پاك و منزه خدايي كه شب را براي خفاش ها، چون روز روشن و زمان به دست آوردن روزي قرار داد و روز را چون شب تار، زمان آرامش و استراحت آن ها انتخاب فرمود و بال هايي از گوشت براي پرواز آن ها آفريد... اين بال ها چون الله ي گوش اند بدون پر

و رگ اصلي... . نه آن قدر نازك كه درهم شكنند و نه چندان محكم كه سنگيني كنند. مادرها پرواز مي كنند در حالي كه فرزندانشان به آن ها چسبيده اند. ...

فرزندان از مادرشان جدا نمي شوند تا هنگامي كه اندام آن ها نيرومند و بال هاي شان قدرت پرواز پيدا كنند و بدانند راه زندگي كدام است... پس پاك و منزه است پديدآورنده ي هر چيز كه بدون الگوي برجاي مانده از ديگري، همه چيز را آفريد.

بخش هايي از خطبه ي 155 نهج البالغه

فرهنگ‌نامه‌يمهره‌داران

فرهنگ‌نامه‌ي‌حيات‌وحش‌ايرانمدير‌توليد‌و‌برنامه‌ريز: كاظم طاليي

مدير‌هنري: كاظم طالييتصويرگر: علي اكبر افشار

صفحه‌آرا: مرضيه افشاري پورهماهنگي‌متون: صفورا زواران حسيني، الهه علوي

واژه‌نامه:‌محمد كرام الدينينمايه‌ي‌نام‌هاي‌جانوران:‌مريم يعقوبي

همكارتوليد: روشنك فتحي، نسرين آزادي پوراسكن‌تصاوير: هدايت اسكنر

تعداد: 5000 نسخهچاپ‌اول: ارديبهشت 1388

شابك:‌1ـ 76ـ 9640ـ 964ـ 978

تلفن: 88811575 ـ021 نمابر: 88838163 ـ021 تلفن همراه: 09126016419www.talaee.ir nashre.talaee@gmail.com

همه ي حقوق چاپ و نشر فرهنگ نامه ي حيات وحش ايران، براي نشر طاليي محفوظ است. هرگونه بهره برداري از اين اثر )متن، تصوير، عكس(، به اجازه ي ناشر نياز دارد.

حيات وحش ايران: مهره داران/ جمعي از عنوان‌و‌نام‌پديدآور: نويسندگان

تهران: طاليي، 1388. مشخصات‌نشر: 300 ص.: مصور )رنگي(، نقشه. مشخصات‌ظاهري:

شابك: : 978-964-9640-76-1 فيپا وضعيت‌فهرست‌نويسي:

يادداشت: نويسندگان: مليكا قليچ پور، مهرگان ابراهيمي، اميد مظفري، خسرو رجبي زاده، اصغر مباركي،

هانيه غفاري، باقر نظامي، فاطمه حسيني زوارييمهره داران-- ايران -- دايرهًْ المعارف موضوع:

حيات وحش -- ايران. موضوع: QL606/56/1387 9ح9الف رده‌بندي‌كنگره:

596/0955 رده‌بندي‌ديويي: 1618963 شماره‌كتابشناسي‌ملي:

نويسندگان1:مهرگان‌ابراهيمي‌)دوزيستان(

فاطمه‌حسيني‌زواريي‌)پستانداران(مهدي‌رجبي‌زاده‌)مارها(

هانيه‌غفاري‌)الك پشت ها(مليكا‌قليچ‌پور‌)ماهي ها(

اصغر‌مباركي‌)الك پشت ها(اميد‌مظفري‌)سوسمارها(

باقر‌نظامي‌)پرندگان(

تصويرگر:‌علي‌اكبر‌افشار

ويراستار‌‌اد‌بی:‌ترانه‌اميرابراهيمیناظر‌طرح‌و‌مقدمه:‌دكتر‌محمد‌كرام‌الديني

متون‌حيوانات‌در‌ميراث‌فرهنگي‌ايران:‌حسن‌ساالري،‌سيما‌ميريمتون‌حيوانات‌در‌ادبيات‌ايران:‌مهدي‌الماسي،‌مصطفي‌رحماندوست

عكاسان2:‌بهزاد‌تركي‌زاده، ‌خادم‌بيات،‌ ‌حامد‌بادامي،‌ ‌فرامرز‌اسفندياري،‌‌فرهاد‌سليماني،‌ ‌احد‌دالل‌عليپور،‌ ‌فريبرز‌حيدري،‌ ‌امير‌جعفري،‌

‌رضا‌عباس‌اسدي، ‌حسين‌ظهوري،‌ ‌سيدمحمد‌شمسي،‌ ‌محمود‌شكيبا،‌ ‌فريبرز‌شكرايي،‌‌سيدبابك‌موسوي، ‌حسن‌مقيمي،‌ ‌اصغر‌مباركي،‌ ‌مليكا‌قليچ‌پور،‌ ‌محمدصادق‌فرهادي‌نيا،‌

‌مهرگان‌ابراهيمي ‌هاتف‌همايي،‌ ‌مجيد‌ناگهي،‌ ‌علي‌مهاجران،‌

قلي كّمي، مشاوران:‌كامبيز برادراني، دكتر محمدرضا رحماني، دكتر اصغر عبدلي، محمد صادق فرهادي نيا، دكتر حاج احسان محمدي مقانكي و با تشكر از كارشناسان دفتر تنوع زيستي و ذخاير ژنتيكي سازمان حفاظت محيط زيست

پژوهش‌اوليه‌محتوا:‌مريم انصاري )خفاش ها(، رويا اورنگي، حسن صالحي )خزندگان، دوزيستان(عاليه بنيادي، راحله شيباني )پرندگان، ماهي ها(، الهه علوي )الك پشت ها(

1. جمعي از نويسندگان به طور مشترك نوشتن بخش هايي را بر عهده داشته اند.2. تصويرگري اين كتاب با استفاده از عكس هاي عكاسان اين مجموعه صورت گرفته است.

6

چنين به نظر مي رسد كه تنوع و ناهمساني، از بنيادهاي هستي اند. زيرا در جهان، هرگز نمي توان دو ذره ي يكسان، دو دانه ماسه ي يكسان، دو برگ يكسان از يك درخت يا دو جان دار يكسان يافت، حتي اگر آنان را دوقلوي يكسان بناميم. به عالوه، گويي هرچه سامانه هاي هستي تنوع بيش تري داشته باشند، به همان اندازه پيچيدگي و تكامل بيش تري خواهند داشت و هرچه تنوع موجودات

زنده ي سرزميني بيش تر باشد، آن سرزمين پايدارتر، استوارتر و زنده تر است. محيط طبيعي سرزمين ايران، سرشار از تنوع و تضاد است؛ تنوع در موجودات زنده و تضاد در زيست گاه هاي متنوع آن. به راستي آيا در ميان كشورهاي جهان، سرزميني مي توان يافت كه در آن زيست گاه هاي متنوع و متضادي چون كوير هاي گرم، خشك و بي زندگي را در كنار دشت هاي سرسبز و حاصل خيز، مناطق نيمه گرمسيري را هم مرز با كوهستان هاي سرد و جنگل هاي معتدل، كوه هاي بلند را مشرف بر سرزمين هاي پست ساحلي و تاالب ها و درياچه هاي شور و شيرين را

در كنار هم داشته باشد؟ سرزمين ايران در عمر چندصد ميليون ساله ي خود، فراز و نشيب هاي بسياري را از سرگذرانده و در معرض روي دادهاي بزرگ و كوچك زمين شناختي قرار داشته است. يكي از مهم ترين اين روي دادها، پيدايش چين خوردگي هاي البرز و نواحي مركزي و سپس برآمدن رشته كوه هاي

زاگرس است كه ده ها ميليون سال پيش به چهره ي طبيعت ايران سيماي تازه اي بخشيدند. نابودي اقليمي، دگرگوني هاي پي آمد و اقليمي دگرگوني هاي بلندي ها، اين برآمدن پي آمد گونه هايي بود كه اين وضعيت جديد را تاب نياوردند. به اين سبب، كنام هاي متروك، زيست گاه بدين هند آفريقا و شبه قاره ي اروپا، از شمال شرقي، مهاجري شدند كه پناهگاه جانوران و

سرزمين روي آورده بودند. سازگاري جانوران مهاجر و بومي شدن تدريجي آن ها در گذر زمان، تنوع زيستي سرزمين ايران را

مقدمه

7

غني تر و بارورتر كرد. از اين روست كه پژوهشگران امروزي هرگز تعجب نمي كنند كه در شمال سرزمين ايران، شوكا و رودك اروپايي، در جنوب رودك عسل خوار، خارپشت بياياني و خفاش ميوه خوار و خرس سياه آفريقايي تبار، در شرق و جنوب شرقي آن جرد هندي و سنجاب بلوچي هندي تبار را در كنار جانوران ايراني مانند گوزن زرد ايراني، گور ايراني بيابند كه از آن دگرگوني ها جان به در برده اند. به بيان ديگر، سرزمين ايران مانند چهارراهي، محل تالقي و جاي گزيني جانوران اروپايي، آفريقايي، آسيايي و شبه قاره ي هند بوده است. اين موقعيت جغرافيايي خاص همراه با

زيست گاه هاي متنوع، از عوامل فزاينده ي تنوع زيستي سرزمين ايران است. شواهد بسيار نشان مي دهد كه تنوع زيستي ايران در گذشته، بسيار بيش تر از امروز بوده است. براي نمونه، در يكي از قديمي ترين آثار جانوري ايران، در نهشته هاي 7 تا 9 ميليون ساله ي منطقه اي در مراغه، آثاري از مورچه خوار، تنبل، انواع گور، زرافه، كرگدن، گراز، فيل، گاوساناني ببر دندان مانند آهو، گوشت خواراني مانند گرگ، خرس، سمور و كفتار و گربه ساناني چون خنجري و حتي ميمون در زير خاكسترهاي آتش فشاني سهند به دست آمده است. از اين جانوران

بسياري اكنون به طور طبيعي در ايران زندگي نمي كنند.شواهدي در دست است كه نشان مي دهد تنوع زيستي و شمارگان جانوران سرزمين ايران، تا همين يك صد سال پيش هم، بسيار بيش تر از امروز بود. گزارش هاي بسياري از اين تنوع و پرشماري را مي توان در يادداشت هاي مسافران، جهان گردان و شكارچيان آن دوره مشاهده كرد. از يادداشت هاي عالقه مندان به شكار چنين برمي آيد كه تا يك صد سال پيش، در پيرامون شهرها و روستاهاي ايران، گله هاي بزرگ آهو، گوزن، گوسفند وحشي، پازن و گور در زير سايه ي بال هاي گسترده ي دسته هاي بزرگ پرندگان وحشي در چرا بودند. در ميان آن ها، دسته هاي قرقاول، كبك، دراج، كوكر و تيهو بر زمين مي خراميدند و شير، ببر، پلنگ، كفتار، گرگ، شغال و روباه، كه

به فراواني يافت مي شدند، جمعيت اين گياه خواران را مهار مي كردند و همه ي اين جانوران از رودها، آب گيرها و درياچه هاي پُرماهي، آب مي نوشيدند.

تا چند ده سال پيش، كيفيت و كّميت حيات وحش ايران چنان بود كه جهان گردي در دهه ي 1930، به تخمين، حدود 20ميليون مرغابي را در يك منطقه بر فراز تاالب انزلي ديد و مشاهده گر متخصصي از خاطره ي مشاهده ي ده ها هزار غاز پيشاني سفيد در حدود 40 سال پيش سخن

گفت؛ غازي كه هم اكنون كم ياب و آسيب پذير است. اما وضعيت امروزي حيات و حش ايران چگونه است؟ واقعيت آن است كه كسي به درستي نمي داند چه تعداد گونه ي جانوري در ايران زندگي مي كنند. فقط مي دانيم ساكنان اين سرزمين، وارث بقايايي از تنوع بسياري اند كه شرح داديم. شگفتا كه تنوع حيات وحش امروز ايران، با وجود كاهش بسيار و ضربه هاي ويران كننده اي كه به ويژه در سال هاي اخير متحمل شده، هنوز هم چشم گير و كم نظير است. تاكنون 174 گونه ماهي در آب هاي داخلي، 20 گونه دوزيست،

206 گونه خزنده، 514 گونه پرنده، 194 گونه پستاندار در ايران شناسايي شده است. ماهي، 2 گونه دوزيست، 11 گونه خزنده، 16 ميان، حدود 12 گونه اين از اما شوربختانه، گونه پرنده در فهرست جانوراِن در معرض تهديد جاي دارند. دو گونه از پستانداران بزرگ، شير ايراني و ببر مازندراني، سال هاست كه منقرض شده اند و 15 گونه ي ديگر از پستانداران در فهرست سرخ جانوران در معرض خطر قرار دارند. كساني كه به طبيعت و محيط زيست نگرشي سيستمي دارند و مي دانند كه نابودي حتي يكي از حلقه هاي شبكه ي حيات چه اختاللي در كاركرد نظام طبيعت ايجاد مي كند، كاهش تنوع زيستي كشور را فاجعه بار و جبران ناشدني

مي دانند. به راستي عامل يا عوامل بيماري زاي حيات وحش سرزمين ما كدام اند؟ برخي كارشناسان، تبديل و تخريب زيست گاه ها را عامل اصلي مي دانند و عوامل ديگري مانند

شكار بيش از حد، تورگذاري و تله گذاري هاي غيرقانوني، ورود گونه هاي بيگانه و مهاجم و سرانجام كم آگاهي شهروندان و حتي برخي مديران محيط زيست كشور را از اهميت محيط

زيست و لزوم پاس داري از آن، در وخامت اوضاع دخيل مي دانند. اما به نظر مي رسد كم آگاهي، اصلي ترين عامل باشد. زيرا بي گمان، شهروندان آگاه هرگز تيشه به ريشه ي خود نمي زنند؛ زيست گاه ها را تبديل و تخريب نمي كنند و از شكار بي حساب مي پرهيزند. شهروندان آگاهي كه مسئوليت پاس داري از ميراث طبيعي كشور را مي پذيرند و خطرهاي نابودي حيات وحش را مي دانند، هرگز به نابودي آن كمك نمي كنند؛ زيرا از پي آمدهاي وحشتناك آن

براي فرزندانمان آگاه اند. كم آگاهي، خود معلول دوري و غفلت جامعه از محيط زيست و به ويژه از حيات وحش آن است. شوربختانه بيش ترِ نويسندگاني كه به حيات وحش ايران پرداخته اند و شمار آن ها از تعداد انگشتان دست كمتر است، كتاب هاي خود را براي استفاده ي عموم ننوشته اند. به اين سبب، بحث هاي مربوط به اين ميراث طبيعي، از حلقه ي دانشگاهيان و كارشناسان محيط زيست چندان فراتر نرفته است. درنتيجه، مجموعه اي معتبر از آثار بصري و تصاوير حيات وحش كشورمان در دست نيست و مردمِ

دوست دارِ حيات وحش، هم چنان در انتظار منبعي جامع و معتبر در اين زمينه اند. كتابي كه در دست داريد، كوشش سه ساله و درهم تنيده ي جمعي از دانشمندان، نويسندگان، مترجمان، ويراستاران، كارشناسان و هنرمنداني است كه با هدف آگاهي رساندن و جلب توجه و عالقه ي شهروندان اين مرز و بوم به حيات وحش سرزمين ايران، تدوين شده است. تصويرهاي آن، پژواك نظر، دقت، خالقيت و ابتكار جوانان عالقه مند سرزمين كهن سال ايران است كه به طور اختصاصي براي اين كتاب تهيه شده است و اميد كه گامي، هر چند كوچك، در پاس داري از

ميراث طبيعي ايران زمين برداشته باشيم.

پستانداران ‌19ـ‌16 خارپشت ايرانى

‌21ـ‌20 حرشہ خوار کوتوله

‌25ـ‌22 خفاش ميوہ خوار

‌29ـ‌26 سنجاب ايرانى

‌31ـ‌30 سنجابك )اُشگول(

‌33ـ‌32 موش خانگى

‌35ـ‌34 ِجربيل هندى

‌37ـ‌36 هامسرت طاليى برانت

‌39ـ‌38 ُول آب زى

‌41ـ‌40 دوپاى كوچك ‌43ـ‌‌42 تَشى

‌45ـ‌44 پايكا

‌47ـ‌46 خرگوش

‌49ـ‌48 ُفك درياى خزر

‌53ـ‌50 گرگ خاكسرتى

‌55ـ‌54 شغال

‌57ـ‌56 روباہ معمولى

‌59ـ‌58 خرس قهوہ اى

‌61ـ‌60 خرس سياہ

‌63ـ‌62 كفتار راہ راہ

‌65ـ‌64 َخَدنگ بزرگ

‌67ـ‌66 ُروَدک

‌69ـ‌68 ِشنگ

‌73ـ‌70 گربه ى وحشى

‌75ـ‌74 سياہ گوش

‌77ـ‌76 كاراكال

‌81ـ‌78 يوزپلنگ

‌85ـ‌82 پلنگ

‌87ـ‌86 َمرال

‌91ـ‌88 گوزن زرد ايرانى

‌93ـ‌92 شوكا

‌97ـ‌94 گور ايرانى

‌101ـ‌98 گراز

‌105ـ‌102 آهو

‌109ـ‌106 گوسفند وحشى اوريال

‌113ـ‌110 پاَزن

‌115ـ‌114 نهنگ بزرگ

‌117ـ‌116 دلفني بينى بطرى معمولى

پرندگان ‌123ـ‌122 َكشيم بزرگ

‌125ـ‌124 پليكان سفيد

‌127ـ‌126 حواصيل سفيد بزرگ

‌129ـ‌128 گاوچرانک

‌131ـ‌130 لک لک سفيد

‌135ـ‌132 فالمينگو

‌137ـ‌136 قوی گنگ

‌139ـ‌138 غاز خاکسرتی

‌141ـ‌140 اردک رسسبز

‌143ـ‌142 خوتکا

‌145ـ‌144 هام

‌149ـ‌146 عقاب طاليی

‌151ـ‌150 ِدليجه

‌153ـ‌152 قرقاول

‌155ـ‌154 کبک

‌157ـ‌156 سياہ خروس

‌159ـ‌158 درنای سيربی

‌161ـ‌160 َچنگر

‌163ـ‌162 هوبَرہ

‌165ـ‌164 خروس کولی

‌167ـ‌166 اَبيا

‌169ـ‌168 کاکايی پا زرد

‌171ـ‌170 باقرقرہ ی شکم سفيد

‌173ـ‌172 کبوتر چاهی

‌175ـ‌174 كوكو

‌179ـ‌176 شاہ بوف

‌181ـ‌180 شانه به رس

‌183ـ‌182 سبزقبا

‌185ـ‌184 ماهی خورک

‌187ـ‌186 دارکوب رسرسخ

‌189ـ‌188 چکاوک کاکلی

‌191ـ‌190 پرستو

‌193ـ‌192 دم جنبانک ابلق

‌195ـ‌194 بلبل خرما

‌197ـ‌196 اليکايی

‌199ـ‌198 سينه رسخ

‌201ـ‌200 چرخ ريسک پشت بلوطی

‌203ـ‌202 شهدخوار

‌205ـ‌204 ِسهرہ ی طاليی

‌207ـ‌206 گنجشک خانگی

‌209ـ‌208 سار

‌211ـ‌210 مرغ مينا

‌213ـ‌212 زاغی

‌215ـ‌214 زاغ بور

ترس

فه

دوزيستان‌221ـ‌220 سمندر جويبارى ايرانى

‌223ـ‌222 سمندر لرستانى

‌227ـ‌224 قورباغه ى مردابى ‌229ـ‌228 قورباغه ى درختى

‌232ـ‌230 وزغ رنگارنگ

‌235ـ‌233 وزغ پابيلچه اى سورى

خزندگان

الف.‌سوسمارها‌241ـ‌240 آگاماى رس وزغى ايرانى

‌243ـ‌242 لوس مار

‌245ـ‌244 گکوى سنگى تيغه دار

‌247ـ‌246 مارمولك مارچشم

‌249ـ‌248 اسکينک مارى ايرانى

‌251ـ‌250 سوسامر خارُدم ايرانى

‌253ـ‌252 بزمجه بيابانى

ب: الک‌پشت‌ها‌257ـ‌256 الك پشت دريايى سبز

‌259ـ‌258 الك پشت منقار عقابى

‌261ـ‌260 الک پشت دريايى الک چرمى

‌263ـ‌262 الک پشت الك نرم فراتى

‌265ـ‌264 الک پشت برکه اى اروپايى

‌267ـ‌266 الک پشت مهميزدار

ج. مارها‌269ـ‌268 مار کرمى شکل

‌271ـ‌270 كورمار

‌273ـ‌272 مار پلنگى

‌275ـ‌274 تريمار

‌277ـ‌276 مار درختى

‌279ـ‌278 مار چليپر

‌283ـ‌280 کفچه مار

‌285ـ‌284 مار دريايى شکم زرد

‌287ـ‌286 افعى قفقازى

‌289ـ‌288 افعى دماوندى

‌291ـ‌290 گرزہ مار

د.‌کروکوديل‌ها‌295ـ‌292 متساح تاالبى

ماهي‌ها‌301ـ‌300 مارماهى دهان گرد درياچه ی خزر

‌303ـ‌302 َکر كوسه

‌305ـ‌304 کوسه ی رسچکشى

‌307ـ‌306 سپرماهى برقى ایرانی

‌309ـ‌308 ارہ ماهى

‌311ـ‌310 فيل ماهى

‌313ـ‌312 مارماهى تيزدندان

‌315ـ‌314 کيلکاى معمولى

‌317ـ‌316 ماهى سفيد دريای خزر

‌319ـ‌318 ماهى كورغار ايران

320 گربه ماهى بزرگ

321 سگ ماهى جويباری خزری

‌323ـ‌322 ماهی آزاد دریای خزر

‌325ـ‌324 ماهى پرندہ ی پولک درشت

‌327ـ‌326 ماهى گورخرى گنو

‌329ـ‌328 ماهی نُه خارہ

‌331ـ‌330 اسبک دريايى خال دار

‌334ـ‌332 عقرب ماهى

335 ماهی زمني َکن دم نوارى

‌337ـ‌336 سنگرس نقرہ ای

‌339ـ‌338 چسبک ماهى

‌341ـ‌340 گیش بزرگ

‌344ـ‌342 طوطى ماهى ايرانى

345 بادبان ماهى

‌347ـ‌346 گِل خورک

‌349ـ‌348 شريماهى

‌351ـ‌350 کفشک ماهى پُرلکه

352 بادکنک ماهى زيتونی

353 ميگو ماهى

‌355ـ‌354 خورشیدماهی اقیانوسی

12

اندار

تانسپ

13

پستانداران

14

نخستين آثار پستانداران زمين در نهشته هاي 195ميليون ساله در آفريقاي جنوبي به دست آمد. اين نخستين پستاندار 10 سانتي متري به »حشره خوار« امروزي شباهت داشت و از شواهد برمي آيد كه احتماالً مانند حشره خوارهاي امروزي، از

حشره ها تغذيه مي كرد. اين حشره خوار 195 ميليون ساله ي شب گرد، هم گام با دايناسورها، اما به آهستگي، تغيير و تكامل يافت. آن زمان، دايناسورها بيش تر زيست گاه هاي زمين را اشغال كرده بودند و روزهنگام ميدان دار اين زيست گاه ها بودند. اين خزندگان

بزرگ خون سرد بودند و نمي توانستند شب ها و در روزهاي سرد فعاليت شديدي داشته باشند. در حدود 65ميليون سال پيش، به دليلي كه هنوز در پرده ي ابهام است، انقالبي در تنوع زيستي كره ي زمين روي داد و در پي آن همه ي دايناسورها از ميان رفتند و نابود شدند. نابودي دايناسورها سبب خالي شدن بسياري از زيست گاه هاي كره ي زمين شد. به دنبال آن، پستانداران كه توان سازگاري با انواع زيست گاه ها را داشتند، با سرعتي بي نظير شروع به تغيير و تحول كردند و در مدتي كوتاه كه تا حدود 50ميليون سال پيش ادامه داشت، تنوع آن ها بسيار افزايش يافت. به

گونه اي كه بسياري از زيست گاه هاي خالي شده را به اشغال خود درآوردند.قديمي ترين آثار كشف شده از پستانداران ايران به حدود 50ميليون سال پيش مربوط مي شوند. اين آثار در روستاي چاكند بيرجند به دست آمده اند و شامل فسيل هاي رد پاي سم داران بزرگي هستند كه احتماالً اجداد كرگدن ها بوده اند و نيز آثاري از پستانداراني كوچك تر كه در روستاي داش بوالغ زنجان به دست آمده اند. آثاري از اجداد احتمالي فيل ها و كرگدن ها در محل احداث سد شهيد رجايي ساري و نيز در زنجان و سمنان يافت شده است. در زير خاكسترهاي آتش فشاني سهند نيز انبوهي از فسيل هاي پستانداران، مانند مورچه خوار، تنبل، گور، زرافه، كرگدن، گراز، فيل، آهو،

گرگ، خرس، سمور، كفتار، ببر دندان خنجري و ميمون به دست آمده است. پستانداران جانوراني خون گرم اند كه اغلب آن ها بدنشان از مو پوشيده شده است و به نوزاد خود شير مي دهند. همه ي پستانداران ايران جفت دارند؛ يعني مادر جنين خود را مدتي در رحم نگه مي دارد و در اين مدت از راه جفت با آن به

تبادل مواد غذايي و مواد زايد مي پردازد. ايران به دليل وسعت زياد و تنوع اقليمي، از تنوع چشمگير پستانداران برخوردار است. تنوع اقليمي ايران به شكل گرفتن زيست گاه هاي گوناگوني با پوشش هاي گياهي متفاوت منجر شده است. سرزمين ايران مانند پلي، حيات وحش آسيا و اروپا را به هم متصل مي كند. از اين رو، مي توان در ايران از جانوراني كه در اروپا و مناطق سردسير زندگي مي كنند تا جانوراني كه در هند، آفريقا و مناطق گرمسير به سر مي برند، نمونه هايي پيدا كرد. براي نمونه مي توان به حضور خرس

15

قهوه اي اروپايي و خرس سياه آسيايي اشاره كرد. در جهان، حدود 4هزار پستاندار شناخته شده است كه تا كنون بيش از 194 گونه ي آن ها در ايران نيز شناسايي شده اند. كوچك ترين پستاندار ايران حشره خوار كوتوله است كه 2 گرم وزن دارد و بزرگ ترين آن ها نهنگ آبي با 33 متر درازاست. متأسفانه مدتي است كه دو گونه از پستانداران ايران، شير ايراني و ببر مازندراني، منقرض شده اند. در صورتي كه تا حدود 100 سال پيش، در دشت هاي استان هاي خوزستان و فارس )به خصوص دشت ارژن فارس( تعداد زيادي شير ايراني به طور طبيعي زندگي مي كردند. شيرهاي ايراني با شيرهاي آفريقايي تفاوت هايي دارند؛ يال آن ها كم پشت تر، موهاي پشت آرنج و زير شكمشان بيش تر و رنگ بدنشان برحسب فصل از زرد تا نخودي مايل به نارنجي و گاه با سايه هايي از سياه تا خاكستري تغيير مي كند. متأسفانه اين شيرها به سبب شكار بيش از حد و از بين رفتن زيست گاه ها، از ميان رفته و منقرض

شده اند. اما جمعيتي از آن ها هم چنان در جنگلي به نام »گير«، در شمال غربي هندوستان، به حيات خود ادامه مي دهند. روزگاري نه چندان دور، در پهنه اي به وسعت جنگل ها و بيشه زارهاي گيالن و مازندران و از آستارا تا نواحي تركمن صحرا، ببر ايران زندگي مي كرد. اما به دليل تبديل بوته زارها و علف زارهاي مناطق جنگلي به كشت زارها، به تدريج از زيست گاه اصلي خود عقب نشيني كرد. از سوي ديگر، به سبب حمله ي گاه و بي گاه به گاو و گوسفندان روستاييان، بغض و كينه ي صاحبان احشام را برانگيخت؛ تا جايي كه با طعمه هاي سّمي موجب هالك تعداد اندك باقي مانده ي آن ها شدند. به اين

ترتيب، بيش از 40 سال است ببر مازندران به خاطره ها پيوسته و نسل آن منقرض شده است.ايران هم اكنون زيست گاه يوزپلنگ ايراني است كه تندروترين جانور است. متأسفانه اين جانور زيبا، كه فقط در ايران

زندگي مي كند، در آستانه ي انقراض است و بيم آن مي رود كه به زودي از صحنه ي گيتي خارج شود.)شامل: ايران پستاندار خانواده ي 37 از يك هر از كتاب، اين در كوشيده ايم ايران، پستانداران زياد تنوع دليل به خارپشت ها، حشره خورها، حفارها، ميوه خوار، دم موشي، مقبره اي، نعل اسبي، بيني برگه اي، شامگاهي، دم آزاد، سنجاب ها، سنجابك ها، هامسترهاي دم دراز، هامسترهاي طاليي و ول ها، موش ها و جربيل ها، دوپاها، تشي ها، نوتريا، خرگوش ها، پايكاها، سگ سانان، راكون ها، خرس ها، راسوها، خدنگ ها، كفتارها، گربه سانان، فك ها، اسب و االغ، خوك ها، گوزن ها، گاوسانان، گاو دريايي، وال ها، نهنگ اسپرم، دلفين ها، پورپويزها(، حداقل يك گونه را معرفي كنيم. البته برخي خانواده ها

بسيار بزرگ هستند و گونه هاي متعددي را شامل مي شوند. به همين سبب، گونه هاي بيش تري از آن ها معرفي شده اند. گفتن اين نكته هم ضروري است كه درباره ي پستانداران ايران، اطالعات كافي در دست نيست و اين زمينه، به مطالعه ي

بيش تر و گسترده تري نياز دارد.

16

اندار

تانسپ

توپ‌خاردار!خارپشت ها، توپ هاي خاردار طبيعت هستند. اين جانوران به سبب خارهاي نوک تيزي كه هنگام دفاع و خواب زمستاني به كار مي برند، معروف شده اند. اين جور وقت ها، خارپشت ها بدن خود را جمع مي كنند و به صورت يك توپ خاردار درمي آيند. در قسمت پشت بدن

آن ها، كه تقريباً گرد و پوشيده از خار است، ماهيچه هاي مخصوصي وجود دارد كه همراه با پوست شل و انعطاف پذير، هنگام احساس خطر يا خواب زمستاني به جانور كمك مي كند به شكل يك توپ خاردار نفوذناپذير دربيايد. درست است كه سطح بدن خارپشت ها

پوشيده از خار است، اما در زير بدن آن ها خاري وجود ندارد.

خارپشت ايرانىخارپشت‌‌ايراني‌يكي‌از‌‌4نوع‌خارپشتي‌است‌كه‌در‌ايران‌زندگي‌مي‌كند.‌بدن‌اين‌خارپشت‌مانند‌تمام‌خارپشت‌ها‌از‌خارهاي‌ريزي‌پوشيده‌شده‌است‌و‌سياه‌رنگ‌به‌نظر‌مي‌رسد.‌خارپشت‌ها‌در‌برابر‌سم‌مارها،‌مقاومت‌زيادي‌دارند.

خارپشت‌ايراني‌)برانت(‌در‌يک‌نگاه

نام‌فارسي:‌خارپشت‌ايراني‌)برانت(Brandt’s Hedgehog‌:نام‌انگليسي‌Paraechinus hypomelas‌:نام‌علمي

)Erinaceidae(خانواده:‌خارپشت‌ها‌

جمعيت:‌نامعلوم

پراکنش:‌در‌جنوب‌و‌جنوب‌غربي‌آسيا‌و‌در‌ايران‌در‌اغلب‌شهرستان‌ها،‌به‌جز‌

مناطق‌شمالي‌و‌شمال‌غربي‌پراکنده‌است.

زيست‌گاه:‌خارپشت‌ايراني‌در‌بوته‌زارها،‌زمين‌هاي‌کشاورزي‌و‌باغ‌ها‌زندگي‌مي‌کند.

اندازه:‌طول‌بدن‌اين‌پستاندار‌در‌حدود‌‌210تا‌‌290ميلي‌متر‌و‌طول‌دم‌آن‌در‌حدود‌‌10تا‌‌40ميلي‌متر‌است.‌وزن‌بدن‌خارپشت‌

ايراني‌به‌‌400تا‌‌700گرم‌مي‌رسد.

ريخت‌شناسي:‌اين‌خارپشت‌جثه‌اي‌گرد‌و‌توپي‌شکل‌دارد.‌روي‌بدن‌از‌خار‌پوشيده‌شده‌و‌گوش‌ها‌مثلثي‌شکل‌و‌بسيار‌بلند‌است.‌به‌طوري‌که‌وقتي‌از‌پشت‌به‌اين‌جانور‌نگاه‌مي‌کنيد،‌گوش‌هايش‌ديده‌مي‌شود.‌رنگ‌کلي‌بدن‌اين‌جانور‌سياه‌به‌نظر‌مي‌رسد،‌زيرا‌با‌وجودي‌که‌هر‌

خار‌يکي‌در‌ميان‌از‌نوارهاي‌زرد‌و‌سياه‌تشکيل‌شده،‌نوار‌انتهايي‌سياه‌است‌و‌

رنگ‌بدن‌را‌مشخص‌مي‌کند.‌خارپشت‌ايراني‌بلندترين‌خار‌را‌در‌

ميان‌خارپشت‌ها‌دارد‌و‌طول‌آن‌به‌‌38ميلي‌متر‌هم‌مي‌رسد.‌گاهي‌به‌نظر‌مي‌آيد‌که‌خارپشت‌‌ايراني‌به‌رنگ‌هاي‌گوناگوني‌ديده‌مي‌شود‌که‌به‌دليل‌رنگ‌هاي‌گوناگون‌

زير‌بدن‌آن‌است.‌موهاي‌زير‌بدن‌اين‌خارپشت‌از‌سياه‌تا‌سفيد‌متغير‌است.‌

رژيم‌غذايي:‌خارپشت‌ايراني‌اغلب‌از‌

ميوه‌‌ها،‌حشره‌ها‌و‌بي‌مهرگان‌و‌گاهي‌از‌موش،‌مارمولک‌و‌مار‌تغذيه‌مي‌کند.

زادآوري:‌خارپشت‌ماده‌اوايل‌بهار‌تا‌آخر‌تابستان،‌بچه‌مي‌زايد.

وضعيت‌حفاظتي:‌در‌ايران،‌درباره‌ي‌وضعيت‌جمعيت‌اين‌گونه‌نگراني‌وجود‌ندارد.

نقشه‌ي‌پراکندگي‌در‌ايران:‌

17

خارپشت‌ايراني

راه‌مبارزه‌با‌خارپشت‌هاخارپشت ها به خاطر دارا بودن خار، دشمنان طبيعي اندكي دارند. با پوزه شان براي آن كه دشمنان، اين از برخي وجود اين با ولي خارهاي آن ها زخمي نشود اين پستاندار را مجبور مي كنند باز شود. براي اين كار آن را درون نهر آب مي اندازند! در اين حالت، خارپشت

از هم باز مي شود و جانور مهاجم، خارپشت بي دفاع را مي خورد.

خواب‌آلودهاي‌خاردار!زمستاني خواب به زمستان، اوايل و پاييز اواخر در خارپشت ها فرومي روند. در اين فصل ها، تعداد ميوه ها، بي مهرگان و خون سرداني مانند مار و مارمولك به شدت كاهش مي يابد. به نظر مي رسد از آن جا كه خارپشت ها غذايي براي خوردن پيدا نمي كنند، به خواب زمستاني فرومي روند. براي اين كار ضربان قلب آن ها از 190 بار در دقيقه به 3 تا 15 بار در دقيقه كاهش مي يابد. خارپشت هاي ماده بعد از بيدار شدن

از خواب، كار مهمي دارند: به دنيا آوردن فرزندان!

شكارچي‌ماردارند، زيادي مقاومت سم مقابل در كه آن جا از خارپشت ها مي توانند از جانوران سمي مانند مار و... تغذيه كنند. خارپشت به آرامي به مار نزديك مي شود و در يك فرصت مناسب، با سرعت

خارپشت در باور كهن خارپشت نماد مادر كبير است و در دين زرتشت، دشمن مار و مور )از جانوران زيان رسان( به شمار مي رود. اما در دين مسيح، شر به پا كن و دزد تاك های انگور است. اين جانور نماد پرتو نور

است و در برخي فرهنگ ها، آن را پديدآورنده ي آتش مي دانند.

زياد و به صورت ناگهاني به آن حمله مي كند. پس از گرفتن مار، آن را با خارهايش محكم به زمين ميخ كوب مي كند و با دندان هايش

مهره هاي پشت آن را مي شكند و شكارش را مي خورد.

حيوان‌خانگي‌دوست‌داشتني!در نقاط گوناگون دنيا، خارپشت ها يكي از حيوانات محبوب خانگي هستند. نگهداري از خارپشت ها راه و روش خاصي دارد كه از همه مهم تر، فهميدن زبان خارپشت هاست! اگر آن ها شبيه توپ خاردار شوند، يعني بسيار ترسيده اند. اما اگر تنها خار هاي جلوي سرشان را بلند كنند، يعني به چيزي مشكوک هستند. اگر يك خارپشت مانند دور من از كه مي دهد دربياورد، عالمت هيس هيس مار صداي شو، من يا ترسيده ام يا از تو خسته شده ام! اما اگر جيغ بكشد، يعني زخمي شده است يا چيزي وجود دارد كه او را به شدت مي ترساند

و عصباني مي كند.‌خارپشت‌گوش‌بلند‌يکي‌از‌‌4نوع‌خارپشتي‌

است‌که‌در‌ايران‌زندگي‌مي‌کند‌و‌تفاوت‌هاي‌جزئي‌اش‌با‌خارپشت‌ايراني،‌باعث‌شده‌است‌

که‌معموالً‌آن‌ها‌را‌با‌هم‌اشتباه‌بگيرند.