (%da, 1997=100%)



келган бўлса, 2003 йилда, бизнинг ҳисоб-китобларимизга кўра истеъмол баҳолари индекси (ИБИ) йиллик ўсиши 94,9 бўлгани ҳолда, у 5%га камайган (йил билан йилни баҳолаш).

Юқорида кўрганимиздек, сўмнинг норасмий курси аҳоли реал даромадларига таъсир кўрсатади ва улар орқали иш ҳақини тулов қобилиятига, аҳоли ҳаражатлари ва жамғармаларига, инвестицияларга ва ЯИМга. Асосий макроиқтисодий кўрсатикчиларни чораклик динамикасини 1996-2002 йиллардаги2 эконометрик таҳлили шу нарсани асослашга имкон берди (2.1-жадвал). Яъни бу ерда асосий ролни курслар ўртасидаги фарқ ўйнади (норасмий курсни расмий курсга нисбати). Ушбу фарқни юз фоизга кўпайиши (бошқа ҳолатлар тенг бўлганда) реал иш ҳақининг ўсиш суръатларини ўртача 3-5%га камайишига олиб келди. Кўрсатилган тафовут 1999-2002 йилларда 5-6 мартага етганини инобатга олсак шундай хулосага келиш мумкинки, яъни, 1997-2001 йилларда аҳоли реал даромадлари, жамғариш ва хусусий инвестицияларнинг паст даражада бўлиши аксарият жиҳатдан ноқулай курс динамикаси билан боғлиқдир. Шу билан бир вақтда, ҳисобот даврида макродаржада амалга оширилган эконометрик таҳлиллар давомида курс динамикаси билан бюджет даромадлари, инвестициялар ва бошқа макроиқтисодий кўрсаткичлар ўртасида тўғридан-тўғри ўзаро боғлиқлик кузатилмаган. Бу ерда сезиларли рол эгри ўзаро алоқалар, шунингдек кўп жиҳатдан тартибга солиниши норасмий курс динамикасига боғлиқ бўлган яширин секторга тегишлидир.

Ўзбекистонда валюта бозорини эркинлаштиришни иқтисодиётга дастлабки таъсири таҳлили

Валюта бозорини эркинлаштириш заруриятини турли даражадаги курслар номутаносиблиги мавжуд бўлган кўпчилик давлатлар тажрибаси тасдиқлайди. 2.2-жадвал маълумотларидан ҳам кўриниб турибдики ЯИМ ўсиш суръатлари билан норасмий курсни расмий курсга нисбатан миқдорини ошиши (курслар ўртасидаги фарқ) ўртасида тескари аслоқа мавжуд. Агар курслар ўртасидаги фарқ юқори бўмаганда (танловда қатнашаётган 72 та давлатдан 1-гуруҳда 22 та давлат), ушбу давлатларнинг аксариятида (13 та давлат ёки умумий сонининг 60%га яқини) реал ЯИМ аҳоли жон бошига ўсиш суръатлари 4%дан юқори ва қолганлари эса 0%дан 4%гача бўлган. Шундай қилиб, дунё мамлакатлари катта гуруҳининг ривожланишини умумлаштирувчи натижалари далолат берадики курс тафовутлари ўсиши натижасида ЯИМнинг ўсиш суръатлари пасайиши тенденцияси ва курс тафовутлари пасайиши эса ЯИМнинг суръатларига ижобий таъсир кўрсатади.

Дуне тажрибаси иқтисодиётни эркинлаштиришнинг бошланғич босқичи натижасида иқтисодий ривожланиш суръатларини ошишида валюта бозорини эркинлаштириш муҳим аҳамиятга эга эканлигидан далолат беради.

Ўзбекистон учун 1998 йилдан бошлаб иқтисодий ислоҳотларни фаол амалга оширилаётган Ветнам тажрибаси катта қизиқиш уйғотиши3 мумкин. Ислоҳотлар дастури баҳони эркинлаштириш, товар ишалб чиқарувчиларга субсидиялар ажратиш, банк тизимини давлат 2 Унинг асосий натижалари С. Чепелнинг “Макроэкономические аспектқ укрепления национальной конкурентоспособности в эпоху глобализации”, Экономический вестник Узбекистан №10, Ташкент 2003 й мақоласида келтирилган. 3 Modeling and simulation of macroeconomic systems: use of quantitative models for analizing reform policies with application to China, India and Viet. United Nations Escap, New York, 1997.

2. 1-жадвал. 1995-2002 йилар чораклик ҳисоботларида эконометрик таҳлиллар натижасида аниқланган

макроиқтисодий динамикани алоҳида кўрсаткичлари (индикаторлари) эгилувчанлик коэффициентлари

Боғлиқ бўлган ўзгарувчи Омиллар Ишончлилик

баҳоси (Р-val) Эгилувчанлик баҳоси

Экспорт 0,05 1 Бюджет даромадлари Банд бўлганлар даромади 0,01 3

Импорт 0,00 1 Иш ҳақи

Курс ўртасидаги фарқ 0,00 -3.5 Импорт 0,02 1

Норасмий курс Хорижий инвестициялар 0,00 2 Экспорт 0,00 12 Инвестиция-

лар ИБИ 0,00 -4 Экспорт 0,00 4

Импорт Норасмий курс 0,01 -5

2.2-жадвал. Малакатларни ривожланиш даражаси бўйича тақсимланиши (маълум гуруҳда бўлган мамлакатлар умумий

сонига нисбатан фоизда) 1 гуруҳ 2 гуруҳ 3 гуруҳ

Йиллик иқтисодий ўсиш Курснинг паст фарқи Курснинг ўртача

фарқи Курснинг юқори

фарқи Салбий 0 0 3,8 0-2% 13,6 13,0 48,1 2-4% 27,3 30,4 29,6 4-6% 22,7 39,1 18,5 6%дан кўп 36,4 17,4 0

Жами: 100 100 100 Манба: IMF World Economic Outlook 1993, Washington DC 1993, p. 51/ Изоҳ: валютанинг расмий ва параллел курсларини паст, ўрта, ва юқори даражадаги фарқлари уларни ўсиш тартибида учта гуруҳга ажратиш орқали аниқланган. 22 мамлакатларда курс расмий валюта курси билан қора бозор курслари ўртасидаги фарқлари паст даражада, 23 тасида ўртача ва 27тасида эса юқори даражада бўлган.



бюджетидан ажратиш, яъни давлат бюджети ҳисобига имтиёзли кредитлар, савдони эркинлаштириш ва валютани тартибга солишни ислоҳ қилиш каби вазифаларни ўз ичига олган. 1989 йилдан бошлаб эркин оғувчи курсга ўтилди. Натижада 2-3 йилдан кейин барча асосий макроиқтисодий кўрсаткичларнинг кескин яхшиланишига эришилди. Жумладан: ЯИМ ўсиш суръатлари 1989 йилда 5,6%дан 1992 йилда 8,6%гача ва 1995 йилда эса 9,5%га ошди. Экспорт миқдори 1989 йилда 1,9 млрд.доллардан 1992 йилда 2,6 млрд долларгача ва 1995 йилда 5,3 млрд. долларга кўпайди. Хорижий инвестициялар ҳажми 1989 йилдаги 100 млн. доллардан 1992 йилда 535 млн. долларга ва 1995 йилда 2420 млн.долларга ўсди. Агар дастлабки икки йилда миллий валютанинг қадрсизланиши юқори ва тез бўлган бўлса (1989 йилда 4300 D/US $дан 1995 йилда 11200 D/US $гача), кейинги йилларда курс 10600дан 11200 D/US $гча барқарорлашиб, республикада умумий барқарорликка эришувнинг муҳим омили бўлди. Бу нафақат, экспортнинг тез ўсишини, балки иқтисодиётнинг барча тармоқларида жумладан, саноатда, ишлаб чиқариш ва хизматларда жадал ўсиш суръатларига эришувига шарт-шароит яратиб берди. (саноатда ўртача йиллик ўсиш суръатлари 1988 йилда 2,3% ва 1989 йилда 2,8%га нисбатан 1992-1995 йилларда 13-14%га ошди (хизматлар мос равишда 5%га нисбатан 7-11%ни ташкил этди). Шунга ўхшаш натижалар Ҳиндистонда 90 йиллар бошида иқтисодиётни эркинлаштириш, хусусий тармоқни ривожлантириш ва очиқ иқтисодиётни шакллантиришга қаратилган иқтисодий ислоҳотлар натижасида ҳам эришилган эди4. Ҳиндистон иқтисодиётида амалга оширилган ислоҳотлардан келиб чиқадиган асосий хулосалардан бири – бу ташқи иқтисодий фаолият доирасига хусусий секторни жалб қилиш учун қулай шар-шароитлар яратиш ва бир вақтнинг ўзида савдони эркинлаштириш бўйича чора-тадбирлар амалга ошириш бўлди. Ҳиндистон иқтисодиётини эркинлаштириш натижалари таҳлили тарифсиз тўсиқларни 50%га пасайтирилиши ЯИМ бир йилда қўшимча 1,5%га ўсишига тенглигини ва кўп янги иш ўринлари яратиш, экспорт ўсиши ва қашшоқлик даражасини пасайтиришга олиб келишини кўрсатди. Шунингдек 80 йилларда иқтисодиётни эркинлаштиришдан Чили5 ва бошқа қатор давлатларда ҳам ижобий натижаларга эришилган эди. Агар Ўзбекистонни келажакда ривожланиши истиқболларини баҳолашга шундай ёндашилса, ўтган 2003 йил ҳисоб-китобларнинг янги нуқтаси ҳисобланди. Ушбу йилда сўм курслари унификацияси жараёни тугатилиб, унинг ички эркин алмашинуви (конвертацияси) таъминланди. Валюта бозори ва ташқи савдо операцияларидаги мавжуд бўлган қатор чеклашлар ва тўсиқлар қисқартирилди. Улар, жумладан, савдо-воситачилик ташкилотлари томонидан хориж валюталарини сотиб олишга бўлган тўсиқлар, импорт битимлари бўйича бўнак тўловларига чеклашлар ва хориж банклари томонидан кафолатлашни тақдим этилиши, товарсиз характерга эга тўловлар ва пул ўтказишларга чекловлар, ҳамда импорт битимлари бўйича норезидент учинчи шахслар фойдасига тўловларни таъқиқлашлардан иборат. Биржадан ташқари валюта бозорида сўм тушумларини конвертация қилиш учун зарур бўлган тартиблар ва ҳужжатлар рўйҳати максимал даражада қисқартирилди. Аризаларни кўриб чиқиш муддати уч кун муддатга қисқартилиган. Жисмоний шахслар-резидентларга республикадан ташқарига олиб чиқиб кетиш учун рухсат бериладиган чет эл валютаси 2000 АҚШ долларига оширилди. Ташқи иқтисодий алоқалар агенлигида (ТИАА) импорт битимларини олдиндан рўйхатдан ўтказиш бекор қилинди. Бу эса бозорнинг турли субъектларини валюта ресурсларидан фойдаланишларидаги тенгсизликларни бартарф этиб, кичик ва хусусий тадбиркорликни ташқи иқтисодий фаолиятга жалб қилишни оширади ва бошқа муаммоларни ҳал қилинишига қулай шарт-шароит ва замин яратади. Ушбу чора-тадбирлар юқорида кўриб чиқилган муаммоларни ҳал қилиш учун етарлими ва Ўзбекситонда валюта бозорини эркинлаштириш дастлабки натижаларини қачон кутиш мумкин? Шу муносабат билан 2004 йил 1 чорагида кутилаётган натижаларга мурожаат қиладиган бўлсак, қуйидаги хулосаларга келиш мумкин. Алоҳида мароиқтисодий кўрсаткичлар динамикаси кўрсатишича (2.3-чизмага қаранг) сўмни ички конвертацияси таъминланган дардан бошлаб иқтисодиётнинг баъзи йўналишлари бўйича вазият бир мунча яхшиланган. Буни истеъмол маҳсулотлари ва саноатда ишлаб чиқаришнинг сезиларли даражада ўсганлиги (2.3-а- чизма) ва инфляция даражасининг мунтазам пасаяётганлигидан (2.3-б- чизма) ҳам кўриш мумкин. 2004 йил 1 –чорагини ўтган йилнинг мос даври билан таққосланганда, ЯИМ динамикаси, юк ва пассажир ташиш, чакана товар айирбошлар, экспорт ва импорт ўсганлигини кузатиш мумкин.

4 Raja J. Chellian. Economic reform strategy for the next dicade. Economic and political weekly. Delhi, India, sept.4, 1999. 5 R. French – Davis & oth. Trade liberalization and growth: the Chilean experience, 1973-89. In book “The National Economic Policies of Chile” Connecticut: I.A.I. Press, 1985.



2.3-чизма. Алоҳида макроиқтисодий кўрсаткичларнинг ички конвертациясини жори этилишига қадар (2003 йил 1-чораги) ва ундан кейинги даврдаги динамикаси (чораклик ўсиш ўтган йилнинг

мос чорагига нисбатан %). а) Ишлаб чиқариш динамикаси б) Макроиқтисодий барқарорлик ва инвестицион

фаоллик

0

5

10

15

20

01/I

01/II

01/II

I

01/IV 02

/I

02/II

02/II

I

02/IV 03

/I

03/II

03/II

I

03/IV 04

/I

YAIMsanoatiste'mol tovarlari

010203040506070

01/I

01/II

01/II

I

01/IV 02

/I

02/II

02/II

I

02/IV 03

/I

03/II

03/II

I

03/IV 04

/I

YAIM deflyatori IBIInvestisiyalar

в) Ташқи иқтисодиё фаолият г) Пассажир ва юк ташиш

-22-12-28

1828384858

01/I

01/II

01/II

I

01/IV 02

/I

02/II

02/II

I

02/IV 03

/I

03/II

03/II

I

03/IV 04

/IExport Import

-20-10

010203040

01/I

01/II

01/II

I

01/IV 02

/I

02/II

02/II

I

02/IV 03

/I

03/II

03/II

I

03/IV 04

/I

yuk ayirboshlash passajir ayirboshlash

Манба: иқтисодий трендлар ва эксперт баҳолари маълумотлари асосида

Шу билан бирга эришилган натижалар ҳали барқарор характерга эга эмас. Бундан саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш динамикаси траекториясидаги ўзгаришлар ҳам далоалт беради. Агар 2001 йил бошида саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ўсиш суръатлари ортиши тенденцияси кузатилган бўлса (5%дан 2001 йил охирида 8%гача) кейин ушбу динамикада нобарқарорлик вужудга келиб, 2003 йил бошида 4%гача пасайиб кетган. Экспорт-импорт кўрсаткичлари траекториясида янада нобарқарор ҳолат кузатилган. (2.3-чизма).

Барқарор иқтисодий ўсиш келажаги аксарият жиҳатдан инвестиция жараёнлари тенденциялари билан аниқланади. Макроиқтисодий кўрсаткичлар мос траекторияси кўрсатишича 2002 йил ўрталаридан бошлаб ЯИМ дефлятори индикатори ва ИМБ индикаторлари бўйича баҳолар даражасининг пасайишида барқарор тенденция кузатилган. (2.3 –б- чизма). Ҳудди шундай тенденция 2004 йил 1 чорагида ҳам сақланиб қолди ва инвестицион муҳитини яхшиланиши лозим эди. Лекин, кутилган инвестиция фаоллигини ошиши содир бўлмади. Иқтисодиётда инвестиция динамикаси нобарқарор бўлиб, ҳисобот даврида 0,5%дан 4,5 %гача ўзгариб турди. (жорий чоракда ўтган йилнинг мос даврига нисбатан ўсиш суръатлари бўйича) Бунинг асосий сабаблари инвестиция маблағлари таркибида уларнинг манбалари бўйича хусусий инвестицияларнинг пастлиги ва банк соҳасининг ривожланмаганлиги, авваломбор, жамғармаларни тўпланиши ва уларнинг иқтисодиётнинг реал секторига йўналтирилишидаги камчиликлар ҳисобланади. Инвестиция фаоллиги ўсишига тўсқинлик қилувчи омил бўлиб, баҳолар улуши даражасининг пасайишига қарамай (даставвал истеъмол товарлари) энергия ва транспорт тарифлари, ўғитлар, металлар ва бензин баҳоларининг ошиши (солиқ тизими таъсирини ҳисобга олганда) ва ишлаб чиқариш реал секторларининг ривожланиши билан боғлиқ бўлган бошқа ҳаражатларнинг кўпайиши ҳисобланади. Шундай қилиб, иқтисодиётнинг валюта бозорини эркинлаштириш шароитида дастлабки натижаларини сифатий таҳлиллари ушбу жараённинг макроиқтисиодий динамикага таъсирини бир томонлама баҳолашга имконият бермайди.

Олинган натижалар, авваломбор эркинлаштиришдан кейинги даврнинг қисқалиги билан изоҳланади. Жаҳон тажрибаси, жумладан, Ветнам тажрибаси шундан далолат берадики, валютани эркинлаштиришнинг оқибатларини макроиқтисодий динамикасида тўлиқ ифодасини топиши учун камида 1,5-2 йил вақтни талаб этади. Фақат ушбу вақт ўтгач 2003 йил охирида қабул қилинган валюта бозорини эркинлаштириш бўйича чора-тадбирларнинг самарадорлиги ҳақида тўлақонли хулосалар қилиш мумкин.



Валютани эркинлаштириш янги стратегиясини шакллантириш тамойиллари ва умумиқтисодий чоралар. Юқорида кўриб чиқилган жаҳон тажрибаси кўрсатишича валюта бозорини эркинлаштириш ўз-ўзидан барча валютани тартибга солиш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ҳал қилиш имкониятини бермайди. Валюта бозорини эркинлаштиришдан ижобий макроиқтисодий самарага эришишда сўмни ички конвертациясига ўтиш билан бир вақтда иқтисодиётни эркинлаштиришда янги чора-тадбирлар ва валютани тартибга солиш янги стратегиясига ўтишни тақозо этади. Бунда шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, валюта бозорини эркинлаштиришнинг асосий натижаси яширин сектор, баҳо ва курслардаги фарқларни чегаралаш ҳамда туб янги иқтисодий ўсишга ўтиш (самарадорлик ўсиши, хусусий сектор улушини ошиши ва тўғридан-тўғри ҳорижий инвестициялар жалб қилиниши) ҳисобланади. Ушбу мавжуд салоҳият, имконият ва шарт шароитлардан амалда фойдаланиш даставвал қуйидаги вазифаларни ҳал қилинишини талаб этади.

2.3. - жадвал 2000 – 2004 йиллар чоралик динамикасини фойдаланилган холда олинган

алоҳида макроиқтисодий кўрсаткичлар тенгламасининг ўзаро боҳликлиги. Факторы Статистики критерии Зависимая

(анализируемая) переменная номи значение P-val

Дополнитель-ные

параметры R2 DW AIC

ЯИМ Экспорт (-3) 0,017 0,06 AR(1) MA(1) 0,67 2,1 2,57

ЯИМ Инвестициялар 0,41 0,00 AR(2) MA(2) 0,83 2,4 2,11

Саноат маҳсулоти Импорт (-3) 0,11 0,00 AR(2) MA(1) 0,82 2,1 2,20

Экспорт Саноат ишлаб чикариш (-2) 0,03 0,00 AR(1)

MA(2) 0,61 2,00 8,19

Истеъмол махсулотлари ишлаб чикариш Импорт (-2) 0,29 0,01 AR(3)

MA(2) 0,67 2,01 4,67

Истеъмол махсулотлари ишлаб чикариш Ўртача иш ҳаки 0,06 0,09 AR(2)

MA(3) 0,52 1,60 4,95

Импорт Алмашув курси -0,20 0,00 AR(1) MA(3) 0,59 1,91 7,28

Инвестициялар ЯИМ 0,76 0,01 AR(1) MA(1) 0,74 2,28 2,67

Жумладан: – аҳоли ва товар ишлаб чиқарувчиларнинг солиқ юкини янада камайтириш бўйича чора-тадбирлар қабул қилиш, солиққа тортиш асосини баҳолаш усулларини халқаро стандартлар талабларига мос равишда ўзгартириш ва солиқ юкини тақсимлашда тенгсизликни чегаралаш; – кичик ва хусусий бизнесни ташқи товар фаолиятига жалб қилишдаги мавжуд ортиқча тўсиқларни бартараф этиш, савдодаги тўсиқларни камайтириш ва ташқи савдони эркинлаштириш бўйича экспорт сезгирлигини сўм девалвациясини реал курсига нисбатан оширишга қаратилган бошқа чоралар; – кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектларини кредитлар олиши тартибини соддалаштириш, ҳозирги вақтда, аксарият ҳолларда яширин секторда фойдаланилаётган аҳоли маблағлари (активлари)ни инвестиция жараёнига жалб қилиш (кредитлар олиш учун гаров мажбуриятлари доирасини кенгайтириш, аҳоли активларини баҳолаш тартибини соддалаштириш ва ҳ.).

Юқорида мавжуд бўлган валюта сиёсати натижалари бўйича амалга оширилган таҳлиллар кўрсатмоқдаки, Ушбу жараёнда вужудга келган макроиқтисодий муаммолар уни тартибга солишни янги стратегиясига ўтишни тақозо этмоқда. Унинг асосий жиҳатлари қуйидагилардан иборат бўлмоғи лозим: – тадбиркорлар, аҳоли, инвесторлар ва иқтисодиётнинг бошқа субъектларини белгиланган кўрсаткичлар доирасида ҳар бир кейинги молиявий йилда сўмни алмашув курсини тартибга солиш бўйича амалга ошириладиган ишлардан хабардор қилиш; – эълон қилинган кўрсаткичлар доирасида ички ва ташқи ўзгаришларга тезкор муносабат; – экспорт салоҳиятини ривожлантиришга йўналтирилганлик (сўм девалвацияси суръатларини инфляция кўрсаткичларига нисбатан паст даражада ошишини таъминлаш); – бошқа иқтисодий кўрсаткичлар билан мос келиши (масалан баҳовий, яъни долларга нисбатан олдиндан эълон қилинган курс бўйича пахта ички бозор баҳосини жаҳон баҳоларига яқин 3-4 йил ичида реал яқинлашувини таъминлайди).

Мос равишда иқтисодиётни эркинлаштиришни чуқурлаштиришнинг кейинги йўналишларининг сифат жиҳатдан баҳолаш мезонларини ўзгартириш тақозо этилади. Устувор йўналишлар бўлиб иқтисодиётнинг реал секторида ишлаб чиқаришнинг ўсиши, ташқи садода кичик ва хусусий бизнесни улушини ошиши, инвестиция маблағлари таркибида хусусий инвестициялар ва тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни кўпайиши, макроиқтисодий даражада самарадорлик кўрсаткичларини яхшиланиши ва тайёр маҳсулотларни экспорт қилиниши устувор даражада ўсишлари ҳисобланади.

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКА БАНКЛАРАРО ПУЛ МАБЛАҒЛАРИ БОЗОРИ


3. Ўзбекистон Республикасида банклараро пул маблағлари бозори

Хайдаров Р. М. Банклараро бозор молия бозорининг сегментларидан бири ҳисобланиб, банк инвестицияларини реал иқтисодиётга банк тизимида жамланган маблағларни тез ва самарали қайта тақсимлаш орқали жойлаштиришни таъминлайди. Банклараро бозорнинг фаолият юритиши иқтисодиёт учун инвестиция бўйича маълум қарорларини қабул қилиш нуқтаи назаридан уларнинг умумий ҳажми ва самарадорлигига таъсир кўрсатади ва пирвард натижада иқтисодий ўсишга эришишни таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Банклараро бозор фаолиятида тартибга солинган тизимнинг мавжудлиги ҳар қандай замонавий банк тизиминининг асосини ташкил этиб, банкларнинг зарурий маблағлардан фойдаланишларини енгиллаштиради, банк битимлари ҳажмини кўпайишини таъминлайди, қўшимча маблағларни ушлаб туриш заруриятини пасайтиради. Шунингдек банкларнинг ҳам ҳаражатлар эвазига янада самарали ишлашларига имконият яратиб беради. Яхши ишлайдиган банклараро бозор нафақат банклар фаолиятини енгиллаштиради, балки бозор номутаносибликларининг вужудга келишини камайтиради. Ҳар қандай банк тизимига ликвидликнинг тебраниши хос. Лекин яхши фаолият юритаётган банклараро бозор ликвидли маблағларнинг назарда тутилмаган истеъмоли натижасида вужудга келган нобарқарорликни кмайтиради ва кутилмаган ҳолатларга нисбатан банк сектори барқарорлигини таъминлайди. Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг реал секторини ривожлантириш ва кичик бизнесни қўллаб-қуватлаш масалалри давлат сиёсати даражасига кўтарилган ва бунда тижорат банкларига уларни молиялаштириш вазифаси юклатилган. Ушбу жараёнларда ҳар бир банкнинг иштирок этиши тўғридан-тўғри уларнинг маблағларини бошқариш даражаси билан боғлиқ. Бошқа томондан эса банкларни ликвидлиги ва рентабеллиги даражаси мавжуд актив ва пассивларини бошқариш самардорлигига боғлиқдир. Банклар вақтинчалик эркин активларини жойлаштириш, банк операцияларини амалга ошириш учун ресурсларни жалб қилиш ва ўзини ликвидлигини таъминлаш мақсадида банклараро бозорда иштирок этадилар. Банклараро бозор ушбу маблақларга эҳтиёжи бўлган ва юқори рентабелликка эга бўлган бизнес субъектлари ўртасида эркин пул маблағларини қайта тақсимланишини таъминлайди. Санаб ўтилган вазифаларни бажариш учун яхши ривожланган банклараро бозор мавжуд бўлмоғи лозим. Бу ерда шу нарсани аниқлаштириб олиш керак, яъни ушбу мақолада гап фақат Ўзбекистон Республикаси миллий валютасидаги пул маблағлари банклараро бозори ҳақида боради. Банклараро бозорда маблағлар асосан қуйидаги кўринишларда мавжуд бўлади. – банклараро кредитлар; – банклараро депозитлар; – корреспондент ҳисобларининг қолдиқ маблағлари; – ваколатли банклар томонидан иқтисодиётни устивор йўналишларини ривожлантиришга мўлжалланган марказлаштирилган кредит маблағлари; – аукцион асосида тақсимланадиган марказлаштирилган кредит маблағлари. Тижорат банклари банклараро бозорга асосан қуйидаги ҳолатларда мурожаат қилади: – Ўзбекистон Республикаси марказий банки (МБ) томонидан ўрнатилган заҳира меъёрини бажаришлари учун; – инвестицион лойиҳалар ва кредит операцияларига маблағлар жалб қилишлари учун; – жори ликвидлигини ушлаб туриш учун (шу жумладан, нақд пулларни мустаҳкамлаш учун); – арбитраж ўтказишлари учун.

Бозорнинг ҳозирги ҳолати 2003 йил натижалари шундан далолат берадики, Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматини макроиқтисодий барқарорликни янада мустаҳкамлашга йўналтирилган иқтисодий сиёсати республика банк тармоғига ўзининг ижобий таъсирини кўрсатди. Банк тармоқлари ўсиши динамикасини Банклараро «Ахборот-рейтинг” рейтинг компанияси умумреспублика рейтинги қатнашчилари – тижорат банклари мисолида кўриб чиқилганда, бир йил ичида ўзбек банкларида капиталлашув сезиларли ўсганлигини гувоҳи бўламиз. Ижобий ўсиш динамикаси, шунингдек, активлар, ссудалар, инвестициялар ва депозитлар каби кшрсаткичларда ҳам кузатилган. (3.1-жадвал).



Шунингдек, ўсиш динамикаси, 2003 йилда 3,8% бўлган инфляция даражасини ҳам қоплайди. 3.1 – жадвалдан кўриш мумкинки, ҳисобот даврида энг яхши кўрсаткичларга кичик банклар эга бўлганлар. Уларда акционерлик капитали ва банк актив операциялари ҳажми ўсиши юқори бўлган.

Таҳлил қилинаётган банкларда, бизнинг фикримизча, маблағлар етишмаслиги асосан ҳисобот даври охирида вужудга келмоқда. Шундай тахмин қилиш мумкин, яъни маблағларга бўлган эҳтиёж Марказий банк мажбурий заҳираларини депозитлаштириш арафасида ўсади. Шунингдек, қуйидаги тенденция кузатилмоқда. - йирик банклар, асосан банклараро бозорда ўзларинигнг жорий ликвидлигини сақлаш ва вақтинчалик бўш пул маблағларини жойлаштириш учун қатнашмоқдалар; - йирик банклар филиаллари етакчи банкларнинг келишувлари бўйича фармойишларига мувофиқ бошқа банклар филиаллари билан маблағлар айирбошлайди; - кичик банклар, асосан банклараро бозорда ўзларининг жорий операциялари учун қўшимча маблағлар жалб қилиш мақсадида қатнашишади.

Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, баъзи кичик банклар бозорга маблағ етказиб берувчилар ҳисобланади. Лекин, уларнинг банклараро бозордаги улуши унча юқори эмас. Бошқа банклар эса фоиз фарқларида қатнашиб, арбитраж операцияларини амалга оширишмоқда.

Банклараро бозорнинг ривожланиши Марказий банкни бозорда асосий маблағ етказиб берувчи сифатида иштирок этиши натижасида 90 йиллар ўрталарига тўғри келади. Марказий банк, бозор механизмларини қўллаб, кредит ресурслари аукционлари ўтказиш йўли билан пул маблағларини жойлаштирди. Банклараро операцияларни ўтказилиши, Марказий банк томонидан 1996 йил 20 апрелда тадиқланган 41 – рақамли Ўзбекистон Республикасида кредит ресурслари аукционини ўтказишни татртибига мувофиқ амалга оширилади. Аукционлар Ўзбекистн Республикаси валюта биржаларида (ЎзРВБ) биржани ахборот-дилинг тизмидан фойдаланилган ҳолда битимлар (келишувлар) тузиш орқали ўтказилади. Шуни таъкидлаш жоизки, бозорлар техник жиҳатдан юқори даражада Марказий Банкнинг электрон тўловлар тизими билан жиҳозланган бўлиб, барча банклараро операциялар бўйича тўловлар қисқа муддатларда амалга оширилади.

Лекин, ЎзРВБ амалга оширилган битимлар (келишувлар) банклар учун маълум ноқулайликдларни вужудга келтирди. Савдолар қисқа вақтларда банклардан ташқарида ўтказилди ва биржа савдоларида қатнашишлари учун рухсатномалар олишда кўп босқичли расмиятчилик мавжуд бўлди. Банклараро кредитларни олиш учун минимум 6 кун талаб қилинар эди. 2000 йилда ЎзРВБ савдо майдончаларида банклараро кредитлар бериш бўйича фақат иккита битим (келишув) амалга оширилган бўлса, 2001 йилда Марказий банкнинг савдо аукционларида қатнашиши тўхтатилгандан сўнг ЎзРВБда савдолар тўхтатилди. Ўша йилда банклараро кредитлар улуши миллий валютадаги депозитлар ҳажмида 2,5 -3%ни ташкил этди. Ушбу кўрсаткич баъзи МДҲ давлатлари, жумладан Украинада 8,2%, Белорусияда 10,2%ни ташкил этади.

Банклар депозитлар портфели таркибидап кўрсатилган муддатларда республикада банкларнинг умумий сони 30 тадан ошган бўлса ҳам ушбу банкларнинг активлари суммаси барча банклар тармоғини 90%га яқинини ташкил этиб, банк қўйилмалари охирги ўринларни эгаллаб турибди. (3.2-жадвал).

Банклараро бозорда банклар ўртасидаги ўзаро муносабатлар пул бозорида банклараро операцияларни амалга ошириши умумий шарт-шароитлари тўғрисидаги бош келишув билан расмийлаштирилади. Ушбу ҳужжат асосида банклар бир-бирларига ўзларининг молиявий ҳолати ҳақида аниқ

3.1-жадвал. 2002-2003 йилларда рейтинг қатнашчилари-банклар умумий кўрсаткичларининг ўзгариши динамикаси, %да

Банклар Активлар Акц. капитал Ссудалар Инвестициялар Депозитлар

Барча банклар 105 111 111 113 117,9 Йирик банклар 103,6 109,3 109 112,6 119,2 Ўрта банклар 133,9 142,8 179,5 149,8 112,3 Кичик банклар 82,8 82,4 158,9 нет 72,9

3.2-жадвал. Тижорат банкларининг жами депозитлар портфели таркиби

Депозитлар, %да Жамғармачилар тури

31.12.99 31.12.00 31.12.01 31.12.02 31.12.03 Банклар 1,83 6,8 9,9 10 8,52 Юридик шахслар 53,78 40,6 32,2 27,6 29,78 Жимоний шахслар 4,47 13 15,3 16,2 21,69 Бошқалар 39,92 39,6 42,6 46,2 40,01

Маълумотларидан фойдаланилган банклар сони

21 24 23 26 28



ва тўла маълумотларни тақдим этадилар, жумладан: – охирги ҳисбот даврига счетлар ва ҳисоботлар меъёрлари баланси; – корреспондент банклар рўйхатлари (ПОРО ва НОСТРО ҳисоб рақамлари); – йиллик ҳисоботлар; Битимлар тузиш шароитлари (фоиз ставкалари, маблағлар ҳажми, шартномалар муддати) ҳар бир аниқ ҳолат учун алоҳида телефон, факс ва “Reuters Dealing” дилинг тизимлари орқали музокаралар олиб бориш йўли билан аниқланади. Шуни таъкидлаш жоизки, ушбу қиммат турадиган тизимга ҳамма банклар ҳам эга эмаслар. Битимларни расмийлаштиришда, шунингдек, SWIFT тизими ва Марказий банкнинг модеми алоқасидан ҳам фойдаланилади. Келишув амалга оширилгач, унинг амал қилиш муддати тугагунга қадар қарз берувчи банк қарз олувчи банкка ўзининг баланслари, фойда ва зарар тўғрисида ҳисоботлари ва иқтисодий меъёрларни бажарилишини ҳар ойнинг биринчи кунига ҳолати тўғрисида маълумот бериб боради. Марказий банк банклараро бозорда вақтинча бўш турган пул маблағларини жалб қилиш ёки таъминлаш билан иштирок этади. Агар Марказий банкнинг бераётган кредитлари муддати кредитнинг мақсади ва йўналтирилганлигига боғлиқ бўлса, унда банкларнинг маблағларини депозитлаш муддати, Марказий банкда одатда 4 ҳафтадан ошмайди. Марказий банк фоиз ставкалари даражаси банклараро бозор фоиз ставкалари даражасидан юқори бўлмайди. Банклараро бозорда қўйилмалар ҳажми банкларнинг катта-кичиклигига боғлиқ бўлади. Масалан, кичик банклар учун ушбу кўрсаткич 25дан 100 млн. сўм атрофида бўлади. Лекин, улар томонидан бир вақтнинг ўзида 300 млн. сўм миқдорида қўйилмалар қўйганлиги тўғрисида мисоллар бор. Йирик банклар учун операциялар ҳажми минимал миқдори 300-500 млн. сўмни ташкил этади. Бундан ташқари банкнинг шаҳобчалари ҳам маблағлари билан ўзаро алмашадилар. Ушбу бозор секторининг ҳажми кичик банклар операциялари билан тенг бўлади. Банклараро пул бозорининг ҳозирги ҳолатини республика тижорат банклари фаолияти жорий йилнинг 1 чораги мисолида кўриб чиқамиз. Банкларнинг ялпи балансини 31.12.03 йил ҳолати таҳлилига кўра банклараро депозитлар ҳисоб қолдиқлари 92 млрд. сўм миқдорида бўлди. (3.3-жадвал). Банклараро депозитлар умумий суммасининг 14% талаб қилинадиган депозитлар ҳиссасига ва 86% қисқа муддатли депозитлар улушига тўғри келади.

Агар депозитларнинг банклараро даражасида таркибини кўриб чиқадиган бўлсак, йирик банклар улуши 87,85%, ўрта банклар гуруҳлари 11,85% ва кичик банклар 0,3%ни ташкил қилди. Ушбу таҳлиллардан кўриниб турибдики, йирик банклар

гуруҳлари банклараро бозорда қўшимча маблағларни жалб қилиш учун фаол иштирок этганлар. Банклар банклараро депозитларга нисбатан, банклараро кредитларни жуда кам миқдорда ажратганлар. Банклараро кредитларни 31.03.04 йил ҳолатига қолдиқлари умумий суммаси 24,5 млрд. сўмни ташкил этди. Ушбу суммадан 54,4% йирик банклар ҳиссасига ва қолган (45,6%) ўрта банклари улушига тўғри келади. Кўриб чиқилаётган даврда банклараро кредитлар ўртача ставкаси орасидаги фарқ бир йилда 5%дан 18%гача бўлган. Одатда улар Марказий банкни қайта молиялаш ставкаси даражасидан юқори бўлмайди. Банклараро депозитлар ставкаси йиллик ўртача 15% атрофида бўлган бўлса, шаҳобчалар ўртасидаги операциялар бўйича 5%ни ташкил этган.

3.3-жадвал. Банклараро депозитларнинг қўйилмалар турлари бўйича таркиби

Депозитлар, млрд. сўм. Қўйилма турлари

31.12.99 31.12.00 31.12.01 31.12.02 31.12.03 Банк депозитлари 3,8 23,6 54,3 98,7 92 Талаб қилинадиган депозитлар 3,3 11,1 6,4 14,1 12,9

Жамғарилган депозитлар – – – – – Қисқа муддатли депозитлар. 0,5 12,5 47,9 84,6 79,1

3.4-жадвал. Банклараро қисқа муддатли депозитларни жойлаштириш муддатлари бўйича таркиби (31.03.04 йил ҳолатига)

Ойлар бўйича жойлаштириш муддатлари (%)

Депозит турлари Ҳажми (%) 1 ойгача

1ойдан 6 ойгача

6 ойдан 12 ойгача

12 ойдан ортиқ

Қисқа муддатли, 100 33,2 57,9 7,9 1 - йирик банклар 57,2 44,78 67,5 29,21 100 - ўрта банклар 41,7 54,42 31,64 66,29 0 - кичик банклар 1,1 0,81 0,86 4,49 0

Жами 100 100 100 100 100



Шуни таъкидлаш лозимки, банклараро кредитларларнинг асосий қисми жорий йилнинг 1 чорагида бир йил атрофида муддатга берилган. Кредитлар бўйича қарзлар асосан ушбу давр ичида йирик банклар гуруҳларига тааллуқли бўлган 5 банк ҳисобидан вужудга келган. Баъзи банклараро битимлар бўйича фоиз ставкалари Марказий банк қайта молиялаш ставкалари даражасида ўрнатилган эди. Бундай жараён асосан йирик доирада аввал кузатилмаган. Баъзи банклар, асосан кичик банклар гуруҳидагилар ўзларининг кредит маблағларининг катта қисмини банклараро бозорда жойлаштиришни афзал кўрадилар. Бу ўз-ўзидан тушунарли. Чунки, банклар ишончли ва тўлов қобилиятига эга бўлган қарз берувчилар ҳисобланади. Бундан ташқари, ушбу гуруҳ қарз берувчилари, бозорнинг бошқа иштирокчиларига нисбатан ўзларининг фаолиятида очиқликка интиладилар. Шунингдек, Марказий банк томонидан тижорат банклари фаолияти ҳавфсизлиги меъёрларини сақлаш бўйича доимий мониторинг олиб бориши ҳам маълум даражада рол ўйнайди. Банклар маблағларни қайтмаслик хатарини кредит хатарларини битта қарз берувчига лимитлаштириш асосида тартибга солади. Банк кредитлари учун хатарни максимал миқдори 1 даражадаги капитални 5%дан юқори бўлмаслиги лозим. Овернайт операцияси яъни, банк капиталининг 25% даражаси атрофида лимит ўрнатилиши мумкин бўлган ҳолат бундан истисно. Банк томонидан амалга оширилаётган битимга ўрнатилаётган лимитдан ортиқчасига гаровга қўйиш билан таъминлаш талаб этилади. Банклараро кредитларни таъминлаш мақсадида юқори ликвидли, енгил ва тез сотилувчи қимматбаҳо қоғозлардан фойдаланилади. Бунда қарз берувчи банк (кредитор банк) кредитни таъминлаш учун етарли миқдорда қимматбаҳо қоғозларни ликвидлилиги ва тўлаш муддати нуқтаи назаридан кредит қийматидан юқори қийматга эга бўлган гаров қиймати ёки 25%дан кам бўлмаган қиймати даражасида қабул қилиши керак. РЕПО операциялари шароитида маржа 10%дан кам бўлмаслиги лозим. Ушбу фарқ қўйилган қимматбаҳо қоғозларни сотишгача бўлган муддатдан келиб чиққан ҳолда ўрнатилмоғи керак. Тўлов муддати қанча яқин бўлса, фарқ ҳам мос равишда катта бўлиши лозим. Келтирилган маълумотлардан шу нарса аён бўладики ҳозирги даврда республикада асосан банклараро бозорнинг бўлаги – депозитлар бозори фаолият юритмоқда. Депозитлар операциялари ҳажми йилдан йилга ошаётган бўлсада, ҳали-ҳануз банклараро бозор ўзининг вазифаси бўлган бўш маблағларни банклар ўртасида қайта тақсимлашни етарли даражада бажара олмаяпти. Бундан ташқари пул маблағлари фоиз ставкалари Марказий банк ёки ДКО қайта молиялаш ставкаларига асосланиб, доимий равишда банклараро пул бозорида талаб ва таклифдан келиб чиқадиган реал бозор фоизини ўзида акс эттира олмайди. Натижада банклар ўзларининг активларини ҳар доим ҳам самарали бошқара олмайдилар. Масалан, банклар корреспондентлик ҳисобида 2003 йил охирига мавжуд бўлган маблағларни қисқа муддатли (1 ой муддатгача бажарилиши) ва муддатсиз мажбуриятлар умумий миқдоридаги улуши 38% ташкил этган. Бизнинг банклар ҳатто халқаро банклар стандартларига нисбатан ҳам юқори ликвидлик даражасига эга бўлиб, бу нарса банклар дармадлилиги пасайишида ўзиниг аксини топган. Банклараро бозор ривожланишига тўсқинлик қилаётган муаммоларни 3 гуруҳга бирлаштириш мумкин: – қарз берувчи банклар ликвидлилиги даражасини баҳолаш; – маълумотларнинг етарли эмаслиги; – ташкилий-техникавий масалалар. Тартибга солинмаган бозорда амалий жиҳатдан кредитни (депозитни) стандарт муддатлари доирасида ўртача бозор фоизи ставкалари, ҳажмлари ва жойлаштирилган маблағлар муддатлари ҳақида ишончли маълумотлар олиш имконияти йўқ. Бундан ташқари, таҳлил қилиш учун керак бўлган маълумотлар етишмаслиги қарз берувчи банкнинг молиявий ҳолатини тўла аниқлашни қийинлаштиради. Бунинг натижасида банклараро бозорни арзон маблағларига эҳтиёжи бўлган кичик банкларни ушбу бозорга эркин киришларига имконият йўқ. Ундан ташқари бош келишувлар хулосалари воситасида амалга ошириладиган битимлар банклараро операцияларни амалга оиширишни тезкорлигидан маҳрум этади. Бозор очиқлиги эса фоиз ставкалари шаклланишининг бозорга мос бўлмаган механизмлардан фойдаланишга мажбур этади. Мавжуд холат банк тизимида капиталнинг эркин ҳаракатланишига тўсқинлик қилиб, банк даромадларини пасайтиради ва банклар ликвилилигини бошқаришни қийинлаштиради. Бундан хизмат кўрсатадиган банкларнинг маблағларини етишмаслиги сабабли етарли кредит маблағлари ололмаётган хусусий бизнес зиён кўрмоқда. Република банклар кенгаши томонидан ўтган йилнинг июнида ва шунингдек Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 15 декабридаги 547 сонли қарорига асосан тасдиқланган 2003-2004 йилларда банк тизимида ислоҳотларни кейинги босқичи Дастурида банклараро бозор фаолиятини меъёрий асосларини такомиллаштириш, бозор кўрсаткичлари тизимини яратиш ва банклараро пул бозорларида электрон савдоларни ташкил этиш зарурлиги таъкидланган.



Қўйилган вазифаларни бажариш учун ташкилий, ҳуқуқий ва техникавий хусусиятларга эга бўлган бир қанча масалаларни ҳал қилиниши зарур, жумладан: - Банклараро бозор ўртача фоиз ставкаларини ўрнатиш механизмини ташкил этиш; - Банклараро бозорни тартибга солувчи меъёрий ҳужжатлар тўпламини ишлаб чиқиш; - Бозор иштирокчиларига биржа савдоларида иштирок этишлари ва техникавий шар-шароитларни

яратиш учун дастурий таъминот ишлаб чиқиш; - Қарз маблағларини қайтариш хатарини камайтиришни реал баҳолайдиган банклар маълумотлари

билан таъминлашни тўлақонли тизимини яратиш.

Ўзбекистонда банклараро бозор ривожланишининг истиқболлари Бозорни банклараро кредитлар ўртача фоизлари ставкалари бўйича маълумотлар Билан таъминлашнинг йўлларидан бири банклараро бозорлар пул маблағлари миллий кўрсаткичларини қабул қлиниши ҳисобланади. Банклараро пул бозори кўрсаткичлари халқаро банк амалиётида кенг қўлланилади. Уларнинг ичида энг таниқлиси Буюк Британия банклари уюшмалари томонидан эълон қилинадиган ЛИБОР фоиз ставкасидир. Ушбу ставкалар бўйича банклар бошқа банклардан пул маблағларини қарзга оладилар. Шундай ставкалар Франкфурт молия бозорлари иштирокчилари (ФИБОР), Токио (ТИБОР), Гонконг (ХИБОР) ва бошқаларда ҳам мавжуд. Бундан ташқари шунга ўхшаш ставкалардан Россия ва Қозоғистон молия бозорларида ҳам фойдаланилади. Молиявий кўрсаткичлардан фойдаланишнинг асосий афзалликлари қуйидагилардан иборат: – банклараро кредитлар ўртача статистик фоиз ставкаларини аниқлаш бўйича маркетинг тадққиқотлари ўзига хос умумлаштирувчи натижалар ҳисобланади; – пул маблағларини жойлаштиришнинг узоқ муддатлари бўйича фиксинг тавсия этилади; – халқаро андозадаги кўрсаткич ҳисобланади; – банклараро пул бозорида кенг тарқалган; – уларни ҳисоблаш механизми очиқ ва ҳамма учун тушунарли; – ҳисоблар тизмига кирувчи банклар юқори кредит рейтингига эга. Ўзбекистонда пул маблағлари банклараро бозорида ўртача статистик фоиз ставкаларини ўрнатиш тажрибаси мавжуд эмас. Бундан ташқари, банкларнинг қарз берувчи банклар ҳақида керакли ва ишончли маълумотларга эга бўлишлари зарурияти мавжуд бўлиб, банклараро шартномалар хулосалари бўйича меъёрларни унификация (бир хил) қилиш йўлга қўйилмаган. Таклиф қилинаётган кўрсаткичлар Ўзбекистон Банклар Ассоциацияси (Уюшмаси) томнилан ҳисоблаб чиқилиши мумкин ва улар келажакда қисқа муддатли кредитлар фоиз ставкалари кўрсаткичлари (индекслари) вазифасини ўтайди. Ҳисобланган кўрсаткичлар тижорат банкларига бепул тақдим этилади. Индекс ҳисоблари базасига (маркет-мейкерлар) кирувчи банклар, Ассоциация (Уюшма)ни марказий банклар билан келишилган ҳолда уларни банклараро бозорда мавқеи ва фаоллик даражаси асосида танланади. Ушбу банклар Марказий банк меъёрларига риоя қилишлари ва бозор балансини тузишлари лозим. Банклар ҳар бир иш кунида Ассоциацияга (Уюшмага) ўзларининг котировкасини тақдим этадилар ва Ассоциация (Уюшма) банкларни фиксингини миллий валюта сўм бўйича чоп этади. Бунда банкларни эълон қилинган ставкалар бўйича пул маблағларини сотишлари ёки сотиб олишлари шарт эмас. Ўртача статистик фоиз ставкаларини ҳисоблашни унификация (бир хил) қилиш учун пул маблағлари банклараро бозори кўрсаткичларини шакллантиришни ягона услуби ишлаб чиқилиши зарур. (кейингиларда услуб дейилади). Банкнинг банклараро бозор миллий кўрсаткичларда иштирок этиши бевосита унинг обрўйига ва молиявий ҳолатига боғлиқ бўлади. Маркет-мейкерлар дастлаб пул маблағлари банклараро бозори кўрсаткичларини шакллантириш ҳақида Меморандум имзолашлари лозим. (кейингиларда меморандум дейилади). Меморандумда ҳар бир банкнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс эттирилади. Улар бошқа банклар ва маркет-мейкерлар фаолияти манафаатларига зид бўлмаслиги ёки бундай ҳолатлардан ўзларини тийишлари зарур. Меморандум меъёрларини бузган иштирокчилар маркет-мейкерлар рўйхатидан чиқарилади. Ушбу ҳужжатларнинг мавқеини ошириш учун уларни дастлаб Марказий банк ва тижорат банклари билан келишлган ҳолда амалга оширилиши мақсадга мувофиқдир. Бироқ, милий кўрсаткични ишлаб чиқилиши банклараро бозор ривожланиши масалалрини тўлиқ ҳал этмайди. Чунончи, банкларни пул бозорида банклараро операцияларини тартибга солувчи меъёрий асослари такомилаштирилиши тақозо этилади. Масалан, ҳозирги вақтда банк ҳамжамиятида қисқа муддатли пул маблағлари банклараро электрон бозори ривожланишига эҳтиёж мавжуд. Бу эса банклараро пул бозорида банклар фаолиятини тартибга солиш шу жумладан электрон савдолар ўтказиш бўйича янги меъёрий ҳужжатлар ишлаб чиқилишини талаб этади. Бу пул маблағлари банклараро бозоридан банклар операцияларини амалга ошириш кодекси бўлиши мумкин. Кодекс пул



бозори ўртача бозор ставкаларини шаклантириш бўйича ҳужжатларни ўз ичига олади. Иккинчидан эса ташкилотчилар банкларни банклараро бозорда иштирок этишлари ва қарз берувчи банк маълумотларини ошкор этиш тартиблари белгиланади. Ҳар бир бозор иштирокчисининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари акс этган савдони ўтказиш, ҳисоб-китобларни ва битимларни суғурталашни амалга ошириш тартиблари ўрнатилади. Банклараро операцияларни амалга оширилиши вақтида ўрнатилган фоиз ставкалари аксарият жиҳатдан келишилган ёки келишилмаган битимлар ҳажми ва муддатларига боғлиқ бўлади. Бу ерда Марказий банкнинг ўрни катта бўлиб, зарурият туғилганда банклараро бозорда кредит маблағларини жалб қилиш ёки жойлаштириш орқали пул бозори фоиз ставкаларини тартибга солишга эришилади. Банкларга имкониятли қарз берувчи банк тўлов қобилияти даражасини таҳлил этишлари учун қуйидаги маълумотлар зарур бўлади: - жалб қилинган ва жойлаштирилган маблағлар ҳажми ва муддатлари; - қарз бериш қобилияти рейтинги; - молиявий ҳолатини ифодаловчи кўрсаткичларни жорий ҳолати ўзгаришлари динамикаси. Банклараро бозорда электрон савдолар тизимини ташкил этувчи ёки хизмат кўрсатувчи ихтисослашган биржа ёки ташкилот хизмат вазифаси нуқтаи назаридан жалб қилинган ёки жойлаштирилган пул маблағлари ҳажми ва муддатлари ҳақидаги маълумотлар билан таъминлашлари лозим. Бошқаларни қарз бериш қобилияти рейтинги ихтисослашган рейтинг компаниялари томонидан ҳисобланади. Шунингдек, банкларнинг ўзи пул маблағлари қайтмаслиги хатарини ўзларининг шерикларини моливий фаолиятини таҳлил қилишлари асосида баҳолашлари мумкин. Бунинг учун эса улар ўзларининг мавжуд шериклари фаолияти ҳақида ишончли ва тўлақонли маълумотларга эга бўлишлари зарур. Россияда ушбу масала молиявий маълумотлар айирбошлаш бўйича тузилган банлараро аналитик марказлар ташкил этиш йўли билан ҳал қилинган. Масалан, Россияда интернет-портал Banklist.ru (http://www. Banklist.ru) фаолият юритади ва у Россия тижорат банклари учун ягона маълумот-аналитик марказни ташкил этишга йўналтирилган. Лойиҳани вазифаси – тижорат банкларига бир-бирлари тўғрисида турли ва ишончли моливий маълумотлар тақдим этиш ва уларни самарали таҳлилини таъминлаш ҳисобланади. Ушбу чора-тадбирлар Россия банкларининг фонд бозорида ўзаро ишончини оширишга қаратилган. Россия банклар Ассоциацияси (уюшмаси) ташаббуси ва Россия марказий банки кўмагида портал очилган. Хорижий тажрибалар кўрсатишича фоиз ставкалари даражаларини янада аниқ башорат қилишда қуйидаги омиллар ҳақида маълумотлар бўлиши лозим: – Марказий банк корреспондентлик ҳисобларида депозитлар кўринишида кунлик қолдиқлар; – РЕПО операциялари натижалари; – Марказий банк корреспондентлик ҳисобларида депозитлар кўринишидаги маблағлар ҳажми; – Марказий банкнинг пул бозоридаги фоиз ставкаси; – марказий банкнинг бошқа банклар билан пул маблағларини жалб қилиш ва жойлаштириш қолдиғи (сальдо); – шартномалар бажарилиши муддатлари. Масалан, Россия Марказий банки ўзининг бюджети бўйича ўрнини бир ҳафта олдин ушбу маълумотларни ҳар куни таҳлил қилиш асосида амалга ошираётган операциялари натижалари бўйича чоп этишни режалаштирмоқда. Бу эса, банклараро кредитлар ставкаларининг тебранишини камайтириб яқин даврдаги ҳолатни нисбатан аниқ башорат қилишга имконият яратади. Бизнинг фикримизча, ушбу барча янгиликлар миллий бозор хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда босқичма-босқич қабул қилиниши керак. Бунда қарз берувчи банк молиявий ҳолати таҳлили замонавий усулларини ишлаб чиқаришга банклараро маълум ривожланиш тенденциясини аниқлашга ва банк мутахассислари аналитиклари малакасини оширишга қаратилган чора-тадбирлар ишлаб чиқилиши ва амалга оширилмоғи лозим.

ЎЗБЕКИСТОННИ ЖСИ АЪЗО БЎЛИШИ ОҚИБАТЛАРИНИ


4. Ўзбекистонни ЖСТ аъзо бўлиши оқибатларини иқтисодиётнинг қисман мувозанат модели доирасида баҳолаш Мазкур мақола Ўзбекистонни ЖСТ киришидан кутилаётган иқтисодий самаранинг таҳлилига бағишланган туркумнинг иккинчи мақоласи ҳисобланади. Мақола USAID – Bearing Point Uzbekistan Economic Reform Project кўмагида Самарали иқтисодий сиёсат марказининг тегишли маърузаси асосида тайёрланган. Маъруза Лойиҳа томонидан Вернон Ронинген, Дина деРоза ва Эшреф Трушин кўмагида Сергей Чепель ва Марина Катановалардан иборат экспертлар гуруҳи томонидан тайёрланган. Кўрсатган қимматли маслаҳатлари учун Дэвид Мартинга алоҳида миннатдорчилик бирдирилади. Мақолада баён этилган фикр мулоҳазалар маълум бир ташкилотга эмас, балки муаллифларнинг шахсий қарашларини акс эттиради. Ушбу мақолада Ўзбекистонни ЖСТга киришидан кутилаётган самаралар ҳисоб-китоблари Ўзбекистон ташқи савдосида қисман мувозанат модели асосида қисқача баён қилинган. Модел анъанавий ноклассик бўлиб Миллий Ҳисоблар Тизими (МҲТ) маълумотларига мувофиқ Ўзбекистон иқтисодиётининг 12 асосий тармоқларига асосланади. Ишда ЖСТ киришнинг икки сценарияси кўриб чиқилган ва уларнинг иқтисодиёт учун қисқа муддатли самаралари ҳисобланган. Олинган натижалар шундан далолат берадики, савдо режимининг импорт тўловларини камайтириш ва нотариф тўсиқларни олиб ташланиши йўналишида эркинлаштириш қисқа муддатли даврда импорт тўловлари, акцизлар ва қўшилган қиймат солиғидан тушадиган тушумларидан йирик йўқотишларга олиб келмайди ёки тўлов балансини сезиларли қисқариши содир бўлмайди. Импортнинг юқори ўсишини машинасозлик, озиқ-овқат ва истеъмол товарларида кутиш мумкин. Энг қулай имкониятларга экспортга йўналтирлган тармоқлар, қишлоқ хўжалиги ва истеъмолчилар эга бўладилар.

Кириш. ЖСТга киришда ЖСТ аъзолари шерик мамлакатлар билан келишилган ҳолда импорт божлари учун юқори ставкасини қайд этилиши талаб қилинади. Табиийки, ЖСТга киришда мамлакатлар Ўзбекистонда импорт божини максимал даражада кмайтиришга интиладилар. Бунда ЖСТ қоидалари билан аҳоли ҳаёти ва соғлиги ҳавфсизлигига зиён келтирмаслиги нуқтаи назаридан савдо учун барча тарифсиз тўсиқларни бартараф этилиши кўзда тутилган. Шунингдек, барча божхона расмийлаштирувини улардан савдо учун ёпиқ тўсиқлар сифатида фойдаланишларига чек қўйиши учун аниқ регламентни белгилаш ҳам кўзда тутилган. Иқтисодиёт назариясига биноан, импорт божларини пасайтириш иқтисодий ўсишга эришишни таъминлайди. Савдо тўсиқларини камайтириш божхона расмиятчилигини соддалаштиришга имконият яратиб, коррупция ва контрабандани рағбатлантиришни пасайтиради. Савдони эркинлаштириш ва институционал ислоҳотлар биргаликда рақобат, инновация ва янги маҳсулотлар ҳамда билимлар ривожланишига кучли туртки бўлади. Бу омил маҳаллий экспорт қилувчиларга ЖСТ даги қўйилган талаблардаги камситишлардан ҳимоя қилишга нисбатан ҳам муҳим аҳамиятга эгадир. ЖСТ га кириш эса шундай эркинлаштиришнинг тизимли жараёни сифатида қараш мумкин. Истеъмол товарларига импорт божлари камайтирилиши уларнинг қийматини пасайишига олиб келади, бу эса аҳолининг турли товарларни кўп миқдорда сотиб олишига имконият яратади. Импорт таърифлари маҳаллий ишлаб чиқарувчиларга юқори баҳолар кўринишида берилган субсидиялар бўлиб, давлат бюджетига қўшимча тушумлар олиб келади. Таҳлилларнинг кўрсатишича, маҳаллий истеъмолчиларнинг импорт таърифлари ўрнатилган товарлардан кўрадиган зарари, худди шундай товарни махаллий ишлаб чиқарувчи кўрадиган фойдасидан ва давлат бюджетига импорт таърифидан тушадиган тушумдан ҳам катта. Одатда бундай йўқотишлар иқтисодий мувозанат неоклассик моделига асосланган ҳисоб-китобларга кўра, ЯИМ нинг 0,5% дан 2%ни ташкил этади. Масалан, мамлакатда протекционизм турғун ҳаражатлари импорт таърифи 15% ва ундан кам бўлганда ЯИМ нинг 1% идан камини ташкил этади1. Лекин протекционизмни турғун назарияси динамик самараларни тўлиқ баҳолай олмайди. Кўпгина ривожланаётган мамлакатларнинг тажрибаси шундан далолат берадики, протекционизмни қўллаш иқтисодиётни соғломлашириш учун хавфли бўлиб, жамиятнинг прогрессив институтлари ривожланишига тўсқинлик қилади. Кругманнинг2 таъкидлашича: – Протекционизм доимий равишда халқаро келишмовчиликларнинг манбаи ҳисобланади, савдо урушлари эса протекционизм мавжуд бўлмаганлиги билан таққослаганда ҳолатни ёмонлаштиради. 1 Panagariya A., 2002, Cost of protection: Where do we stand, American Economic Review, (may), p.175-178 2 Krugman P.R., 2000, Is Free Trade Passe?, In: “International economics and international economic policy”, ed. by P.King, 3-rd edi-tion, (McGraw-Hill, Boston), pp. 19-29.



– Давлат барча товарларни импортдан ҳимоя қилиш ёки барча ишлаб чиқаришни субсидиялашни амалга ошира олмайди. Протекционизм иқтисодий ресурсларни иқтисодиётни ҳимоя қилинмаган бошқа соҳаларидан олиб қўяди. – Протекционизм бозор механизмларининг издан чиқишига жавоб бўлади, чунки у бозорда қўшимча муаммолар ва иқтисодий йўқотишларни келтириб чиқаради. Бозор механизмлари “издан чиқиши”ни тўғрилаш учун эса бевосита ушбу масалани ҳал қилишда ҳукуматнинг тўғридан-тўғри аралашуви зарур. – Бозор механизми ва давлат сиёсати такомиллашмаган шароитда эркин савдо иқтисодиётда ижобий натижаларга эришишнинг энг оддий усули ҳисобланади.

Моделнинг таҳлили. Дастурли таъминотга3 асосланган VORSIM савдо қисман мувозанат моделини амалда ижроси тарифлар ва акцизлар ўзгаришига боғлиқ бўлган миллий фаровонлик, давлат даромадлари ва савдо оқимлари ўзгаришини ҳисоб китоб қилишга мўлжалланган. Ушбу VORSIM асосида амалга оширилган моделлар бир қанча ривожланаётган мамлакатларда фойдаланилган. Моделни дастурли таъминоти унинг асосий ютуғи бўлиб, оддий ва қулайлиги билан ажралиб туради. Модел ташқи савдо мувозанатини кўриб чиқади ва неоклассик анъанавий ҳисобланиб ундан Ўзбекистонни ЖСТга киришда қисқа даврдаги оқибатларини баҳолашда фойдаланиши мумкин. Моделнинг статистик асосини ҳозирги вақтда мавжуд Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий секторлари бўйича тўғри ҳаражатлар коэффициентининг 1996 йил маълумотлари ташкил этди. Модел асосан савдо оқимларини таҳлил қилиб, валюта ва товар бозорлари ҳамда, шунингдек ишчи кучи бозоридаги мувозанатни кўриб чиқмайди. Бу эса ушбу модел доирасида савдо тўсиқлари ва давлат субсидияларининг ўзгариши натижасида ишлаб чиқариш ва бандликда қисман мувозанатни ҳисоблашга имкониятини бермайди. Моделни савдо оқимларидаги ўзгаришларни ҳисоблаш асосида ишлаб чиқариш ва бандликдаги ўгаришларни баҳолаш учун оддий тенгламалар билан тўлдириш мумкин. Модел ЖСТ доирасидаги келишувлар ва халқаро учрашувларда муҳокама қилиниши мумкин бўлган импорт божларини аниқ турдаги товарлар бўйича пасайтиришдан олинадиган самарани ҳисоблашга имкон беради. Муаллифларда керакли статистик маълумотлар ва тармоқлар бўйича кузатувлар натижаси бўлмаганлиги туфайли бундай аниқ ҳисоб-китобларларни амалга оширишга имкон бермади. Моделда, шунингдек «харажатлар-ишлаб чиқариш” жадвалларининг тўғри харажатлари коэффициентларидан ҳам фойдаланилади. Бу эса ўзаро бир-бирига технологик боғлиқ тармоқларда баҳоларни товарни экспорт ва импортга таъсирни аниқлаш имконини беради. Модел коэффициентлари маълум давр маълумотлари асосида ўзгариб турилади. Моделнинг эндоген (ҳисобланадиган) ўзгарувчиларига савдо баланси мувозанати шароитидан келиб чиқадиган импортга талаб, экспорт таклифи, импорт ва экспорт баҳолари, савдо баланси ва миллий валютанинг реал курслари киради. Моделнинг асосий тенгламаси қуйидаги кўринишда бўлади: Импорт бўйича тенгламаси: Импррт баҳоарини аниқлаш. Pmi = [WPi * (1 + Tri) * (1 + Vri + Eri) / Rer] ^ (1-Nmi) * [Bpmi] ^ Nmi, бу ерда: Pmi – ўзгарувчан импорт нархлари (индекс) WPi – ўзгарувчан жаҳон нарҳлари (индекс = 1) Tri – импортнинг тариф ставкалари (%) Vri – қўшилган қийматга солиқ ставкаси (%) Eri – импортга акциз солиқ ставкаси (%) Rer – реал алмашинув курси (индекс =1) Nmi – ўзгарувчан импорт учун тарифсиз тўсиқларни аниқловчи (индекс 0дан 1гача) Bpm i – импорт баҳоларининг қиймати. Импорт қилинадиган маҳсулотлар (i) учун маъмурий усул билан ўрнатиладиган баҳолардан фойдаланилади. Иқтисодий талқин: импорт баҳолари индекси (ўзгариши) жаҳон баҳолари (индекс WPi) ва ставкалар ўзгариши билан аниқланади. Уларнинг ўсиши билан импорт баҳолари ўсади ва пасайганда эса улар ҳам пасаяди. Импорт баҳолари ўсишига сўм девалвацияси суръатлари (Rer) таъсир этади. Агар i товарга савдосиз тўсиқлар юқори бўлса (Nmi параметри 1 га яқин бўлса), формуланинг чап қисми 3 Моделнинг барча қисмлари, уни дастурий амалга ошириш ва тўлиқ маълумотни www.vorsim.com дан олиш мумкин



ўрнига унинг ўнг қисми ишлайди ва импорт баҳоси индекси бериладиган кўрсаткичлар Bpm i (маъмурий усул билан) аниқланади. Импортга бўлган талабни аниқлаш: Md i = constanti * fd i * [Pmi - Σj (a i j / gi i j) * Pm i ] ^ Ed i , бу ерда: Mdi – эндоген ўзгарувчи i –тармоқ бўйича импортга талаб (базавий давр доимий баҳоларида, млн.сўм) Fdi – импортга талабни ўзгаришига бериладиган экзоген ўзгарувчилар (индекс =1) aij – тўғри ҳаражатлар коэффициенти, i тармоқда j маҳсулот бирлигига ҳаражатлар (0дан 1гача оралиқда); gii – ҳаражатлардан фойдаланиш самарадорлиги ўзгарувчанлиги (индекс = 1) Edi – импорт талаби эгилувчанлиги коэффициенти (0дан кичик) Иқтисодий талқин: Иимпорт баҳолари ўсиши Билан импорт ҳажми пасаяди ва унинг тескариси. Унда технологик параметрлар (коэффициенлар) технологик ўзаро боғлиқ тармоқда импорт баҳолари aij ва тармоқ маҳсулотлари j ўзгаришини импорт маҳсулотига таъсирини i ҳисобга олади. Юқорида келтирилган ўзаро нисбатларга импорт бўйича сотиб олинаётган тармоқ маҳсулоти j баҳоси ўсиши маҳсулот таннархини оширади i ва импортга қўшилиши натижасида унга бўлган ички бозордаги талабни пасайтиради (aij ва Ediнинг олдидаги салбий белгини ҳисобга олган ҳолда) ва i маҳсулотни импорти баҳосининг ўсишига олиб келади. Экспорт тенгаламаси. Экспорт баҳоларини аниқлаш: Px i = [WP i * (1 – Tx i) / Rer] ^ (1-Nx i) * [Bpm i] ^ Nx i Бу ерда: Pxi – i тармоқнинг экспорт баҳолари Nxi – ўзгарувчи, импорт учун тарифсиз тўсиқларни аниқловчи индекс (0дан 1гача) Txi – экспорт тарифи ставкаси (%) Иқтисодий талқини импорт баҳолари бўйича тенглама талқинига ўхшаш. Экспот таклифи миқдорини аниқлаш. Xsi = constanti * fsi * [Pxi - Σi (ai / gi) * Pmi ] ^ Es бу ерда: Xsi – эндоген ўзгарувчи – i тармоқ бўйича экспорт таклифи (млн.сўм, доимий баҳоларда) fsi – таклиф ўзгаришига киритиладиган экзоген ўзгарувчи (индекс =1) Esi – экспорт таклифи эгилувчанлик коэффициенти (аҳамияти > 0) Иқтисодий талқин импорт таклифи тенгламаси талқинига ўҳшаш. Фарқи, фақат эгилувчан коэффициентини ижобий натижаси экспорт таклифи ва баҳоси ўртасидаги ўзаро ижобий боғлиқликни белгилайди, жумладан, жаҳон баҳосини i маҳсулотига ўсиши билан ушбу маҳсулот экспорти ошади ва унинг тескариси. Модел, жумладан савдо баланси мувозанати тенгламаси ва миллий фаровонликда ўзгаришларни турғун тарзда ҳисоблаш билан тўлдирилади. Ўқувчига эслатиб ўтамиз, истеъмолчи қўшимча маҳсулот бирлиги учун тўлашга тайёр бўлган товарнинг юқори баҳоси билан унинг бозор баҳоси ўртасидаги фарқ истеъмолчинигг ютуғи деб аталади. Ишлаб чиқарувчининг ютуғи деб эса маҳсулот бирлигини бозор баҳоси билан ушбу маҳсулотни ишлаб чиқаришнинг чегаравий ҳаражатларига тенг бўлган ва ушбу маҳсулотни қўшимча ҳаражатсиз ишлаб чиқариш имконияти мавжудлигини ҳисобга олган ҳолдаги паст баҳолари ўртасидаги фарққа айтилади. Ишлаб чиқарувчининг ютуғи маҳсулот бирлиги бозор баҳосининг уни тайёрлашда фойдаланиладиган ресурсларнинг муқобил (алтернатив) қиймати ўртасидаги фарқ сифатида қаралади. Микроиқтисодиётда миллий фаровонлик ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчининг ютуқлари суммаси йиғиндисидан иборатлиги тушунилади ва аксарият ҳолларда иқтисодий сиёсатни амалга оширишдан олинган натижаларни ўлчаш тадбири сифатида фойдаланилади. Келтирилган шакл ва таркибда модел турли операцияларнинг оқибатларини башорат қилиш имконини беради.бунда тармоқлар ва иқтисодиёт соҳалари ва алоҳида товарлар бўйича экспорт-импорт баҳолари ўзгаришини Pmi, Pxi, экспорт ва импортни ҳажмининг баҳо омили таъсирида ўзгариши Mi, Pxi, тўлов баланси камомади даражасини ёки уни бартараф этиш учун талаб қилинадиган пул девальвацияси миқдори ҳамда давлат, истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчилар учун вужудга келадиган молиявий самараларни баҳолаш мумкин. Ушбу кўрсаткичларнинг барчаси моделнинг эндоген (ташқи) ўзгарувчилари ҳисобланади. Экзоген (ички) ўзгарувчилар сценарий вариантлари доирасида шаклланади ва ўзига экспорт ва импортнинг бошланғич баҳолари, экспорт, импорт ва солиқ фоизлари, эгилувчанлик коэффициентлари, тўғри ҳаражатлар коэффициентлари Ўзбекистон бўйича олинган маълумотларни кўриб чиқиши натижасида олинган ва кейинги таҳлилларда келтирилган қатор кўрсаткичларни ўз ичига олади.



Моделни баъзи коэффициенталарини аниқлашда Самарали иқтисодий сиёсат маркази мутахассисларининг эксперт баҳоларидан фойдаланилди. Экспорт таклифи ва импорт талаби эгилувчанлик коэффициенти сифатида Жаҳон банкининг ривожланган мамлакатлар учун қабул қилган ўртача бақоларидан фойдаланилди. Ўзбекистон учун эса эгилувчанликни баҳолаш учун аниқ ва кенг қамровли статистик маълумотлар талаб этилади. Модел учун маълумот асосларини тайёрлашнинг мураккаблиги қуйидагилар билан изоҳланади. Турли тоифадаги маълумотлар миллий статистика ҳисботида шаклланганлик даражаси билан ажралиб туради, тармоқлар (маҳсулотлар) бўйича кўрсаткичлар ва ҳисоботлар тайёрлашнинг даврийлиги ўзига ҳос ҳусусиятларга эга. Масалан, импорт тарифлари маҳсулотлар миқёсида аниқланган, тармоқлар миқёсида эса статистика маълумотлари ялпи маҳсулот ва иш ҳақи тарзида берилган. Тармоқлараро баланс кўрсаткичлари софтармоқлар миқёсида келтирилган. Модел учун талаб қилинадиган маълумот эса савдо ислоҳотига мос келувчи бошланғич даврга мос келиши керак. Лекин, тармоқлараро баланс статистикаси 2-3 йилда бир марта ишлаб чиқилади. Ушбу бирламчи статистик ҳисоботларни йиғиш билан бир қаторда ЖСТ доирасида музокаралар предметини ташкил этувчи Ўзбекистон иқтисодиётида муҳим товарлар турлари даражасида шаклланган аниқ шароитлар ва импортга талаб ҳамда экспорт таклифи эгилувчанлигига баҳо бериш ва уларни ўрганиш бўйича тадқиқотлар олиб бориш талаб этилади.

Ҳисоблар учун сценарийлар. Ҳисоб-китоблар савдо сиёсати кўрсаткичларини икки муқобил сценарийлар бўйича олиб борилди. Модел, шу билан бирга бошқа сценарийларни ҳам ҳисоблашга имкон беради ва келажакда ЖСТга кириш музокаралари жарёнларида фойдаланиш мумкин. Либерал сценарий барча тармоқлар бўйича бошланғич давр кўрсаткичларининг якуний импорт ставкаларининг пастлиги билан ажралиб туради. Қишлоқ хўжалиги бундан иситисно (4.1-жадвалга қаранг). Қишлоқ хўжалиги учун эса импорт тарифини ошириш мўлжалланмоқда, чунки ушбу тармоқда протекционизм ЖСТ қоидаларига кўра чегараланган ҳамда Ўзбекистонда ушбу тармоқни қўллаб-қувватлаш индустриал давалатларга нисбатан анча паст. Лекин, миллий фаровонлик нуқтаи назаридан қишлоқ хўжалиги маҳсулотларига импорт тарифларини оширишни иқтисодий асослаш учун ишонарли далиллар топиш қийин. Бундан ташқари, ушбу кўриниш доирасида қишлоқ хўжалигидан ташқари барча тармоқларда тарифсиз импорт тўсиқларини бартараф этиш тахмин қилинган. Консерватив сценарийда тескари, яъни якуний импорт тарифлари бошланғич даврга нисбатан кўтарилган. Бундан ташқари, иккала сценарийда ҳам икки сабабга кўра сўмнинг валюта курси ўзгармасдан қолиши тахмин қилинган. Бу тарифларни пасайтириш эвазига «соф”самара ёки импорт тарифларини пасайиши импортга талабни ошириш ва миллий валютанинг қиймати пасайишига олиб келишини кўриб чиқишга имкон беради. Хорижий валютада сўм қийматининг пасайиши миллий ишлаб чиқарувчиларга кенг имкониятлар яратиб беришга эришиш мумкин. Бундан ташқари яқин келажакда ҳукуматнинг сиёсати макроиқтисодий барқарорликни таъминлашга қаратилган ва валюта курсининг барқарорлиги таъминлаб турилади.

Олинган натижалар. Либерал сценарий доирасида(4.2-жадвал) ҳисоб-китобларга кўра импорт ҳажми доимий баҳоларда 3,7%га ўсган. Импортнинг юқори даражада ўсиши истеъмол товарлари ишлаб чиқариш тармоғида (17,3%га), энергетика соҳасида (21,7%) ва транспорт воситалари, автомобил ва жамловчи материалларни ҳисобга олганда (17,2%) кузатилди. Импорт тарифларини пасайтириш бюджет тушумларининг 5,5 млрд сўмга қисқаришига олиб келади. Бир вақтнинг ўзида импортнинг ошиши билан кичик ҳажмда бўлсада, экспорт ҳам ўсади (2,2%га). Бу эса экспорт учун ишлаб чиқаришда фойдаланилаётган импорт маҳсулотлари баҳосининг пасайиши оқибатидир. Натижада савдо баланси тақчиллигининг 2,6 млрд. сўмга кўпаяди. Юқори даражада савдо тақчиллиги истеъмол маҳсулотлари соқасида 2,5 млрд. сўм, машинасозликда 1,2 млрд. сўм ва қурилиш материалларида 1,1 млрд. сўмни ташкил этди. (4.2, б – жадвал). Консерватив сценарий учун (4.3.а,б – жадваллар) тўлов баланси тақчиллигини секин ўсиши мос бўлиб (1,6 млрд. сўмгача), лекин экспорт қилувчилар учун қулайликлар 1,1 млрд. сўмга ва миллий фаровонлик 1,1 млрд. сўмга камаяди.



Юқорида амалга оширилган ҳисоб китоблар билан бир қаторда, моделдан импорт тарифлари ва иқтисодиётда баҳоларнинг ўзгаришига нисбатан экспорт-импорт таъсирчанлигини баҳолашда фойдаланилган. Ҳисоб-китоблар кўрсатишича машинасозлик ва истеъмол товарлари импортининг юқори даражада ўсиши мумкин. Юқори даражадаги қулайликларга экспортга йўналтирилган тармоқлар ва қишлоқ хўжалиги эга бўлади. Ўртача импорт тарифларини 1%га пасайиши тарифсиз тўсиқлар ва валюта курси ўзгармаган ҳолатда импортни 0,7%га ўсишига олиб келади. Бунда давлат бюджетига импорт солиқларидан тушадиган тушум 1,4%га камаяди. Миллий фаровонлик 549 млн. сўмга ўсиб, унинг 90% махаллий ишлаб чиқарувчилар ютуқлари ҳиссасига тўғри келади. Агар тарифсиз тўсиқлар бекор қилинса, унда импорт тарифларини 1%га пасайтириш импортни 1,9% ва экспортни 1,1%га ўсишига олиб келади. Импорт солиқларидан давлат даромадлари камайиши 1,6%ни ташкил этади, лекин миллий фаровонлик бир миллиард сўмга яқин кўпаяди. Шундай қилиб, савдода тарифсиз тўсиқларни бекор қилиниши иқтисодиёт учун импорт тарифларини пасайтиришга нисбатан самараси 2 мартага кўп бўлади. Бундан ташқари VORSIM асосида қатор ривожланаётган давлатлар учун эгилувчанликни “ўртача статистик” миқдоридан келиб чиққан ҳолда 97 товарлар5 гурухи бўйича импорт ва экспорт таъсирчанлиги таҳлили амалга оширилди. Ўзбекистон учун 2001 йилдаги савдо оқимлари маълумотларидан фойдаланилди. Ушбу ҳисоб-китоб баъзи ривожланаётган мамлакатларда кузатилаётган ва эгилувчан миқдоридан келиб чиққан ҳолда савдодаги ўзгаришларни тўғридан-тўғри ҳисоблашга асосланган қисқартирилган услубда амалга оширилди. Шунингдек, экспорт ва импорт таклифи ҳам товарлар гуруҳлари бўйича доимий эгилувчанликни оддий функциялари асосида таҳлил қилинди. Ушбу вариантда ҳисоб-китоб алоҳида товарлар гуруҳи учун бир қатор ривожланаётган мамлакатларни ўртача статистик маълумотларидан келиб чиққан ҳолда фақат эгилувчанлик миқдори нуҳтаи назаридан, ҳамда констант миқдори тенгламаларда алоҳида товарлар гурухи учун импорт ва экспортни бошланғич даврига нисбатан ўзгартириб турилади. Ҳисоб-китобларга кўра, сўмни қайд этилган валюта курсида барча импорт тарифларининг 1%га пасайиши импортни 2,7% ўсишига ва импорт божларидан тушадиган давлат даромадларининг 1,2% камайишига олиб келади. Шунингдек, ушбу жараён истеъмолчилар фаровонлигини 15 млн.долларга ўсишини таъминлайди. Валюта курсининг силлиқ тизимида савдо балансини ўзгартириш сўм курсини долларга нисбатан 17%га пасайтиришни талаб этади. Бунда барча импорт божларининг 1%га пасайиши импортни 0,7%га ўсишига ва импорт божларидан тушадиган давлат даромадларини 1,9%га камайишига олиб келади. Бироқ, бундай ҳолатда экспорт қилувчиларга катта имкониятлар яратиб берилади ва пировард натижада миллий фаровонлик 18 млн. долларга яхшиланади ва унинг 14,4 млн. доллари миллий товар ишлаб чиқарувчиларга тегишли бўлади.

Хулоса. Импорт тарифлари пасайтирилгандан кейин аҳолининг айрим гуруҳлари зиён кўришлари мумкин. Бу ички бозорда протекционизмга боғлиқ бўлган, импорт ўрнини босувчи тармоқларда ва капитал эгаларига ишловчиларга тааллуқлидир. Шунинг учун ҳам бандлик дастурини, кадрларни қайта тайёрлаш ва ишсизларга ижтимоий ёрдамни кучайтириш керак. Экспортга йўналтирилган тармоқлар ва хизматлар соҳасининг ўсиши янги иш ўринлари билан таъминлашга ёрдам беради. ЖСТга кириш Ўзбекистон иқтисодиётини хорижий инвесторлар учун қулайликларни оширишга ижобий таъсир кўрсатади, жумладан, телекоммуникация ва молия хизматлари соҳалари самарадорлиги ошади. Лекин ушбу самарани миқдорий нуқтаи-назаридан баҳолаш мураккаб. Янада қулай инвестицион муҳит иқтисодиётнинг ўсишига олиб келади ва солиқлардан йўқотилган тушумлар келажакда тушадиган йирик тушумлар ҳисобига қопланиши мумкин. Либерал сценарийда тўлов баланси ва бюджет тушумларининг қисқариши рўй бермайди. Сезиларли ютуққа импорт маўсулотлари истеъмолчилари ва экспорт қилувчилар эришадилар ва уларнинг фаровонлиги ўсади. Шундай қилиб, олинган натижалар шундан далолат берадики, савдо муҳитини импорт божларини пасайтириш ва тарифсиз тўсиқларни бартараф этишга қаратилган эркинлаштириш импорт божлари, акцизлар ва ҚҚСдан тушадиган солиқ тушумларида катта йўқотишларга ёки тўлов балансининг кескин ёмонлашувига олиб келмайди.

4.1 – жадвал. Башоратнинг сценарий вариантлари шароитлари Либерал вариант Консерватив вариант

Тармоқлар ва гуруҳлар номи Импорт

тарифлари фоизлари ўзгариши*

Импорт учун тарифсиз

тўсиқлар индекси

Экспорт учун тарифсиз


Импорт тарифлари фоизлари ўзгариши*

Импорт учун тарифсиз


Экспорт учун тарифсиз


Киме саноати 0,50 0,00 0,00 -0,4 0,40 0,00 Машинасозлик 4,70 0,00 0,00 -1,2 0,60 0,00 Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, озиқ-овқатдан ташқари 8,70 0,00 0,00 -2,1 0,70 0,00

Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 6,40 0,20 0,20 -1,7 0,80 0,20 Транспорт ва алоқа 0,00 0,00 0,00 0 0,00 0,00 Ёқилғи ва энергетика 7,50 0,00 0,00 -0,3 0,10 0,00 Қазиб олувчи тармоқлар 3,00 0,00 0,00 -0,7 0,10 0,00 Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш 6,10 0,00 0,00 -0,5 0,00 0,00 Қурилиш 0,00 0,00 0,00 0 0,00 0,00 Қишлоқ хўжалиги -2,40 0,30 0,30 -2,4 0,20 0,30 Бошқа тармоқлар 2,60 0,00 0,00 -0,7 0,10 0,00 Хизматлар 0,00 0,00 0,00 0 0,00 0,00 изоҳ: * импорт тарифлари ўзгариши бошланғич ва янги давр ўртасидаги фарқлари нуқтаи-назаридан ҳисобланган, фоизларда.

4.2 (а) – жадвал. Импорт учун “либерал” сценарий бўйича ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш)

Импорт бўйича Импортдан олинадиган давлат даромадлари

Баҳо Ҳажми Импорт таърифларидан даромадлар

ҚҚСдан даромадлар Акцизлардан даромадлар

Импортга солиқлардан умумий даромадлар

Истеъмолчилар ютуғи Тармоқлар ва гуруҳлар номи

% % млн. сўм % млн. сўм % млн. сўм % млн. сўм % млн. сўм млн. сўм Киме саноати -0,3 -2,1 -337,2 -8,8 -109,3 -3,0 -104,0 -3,0 -8,8 -4,5 -222,2 0,6 Машинасозлик -1,6 2,3 1197,4 -21,4 -2147,8 -0,5 -59,5 -0,5 -9,2 -9,1 -2216,5 17,6 Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, озиқ-овқатдан ташқари -2,2 17,3 2817,5 -31,1 -1042,8 10,7 419,7 10,7 79,7 -6,8 -543,3 42,1

Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш -1,1 1,8 512,4 -42,4 -1772,0 -3,7 -238,4 -3,7 -32,2 -17,6 -2042,5 3,8 Транспорт ва алоқа 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Ёқилғи ва энергетика -5,8 21,7 260,6 -30,4 -63,9 14,0 39,3 14,0 2,2 -4,4 -22,4 8,8 Қазиб олувчи тармоқлар -2,4 1,9 224,3 -25,8 -345,3 -1,0 -27,7 -1,0 -1,0 -9,1 -374,0 2,8 Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш -5,3 17,2 1123,1 -30,9 -297,0 11,8 177,6 0,0 0,0 -4,9 -119,4 36,1 Қурилиш 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Қишлоқ хўжалиги 1,8 -2,9 -395,5 22,2 282,0 -0,8 -22,7 -0,8 -1,0 5,9 258,3 -3,8 Бошқа тармоқлар -2,2 7,7 31,7 -28,7 -9,2 4,4 3,9 4,4 0,1 -4,2 -5,2 0,3 Хизматлар 0,0 -2,5 -7,4 0,0 0,0 -2,5 -1,5 0,0 0,0 -2,5 -1,5 0,0 Жами -1,4 3,7 5426,9 -24,3 -5505,2 0,6 186,7 0,7 29,8 -8,7 -5288,7 108,3

4.2 (б) - жадвал. «Либерал» сценарий бўйича экспорт ва умуман савдо учун ҳисоб-китоблар натижалари Экспорт бўйича

Баҳо Ҳажми Экспорт тарифидан даромад Экспорт ва импортдан

даромад Савдо баланси

Ишлаб чиқарувчилар

ютуғи

Миллий фаровонлик Тармоқлар ва гуруҳлар номи

% % млн. сўм % млн. сўм % млн. сўм млн. сўм млн. сўм млн. сўм Киме саноати 0,0 3,3 145,1 0,0 0,0 -4,5 -222,2 482,3 72,6 73,2 Машинасозлик 0,0 0,3 16,1 0,0 0,0 -9,1 -2216,5 -1181,3 8,0 25,6 Озиқ-овқат товарлари ишлаб чиқариш, озиқ-овқатдан ташқари 0,0 6,8 355,4 0,0 0,0 -6,8 -543,3 -2462,1 177,7 219,8

Истеъмол маҳсулотлари ишлаб чиқариш 0,0 0,5 40,0 0,0 0,0 -17,6 -2042,5 -472,4 20,0 23,8

Транспорт ва алоқа 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Ёқилғи ва энергетика 0,0 2,6 61,3 0,0 0,0 -4,4 -22,4 -199,3 30,7 39,5 Қазиб олувчи тармоқлар 0,0 5,4 716,1 0,0 0,0 -9,1 -374,0 491,8 358,1 360,8 Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш 0,0 4,2 26,1 0,0 0,0 -4,9 -119,4 -1097,0 13,0 49,2 Қурилиш 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Қишлоқ хўжалиги 0,0 0,4 255,1 0,0 0,0 5,9 258,3 650,6 127,5 123,7 Бошқа тармоқлар 0,0 9,6 833,7 0,0 0,0 -4,2 -5,2 802,0 416,9 417,2 Хизматлар 0,0 2,6 404,8 0,0 0,0 -2,5 -1,5 412,2 202,4 202,4 Жами 0,0 2,2 2853,7 0,0 0,0 -8,7 -5288,7 -2573,2 1426,9 1535,3

4.3 (а) - жадвал “Консерватив” сценарий бўйича импорт учун ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш)

Импорт бўйича Импортдан давлат даромадлари

Баҳо Ҳажми Импорт таърифларидан д-ар ҚҚСдан д-ар Акцизлардан д-ар Импортга солиқлардан

умумий д-ар

Истеъмолчилар ютуғи Тармоқлар ва гуруҳлар номи

% % млн. сум % млн. сум % млн. сум % млн. сум % млн. сум млн. сум Киме саноати 0,2 -0,3 -41,2 5,1 62,8 0,3 11,0 0,3 0,9 1,5 74,7 0,0 Машинасозлик 0,4 -0,7 -354,8 5,2 525,9 0,1 16,0 0,1 2,5 2,2 544,4 -1,1 Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, озиқ-овқатдан ташқари 0,5 1,5 237,9 13,2 441,4 4,5 176,0 4,5 33,4 8,1 650,8 -1,4

Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 0,3 0,0 1,1 11,8 492,2 1,7 109,0 1,7 14,7 5,3 615,9 -0,1 Транспорт ва алоқа 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

Ёқилғи ва энергетика 0,2 -0,5 -5,6 1,2 2,6 -0,2 -0,6 -0,2 0,0 0,4 2,0 0,0

Қазиб олувчи тармоқлар 0,6 -0,7 -83,6 5,7 76,0 0,0 0,8 0,0 0,0 1,9 76,8 -0,2

Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш 0,4 -1,0 -65,7 2,4 23,0 -0,5 -8,1 0,0 0,0 0,6 14,9 -0,2

Қурилиш 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Қишлоқ хўжалиги 1,8 -2,2 -298,7 23,1 293,3 0,0 -1,1 0,0 0,0 6,6 292,2 -2,9 Бошқа тармоқлар 0,6 -0,7 -2,7 8,7 2,8 0,4 0,4 0,4 0,0 2,6 3,2 0,0 Хизматлар 0,0 0,6 1,6 0,0 0,0 0,6 0,3 0,0 0,0 0,6 0,3 0,0 Жами 0,5 -5,8

4.3 (б) – жадвал “Консерватив” сценарий бўйича экспорт ва савдо учун ҳисоб-китоблар натижалари (Бошланғич кўрсаткичдан четга чиқиш) Экспорт бўйича

Баҳо Ҳажми Экспорт тарифидан даромад

Экспорт ва импортдан даромад

Савдо баланси

Ишлаб чиқарувчилар ютуғи

Миллий фаровонлик Тармоқлар ва гуруҳлар номи

% % млн. сўм % млн. сўм % млн. сўм млн. сўм млн. сўм млн. сўм Киме саноати 0,0 -0,9 -38,3 0,0 0,0 1,5 74,7 2,9 -19,1 -19,1 Машинасозлик 0,0 -0,1 -4,3 0,0 0,0 2,2 544,4 350,5 -2,1 -3,2 Истеъмол товарлари ишлаб чиқариш, озиқ-овқатдан ташқари 0,0 -23,4 -1215,4 0,0 0,0 8,1 650,8 -1453,3 -607,7 -609,1

Озиқ-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқариш 0,0 -0,9 -65,5 0,0 0,0 5,3 615,9 -66,6 -32,8 -32,8

Транспорт ва алоқа 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Ёқилғи ва энергетика 0,0 -0,2 -5,6 0,0 0,0 0,4 2,0 0,0 -2,8 -2,8 Қазиб олувчи тармоқлар 0,0 -0,9 -124,7 0,0 0,0 1,9 76,8 -41,1 -62,3 -62,6 Қурилиш материаллари ишлаб чиқариш 0,0 -0,6 -3,5 0,0 0,0 0,6 14,9 62,2 -1,8 -1,9

Қурилиш 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Қишлоқ хўжалиги 0,0 -0,3 -207,1 0,0 0,0 6,6 292,2 91,6 -103,6 -106,4 Бошқа тармоқлар 0,0 -5,1 -446,1 0,0 0,0 2,6 3,2 -443,4 -223,1 -223,1 Хизматлар 0,0 -0,6 -86,9 0,0 0,0 0,6 0,3 -88,5 -43,4 -43,4 Жами 0,0 -1,7 -2197,4 0,0 0,0 3,8 2275,2 -1585,8 -1098,7 -1104,5

Documents

1 2004 finalДилдора Каримова (5-бўлим) Турсун Ахмедов (6-бўлим) Маслаҳатчилар Адриан Стрейн (Лойиҳа SIPCA