Ðð²Ø²Ü²ôÜàðÆÜ êàôð´ úÌàôÂÆôÜ

î . î . ¶²ðº¶ÜÆ ´

ê𴲼ܲ¶àÚÜ ºô ìºÐ²ö²èβÂàÔÆÎàêÆ ²ØºÜ²ÚÜ Ð²Úàò

Úàì Ð²Ü Ü¾ê ºäÆêÎàäàê ޲Рʲ Âàô ܺ²Üò

êîà 𲶠ðàô ÂÆôÜ Î²ÂàôÔÆ Î¾ ¾æ ØÆ²Ì ÜÆ ºô ÐÆܶ ¶² ô² è²òÜ

²ð²ð²î²Ú

زÚð ²Âàè êàôð´ ¾æØƲÌÆÜ2014

Ðð²î²ð²ÎâàôÂÚàôÜ

ز

Úð

²Â

àè

êàôð´¾æ

ØÆ

²Ì

ÜÆ

ՀՏԴ 23/28 ԳՄԴ 86.37 Յ 630

Տպագրվում է երաշխավորությամբ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Հրատարակչական խորհրդի

Աշխատասիրությամբ

Արմեն Տեր-Ստեփանյանի

ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑՅ 630 ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ

ԱՐԱՐԱՏԱՅ/ ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ; Աշխատա-սիրու թյամբ Ա. Տեր-Ստեփանյանի.- Ս. Էջմիածին: Մայր Աթոռ Ս. Էջմիածնի հրատարակչություն, 2014.- 560 էջ:

Ներկա հրատարակությունը ընդգրկում է Հովհաննես եպս. Շահ-

խա թունյանցի [20.5.1799, գ. Շահրիար (Շարուր գավառ) – 1.3.1849, գ. Շահրիար] «Ստորագրութիւն կաթուղիկէ Էջմի ածնի եւ հինգ գա-ւառացն Արարատայե (հ. 1–2, 1842) աշխատությունը, որը փաստական նյութեր է պարունակում քաղաքամայր Վաղարշապատի սրբավայրերի ու հուշարձանների, Այրարատի հինգ գավառների վերաբերյալ:

ՀՏԴ 23/28

ԳՄԴ 86.37

Տպագրվում է մեկենասությամբ ՍԱՐԳԻՍ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆԻ

ISBN 978-9939-59-131-5 © Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին, 2014

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 5

ºð Îàô Êàêø

Ðáí Ñ³Ý Ý»ë »åë. Þ³Ñ Ë³ ÃáõÝ Û³Ý óÇ §êïáñ³·ñáõÃիւնք¦-ը ï³ ñÇ Ý» ñ

շարունակ û· ï³·áñÍ í»É ¿ μ³½ Ù³ ÃÇí å³ï Ù³ μ³Ý Ý» ñÇ, ѳï ϳ å»ëª íÇ-

Ù³·ñ»ñ Ññ³ ï³ ñ³Ï³Í ·Çï ݳ Ï³Ý Ý» ñÇ ÏáÕ ÙÇó:

êáõÛÝ í» ñ³Ñ ñ³ ï³ ñ³ ÏáõÃ Û³Ý Ù»ç áõÕ ÕáõÙ »Ýù ³é ϳ íñÇ å³Ï Ý» ñÁ

س ï» Ý³ ¹³ ñ³ ÝáõÙ å³Ñ íáÕ Շահխաթունյանցի ÇÝù ݳ· ñ»ñáí (ՄՄ 4535.

Մատենադարանի արխիվ, ½³Ý³½³Ý Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ ýáݹ, ÃÕÃ. 41, í³í. 1,

2, ݳ¨` ³Ý¹, ÃÕà 42, í³í. 1, ÃÕÃ. 55, í³í. 161): ²Ûë ÝÛáõûñÇ Ù»ç Ï³Ý íÇ-

Ù³·Çñ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõà ÛáõÝ Ý»ñ, áõñ Þ³Ñ Ë³ ÃáõÝ Û³ÝóÁ Ýϳ ñ»É ¿ ãÁÝ Ã»ñó íáÕ

μ³ éÁ, ÇëÏ ïå³· ñáõÙ ¹ñ»É ¿ Ï» ï»ñ: ²ÛÝ μ³ é» ñÁ, á ñáÝù Ù»Ýù ϳ ñá Õ³ ó»É

»Ýù վերծանել և ÁÝ Ã»ñ ó»É, μ» ñáõÙ »Ýù Çμ ñ¨ ͳ Ýá ó·ñáõà ÛáõÝ:

ØÇûñÇÝ³Ï »Ýù ¹³ñÓրել ï³ñμ»ñ ·ñáõÃÛ³Ùμ Ý»ñϳ۳óíáÕ μ³é»ñÁ

(г۳ëï³Ý»³ó - г۳ëï³Ý»³Ûó, Úáíë»÷ - Úáíë¿÷, Ü»ñë»ë - Ü»ñë¿ë,

¶»Õ³ñùáõÝÇ - ¶»Õ³ùáõÝÇ, ¸³¹Ç í³Ýù - ¸³ïÇ í³Ýù, ϳñÙñ³Ë³Ûï -ϳÙ-

ñ³Ë³Ûï, ¹áõù³Ý - ïáõù³Ý ¨ ³ÛÉÝ):

ÆÝã å»ë Ó» é³·ñ» ñáõÙ, ³Ûë Ññ³ ï³ ñ³ ÏáõÃ Û³Ý Ù»ç ¨ë μ³½ Ù³ ÃÇí »Ý

ѳ å³ íáõÙ Ý» ñÁ, á ñáÝù μ³ ó»É »Ýù: Բառաբաժանումն երը, մե ծատառերի

և փոքրատառերի գործածությունն անկանոն են: Մենք áõÕ Õ»É »Ýù ÇÝã å»ë

áõÕ Õ³· ñáõà Ûáõ ÝÁ, ³ÛÝ å»ë ¿É Ï» ï³¹ ñáõà Ûáõ ÝÁª å³Ñ»Éով Ñ»ÕÇݳÏÇ á׳ÛÇÝ

³é³ÝÓݳѳïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÁ:

Ð³Û Ï³ Ï³Ý Ãí³ Ï³Ý Ý» ñÇ ÏáÕ ùÇÝ áã մի շտ ¿ ïñí³Í öñÏ㳠ϳ ÝÁ.

Ù»Ýù ³ Ù» Ýáõñ Éñ³ó ñ»É »Ýù: º û íÇ Ù³· ñ» ñÁ Ññ³ ï³ ñ³Ï í»É »Ý §¸Ç-

1 [ºÃ» ݳËáñ¹ »ñÏáõëÁ ëáõÛÝ §êïáñ³·ñáõû³Ý¦ ³é³çÇÝ ¨ »ñÏñáñ¹ ѳïáñÝ»ñÇ μݳ·ñ»ñÝ »Ý, ³å³ »ññáñ¹Á å³ñáõݳÏáõÙ ¿ »ñÏñáñ¹ ѳïáñÇ ÝÛáõûñÁ: ÂÕÃ. 55-ÇÝÁ ÙÇ ³ÙμáÕç³Ï³Ý ·áñÍ ¿, որի խորագիրն է` §êïáñ³·ñáõÃÇõÝ »ñÏáõó ù³Õ³ù³óÝ ²ñÙ³õÇñ³Û ¨ ì³Õ³ñß³å³ïáõ ¨ ѳݷ³Ù³Ýù ßÇÝáõû³ÝóÝ ëñμáÛ Կ³ÃáÕÇÏ¿ Þáճϳà ³Ýáõ³Ý»ÉáÛ Ø³Ûñ ²ÃáéáÛÝ ¾çÙdzÍÝÇ ¨ ãáñÇó ٻݳëï³-ݳóÝ ³éÁÝûñ ÝÙÇÝ »Õ»Éáó ѳݹ»ñÓ ³ñӳݳ·ñáõû³Ùμ ÝáóÇÝ: ²ß˳ï³-ëÇñ»³É ÚáíѳÝÝáõ ³μ»Õ³ÛÇ ¶¿áñù»³Ý Þ³Ñ˳ÃáõÝ»³Ýó Þ³Ñ ñdzñóõáÛ, Ùdz-μ³ÝÇ ëñμáÛ ¨ Ù»ÍÇ ²ÃáéáÛÝ ¾çÙdzÍÝÇ: èØÐÀ.1829¦: гí³Ý³μ³ñ Þ³Ñ˳ÃáõÝ-Û³ÝóÁ ݳ˳å»ë Íñ³·ñ»É ¿ ë³ áñå»ë առանձին ·áñÍ Ññ³ï³ñ³Ï»É, սակայն հետագայում Íñ³·ÇñÁ ÷áË»É ¿ ¨ ³Ûëï»ÕÇ ÝÛáõûñÝ ¨ë û·ïë·áñÍ»É է §êïáñ³·ñáõû³Ýó¦-Ç Ù»ç]:

6 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

í³Ý Ñ³Û íÇ Ù³· ñáõà ۳ݦ ϳ٠³ÛÉ Åá Õá í³ Íáõ Ý» ñáõÙ, ѳ Ù» Ù³ ï»É »Ýù

¨ ͳ Ýá ó· ñáõà ÛáõÝ Ý» ñáõÙ ³ñ ï³ Ñ³Û ï»É կարևոր ï³ñ μ» ñáõà ÛáõÝ Ý» ñÁ:

Մեր բոլոր մի ջամտությունները և ծանոթագրությունները տվել ենք ուղիղ

([ ] ) փակագծերում: Մյուս բոլոր ծանոթագրությունները և հավելումն երը

Շահխաթունյանցինն են:

ä³ïÙÇãÝ»ñÇó ϳ٠íÇÙ³Ï³Ý ³ñӳݳ·ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇó μ»ñí³Í Ù»çμ»-

ñáõÙ Ý»ñáõ٠ϳï³ñí³Í կրճատումն երը և ѳí»ÉáõÙÝ»ñÁ ևս Þ³Ñ˳ÃáõÝ-

Û³ÝóÇÝÝ »Ý: Մեր բոլոր դիտարկումն երը բերված են իբրև ծանոթագրություն՝

ուղիղ փակագծերում:

Þ³Ñ˳ÃáõÝÛ³Ýóն իր ինքնագրում ѳÛÏ³Ï³Ý Ãí³Ï³ÝÇ ÏáÕùÇÝ

÷³Ï³·ÍáõÙ ¹րել ¿ ݳ¨ ÷ñÏã³Ï³ÝÁ` հաճախ Û³ÙÇ μ³éáí (ûñÇݳÏ` Û³ÙÇ

1221): ÆÝã-áñ å³ÑÇ áñáᯐ է Û³ÙÇ μ³éÁ çÝç»É: Սï³óí»É է այնպես, áñ ÙÇ

Ù³ëáõÙ Û³ÙÇ μ³éÁ ϳ, ÙÛáõë Ù³ëáõÙ` áã: Ø»Ýù ³Ù»Ýáõñ Û³ÙÇ-Ý Ñ³Ý»É

»Ýù ¨ ¹³ñÓñ»É ÙÇûñÇݳÏ, ÇÝãå»ë, ѳí³Ý³μ³ñ, ցանկաց»É ¿ñ ϳï³ñ»É

Ñ»ÕÇݳÏÁ:

ºñÏñáñ¹ ѳïáñáõÙ Þ³Ñ˳ÃáõÝÛ³ÝóÝ û·ï³·áñÍ»É ¿ ݳ¨ ²Õí³ÝÇó

ϳÃáÕÇÏáë ºë³ÛÇ Ð³ë³Ý-æ³É³ÉÛ³ÝóÇ ÁݹûñÇݳÏáõÃÛáõÝÝ»ñը (ØØ 4337,

7821 և 9923): ¸ñ³Ýù ¨ë ѳٻٳïí³Í ¨ ëñμ³·ñí³Í »Ý:

Շահխաթունյանցի §Ստորագրութեան¦ երկու հատորների ընդհանուր

անվանացանկերը կազմված են մե ր կողմի ց: Ոչ թավ տրված են Շահխա-

թունյանցի համարակալումն երը, իսկ թավ՝ սույն հրատարակության էջերը:

Վերջում իբրև հավելված բերված են երկու բնագրեր: Առաջինը Շուշիում

տպագրված մի Ժամագրքի վերջում Շահխաթունյանցի հրատարակած

կաթողիկոսացանկերն է, իսկ երկրորդը՝ 1840 թ. երկրաշարժի մասին

Շահխաթունյանցի գրած և դեռևս անտիպ մի նյութը:

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 7

8 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 9

Ú² è² æ² ́²Ü

âÇ°ù áù ÍÝ»³É Ç μ³ Ý³ õáñë, » ÿ áã Ç Ñ³Û ñ» ÝÇë áõ ñ»ù: âÇ°ù

áù ׳ ݳ ãáÕ ³Ý ÓÇÝ ÍÝ»³É ³ é³Ýó û· ïÇ ³Ý ÓÇÝ »õ Ñ³Û ñ» Ý»³ó: ²ÛÉ

³ é³ õ»É ÁÝ ¹áõ Ý» ÉÇ ¹³ ï»ë óÇ û ·áõïÝ Ñ³Û ñ» Ý»³ó, ù³Ý ³Ý ÓÇÝ. ù³Ý-

½Ç Ûû· ïÇÉ Ñ³Û ñ» Ý»³óÝ ³Ý ï³ ñ³ Ïá°Ûë ѳ ßáõ»ë óÇ »õ ÇÝùÝ Ç ÃÇõë

ѳ Ù³½ ·»³ó, áñù Ùdz ѳ ÕáÛÝ μ³Õ ϳ óáõ ó³ Ý»Ý ½ÛÇ ß»³É Ñ³Û ñ» ÝÇëÝ.

³é áñ Ç ¹¿å ·³Û μ³ ñá Û³ Ï³Ý Ëñ³ïÝ êá Õá Ùá Ý»³Ý. àñ ¹»³°Ï ÇÙ,

ÿ Ç Ù³ë ïáõÝ ÉÇ ÝÇ óÇë, ³Ý ÓÇÝ ùáõÙ Ç Ù³ë ïáõÝ Ç ó»ë »õ ÁÝ Ï» ñ³ó

(² é³ Ï³ó  · ÉáõË, 12 ѳ Ù³ñ). ³ÛÉ û· Ý»É Ñ³ Ù³½ ·»³óª ³°ÛÝ ¿ ѳÛ-

ñ» Ý»³ó, μ³½ Ùûù ³ é»³É ÉÇ ÝÇ Áëï Ïáã Ù³Ý »õ Û³ï Ïáõ û³Ý ³Ý ÓÇÝ:

âÇ°ù áù ³ÝÓÝ Å³ é³Ý· Ñ³Û ñ» Ý»³ó, áñ ãÇ ó¿ Áëï Ç ÙÇù åÇ ï³-

ÝÇ Ï³Ù û· ï³ μ»ñ Çõ ñáó Ñ³Û ñ» Ý»³ó. Ñ³Û ñ» Ý»³ó ³ ë»Ù, Çõ ñáõÙ ÇëÏ

ï³Ý »õ ·»ñ ¹³ë ï³ ÝÇ: ºõ ³ ѳ ÙÇáí μ³ ÝÇõ ³ é³ ù» ÉáÛÝ äû Õá ëÇ μ³-

ó³ï ñÇ Ç Ù³ëï ³ ë³ ó» Éáóëª ³ é»³É ½³ÛÝ Ûû· ï³ μ»ñ å¿ïë »õ»Ã. ²ÛÉ

Ç ï³Ý Ù» ÍÇ á°ã ÙdzÛÝ »Ý ³ ÝûÃù áë Ï» Õ¿Ýù »õ ³ñ ͳ û Õ¿Ýù, ³Û É»õ

÷³Û ï» Õ¿Ýù »õ Ë» ó» Õ¿Ýù (Û´ îÇ Ù¿ ÿ, ´ · ÉáõË, 20 ѳ Ù³ñ):

Ú³Ûë Ýå³ ï³Ï ·á í³ ÝÇ ÙÇßï ËáñÑñ ¹³ Í» Éáí Ù»ñ Áëï å³ñ-

ï³ õá ñáõ û³Ý Ïáã Ù³Ý Ù» ñáÛ ³é Ñ³Û ñ» ÝÇë, Ñ³Ý ¹Ç å» ó³Û »ñ μ»ÙÝ

Ûº ñ» õ³Ý ù³ Õ³ ùÇ ³Û ó» Éáõ û³Ùμ ëÇ ñáÛ Ã³Ý Ï³ ·ÇÝ μ³ ñ» ϳ ÙÇ Ù»-

ñáõÙ ³½ ·³ ë¿ñ »õ Ñ³Û ñ» ݳ ë¿ñ Çß Ë³ ÝÇ ·» ñ³½ ÝÇõ Âáí Ù³ ÛÇ Úáí ë¿-

÷»³Ý Ôûñ Õ³ Ý»³Ýó î÷ËÇ ë»ó õáÛ »õ ³ë å» ïÇ1: ºõ ï» ë»³É ³é ÝÙ³

½êïá ñ³· ñáõ ÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³ Û³ë ï³ ÝǪ ½³ñ ¹Çõ ݳ õáñ í³ë ï³ÏÝ Ñ³Ûñ

Ôáõ ϳ ëáõ ÆÝ ×Ç ×»³Ý2: ºõ ½ÏÝÇ ÇÝã ÇÝã ³ é³ñ Ïáõ û³Ýó å³ ñáõ ݳ-

Ï» Éáó Û³ÛÝ Ù³ ﻳݪ ï» ëÇ Ç í³Ë ׳ ÝÇ ³ÛÝñ Û³ õ» Éáñ¹ ûñ ÃÇ ³Ý¹ Ç

ÙÇ » ñ»ë μá í³Ý ¹³ Ï»³É ½³Ûë μ³Ý ·ñáõ³ ÍáÛ Ç Ýá ñáõÝ ·» ñ³½ Ýáõáõ-

û ݿ.

§´³ ½á°õÙ »Ý ÛáÛÅ ëË³É ÙáõÝù Ç êïá ñ³· ñáõ û³Ý Û³Ûë ÙÇÏ ÑÇÝ

г Û³ë ï³ ÝÇ. ·á Éáí »ë Ý»ñ Ï³Û »õ ï» ë»³É ½μ³ ½áõÙ ï» ÕÇë ³ÛÅ Ù»³Ý

г Û³ë ï³Ý ݳ Ñ³Ý ·ÇÝ èáõ ë³ó, áñ ßñç³ ÷³ Ï¿ ÛÇÝ ù»³Ý ½·³ õ³éëÝ

1 ê³ ½ÏÝÇ ù³ÝÇ ³Ù³óª ³°ÛÝ ¿ Û³ÙÇ 1836, Ç 21 û· áëïáëÇ, Áëï μ³ñÓñ³· áÛÝ Ï³Ù³óª Ññ³Ù³Ý³õ ϳé³í³ñÇã êÇÝÏÕÇïáëÇ Ñ½ûñ ï¿ñáõû³ÝÝ èáõë³ó ϳñ· »ó³õ ² åñû Ïáõñûñ Èáõë³õáñã»³Ý Ð³Ûáó ՍÇõÝÑá¹áëÇ êñμáÛ ¾çÙdzÍÝÇ, ÛáñáõÙ å³ßï³Ù³Ý »õ ÁÝϳɻ³É ¿ ½³ëïÇ×³Ý ÏáÉÉ¿ÅëÏÇ ëáí»ïÝÇÏÇ »õ ½³Ý³½³Ý Ýß³Ýë ³ëå» ïáõ û³Ýó ï¿ñáõû³ÝÝ:

2 [î»°ë êïáñ³·ñáõÃÇõÝ ÑÇÝ Ð³Û³ëï³Ý»³Ûó, ﻳéÝ Ñ. Ôáõϳë í³ñ¹³å»ïÇ ÆÝ-×Ç×»³Ý. Ø»Í Ð³Ûù, ì»Ý»ïÇÏ, 1822]:

10 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

²Û ñ³ ñ³ï, ÞÇ ñ³Ï, êÇõ ÝÇù, î³Ûù, ²ñ ó³Ë, ¶áõ ·³ñù, ö³Û ï³ Ï³-

ñ³Ý, àõ ïÇ »õ ³ÛÉÝ, Ûá Éáí ½³ ݳ ½³ Ýáõ ÃÇõÝë ·ïÇ Û³ÛëÙ Ù³ ï» ÝÇ:

´³Ûó ·á í»Ù ½³ß ˳ ï³Ýë ²μ μ³ Û»ó õáó, ù³Ý ½Ç ëá ù³ Ç å³ï Ù³·-

ñ³ó »õ Ç ÑÇÝ Ù³ ï» ÝÇó Ù» ñáó ѳ Ý»³É »Ý ½³Ûë ³ Ù» ݳÛÝ »õ á°ã

ÿ Ý»ñ Ï³Û ·á Éáí ëïáõ ·»³É: àõ ñ»ÙÝ Ù³ ïáõ ó³ Ý» Éáí ëá ó³ ½ÉÇá íÇÝ

ßÝáñ ѳ ϳ Éáõ ÃÇõÝë, Ññ³ õÇ ñ»Ù ½Ùdz μ³Ýë êñμáÛ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ, Ù³ ݳ-

õ³Ý¹ ½Í³ ÝûÃÝ ÇÙ ½Úáí Ñ³Ý Ý¿ë í³ñ ¹³ å»ïÝ Þ³Ñ Ë³ Ãáõ Ý»³Ýó

½³ÛñÝ ·Çï ݳ ϳÝ, ÷áÛÃ ï³ Ý»É »õ ç³ Ý³ ¹Çñ ÉÇ Ý»Éª áõÕ Õ»É ½³ÛÝ

³ Ù» ݳÛÝ »õ ½ç³Ýë ²μ μ³ Û»ó õáó åë³ Ï»É »õ Ç Ï³ ï³ñ ѳ ëáõ ó³ Ý»É:

à¯Ñ ÿ ù³ ÝÇ »ñ ç³Ý Ïáõ ÃÇõÝ ÉÇ Ý¿ñ ³ß ˳ñ ÑÇÝ Ð³ Û³ë ï³ Ý»³Ûó, » ÿ

ÛÇ ß»³É Ùdz μ³ Ýáõ ÃÇõÝÝ ²μ μ³ Û»³Ý Ãá Õ»³É ½û ï³ñ »õ ½³Û ɳ ë»é

»ñ ÏÇñ »õ ½ëÝá ïÇ Ùï»ñ Ùáõ ÃÇõÝë Çõ ñ»³Ýó ³é Ýá ë³, ·³ ÛÇÝ Ç Ñ³Û-

ñ» ÝÇë Çõ ñ»³Ýó »õ ³ë ï¿Ý ¹Ý¿ÇÝ ½ç³Ýë »õ ½³ß ˳ ï³Ýë Çõ ñ»³Ýó Ç

Íáó Ñ³Û ñ» Ý»³ó »õ ë»å ѳ Ï³Ý Ù³Ûñ » Ï» Õ»ó õáÛ Ð³ Û³ë ï³ Ý»³Ûóª Áݹ

ѽûñ Ñá í³ Ý³ õá ñáõ û³Ùμ Ù» ÍÇ Ï³Û ë»ñ èáõ ë³ó »õ ³ñ ù³ ÛÇÝ Ð³ Ûáó

ÜÇ Ïá Õ³ Ûá ëÇ ² é³ç ÝáÛ:

²Ý ¹³Ù ݳ Ñ³Ý ·³ Ï³Ý Ï³ é³ í³ ñáõ û³ÝÝ Ð³ Û³ë ï³ ÝÇ Ý³ï-

íáñ ÝÇÛ ëá í»ï ÝÇÏ »õ ³ë å»ï Â. Ô.: Æ 5 Ûáõ ÝÇ ëÇ 1832:

Æ Ì³Õ Ïá ó³ Óáñ, ³é ù³Û ù³ Û»³É, μ³Ûó »ñ μ»ÙÝ Ñé㳠ϳ õáñ í³Ýë

λ ã³ éáõ³ó¦:

² å³ ù¿Ý Ç ·ñáõ³ Íáó ³ë ïÇ »õ Ç Ï»Ý ¹³ ݳ μ³ñ μ³é Ûáñ ¹á ñ³ ݳó

Ýá ñÇÝ ·» ñ³ ½Ýáõáõ û³Ý »õ Ù³ ݳ õ³Ý¹ »ë ÇÝùÝë ·á Éáí ѳ ñ³ ½³ï

ÍÝáõݹ Լáõ ë³ õáñ ã»³Ý » Ï» Õ»ó õáÛ Ð³ Ûáó »õ ÝáÛÝ ÇëÏ » Ï» Õ» óÇÝ ÇÝÓ Ñ³Û ñ» ÝÇù, å³ñ ï³ õáñ ¿Ç Áëï Ç ÙÇù ÉÇ Ý»É åÇ ï³ ÝÇ. í³ëÝ á ñáÛ Áëï

Ç Ùáí ë³ÝÝ Ç Ñ³Ý ¹Çå ÙáõÝë ÇÝÓ Û³ é³ç » É»³É ÙÇ çá ó³ó å³ ñ³ å» ó³Û

Ûû ·áõï ѳ Ù³½ ·»³óª ³°ÛÝ ¿ ³Ý ¹³ Ùáó Ñ³Û ñ» ÝÇ » Ï» Õ»ó õáÛ, áñ ù³Ý

ϳ ñ» ÉÇÝ ¿ñ ѳ õ³ ù»É Ç ÙÇ ½ÑÇÝ »õ ½Ýáñ ͳ Ýû Ãáõ ÃÇõÝë ëïá ñ³·-

ñáõ û³Ýó Ù» ÍÇ ï³ ×³ ñÇë Þá Õ³ ϳà ²ë ïáõ³ ͳ ÍÇÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿

سÛñ » Ï» Õ»ó õáÛ Ð³ Û³ë ï³ Ý»³Ûóª Ñ³Û ñ³ å» ï³ Ï³Ý ² Ãá éáÛ êñμáÛ

¾ç ÙÇ³Í ÝÇ, μ³ Å³ Ý» Éáí ½³ÛÝ Û»ûÃÝ Ñ³ ïáõ³Íë, áñù μá í³Ý ¹³ ÏÇÝ

Û³ é³ çÇÝ Ñ³ ïáñ ³Ûëñ Ù³ ï» ÝÇ:

Ú³ é³ç ÝáõÙÝ Ñ³ ïáõ³ ÍǪ ßÇ Ýáõ ÃÇõÝù, ù³Ý¹ ÙáõÝù »õ Ýá ñá ·áõ-

ÃÇõÝù Ù» ÍÇ ï³ ×³ ñÇÝ ëñμáÛ Ç Èáõ ë³ õáñ ã¿ ³Ý ïÇ ó³Ûëñ:

Ú»ñÏ ñáñ ¹áõÙݪ ÇÝã ÇÝã Ýß³ ݳ õáñ ·áñÍù ׳ñ ï³ñ ³ñ Ñ»ë ï³ õá-

ñ³ó, áñù ³ñ ¹¿Ý ·ï³ ÝÇÝ Û³Ûë ÙÇÏ Ù» ÍÇ ï³ ×³ ñÇë ²ë ïáõ ÍáÛ:

Ú»ñ ñáñ ¹áõÙݪ å³ß ï» ÉÇ ÑÝáõ ÃÇõÝùª ³ÛÝ ¿ Ýß³Ýù ëñμáõ û³Ýó

»õ Ù³ ëáõÝù Ýß˳ ñ³ó ëñμáó, áñù ·ï³ ÝÇÝ ³ÛÅÙ ³ëï Ç ·³Ý Ó³ ñ³-

ÝÇ ëñμáÛ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáÛë:

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 11

Æ ãáñ ñáñ ¹áõÙݪ ßÇ Ýáõ³Íù ï³Ý ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ë³ ñ³ ÝÇ »õ Ù» ݳë-

ï³ ÝÇ ó³ñ¹ » Õ»³É ÷á ÷á Ëáõ û³ÙμùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓ, Ûá ñáõÙ »õ ·ñ³-

Ï³Ý Éáõ ë³ õá ñáõ ÃÇõÝÝ »õ áõ ëáõ٠ݳ ñ³ÝÝ ÇëÏ:

Æ ÑÇÝ ·» ñáñ ¹áõÙݪ ϳ Éáõ³Íù ï³Ý ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ë³ ñ³ ÝÇ »õ Ù»-

ݳë ï³ ÝÇÝ:

Æ í» ó» ñáñ ¹áõÙݪ ÑÇ٠ݳ ¹Çñù ùñÇë ïá Ý¿³ Ï³Ý Ñ³ õ³ ïáÛ Ð³ Û³ë-

ï³ ÝÇ »õ å³Ñ å³ ÝáÕù ½³ÛÝ óëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ ä³ñ ûõ, »õ ³Ý ïÇ Û³-

çáñ¹ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëáõÝù ÙÇÝ ã»õ óÀ-ñ¹ Úáí Ñ³Ý Ý¿ë γñ μ» óÇ:

ºõ Û»ûà ݻ ñáñ ¹áõÙݪ ÙÇõë ãáñù » Ï» Õ» óÇù ì³ Õ³ñ ß³ å³ ïáõ,

³ÛÝ ¿ ëñμáõ Ñ»³óÝ ¶³ Ûdz Ý»³Û, ÐéÇ÷ ëÇ Ù»³Û, Þá Õ³ ϳ ÃÇ »õ êáõñμ

¶ñÇ ·á ñÇ:

ÆëÏ Û»ñÏ ñáñ ¹áõÙÝ Ñ³ ïá ñÇ Ç Ù³ë ݳ õá ñÇ Ñ³ õ³ ù»³É ͳ Ýû Ãáõ-

ÃÇõÝù ëïá ñ³· ñáõ û³Ýó ßÇ Ýáõó »õ ¹³ë ï³ Ï»ñ ï³ó »õ Ç Ýá ëÇÝ

³ ϳ ݳ õáñ Ù» ݳë ï³ Ý³ó »õ » Ï» Õ» ó»³ó ·³ õ³ é³óÝ ² ñ³ ·³ Íá-

ï³Ý, Îá ï³ ÛÇó, Ü·³Û, ì³ ñ³Å Ýáõ Ý»³ó »õ ¶» Õ³ñ ùáõÝ õáÛ: Úáñë ÙÇ-

çáó ³é ÙÇ çáó ßñç» ó³Ûª ÿ° Áëï ¹Ç å³ó »õ ÿ° Áëï ï³ë Ý» õáõÃݳÙ-

ë»³Û Å³ Ù³ ݳ ÏÇ å³ñ ï³ õá ñáõ û³ÝÝ ÇÝÓ Û³ÝÓÝ » Õ» ÉáÛ Ç Í³Û ñ³-

·áÛÝ Ñá ·» õáñ Çß Ë³ Ýáõ û Ý¿ Û³Ù ÷á ÷»³É íÇ ×³ ÏÇÝ º ñ» õ³ Ý³Û Ñá-

·» õáñ ³Û ó» Éáõ û³Ùμ Áëï ³ é³ çÇÝ ¹ñáõ û³ÝÝ Û³ÙëÝ 1834, 1835:

ÆëÏ »õ Ç í»ñ çáÛ Çμñ Û³ õ» Éáõ³Í » ¹³ù »õ ½ëïá ñ³· ñáõ ÃÇõÝ ÇÝã ÇÝã

³ ϳ ݳ õáñ Ù» ݳë ï³ Ý³ó, áñù ·ï³ ÝÇÝ Ç Ý³ Ñ³Ý ·Ç ³ëï º ñ» õ³ ݳÛ

³ñ ï³ ùáÛ í» ñáÛ· ñ»³É ·³ õ³ é³óÝ: ºõë »õ ½ß³ ñ³ ϳñ ·áõ ÃÇõÝë ϳ-

Ãáõ ÕÇ Ïá ë³óÝ ² Õáõ³ ÝÇóª ѳ Ý»³É Ç å³ï Ù³· ñ³ó »õ Ç Ñ³ ïáõ³ ͳ-

Ï³Ý ÃÕÃáó ·ï» Éáó ³é á Ù³Ýë »õ Û³ñ Ó³ ݳ· ñáõ û³Ýó, á ñáí Ñ» ï»õ

ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëáõÝùÝ ³Û Ýá ùÇÏ Áëï í³ Õ»Ù ÝÇ ë³Ñ Ù³ ݳ¹ ñáõ û³Ýó

ϳ ÛÇÝ Áݹ Çß Ë³ Ýáõ û³Ùμ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ë³óÝ Ð³ Ûáó êñμáÛ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ

»õ ó³ñ¹ ÇëÏ áã · ï³ Ý¿ñ áõ ñ»ù Ç å³ï Ù³ ·Çñë ³Ù μáÕ çáõ û³Ùμ: ºõ

ÿå¿ï ïå³· ñ» ó³õ ³ÛÝ Û³Ù ñáóÝ Þáõ ßÇ Û³ ÙÇ 1838 Û³ õ³ñï ij-

Ù³ ·Çñù Ù³ ï» ÝÇÝ, ³ÛÉ ³ é³Ýó ų Ù³ ݳ ϳ· ñ³ Ï³Ý ï» Õ» Ïáõ û³Ý1:

ºõ á Ù³Ýù å³ Ï³ëù Ç Ï³ñ ·Ç ³Ý¹ »õ á Ù³Ýù »õë ÏñÏÝáõ û³Ùμù

» ¹»³É, ½áñë Û³Ûï ³é Ý»Ý » ÿ ݳ ˳ ¹³ë ͳ Ýû Ãáõ ÃÇõÝÝ »õ » ÿ

1 [§Î³ñ· »õ ÃÇõù ³Ýáõ³Ýó ϳÃáõÕÇÏáë³óÝ Ð³Ûáó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ Â³¹¹¿áë¿ ³é³ù»ÉáÛÝ »õ Ç ëñμáÛÝ ¶ñÇ·áñ¿ Èáõë³õáñã¿Ý ÙÇÝã»õ ³Ûë í³Ûñª Ç ï¿ñ ÚûѳÝÝ¿ë ëñμ³½Ý³ëáõñμ ϳÃáõÕÇÏáëÝ, ѳõ³ùÙ³Ùμ áõñáõÙÝ μ³Ý³ëÇñÇ, Ç ÷³éë Ù»ÍÇÝ ²ëïáõÍáÛ¦, ijٳ·Çñù, ÞáõßÇ, 1838, ¿ç 579 -584. §²Ýáõ³Ýù »õ ÃÇõù ϳÃáõ ÕÇÏá-ë³óÝ ²Õáõ³ÝÇó, ëÏë»³É Ç ëñμáÛÝ ºÕÇß¿¿ ³é³ù»ÉáÛÝ Û³ß³Ï»ñï¿ ëñμáÛ ³é³ù»ÉáÛÝ Â³¹¿áëÇ ÙÇÝã»õ Ç ï¿ñ ê³ñ·Çë í»ñçÇÝ Ï³ÃáõÕÇÏáëÝ, áñ ¿ñ Ç ïáÑÙ¿ гë³Ý æ³É³É»³Ýó¦, ³Ý¹, ¿ç 585-590. μݳ·ñ»ñÁ ï»°ë երկրորդ հատորի վերջում՝ ѳí»Éí³ÍáõÙ]:

12 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

Ç ß³ ñ³ ϳñ ·Ç ³Ý¹ Û³ é³ç μ» ñ»³É ï» Õ» Ïáõ ÃÇõÝùÝ ³ å³ óáõ óáõ-

û³Ùμù Ñ³Ý ¹»ñÓ. »õë »õ ½Ç°Ýã ÇÝã ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝë » Ï» Õ»-

ó»³óÝ ² Õáõ³ ÝÇó:

²Ûë ¹áõ½ ݳ ù»³Û »ñ ϳ ëÇ ñáõ ÃÇõÝ Ù»ñ Û»ñ Ïáõë ѳ ÛÇ Ýå³ ï³Ïë.

ݳ˪ Ç Í³ Ýû Ãáõ ÃÇõÝ Áݹ ѳ Ýáõñ ³Ý ¹³ Ùáó Ñ³Û ñ» ÝÇ » Ï» Õ»ó õáÛ

½³ÛÝñ ·» ñ³ Û³ñ· ï»Õ õáÛ, áñ ÁÝ ¹áõ ݳ ñ³Ý ¿ ³ é³ çÇÝ Áݹ ѳ Ýáõñ

Éáõ ë³ õá ñáõ û³Ý ùñÇë ïá Ý¿³ Ï³Ý Ñ³ õ³ ïáó г Û³ë ï³ ÝÇ »õ Áݹ-

ѳ Ýáõñ ·ñ³ Ï³Ý Éáõ ë³ õá ñáõ û³Ý Ñ³Û ñ» ÝÇ » Ï» Õ»ó õáÛ, »õ »ñÏ ñáñ¹ª

Ç Ññ³ ï³ ñ³ ÏáõÙÝ ·á í³ ÝÇ ç»ñ Ù» é³Ý ¹áõ û³Ýó Ñ³Û ñ» ݳ ë¿ñ áñ¹-

õáó г Û³ë ï³ ÝÇ Áëï ³ñ ¹Çõ ݳ ß³ï ÝáõÇ ñ³ ïáõáõ û³ÝóÝ Û³Û ëá-

ëÇÏ ßÇ Ý³ ñ³ ñáõ ÃÇõÝë, á ñáó ëïáõ ·áõ û³ÝóÝ ³Ý ˳ñ ¹³Ë íϳÛù »Ý

³ñ Ó³ ݳ ·Çñ ÛÇ ß³ ï³ Ï³· ñáõ ÃÇõÝùÝ Û» Ï» Õ» óÇë »õ Ç Ù» ݳë ï³Ýë »õ

Û³ÛÉë, ½áñë »õ áõ ÝÇù ÁÝ Ã»é ÝáõÉ Û³ÛëÙ Ù³ ï» ÝÇ:

Æ í³Ë ׳ ÝÇ Ù³Õ Ã»Ù Ç μ³ ñ» ÙÇï í»ñ ͳ Ýá Õ³óÝ ³Ý μ³ ëÇñ ³é-

Ý»É ½Ù»ñë ã³ ÷³ õá ñáõ ÃÇõÝ Û³ Õ³·ë û ñáõ û³Ý ·áñ ÍáÛë ³Û ëá ñÇÏ,

ù³Ý ½Ç ¹Ç ï³ õá ñáõ ÃÇõÝ Ù»ñ ÇëÏ ¿ñ ·É˳ õá ñ»É ½³Ûë í³ë ï³Ï Éñáõ-

û³Ùμù ÑÇÝ »õ Ýáñ ͳ Ýû Ãáõ û³Ýó ó ·³ õá ñ³μ Ý³Ï ù³ Õ³ ù³ó,

·Çõ Õ³ ù³ Õ³ ù³ó, ¹³ë ï³ Ï»ñ ï³ó »õ μá í³Ý ¹³Ï ·Çõ Õá ñ¿Çó, Ù» ͳ-

ϳ éáÛó » Ï» Õ» ó»³ó, Ù» ݳë ï³ Ý³ó, Ù³ï ñ³Ýó, å³Ý ¹á ϳó, ϳÙñ-

ç³ó ³Û ÉáíùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓª ·¿°Ã » Õ» ÉáóÝ Û³Ûë ³Ù ÷á ÷»³É ² ñ³ ñ³ï

³ß ˳ñÑ, áñ Ç ïÇ ñ³ å» ïáõ û³Ý û ·áë ï³ ÷³é ³ Ù» Ýá Õáñ Ù³Í Ï³Û-

ë»ñ ÜÇ Ïá Õ³ Ûá ëÇ ² ³ Ýáõ³ Ý» ó³õ ܳ ѳݷ г Ûáó, ÇëÏ Áëï ϳñ-

·³¹ ñáõ û³ÝÝ » Õ» ÉáÛ Û³Ý ó»³É 1840 ³ ÙǪ ·³ õ³é, Û»ñ Ïáõë μ³ Å³-

Ý» Éáí ½³Ûݪ Ûº ñ» õ³Ý »õ Ç Ü³ ËÇ ç» õ³Ý ÇÝ ù»³Ýó Û³ï ϳ ó»³É ë³Ñ-

Ù³ ÝûùÝ, áñù å³ ñáõ ݳ Ï»Ý ÛÇÝ ù»³Ýë º ñ» õ³Ýª ½Ù³ëÝ º ñ³ë ˳ Óáñ

·³ õ³ éÇ, ½Ö³ ϳïù, ½Ø³ 뻳 óáïÝ, ½² ñ³ ·³ ÍáïÝ, ½ÜÇ·, ½Îá-

ï³Ûë, ½ì³ ñ³Å Ýáõ ÝÇë, ½¶» Õ³ñ ùáõ ÝÇ ßáõñç ½Íá í³ Ï³õÝ, ½Þ³ ñáõñ,

½ì»ïÇ, ½¹³ßïÝ ̧ áõ Ý³Û »õ ½³ é³Ý ÓÇÝÝ ² ñ³ ñ³ï, áõñ ·ï³ ÝÇ ì³-

Õ³ñ ß³ å³ï ù³ Õ³ù, Ûá ñáõÙ »õ Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ Մ³Ûñ » Ï» Õ» óÇÝ Ð³ Û³ë-ï³ Ý»³Ûó: ܳ ËÇ ç» õ³Ýª ½º Õ»· ݳ Óáñ, ³Û ëÇÝùÝ ì³ Ûáó Óáñ, ½ºñÝ-

ç³Ï, ½¶áÕÃÝ »õ ½æ³ ÑáõÏ:

´³Ûó ÇÝã ÇÝã μ³ Ý³ õáñ å³ï ׳éù ³ñ ·»Éù » Õ»Ý ³é ³ÛÅÙ ³ÛÝ-

åÇ ëÇ ¹Ç ï³ õá ñáõ û³Ý Ù» ñáõÙ, ÇëÏ Ã¿ ¹¿åù ÇÝã ÉÇ ÝÇ óÇÝ Ù»½ μ³-

ñ» Û³ñ Ù³ñ ÙÇ çá ó³ó, á°ã ¹³Ý ¹³ Õ»ë óáõù ³ é³ çÇ ³é Ý»É Ñ» ï³ù ÝÇÝ

Ñݳ ëÇ ñ³ó »õ ½³ÛÝó Ùݳ ó»³É ·³ õ³ é³óÝ ² ñ³ ñ³ ï³Û ½ëïáñ³·-

ñáõ ÃÇõÝë »õ ½Ù³ë ݳ õáñ ßÇ Ýáõó ëïá ñ³· ñ»³É ³Ûëó ·³ õ³ é³ó, áñù

Ç Ï³ñ ·¿ ëïá ñ³· ñáõ û³ÝóÝ Ùݳ óÇÝ Ç μ³ ó»³Û:

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 13

в îà ô²Ì ²

Þá Õ³ ϳà ²ë ïáõ³ ͳ ÍÇÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ سÛñ » Ï» Õ» óÇ Ð³ Û³ë ï³ Ý»³Ûó, ³ÛÝ ¿ ï³ ×³ñ êñμáÛ

¾ç ÙÇ³Í ÝÇ Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ï

1. êáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ Ø»ÍÝ ä³ñ ûõ Èáõ ë³ õá ñÇã г Û³ë ï³ Ý»³Ûó

½ÏÝÇ »ñ Ïá ï³ ë³Ý Ãáõáí ³Ý ï³ Ý» ÉÇ ã³ñ ã³ ñ³ ݳóÝ »õ ÉÇ Ý» ÉáÛÝ Ç

ѳ Ù³ñ í»ñ çÇÝ å³ï ÅÇ Ç Êáñ ìÇ ñ³ åÇÝ ²ñ ï³ ß³ï ù³ Õ³ ùÇ՝ Ç ï»Õ õáçÝ Ù³ ѳ å³ñ ï³ó ½³Ùë ÑÝ·» ï³ ë³Ý Ñ³Ý ¹»ñÓ Å³ Ù³ ݳ-

Ïûù ã³ñ ã³ ñ³ ݳóÝ, » É»³É Ç Ëá ñáó ³Ý ïÇ ìÇ ñ³ åÇÝ »ñÏ Ý³½ ¹» óÇÏ

Ññ³ ßÇõù ï»ë É»³Ýó ù»é ó ·³ õá ñÇݪ μÅßÏ¿ñ ³ Õû ÃÇõù ½Ñ³ ñáõ³-

Í»³ÉëÝ Ç ¹Ç õ¿ »õ í³ñ ¹³ å» ï¿ñ μ³½ Ùáõ û³Ý ³½ ·Ç г Ûáó »õ Ø»-

ÍÇÝ îñ¹³ ï³Û ³ñ ù³ ÛÇ Ýá ó³ ½áõ ëáõÙÝ ùñÇë ïá Ý¿³ Ï³Ý Ñ³ õ³ ïáó

Û»ñ Ï³Ù ë»³Û ³ õáõñë: ºõ ³ å³ Ç Ñ³ ë³ ñ³ ÏÇÉ ·Ç ß» ñáÛ ÙÇáÛ ÙÇÝã

ϳÛñ ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ Û³ñà Ýáõ û³Ý »õ ëáõ ½»³É ¿ñ Ç Ëáñë Ëá ñáó

ËáñÑñ ¹áóÝ ²ë ïáõ ÍáÛª ëù³Ý ã» ÉÇ ïÝï» ëáõ û³Ýó Ýá ñ³ Ç ÷ñÏáõ-

ÃÇõÝ áñ¹ õáó Ù³ñ¹ Ï³Ý »õ Ùï³ ËáñÑ ÉÇ Ý¿ñ Û³ÛÝÙ, ï» ë³ Ý¿ ½³ÛÝ

Ññ³ ß³ ÉÇÝ ï» ëÇÉ, Ûá ñáõÙ »õ Ó»õ Ù» ÍÇ ï³ ×³ ñÇÝ ³Û ÉáíùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓ

³Ûëû ñÇ Ý³Ï Ï»ñ å³ Ý³Ûñ Ç Éáõ ëáÛ ³Ý ïÇ ×³ é³ ·³Û û ÉáÛ Û»ñÏ ÝÇó.

áõë ïÇ ½ÏÝÇ μ³ó Ù³Ý í» ñÇÝ Ñ³ë ï³ ïáõ û³ÝÝ »ñÏ ÝÇó »õ Éáõ ëáÛÝ

Ñá ë» ÉáÛ í» ñáõëï Ç í³Ûñ ÙÇÝ ã»õ Û»ñ ÏÇñ »õ ³Ý ã³÷ ½û ñ³ó Éáõ ë» ÕÇ-

ݳó Ç ç» Éáó Áݹ Éáõ ëáÛÝ: ¶ñ¿ ² ·³ Ã³Ý ·» Õáë.

§ºõ ÙÇ ï» ëÇÉ ³ ѳ õáñ Ù³ñ ¹áÛ μ³ñÓñ »õ ³ Ñ»Õ, áñ ½³ é³çëÝ áõ-

Ý¿ñ »õ ½¿çëÝ Ç í» ñáõëï ÙÇÝã Ç Ëá ݳñÑ ³ é³ ç³ å³Ñ Û³ é³ ç»³É »õ Ç

Ó» éÇÝ Çõ ñáõÙ áõéÝ ÙÇ Ù»Í áë ÏÇ... »õ ÇÝùÝ ëɳ ó»³É ·³Ûñ Áëï ³ ñ³-

·³ ûõ ÝÙ³ Ýáõ û³Ý ³ñ ÍáõáÛ. »õ »ÏÝ, ¿ç, » ѳë Ùûï Ç Û³ ï³Ï »ñÏ-

ñÇë, Ç ßÇ Ý³ Ù¿ç ù³ Õ³ ùÇë (ì³ Õ³ñ ß³ å³ ïáõ). »õ μ³ Ë»³ó ½Ã³ÝÓ-

ñáõ ÃÇõÝ É³Û Ý³ ï³ ñ³Í ·»ï ÝáÛë, »õ Ù»Í »õ ³Ý ã³÷ ÃݹÇõÝù ÑÝã» óÇÝ

Ç ë³Ý ¹³ ñ³ Ù»ïë ³Ý¹Ý ¹áó. »õ ³ Ù» ݳÛÝ »ñ ÏÇñ Û» ñ» õ» ÉÇë ³ Ï³Ý ï»-

ë³ Ý» É»³ó μ³ õ³ ϳ ÝÇ՝ ѳ°ñÃ, ѳ õ³ ë³°ñ, ¹³ß ï³ Ó»õ Û³ ï³ Ï» ó³õ:

14 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

ºõ ï» ë³ Ý»Ù Ç Ù¿ç ù³ Õ³ ùÇë Ùûï Û³ å³ ñ³Ýë ³ñ ùáõ ÝǪ ˳ñë-

˳ Ó»õ, ׳ ˳ ñ³ ϳ Ó»õ ˳ ñÇëË áë ÏÇ, Ù» Íáõ û³Ùμ Çμ ñ»õ ½Ù»Í ÙÇ

μÉáõñ »õ μ³ñÓñ ÙÇÝ ã»õ ÛáÛÅ. »õ Ç í» ñ³Û Ýá ñ³ ëÇõÝ ÙÇ Ññ» Õ¿Ý. »õ

Ç í» ñ³Û Ýá ñ³ ó ϳ Õ³Õ ÙÇ ³Ù å»³Û »õ ˳ã Éáõ ëáÛ Ç í» ñ³Û Ýá-

ñ³:... ºõ Ç ãá ñ» óáõÝó 뻳ÝóÝ (» ñ»ù ëÇõÝùÝ »õë Ç ï»Õ õáç ݳ ѳ-

ï³ Ïáõ û³Ý Ïáõ ë³ Ý³óÝ) Ç í» ñ³Û ˳ ãÇóÝ Ï³ Ù³ñù ½³ñ Ù³ ݳ ï»ëù

Ç ÙÇ Ù»³Ýë ϳ å» ó³Ý. »õ Ç í» ñ³Û ³Û Ýá ñÇÏ ï» ëÇÉ ·Ùμ¿ Ã³ Ó»õ Ëá-

ñ³ ݳñ¹ ³Ù å» Õ¿Ýª ßÇ Ýáõ³Í ³ë ïáõ³ ͳ Ï»ñï ½³ñ Ù³ ݳ ÉÇ:... ºõ Ç

ϳ ï³ñ ßÇ Ýáõ³ ÍáÛÝ ï» ë³ Ý¿Ç ³ Ãáé ½³ñ Ù³ ݳ ÉÇ ³ë ïáõ³ ͳ Ï»ñï

ëù³Ý ã» ÉÇ Ññ» Õ¿Ý »õ ½Ë³ãÝ ï¿ ñáõ ݳ Ï³Ý Ç í» ñ³Û Ýá ñ³, ½á ñáí

÷³ ñ»³É ÉáÛëÝ Ñ³ Ù³ ï³ ñ³Í »õ ˳é Ý» ó³õ Áݹ ׳ é³ ·³ÛÃë ˳-

ãÇÝ: ºõ Ù³ Í»³É Ç ÝáÛÝ Ùdz ó»³É »õ ëÇõÝ ·áñ Í»³ó ÉáÛëÝ ßá Õ³ ó»³É

»õ ͳ ·»³ó Ç Ù¿ç Ý»ñ ùÇÝ ë»³ÝóÝ Ë³ñë ˳ó: ºõ μÕË»³ó ³Õ μÇõñ

Ûáñ ¹³ é³ï »õ Ñá ë» ó³õ ͳ õ³ É» ó³õ Áݹ ¹³ßïÝ ³ Ù» ݳÛÝ, »õ » ÉÇó

³é ѳ ë³ ñ³Ï áñ ã³÷ ³ÏÝ μ³ õ»³ó¦ »õ ³ÛÉÝ:

2. ² å³ Ç μ³ ó³ï ñáõ û³Ý Ññ»ß ï³ ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ, ·ñ¿

ÝáÛÝ Ñ» ÕÇ Ý³Ï.

§ÆëÏ ³Ûñë ³ ѳ õáñ »õ ßù» Õ³ õáñ, áñ ½³ é³çÝ áõ ÝÇ ½Éáõ ëáÛÝ »õ

½áõéÝ áë ÏÇ Ç Ó» éÇÝ Çõ ñáõÙ »õ μ³Õ Ë»³ó ½ë³Ý ¹³ ñ³ Ù»ïë: ²Ûë

ï»ë ãáõ ÃÇõÝ ²ë ïáõ ÍáÛ ¿:... àë ÏÇ Ë³ ñÇëËݪ í¿ÙÝ Ñ³ë ï³ ïáõ û³Ý

³Ý ß³ñ Åáõ ÃÇõÝÝ ¿, »õ ëÇõÝÝ Ññ» տݪ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ ¿, áñ Åá-

Õá í¿ ½³ Ù» ݳÛÝ Åá Õá íáõñ¹ë Ç Ùdz μ³ Ýáõ ÃÇõÝ Ñ³ õ³ ïáÛ Ç Ý»ñ ùáÛ

û õáó Çõ ñáó:... ÆëÏ Ë³ãÝ Éáõ ë³ õáñ Ç ÝÙ³ª ÇÝùÝ Ù»Í ù³ ѳ ݳ Û³-

å» ïáõ ÃÇõÝÝ ¿ Ç Ù¿ç Åá Õáíñ ¹áóª û ñÇ Ý³Ï øñÇë ïá ëÇ å³ï Ï» ñÇÝ

Ù³ñ٠ݳ ó» ÉáÛ ù³ ѳ ݳ Û³ å» ïáõ û³Ý û Íáõ û³Ý ²ë ïáõ³ Íáñ¹ õáÛÝ:

ºõ ï» ÕÇÝ ³ÛÝ ÉÇ óÇ ï³ ×³ñ ²ë ïáõ ÍáÛ »õ ïáõÝ ³ Õû ÃÇó Ëݹñáõ³ Íáó

³ Ù» ݳÛÝ Ñ³ õ³ ï³ ó» Éáó »õ ³ Ãáé ù³ ѳ ݳ Û³ å» ïáõ û³Ý:... ÆëÏ ½Ç

μ³ñÓñ ¿ ëÇõÝÝ ³ é³ çÇÝ, ½Ç Ù»Í »õ μ³ñÓñ ¿ å³ ïÇõ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿

» Ï» Õ»ó õáÛ:... ºõ Ç í» ñ³Û ϳ ï³ ñáÛ ßÇ Ýáõ³ ÍáÛÝ ½áñ ï» ë³ Ý»ë, ÝáÛÝ

ÇÝùÝ ³ Ãáé ³ Ù» ݳ ½ûñ μÝáõ û³Ý ³ë ïáõ³ Íáõ û³ÝÝ μ³ñÓ ñáõ û³Ý

ÇÝù Ýáõ û³ÝÝ, ½Ç ݳ ÇÝùÝ ¿ ·ÉáõË » Ï» Õ»ó õáÛ ëñμáÛ »õ ϳ ï³ ñÇã

³ Ù» ݳÛÝ μ³ ñáõ û³Ýó: ºõ Ç ÝÙ³ ³ Ù» ݳÛÝ ßÇ Ýáõ³Í å³ï ß³ ×Ç »õ

³ ׿ ½³ ×áõÙÝ ²ë ïáõ ÍáÛ, Ûá ñáõÙ ³ Ù» ݳÛÝ Ûû ¹Çõù »õ ˳ Õ³ É»ûù

ѳë ï³ ï»³É »õ ϳ½ Ù»³É ¿:... ºõ ½Ç ͳ ·»³ó ÉáÛë Ç Ù¿ç 뻳ÝóÝ

ãá ñ» óáõÝó »õ μÕË» óáÛó ½³Õ μÇõñÝ Ûáñ ¹³ é³ï, ½Ç Ç Ï³ Ãáõ ÕÇ Ï¿

» Ï» Õ»ó õáÛª ßÝáñÑù Ñá· õáÛÝ Ç Ù¿ç íϳ Û» ÉáóÝ »õ Ç Ù¿ç ù³ ѳ ݳ Û³-

å» ïáõ û³ÝÝ, μÕË»ë ó¿ ³Õ μÇõñÝ ÙÏñïáõ û³Ý Éáõ³ Ý³É ½³Õïë á·-

õáó Ù³ñÙ ÝáíùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓ: ºõ ³ÛÝ ½Ç Ûáñ ¹»³ó, » ÉÇó μ³ ½áõÙ í³Ûñë,

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 15

½Ç ÉÇ Ý» Éáó ¿ ÷ñÏáõ ÃÇõÝ μ³ ½áõÙ Åá Õáíñ ¹áó ÙÏñïáõ û³ÙμÝ:...

²ñ¹, ½·á°Ûß É»ñ ³ õ³Ý ¹Ç¹, áñ ù»½ ѳ õ³ ï³ ó³õ Ç î»³é Ý¿ ÚÇ ëáõ ë¿

øñÇë ïá ë¿. ßÇ Ý»ë çÇ°ñ ½ ï³ ×³ñ ³ Ýáõ³ÝÝ ²ë ïáõ ÍáÛ Ç ï»Õ õáçÝ, áõñ

ù»½ óáõ ó³õ:... ºõ ½³Ûë ³ ë³ ó»³É (Ññ»ß ï³ ÏÇÝ) ß³ñ ÅáõÙÝ » Õ»³É »õ

Áݹ ³ é³ õû ï³ Ý³ÉÝ Í³Í Ï» ó³õ ï» ëÇÉݦ:

² å³ ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ ½ÏÝÇ ßÇ Ýáõ û³Ý » ñÇó íϳ Û³ ñ³ ݳóÝ

ëñμáõ Ñ»³ó, ³ ë¿.

§ºõ ãáñ ñáñ¹ ëÇõÝÝ Ï»Ý ¹³ Ýáõ û³Ý, áñ ½Ó»½ ³é ²ë ïáõ³Í í»-

ñ³ óáõ ó³ Ý¿: º ϳ°Ûù ½Ý ϳ ï»³É ï» ÕÇÝ ï¿ ñáõ ݳ Ï³Ý ï³ÝÝ »õ Ù»½

Ññ³ Ù³ Û»³É Ç Ù¿ç ³ é»³É Ç å³ ïÇõ ÷³ Ï»ë óáõù: ³ ·³ õá ñ³õÝ

»õ ³ Ù» ݳÛÝ Åá Õáíñ ¹áíùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓ »ñ û³É ѳ ë³ Ý¿ñ Ç óáõ ó»³É

ï» ÕÇÝ Ññ» Õ¿Ý ë»³ÝÝ áë Ïdz Ï³É Ë³ñë ËÇÝ. »õ ³Ý ¹¿Ý μ³ñÓñ ù³-

Õ³ ùáñ Ùáí ÷³ Ï»³É ½ï» ÕÇÝ Ç å³ ïÇõ »õ ¹ñ³Ùμù »õ ¹éݳ ÷³ Ïûù

³Ù ñ³ óáõ ó»³É »õ ϳݷ Ý»³É »õ ³Ý¹ ½Ýß³Ý ï¿ ñáõ ݳ Ï³Ý Ë³ ãÇÝ, ½Ç

³é ѳ ë³ ñ³Ï ѳ ë»³É ³ Ù» ݳÛÝ áù Û³ÛÝ ï» ÕǪ ³ Ù» ݳ ½ûñ ² ñ³ñ ãÇÝ

²ë ïáõ ÍáÛ »ñÏñ å³ ·»³É ÍáõÝñ ÏñÏÝ»ë ó»Ý:

3. ºõ ½ÏÝÇ ³ÛÝñ ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ Áëï ³ë ïáõ³ ͳ ïáõñ ßÝáñ-

ѳóÝ » Õ» ÉáÛ ÛÇÝ ù»³Ý ù³ ñá ½¿ñ, áõ ëáõ ó³ Ý¿ñ »õ Ë» ɳ Ùáõï ³é Ý¿ñ

½³ Ù» Ý» ëÇÝ ³ë ïáõ³Í å³ß ïáõ û³Ý ËáñÑñ ¹áóÝ »õ ׳ ݳ å³ñ ÑÇÝ

÷ñÏáõ û³Ý Ñá· õáó Ýá ó³: ºõ ³Û Ýáõ » é³Ý ¹»³Ùμ ó ·³ õá ñÇÝ »õ

μ³½ Ùáõ û³ÝÝ ½ÏáõéëÝ Ëáñ ï³ Ï¿ñ, ½Ù» Ñ»³ÝëÝ ¹Çó ³ õ» ñ¿ñ: ºõ

³ÛÝ å¿ë ½³ Ù» Ý» ëÇÝ Ù»ñÓ ³é ÇÝùÝ » Õ»³ÉëÝ í³ñ Å»³ó ³ õ» ï³ ñ³ ݳ-

Ï³Ý áõë Ù³ÙμÝ »õ Û³ñ ¹³ ñ»³ó å³ï ñ³ëï ï» ÕÇ ÁÝ ¹áõ Ý» Éáõ û³Ý

ßÝáñ ѳó ëñμáÛ ³ õ³ ½³ ÝÇÝ: ºõ ³ å³ Ñ³ñ Ï»³É Ç Ã³ ·³ õá ñ¿Ý »õ Ç

Åá Õá íáÛ Ý³ ˳ ñ³ ñ³óÝ »õ ï»ë É»³Ùμ ÇëÏ Ç Ññ»ß ï³ Ï¿ ²ë ïáõ ÍáÛª

·Ý³ ó»³É Ç Î» ë³ ñdz γ å³ ¹áí ϳó õáó Û² é³ çÇÝ Ð³Ûù ³é Ô» õáÝ-

¹Çáë ³ñ ù» åÇë Ïá åáë ù³ Õ³ ùÇÝ, áñ ¿ñ Ç Ó»é ݳ¹ ñáõ û Ý¿ ³ é³-

ù» ÉáÛÝ Â³ ¹¿á ëÇ, Ó»é ݳ¹ ñ» ó³õ Ç ÝÙ³ Ý¿ Û» åÇë Ïá åá ëáõ ÃÇõÝ »õ

í» ñ³ ¹³ñ Ó³õ ³é ³ñ ù³ÛÝ Ù»Í îñ¹³ ï¿ë, ½áñ Ñ³Ý ¹»ñÓ ³ñ ù³ Û³½-

ÝáíùÝ »õ ³ Ù» ݳÛÝ μ³½ Ùáõ û³Ùμ μ³ Ý³ ÏÇÝ ÙÏñï»³É Ûº÷ ñ³ï ·»ï

»õ ѳ Õáñ ¹» óáõ ó»³É Ù³ñÙ ÝáÛ »õ ³ ñ»³Ý éݪ ·³Ý ³ÛÝ åÇ ëÇ Éáõ-

ë³½ ·»ëï ßÝáñ Ñûù ¹¿åÇ Ã³ ·³ õá ñ³ ÝÇëïÝ ì³ Õ³ñ ß³ å³ï Áëï Ýá-

ñáõÝ ² ·³ Ã³Ý ·» Õá ëÇ.

§Ð³ ë³ Ý¿ñ Û³ é³ çÇÝ ¹³ë ï³ Ï»ñïÝ Çõñ ÛÀ éáïë ï³ÏÝ ²Û ñ³ ñ³-

ï»³Ý ·³ õ³ éÇÝ Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ï ù³ Õ³ ùÇ. áõë ïÇ Ý³Ë ½³ é³ çÇݪ

³ë ïáõ³ ͳ ë³ëï Ññ³ Ù³ ݳóÝ ÉÇ Ý¿ñ ëÏǽμÝ, áõñ Ý³Ë ÝßÙ³ ñ»³óÝ

ÇëÏ »õ Ýß³ ݳ Ï»³ó, ϳݷ Ý»³ó ½Ýß³Ý ëñμáÛ Ë³ ãÇÝ:... ºõ ½Ýϳ ﻳÉ

16 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

ï» ÕÇ ï³ÝÝ ²ë ïáõ ÍáÛ ßÇ Ý»³óª ½óáõ ó»³ÉÝ ÝÙ³ Ç ï»ë É»³ÝÝ ½Û³ é³-

ç³ ·áÛÝ ¹ñáß Ù»³ÉÝ Çõñ »õ ϳݷ Ý»³ó ³Ý¹ ½» Ï» Õ» óÇÝ ²ë ïáõ ÍáÛ¦:

ºõ ³Ûë ³ Ù» ݳÛÝ ÉÇ Ý¿ñ Ç ÑÝ·» ï³ ë³ Ý» ñáñ¹ ³ Ù¿ ó ·³ õá ñáõ-

û³ÝÝ îñ¹³ ï³Û óï³ëÝ »õ »ûà ݻ ñáñ¹ ³ÙÝ, ³ÛÝ ¿ª Û³ Ù¿ éÝ

301 ó³ÙÝ 303, Ûá ñáõÙ ³ ÙÇ ÑÇ٠ݳñ Ïáõ û³Ùμ å³Û ͳé ßÇ Ýáõ³ Íáíù

ϳ éáõ ó»³É ϳݷ Ý» ó³õ ëáÛÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ:

4. ²Ûë ÷³ é³ óÇ ï³ ×³ñ áñ å¿ë »õ Ýϳ ïÇ Áëï å³ï Ùáõ û³Ýó

»õ Áëï ³ õ³Ý ¹áõ û³Ýó Ï³Û Û³ÛÝÙ ¹ñáõ û³Ý Áëï Ù» Íáõ û³Ý ßÇ-

Ýáõ³ Íáóݪ Ç μ³ñÓ ñáõ ÃÇõÝë, Û»ñ Ï³Û Ýáõ ÃÇõÝë »õ Ç É³Û Ýáõ ÃÇõÝë,

áñ å¿ë »õ Û³ é³çÝ ³Ý¹ Ç Ù» Í¿Ý ¶ñÇ ·á ñ¿: ºõ ÿ å¿ï ãáõ ÝÇÝ Ýß³-

ݳ Ï»³É å³ï ÙÇãù ³½ ·Ç г Ûáó ½³ é³ çÇÝ ¹ñáõ û Ý¿ Ù» Íáõ û³Ý

ï³ ×³ ñÇë, ³ÛÉ áñ å¿ë ³ ë³ ó³õݪ ³Ý ÷á ÷áË Ñ³ ë»³É óÙ»½ Ï³Û Ç

ÝáÛ Ýáõ û³Ý ³ é³Ýó ÇÝã ÁÝ ¹³ñ Ó³ Ïáõ û³Ý »õ ÷áùñ Ïáõ û³Ý: ºõ

áñ å¿ë ÝßÙ³ ñǪ »ñ ÏÇóë ³Ûë ï³ ×³ñ ³Ý Ï»³É ¿ Ç Ý»ñ ùáÛ Ù» ÍÇ ³ õ»-

ñ³ ݳó »õ ³Ý¹ ñ¿Ý Ýá ñá ·»³É, Û³ÙëÝ 380 »õ 483. ³ÛÉ Ýá ñá ·áõ ÃÇõÝù

ϳ٠ϳ éáõó ÙáõÝùÝ ³ÛÝù » Õ»³É »Ý ¹³ñ Ó»³É Ç í» ñ³Û ÝáÛÝ ³ é³ çÇÝ

ÑÇ Ù³ÝÝ Áëï ³ Ù» ݳÛÝ Ó» õ³ Ï»ñ åáõ û³ÝóÝ:

² é³ ù»É å³ï ÙÇã ¸³í ñÇ Å» óÇ Ç Ýá ñá ·áõ û³Ý ³Ý¹ ëáõñμ ï³-

׳ ñÇë »õ Ù» ݳë ï³ ÝÇ Ýá ñ³ Ç Øáí ë¿ ë¿ êÇõ Ý»ó õáÛ, ·ñ»³ó ÉÇá íÇÝ

½³ Ù» ݳÛÝ ½Ñ³Ý ·³ Ù³ÝëÝ. ·ñ»³É ¿ »õ ½ã³ ÷áÛ Ù» Íáõ û³ÝÝ. 50 ѳ-

ɳ åÇ Û»ñ Ï³Û Ýáõ û³ÝÝ, 48 Ç É³Û Ýáõ û³ÝÝ »õ 35 Ç μ³ñÓ ñáõ û³ÝÝ:

ÆëÏ ³ÛÅÙ ã³ ÷»³É Ù»ñ ã³ ÷áí å³ñë ϳ ÛÇÝ ·³ ½Ç º ñ» õ³ ݳ۪ » Õ»õ

»ñ Ï³Û Ýáõ ÃÇõÝ Ýá ñ³ û õ¿ Ç Ã»õ, Ç Ý»ñ ùÇÝ » ñ» ë³ó áñ ÙáóÝ 32 »õ

Ï¿ë, É³Û Ýáõ ÃÇõÝÝ ÝáÛÝ å¿ë û õ¿ Ç Ã»õ 30 »õ Ï¿ë, ÇëÏ μ³ñÓ ñáõ ÃÇõÝÝ

Ç Û³ ï³ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáÛÝ ÙÇÝ ã»õ ó³ é³ë ï³Õ Ù» ÍÇ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Çݪ 21:

5. àõ Ý¿ñ Û³ÛÝ Å³Ù ³Ûë ï³ ×³ñ ëñμáõ û³Ý ½ÙÇ ÙdzÛÝ ë» Õ³Ý

ëñμ³ ½³Ý ËáñÑñ ¹áÛÝ Û³ ñ» õ» É»³Ý û õÇ Çõ ñáõÙ Ç ÏÇ ë³ßñ ç³ Ý³Ï Ù»-

ÍÇ Ï³ Ù³ ñÇ ³Ý¹ »õ ¿ ÙÇÝ ã»õ ó³ÛÅÙ. »õ û ͳõ ³ÛÝ ûñÑ Ýáõ û³Ùμ

ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñÇ Èáõ ë³ õáñ ãÇ Û³ ÝáõÝ ûñÑ Ý³ μ³ Ý»³É Ïáõ ëÇÝ Ø³-

ñdz Ù³Û Ùûñ éÝ »õ ³ Ýáõ³ Ý» ó³õ Þá Õ³ ϳà ²ë ïáõ³ ͳ ÍÇÝ, Ûáñ

³ ÝáõÝ »õ » Ï» Õ» óÇÝ ÇëÏ:

ø³ ç³ Û³Ûï ÇëÏ ¿ ³ Ù» Ý» óáõÝ ÉÇ Ý»ÉÝ ë» Õ³ ÝáÛ ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇë

Ù» ÍÇ Û³ ÝáõÝ ëñμáõÑ õáÛ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ, ½Ç » Ï» Õ» ó³ Ï³Ý Ù³ ﻳÝù

³½ ·Çë г Ûáó μ³ ó³ï ñ»Ý Áëï ³ÛÝÙ: ÐÇÝ îû ݳ óáÛóÝ Áëï ë³Ñ Ù³-

Ý» ÉáÛ ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñÇ áõ ÝÇ ½ïûÝ Ù» ÍÇ » Ï» Õ»ó õáÛë Ç ß³ μ³Ã ³ õáõñ

í» ñ³ ÷áË Ù³Ý ëáõñμ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ Û³Ù ë»³ÝÝ û ·áë ïá ëÇ »õ ³ ë¿.

§Þ³ μ³Ã Þá Õ³ ϳ ÃÇÝ ï»ë É»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñǦ: êï» ÷³Ý Ýáë î³-

ñû Ý» óÇ í³ëÝ ²åÉ Ñ³ ×³Û ³ ÙÇ ñ³ ÛÇ ³Û ɳ½· õáÛ ³ ë¿ Ã¿ª §²ÛÉ Û» ïáÛ

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 17

» Ï»³É ½Ðá éá Ùá ëÇ í³ÝùÝ ³Û ñ»³ó »õ ½÷ñϳ Ï³Ý Ýß³ÝÝ, áñ Ç í» ñ³Û

Þá Õ³ ϳ ÃÇ ·Ùμ» ÃÇÝ Ï³Ý· Ý»³É ¿ñª ×á å³ Ýûù Ç í³Ûñ μ» ñ¿ñ Ç ÜȲ

(982) Ãáõ³ ϳ ÝÇݦ. Áëï ³ÛëÙ »õ ³ÛÉù:

6. ² Ýáõ³ Ý¿ñ »õ γ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ »õ ³ÛÝ, Áëï μ³ ó³ Û³Û-

ïáõ û³Ý Ññ»ß ï³ ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ, áñ å¿ë Ç Ñ³ Ù³ñÝ 2: ºõ

½Ç ³ Ýáõ³ Ý» ó³õ سÛñ » Ï» Õ» ó»³ó г Û³ë ï³ Ý»³Ûó, Áëï Úáí ѳ Ýáõ

ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇ. §ÆëÏ... ³ å³ Ù»Í Ñ³Û ñ³ å»ïÝ Ð³ Ûáó ´³μ Ï¿Ý ³é Ý¿

Åá Õáí » åÇë Ïá åá ë³ó г Ûáó, ìñ³ó »õ ² Õáõ³ ÝÇó Ç Նáñ ù³ Õ³ ùÇ (ì³ Õ³ñ ß³ å³ï) Ç ëáõñμ γ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ç Ç Ø³Ûñ » Ï» Õ» ó»³ó г Ûáó¦:

ºõ ÿ å¿ï Ý³Ë ù³Ý ½ë³ ϳ éáõ ó³Ý » Ï» Õ» óÇù Ç Ð³ Ûáóª áñ å¿ë Ûº-

¹» ëdz, Û³ õ³ÝÝ ² ·áõ ÉÇë »õ Û³ÛÉ ï» ÕÇë, ³ÛÉ ³ÛÝù Ç Ã³· Ýáõ û³Ý

»õ Û³ é³Ý ÓÇÝ Ñ³ õ³ ï³ ó» Éáó: ºõ ϳ éáõ ó³Ý »õë ÛÁݹ ѳ Ýáõñ Éáõ-

ë³ õá ñáõ û³Ýݪ áñ å¿ë Û²ß ïÇ ß³ï, ÛÆÝ Ý³Ï Ý»³Ý ï» ÕÇÝ »õ Û³ õ³ÝÝ

´³ ·áõ³Ý Ç ´³· ñ» õ³Ý¹ ·³ õ³é, μ³Ûó Ýß³ ݳ¹ ñáõ ÃÇõÝ ³Ûëñ ï»Õ-

õáÛ ÛÁݹ ѳ Ýáõñ Éáõ ë³ õá ñáõ û³ÝÝ Ý³Ë ù³Ý ½³ÛÝë »õ Ç Ã³ ·³ õá-

ñ³μ ݳÏÝ ÇëÏ ù³ Õ³ ùÇ: ºõ Û³ï ϳ å¿ë Ç ï»Õ õáçÝ, áõñ Ýß³Ýù »õ

³ ñáõ»ëïù ½û ñáõ û³Ýó Ëݳ Ù³ Ï³É ² ñ³ñ ãÇÝ ³ é³ õ» ɳ å¿ë ½» Õ³Ý,

Ûáñ ¹» ó³Ý Ç ÷ñÏáõ ÃÇõÝ. í³ëÝ ³Û Ýá ñÇϪ γ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ »õ

سÛñ » Ï» Õ» ó»³ó г Û³ë ï³ Ý»³Ûó:

7. ² Ýáõ³ ÝÇ »õ ¾ç Ùdz ÍÇÝ Ç Û» ï³ ·³ ÛÇó, ù³Ý ½Ç ½μ³Ý ï»ë É»³Ý

ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñÇ. §ºõ ÙÇ ï» ëÇÉ ³ ѳ õáñ Ù³ñ ¹áÛ μ³ñÓñ »õ ³ ѻզ,

½áñ Ññ»ß ï³ÏÝ μ³ ó³ï ñ»³ó Û³ Õ³·ë ï»ë ãáõ û³ÝÝ ²ë ïáõ ÍáÛ (Ç

ѳ Ù³ñëÝ 1, 2). ³ éÇÝ Û» ï³ ·³Û í³ñ ¹³ å»ïù ÷á ˳ Ý³Ï àñ¹ õáÛÝ

ØÇ³Í ÝǪ μ³ ÝÇÝ Ù³ñ٠ݳ ó» ÉáÛ: êï» ÷³Ý Ýáë 0ñμ¿É, ÛàÕμÝ áñ Ç í»-

ñ³Û Ù» ÍÇ î³ ×³ ñÇë, Û» ñ»ë 8.

§²Ûë »°ë, ³Ûë »°ëª ¾çù ØÇ³Í ÝÇÝ,

ÆÙ Îáõ ë³ ÍÇÝ Â³ ·³ õá ñÇݦ:

ºõ Þ³ ñ³Ï ÝáóÝ Ç Ù³Ý ÏáõÝùÝ ïû ÝÇ Þá Õ³ ϳ ÃÇÝ. §¾ç Ødz ÍÇÝÝ

Ç Ðû ñ¿ »õ ÉáÛë ÷³ é³ó Áݹ ÝÙ³¦ »õ ³ÛÉÝ:

8. ²Ûë ï³ ×³ñ Û³ÛÝÙ Éáõ ë³ õá ñáõ û³Ý ³½ ·Ç г Ûáó » Õ»õ Ù³Ûñ

³ Ù» ݳÛÝ » Ï» Õ» ó»³ó г Û³ë ï³Ý ³ß ˳ñ ÑÇ »õ Û³ï ϳ ó»³É ï» ÕÇ

² Ãá éáÛ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ïá ë³ Ï³Ý Çß Ë³ Ýáõ û³ÝÝ Áëï μ³ ó³ï ñáõ û³Ý

Ññ»ß ï³ ÏÇÝ ³é ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ: ºõ Ç Éñáõ û³Ý ³Ý¹ » Ï» Õ»ó õáÛÝ

»õ ûÍ Ù³ÝÝ Ï³ñ ·»³ó ïûÝ » Ï» Õ»ó õáÛ ëáõñμÝ ¶ñÇ ·áñ »õ ϳ Ýá Ý»³ó

ϳ ï³ ñ»É ½³ÛÝ ³Ù Áëï ³ Ù¿, ½áñ ³ Ýáõ³ Ý»Ý ïûÝ Þá Õ³ ϳ ÃÇ »õ ϳ-

ï³ ñ»Ý Ç Ý³ õ³ ϳ ïÇëÝ í» ñ³ ÷áË Ù³Ý ëáõñμ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ:

9. ² å³ Ç ïϳ ñ³ Ý³É Çß Ë³ Ýáõ û³Ý г Ûáó »õ Ç Ù»Ï Ý»ÉÝ Ø» ÍÇÝ

Ü»ñ ë¿ ëÇ ëñμáÛ Ñ³Û ñ³ å» ïÇ Ç Úáõ ݳë ï³Ýª Ññ³ Ù³ ݳõ Þ³å ÑáÛ ´

2 - Յովհաննէս եպս. Շահխաթունեանց

18 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

³ñ ù³ ÛÇÝ ä³ñ ëÇó, áõ ñ³ ó»³ÉùÝ Ç Ñ³ õ³ ïáó Ø¿Ñ ñáõ Å³Ý »õ ì³ Ñ³Ý

½û ñûù Ýá óÇÝ ä³ñ ëÇó Ùï»³É Ç Ð³ Û³ë ï³Ý Û³ ÙÇ 380, ³ õ» ñ» óÇÝ »õ

·» ñ» óÇÝ ½μ³ ½áõÙ ·³ õ³éë. Áݹ áñë »õ ½ì³ Õ³ñ ß³ å³ï ù³ Õ³ù

ï³ å³ É» óÇÝ Ç ÑÇ Ù³Ýó, ½áñ Ù¿ ́ áõ ½³Ý¹ å³ï ÙÇã (Ç ̧ ¹å ñáõ û³Ý, Ç

·ÉáõË Ìº): àõñ áñ å¿ë » ñ» õÇ ³ õ» ñ»³É ¿ñ »õ Ù» ͳ å¿ë »õ Ù»Í » Ï» Õ»-

óÇÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿, ½áñ û ñ»õë ½ÏÝÇ Ã³ ·³ õá ñ» ÉáÛÝ ä³ å³Û Ýá ñá ·»³É

¿ÇÝ Ý³Ë ÝÇù Ù» ÍÇÝ ì³ Ñ³ Ý³Û Ø³ ÙÇ Ïá Ý¿Ç, áñ å¿ë ëïáõ ·Ç Ç μ³-

ÝÇó ö³ñ å»ó õáÛÝ (10): ºõ ·áõ ó¿ Ç Å³ Ù³ ݳ Ï¿ ³Ý ïÇ Ýá ñá ·áõ û³ÝÝ

» Ï» Õ»ó õáÛë Ç Ý³Ë Ý»³ó ì³ Ñ³ Ý³Û Ø³ ÙÇ Ïá Ý¿Ç, Ûá ñáõ٠ų Ù³ ݳ ÏÇ

ï³ Ï³ õÇÝ ã¿ñ ï³é ѳ Û³ óÇ, Ùݳ ó»³É Ç ó¿ Ûáõ ݳ Ï³Ý ³ñ Ó³ ݳ·-

ñáõ ÃÇõÝÝ Ë³ ã³ Ó»õ, áñ » ¹»³É Ï³Û Ç ÑÇõ ëÇ ë³ ÛÇÝ áñÙÝ » Ï» Õ»ó õáÛë

³ñ ï³ ùáõëï ½ÃÇ Ï³Ùμ ëñμáÛ ³ õ³ ½³ ÝÇÝ: ºõ ì³ Ñ³Ý Ø³ ÙÇ Ïá Ý»³Ý

Ç Ýá ñá ·»ÉÝ ½³Ûë ï³ ×³ñ Ãá Õ»³É Ç ó¿ ½³ÛÝ ÛÇõ ñáõÙÝ ï»Õ õáç Ç Ýß³Ý

»õ Ç Û³ñ ·³Ýë Çõ ñáóÝ Ý³Ë Ý»³ó: ÆëÏ ³ÛÝ í¿Ù Ûáõ ݳ Ï³Ý ³ñ Ó³ ݳ·-

ñáõ û³Ý áõ ÝÇ ½³Ûë Ó»õ Áëï ³ Ù» ݳÛÝ Ï³½ Ùáõ û³Ý »õ ï³ éÇóÝ.

ÆëÏ Ç Û³ñ»õÙ ï³ ÏáÕÙÝ ³Ûëñ Ûáõ ݳ Ï³Ý ³ñ Ó³ ÝÇ Ç ÝáÛÝ μ³ñÓ-

ñáõ û³Ýª Ù»ñÓ Ç ÏÇ ë³ μá Éá ñ³Ï μáõñ·Ý ë» Õ³ ÝáÛ ëñμáÛÝ êï» ÷³Ý Ýá-

ëÇ Ü³ ˳í ϳ ÛÇ ¹ÝÇ ÙÇõë ³ÛÉ í¿Ù ÑÇÝ ³ õáõñó, Ûá ñáõÙ Ïá ÷»³É »Ýª

Û³ ñ»õÙ ïÇó å³ï Ï»ñ äû Õá ëÇ ³ é³ ù» ÉáÛÝ Ýëï»³É Û³ Ãáé ͳ Éá íÇ »õ

Û³ ñ» õ» ÉÇó å³ï Ï»ñ Â»Ï Õ»³Û Ïáõ ëÇ Ï³Ý ·áõÝ Ç Ûá ïÇÝ. »ñ Ïá óáõÝóÝ

³ Ýáõ³Ýù »õë Ûáõ ݳ Ï³Ý ï³ éÇõù Áëï ³ÛëÙ Ó» õáÛ.

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 19

10. ²Ý ó»³É Ç í» ñ³Û »ñÏ ñáñ¹ Ýá ñá ·áõ û³ÝÝ ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇë

³Ùù 103, ³ÛÝ ¿ª Û³ ÙÇ î»³éÝ 483, ÛÇ ß³ ï³ Ï»³É¹ ì³ Ñ³Ý Ø³ ÙÇ Ïá-

Ý»³Ý ½û ñ³ í³ñ г Ûáó áñ ¹Ç ÐÙ³ Û» ϳ۪ »Õ μûñ Ù» ÍÇÝ ì³ñ ¹³ ݳÛ,

á ñáõÙ ëá íá ñáõ ÃÇõÝ ÇëÏ ¿ñ ½ÏÝÇ ù³ ç³ ¹¿å Û³Õ Ãáõ û³ÝóÝ Áݹ ¹¿Ù

Ãßݳ Ù»³ó ¹³é Ý³É ³Ý¹ ñ¿Ý »õ ½Û³Õ Ãáõ û³ÝÝ ·á Ñáõ ÃÇõÝ Û³Ûë ÙÇÏ

» Ï» Õ»ó õáç Ù³ ïáõ ó³ Ý»É ³é ²ë ïáõ³Í: ºõ ³ÛÝ ÇÝã ÙÇç Ýáñ ¹áõ û³Ùμ

²Ý ¹» ϳ Ý³Û ä³ñ ëÇÏ Ù³ñ½ å³ ÝÇ Ë³ Õ³ Õ³ ó³õ г Û³ë ï³Ý Ç å³ ï»-

ñ³½ Ù³ó, Ññá í³ñ ï³ Ï³õ ³ñ ù³ ÛÇÝ ä³ñ ëÇó ÁÝ Ï³ ɳõ ½Édz ϳ ï³ñ

Çß Ë³ Ýáõ ÃÇõÝ Ù³ñ½ å³ Ýáõ û³Ý Ç í» ñ³Û Ñ³Û ñ» ÝÇ ³ß ˳ñ ÑÇÝ: ºõ

»ÏÝ Û³Ûë ù³ Õ³ù ì³ Õ³ñ ß³ å³ï »õ ½Û³ çá Õáõ³ ÍáóÝ ½·á Ñáõ ÃÇõÝ

Ù³ ïáõ ó»³É ² Ù» ݳ μ³ñÓ ñ» ÉáÛÝ Ç ëÙÇÝ Û³Ûë ÙÇÏ Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ»ó-õáç, Ýá ñá ·»³ó ³ å³ »õ ½³ÛÝ Ç ÑÇ Ù³Ýó μá Éá ñá íÇÝ Áëï ³ é³ç ÝáÛÝ

ëñμ³ ï³ß ù³ ñ³Ùμù, Áëï Ô³ ½³ ñ³Û ö³ñ å»ó õáÛÝ (ÃÕÃ. 273). §ºõ

» Ï»³É ³Û Ýáõ Ñ» ï»õ ѳ ë³ Ý¿ñ Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ï ù³ Õ³ù Ñ³Ý ¹»ñÓ

áÕ ç³ Ëáñ Ñáõñ¹ »õ ³Ý ݻݷ áõË ï³ å³Ñ ݳ ˳ ñ³ ñûùÝ Ð³ Ûáó, ϳ-

ï³ ñ¿ñ ½ëá íá ñ³ Ï³Ý áõËïë Ç ëáõñμ » Ï» Õ»ó õáçÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ç, ½áñ

ÑÇÙÝ ³ñ Ï»³É Ýá ñá ·»³ó Ù» ͳ å³Û ͳé ßù» Õáõ û³Ùμ ½Ñݳ ó»³É

·áñÍ Ý³Ë Ý»³óÝ Çõ ñáó ù³ç ½û ñ³ í³ñÝ Ð³ Ûáó س ÙÇ Ïá Ý»³ÝÝ ì³-

ѳݦ: ¼áñ Ù¿ »õ å³ï ÙÇãÝ ê» μ¿áë » åÇë Ïá åáë. §²Ûë ì³ Ñ³Ý (س-

ÙÇ Ïá Ý»³Ý) Åá Õá í»³ó »õ ½Ñ³ñÏë ³ß Ë³ñ ÑÇë г Ûáó (½áñë ï³ ÛÇÝ

Û³ñ ùáõ ÝÇë ä³ñ ëÇó) »õ ßÇ Ý»³ó ½» Ï» Õ» óÇë Ù» ͳ Ù»Íë, ½áñ ³ õ» ñ»³É

¿ñ ä³ñ ëÇó Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ï ù³ Õ³ù »õ Ç ¸áõ ÝÇ »õ Ç Ø½ñ³Ûë »õ

Ç μ³ ½áõÙ ï» ÕÇë ³ß Ë³ñ ÑÇë г Ûáó. »õ ßÇ Ý»³É ½»ñ ÏÇñëª Ýá ñá ·»³ó

í»ñë ïÇݦ:

20 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

11. º ñ³ Ý» ÉÇÝ Îáõ ÙÇ ï³ë Ç Û³ çáñ ¹»ÉÝ Çõ ñáõÙ ÛԱÃáé Ñ³Û ñ³-å» ïáõ û³Ý г Ûáó Ó»éÝ Ç ·áñÍ ³ ñ³ñ Ç ßÇ Ýáõ ÃÇõÝ » Ï» Õ» ó»³ó

ì³ Õ³ñ ß³ å³ ïáõ. áõñ ï» ë»³É »õ ½³Ý í³ Û»É ãáõ ÃÇõÝ ÷³Û ï»³Û ßÇ-

Ýáõ³ Íáó Ù» ÍÇ ·Ùμ» ÃÇÝ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáÛë, áñ » ñ» õÇ Ùݳ-

ó»³É û ñ»õë Ç ßÇ Ýáõ û³Ýó ³Ý ïÇ ì³ Ñ³ Ý³Û Ø³ ÙÇ Ïá ݿǪ ï» õá Õáõ-

û³Ùμ ÙÇ çá óÇ 135 ³ Ù³ó, ³ÛÝ ¿ª Û³ ÙÇ 618, ù³ Ï¿ ½³ÛÝ »õ ãùݳÕ

Ó» õ³ Ï»ñ åáõ û³Ùμ ϳݷ Ý¿ Ç Ïá ÷³ ÍáÛ ù³ ñ³Ýó, ³é Ý¿ »õ ÇÝã ÇÝã

Ýá ñá ·áõ ÃÇõÝë Ûáñ ÙáõÝë Ýá ñ³ Û³ ÙÇ î»³éÝ 618: ¼áñ Ù¿ ³Û Éáíù ͳ-

Ýû Ãáõ û³Ùμù Ñ³Ý ¹»ñÓ ê» μ¿áë » åÇë Ïá åáë å³ï ÙÇã. §ì» ñ³ óáÛó

(Îáõ ÙÇ ï³ë) »õ ½÷³Û ï³ Û³ñÏë ëñμáÛ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ, Ýá ñá ·»³ó »õ

½Ë³ Ëáõï áñ ÙáÛÝ, ßÇ Ý»³ó ½ù³ ñ³ Û³ñÏëÝ. ³Ûë » Õ»õ Û³Ùë Úáí ѳÝ-

Ï³Ý í³ Ý³ó » ñÇ óáõ ëñμáÛ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Çݦ: ºõë »õ Úáí Ñ³Ý Ý¿ë ¼1

ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë å³ï Ù³ μ³Ý. §Ú»ï á ñáÛ ³ å³ ù³ Ï»³É ëá ñ³ (Îáõ ÙÇ-

ï³ ë³Û) ½÷³Û ï³ Û³ñÏ ·Ùμ¿Ã ëñμáÛ Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ, áñ Ç ì³ Õ³ñ ß³-

å³ï ù³ Õ³ ùÇ, ßÇ Ý¿ ½Ý³ ·» Õ»ó ϳ Û³ñ Ù³ñ »õ ãùݳ Õ³ ïեë Ïá ÷³ ÍáÛ ù³ ñ³Ùμù¦:

12. ² ñ³ñ Û³Ûë γ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáç ÇÝã ÇÝã Ýá ñá ·áõ ÃÇõÝë

»õ Ü»ñ ë¿ë ¶ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë, áñ ÛÇ ß³ ï³ ÏÇ Ç êïá ñ³· ñáõ û³Ý ÑÇÝ

г Û³ë ï³ ÝǪ ³ é»³É Ç å³ï Ùáõ û³Ýó Åá Õá íáó г Ûáó. §ºñ ϳ ëÇ ñ³-

μ³ñ Û³ñ ¹³ ñ»³É ßÇ Ý¿ (¶ Ü»ñ ë¿ë ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë) ½ëáõñμ Þá Õ³ ϳÃÝ

Ç (Üáñ) ù³ Õ³ù (³ÛÝ ¿ Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ï)¦:

13. ²Ûë ï³ ×³ñ ëñμáõ û³Ý áõ Ý¿ñ Ç ·³ ·³Ã Ù» ÍÇ ·Ùμ» ÃÇÝ

½ù³ é³ Ã»õ Ýß³ÝÝ ï¿ ñáõ Ý»³Ý ˳ ãÇ, ½áñ Û³ ÙÇ î»³éÝ 982 ²åÉ Ñ³×

å³ñ ëÇÏ μéݳ õáñÝ ¸áõÇÝ ù³ Õ³ ùÇ Ç çáÛó Ç í³Ûñ, ³é êï» ÷³Ý Ýá ëÇ

² ëáÕ Ï³Û (ѳ ïáñ ¶, ·ÉáõË 12). §²ÛÉ Û» ïáÛ » Ï»³É (²åÉ Ñ³× å³ñ-

ëÇÏ ³ ÙÇ ñ³ÛÝ) ½Ðá éá Ùá ëÇ í³ÝùÝ ³Û ñ»³ó »õ ½÷ñϳ Ï³Ý Ýß³ÝÝ, áñ

Ç í» ñ³Û ëñμáÛ Þá Õ³ ϳ ÃÇ ·Ùμ» ÃÇÝ Ï³Ý· Ý»³É ¿ñ, ×á å³ Ýûù Ç í³Ûñ

μ» ñ¿ñ Ç ÜȲ [982] Ãáõ³ ϳ ÝÇÝ (г Ûáó)¦:

²ñ¹ª ³Ûë ÷³ é³ óÇ ï³ ×³ñ ëñμáõ û³Ý Ç Å³ Ù³ ݳ Ï¿ ³Ý ïÇ Ø»-

ÉÇ ï¿ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇ, Ûá ñáÛ ³ õáõñë Û³ ÙÇ î»³éÝ 452 ÷á ˳¹ ñ» ó³õ

² Ãáé Ñ³Û ñ³ å» ïáõ û³ÝÝ Ç ¸áõÇÝ »õ ³Ý ïÇ ÙÇÝ ã»õ ó³Ù éÝ

1441, ó³Ý¹ ñ¿Ý Ýá ñá ·áõ ÃÇõÝ ² Ãá éáÛÝ Ç ì³ Õ³ñ ß³ å³ïª Û³Ûë γ-

Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ ³é ìÇ ñ³ å» óÇ ÎÇ ñ³ Ïáë ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇõ2 ·ñ»³°

1 [Շահխաթունյանցի մոտ ամե նուր Հովհաննես Դրասխանակերտցին նշվում է իբրև Հովհաննես Զ: Հեղինակը սխալմամբ Հովհաննես Գ չունի և Հովհաննես Բ Գաբեղ-յանից հետո Հովհան Գ Օձնեցուն համարել է Հովհաննես Դ: Սխալը վերաբերվում է նաև հաջորդ Հովհաննեսներին]:

2 ²Ýï³ñ³Ïá°Ûë »Ùù, ÿ ßÇÝáõÃÇõÝÝ Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáÛë »õ ÿ Û³çáñ¹áõÃÇõÝÝ í³-Ý»ñÇóáõû³Ý ϳ٠ùáñ»åÇëÏáåáëáõû³Ý Ûûñ¿ ³ÝïÇ ÷á˳¹ñáõû³Ý ²ÃáéáÛÝ

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 21

ÿ ϳÛñ Ç ßÇ Ýáõ û³Ý »õ ß³ ñáõ ݳ Ï¿ñ ³Ý¹ Û³ çáñ ¹áõ ÃÇõÝÝ í³ Ý»-

ñÇ óáõ û³Ý ϳ٠ùá ñ» åÇë Ïá åá ëáõ û³Ý Û³ ÝáõÝ ² ñ³ ñ³ ï»³Ý íÇ-

׳ ÏÇ: ºõ Ç ìÇ ñ³ å»ó õáÛ ³Ý ïÇ ÙÇÝ ã»õ óê³ Ñ³Ï ¸, ó³Ù éÝ

1627, á ãÇÝã Ýá ñá ·áõ û³Ý ϳ٠³ õ» ñ³ ݳó å³ï ÙÇÝ í¿åù:

14. ÆëÏ Û³ õáõñë Ø»É ùÇ ë¿Ã »õ ¶ñÇ ·áñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ë³óª ݳ Ëáñ-

¹³óÝ ê³ Ñ³ Ï³Û ̧ , ß³Ñ ² å³ë ² ³ñ ù³Û ä³ñ ëÇó, áñ ³ õ» ñ»³ó ½Ð³-

Û³ë ï³Ý »õ ½μ³½ Ùáõ ÃÇõÝ Ñ³ Û³½ ·Ç Åá Õáíñ ¹»³Ý ³ Í»³É Ç μ³ ½áõÙ

Ç ¸áõÇÝ »õ ³ÝïÇ Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û ÙÇÝã»õ ó1064 ÃÇõݪ ó÷á˳¹ñáõÃÇõÝÝ ²ÃáéáÛÝ »õ ³Ý ïÇ Ç Â³õμÉáõñ Áëï ѳñÏ»ÉáÛÝ Úáõݳó ϳÛÇÝ Ç ß³ñáõݳÏáõû³Ý, áñå¿ë íÏ³Û»Ý å³ïÙÇãù: ø³Ý½Ç Ç ëϽμ³Ý ³Ý¹ ÷á˳¹ñáõû³Ý ²ÃáéáÛÝ Ç ¸áõÇÝ Ç å³ï׳éë μݳϻÉáÛ Û³ÛÝÙ ù³Õ³ùÇ Ý³Ë³ñ³ñ³½áõÝ Çß˳ݳóÝ ³é Ç ½¹¿Ù áõÝ»ÉáÛ ³ëå³ ï³Ïáõû³Ýó å³ñëϳÛÇÝ ÑÇÝÇóÝ, ϳñ·»ó³õ Ùdzμ³ÝáõÃÇõÝ ³Õû óõáñ ³ÝÓ³Ýó å³ ñ¿·ûï³õáñ³ó ³ëï¿Ý Ç Î³ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óõáç Ç ì³Õ³ñ-ß³ å³ï ù³Õ³ùÇ, áñáó »õ ϳóáõó³õ ·É˳õáñ »õ ϳé³í³ñÇ㪠Áëï Ó»éÝïáõáõ-û³ÝÝ Ù»ÍÇÝ ì³Ñ³Ý³Û س ÙÇÏáÝ¿Ç Ô³½³ñ ö³ñå»óǪ Áëï ÝáñáõÝ ÇÝù»³Ý ·ñáõû³ÝÝ ³é ÛÇß»³É¹ ì³Ñ³Ý سÙÇÏáÝ»³Ý (84):

²å³ Û³ÙÇ 565, ´ Øáíë¿ë ϳÃáõÕÇÏáë ϳñ·¿ ½ÎÇõñÇáÝ (áñ ½ÏÝÇ Ï³ÃáõÕÇÏáë ìñ³ó) í³Ý¿ñ¿ó Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ »õ ùáñ»åÇëÏáåáë ²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇÝ, Ûá-ñáõÙ å³ßï³Ù³Ý »Ï³ó ݳ ÇÝùÝ ÎÇõñÇáÝ ½³Ùë »ûÃÝ ó³Ù éÝ 572, ½áñÙ¿ àõËï³Ý¿ë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã (ѳïáñ ´, ·ÉáõË ²). §ºõ ݳ (Øáíë¿ë ´) ϳóáõ-ó³Ý¿ ½Ý³ (½ÎÇõñÇáÝ) í³Ý³ó ¿ñ¿ó ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿ÇÝ, ³ÛÉ »õ ùáñ»åÇëÏáåáëª ï³Éáí ÝÙ³ ½íÇ׳Ϫ ½·³õ³éÝ ²Ûñ³ñ³ï»³Ý, »õ ϳó»³É Ç ÝÙÇÝ ³Ùë »ûÃݦ: Àëï ³ÛëÙ êï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ »õ ì³ñ¹³Ý å³ïÙÇã: Ú³ÙÇ î»³éÝ 596, Ç ÅáÕáíÝ ¸áõÝ³Û ³é ²μñ³Ñ³Ù ² ϳÃáõÕÇÏáëÇõ ÛÇß³ï³ÏÇ ²μñ³Ñ³Ù áÙÝ í³Ý³ó ¿ñ¿ó ëñμáÛ Î³Ãáõ ÕÇÏ¿ÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ½áñÙ¿ àõËï³Ý¿ë »åÇëÏáåáë å³ïÙÇã (ѳïáñ ´, ·ÉáõË 37): ºõë Û³ÙÇ 618, Ç Ýáñá·áõû³Ý ³Ý¹ ëñμáÛ ï³×³ñÇë Ç ÎáõÙÇï³ë³Û ϳ ÃáõÕÇÏáë¿, ·ï³Ý¿ñ ³ëï¿Ý Û³ÛëÙÇÏ »Ï»Õ»óõáç í³Ý»ñÇóáõû³Ý å³ñï³ õáñáõ û³Ùμ ÚáíѳÝÇÏ áÙÝ Áëï ê»μ¿áëÇ, áñ Ç í»ñ ³Ý¹ñ: ²Ûë ÚáíѳÝÇÏ ¿, ½áñ ÚáíÑ³Ý ³Ýáõ³Ùμ ÛÇß³ ï³Ï¿ ²ï»÷³ÝÝáë ²ëáÕÇÏ å³ïÙÇã (ѳïáñ ´, ·É. 2): »ñ»õë »õ º½ñ ϳÃáõÕÇÏáë »õ ÚáíÑ³Ý Ø³Ûñ³í³Ý»óÇ Áݹ ÷³Ï³Ï³Éáõû³Ý å³ßï³Ù³ÝóÝ áõÝ¿ÇÝ »õ ½³Ûë å³ßïûÝ í³Ý»ñÇóáõû³Ý ëñμáÛ Î³ÃáõÕÇÏ¿Çë:

²å³ Áëï ³ÛëáóÇÏ ·ñáõ³Íáó ³Ñ³ »ñ»õÇ ß³ñáõݳÏáõÃÇõÝ Û³çáñ¹áõû³Ý í³ Ý³Ñ³ñó »õ ùáñ»åÇëÏáåáë³óª áñã³÷ ï»õ»³ó ϳÃáõÕÇÏáë³Ï³Ý Çß˳Ýáõ-ÃÇõÝÝ Ã¿ Ç ¸áõÇÝ »õ ÿ Û²ÝÇÝ ÞÇñ³Ï³Û »õ ³Ý¹ñ »õë, ÿ»õ êÇÙ¿áÝ Ï³ÃáõÕÇÏáë ºñ»õ³ÝóÇ Ç Ù»ÍÇ Ù³ï»ÝÇÝ æ³Ùμé ³Ýáõ³Ý»³Éª ¹Ý¿ ï»õáÕáõÃÇõÝ Ùdzμ³Ýáõû³Ý Ñá·»õá ñ³Ï³ ݳó Û³Ûë γÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇ »õ ËݳٳñÏáõû³Ý ϳÃáõÕÇÏáë³óÝ óí³Ë ×³Ý Ñ³Ûñ³å»ï³Ï³Ý Çß˳Ýáõû³ÝÝ »õ Û²ÝõáÛ (·ÉáõË ¶, ÃÕÃ. 14). §²ñ¹ Û³ÛÝù³Ý ÙÇçáóáõÙë Ûáñë ϳÃáõÕÇÏáëáõÝùÝ Ç ¸áõÇÝ »õ Û²ÝÇ Ýëï³Ý, »ñμ»ÙÝ Ç Û²Ãáéáçë ¾ç ÙdzÍÝÇ ·ï³Ý¿ÇÝ í³Ý³Ï³Ýù »õ Ïñûݳõáñùª ÿ»õ ϳñÇ ë³Ï³õù »õ ·ÍáõÍù. ÇëÏ Ç ÙÇçáóÇÝ Ç Û³Ùë ÚƸ (324), Ûáñë Ýëï³Ý Ç êÇë, Çëå³é Ùݳó Ç Û³Ù³Ûáõû³Ý ÙÇÝã»õ Ç äÔ ÃÇõÝ Ù»ñ (1441), ÛáñáõÙ í»ñëïÇÝ ·Ã³ó³õ î¿ñ Ç ÛÇõñ³Ï»ñï ²ÃáéÝ »õ Ýáñá·»³ó, ÛáñáõÙ ëϽμ³ÝÝ Ýëï³õ ÎÇñ³Ïáë ׷ݳ½·»³ó ѳÛñ³å»ïݦ:

ºõ ÛÇñ³õÇ Û³ÛëÙ Ý߳ݳϻ³É ÙÇçáóÇë Áëï ³ÛÉáó »õë ÙݳÛñ Û³Ù³Ûáõû³Ý γ-ÃáõÕÇÏ¿ »Ï»Õ»óÇÝ ì³Õ³ñß³å³ïáõ, ³ÛÉ á°ã Çëå³é »õ ß³ñáõݳϳμ³ñ, ù³Ý½Ç ¿°ñ ½Ç ÙݳÛñ ³ÝμÝ³Ï Ç å³ï׳éë ѳɳͳݳó »õ ·»ñáõû³Ýó, »õ ¿°ñ ½Ç μݳϿÇÝ ³Ý ¹¿Ý »åÇëÏáåáëáõÝù ²ñ³ñ³ï»³Ý ¹³ßïÇ Û³ÝáõÝ Ù»ÍÇ Î³ÃáõÕÇÏ¿Çë ۳ݹñ¿Ý ˳ Õ³ Õ³Ý³É »ñÏñÇÝ »õ ѳݹ³ñïÇÉ μݳÏã³óÝ, áñåÇëÇù »Õ»Ý »õ ÉÇÝÇÝ ó³ñ¹ »õ ³ÛÉ ÙÇõë ³Ãáé³ÝÇëï í³Ýáñ³Ûù »õ ٻݳëï³Ýù: ì³ëÝ ½Ç ³Ñ³° Ç ëϽμ³Ý ³Ý¹ Ýáñá·áõû³Ý ²ÃáéáÛ Ñ³Ûñ³å»ïáõû³ÝÝ ³Ý¹ñ¿Ý Ç ì³Õ³ñß³å³ïª Ç Åá-ÕáíÇ ³Ý¹ ÁÝïñáõû³ÝÝ ÎÇñ³ÏáëÇ ìÇñ³å»óõáÛ Ý߳ݳÏÇ Áݹ ³ÛÉáó »åÇë Ïá-åáë³ó ÅáÕáíáÛÝ »õ ³ÝáõÝ »åÇëÏáåáëÇÝ ¾çÙdzÍÝǪ ï¿ñ ¶³μñÇ¿É (»åÇë Ïáåáë) ¾çÙÇ³Í ÝÇÝ »õ ³ÛÉÝ. ³é ÂáíÙ³ÛÇ Ø»Íáμ»óõáÛ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó å³ïÙ³·ñÇ:

22 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

·³ õ³ é³ó í³ ñ»³ó Ç ä³ñë ϳë ï³Ý, Ëáñ Ñáõñ¹ ѳë ï³ ïáõÝ »¹ Ç

ÙïÇ ù³ Ï»É ½μá í³Ý ¹³Ï ßÇ Ýáõ³Í Ù» ÍÇ ï³ ×³ ñÇë, á ñáÛ »õ ½ù³ñ »õ

½ÑáÕ ï³É ï³ Ý»É Ç ä³ñë ϳë ï³Ý »õ Ýá ùûù ϳ éáõ ó³ Ý»É ³Ý ¹¿Ý Û³-

ÝáõÝ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ ½ï³ ׳ñ Ýá ñá·, á ñáÛ »õ ½ï» ÕÇÝ »õë Ýß³ ݳ¹ ñ»³É

¿ñ ³Ý¹ñ Ç Üáñ æáõ Õ³Û ä³ñ ëÇó, Ù»ñÓ Û³Û ·ÇÝ ³ñ ùáõ ÝǪ ³é Ç Ñ³Ý-

·áõ ó³ Ý»É ½ÙÇïë Åá Õáíñ ¹»³ÝÝ Ð³ Ûáó ÙÝ³É ³Ý ¹¿Ý ³Ý ¹³ñÓ Ç ë¿ñ

³ÛÝñ ï³ ×³ ñÇ: ²ÛÉ ½ÏÝÇ Ã¿ å¿ï ϳ ë» ó³õ Ç ËáñÑñ ¹áó ³Ý ïÇ, μ³Ûó

Û» ïáÛª ³ÛÝ ¿ Û³ ÙÇ î»³éÝ 1614, ³ÛÝ ÇÝã ÇÝùÝ ß³Ñ ² å³ë ² ¿ñ ½û-

ñûù Çõ ñáíù Û³ß Ë³ñ ÑÇÝ ìñ³ó ³ õ» ñáõ û³Ùμ »õ ·» ñáõ û³Ùμ, »ï

ù³ Ï»É Ç ßÇ Ýáõ³ Íáó γ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáÛë ½ÑÝ·» ï³ ë³Ý Ýß³ ݳ-

õáñ ù³ ñÇÝë, áñù ¿ÇÝ. ì¿ÙÝ ë» Õ³ ÝáÛ ëñμ³ ½³Ý ËáñÑñ ¹áÛÝ »õ êÇõÝ

Ýá ñ³, ì¿ÙÝ Æç Ù³Ý ï»Õ õáÛÝ, ² õ³ ½³ÝÝ ÙÏñïáõ û³Ý, ²ë ïÇ ×³ ݳ-

í¿Ù ÙÇ ÑÇõ ëÇ ë³ ÏáÕ Ù³Ý »õ ²ë ïÇ ×³ ݳ í¿Ù ÙÇ Ñ³ ñ³ õ³ ÏáÕ Ù³Ý Ù» ÍÇ

μ» ÙÇÝ, ãáñù ù³ ñÇÝù ãá ñÇó ³Ý Ï»³Ýó » Ï» Õ»ó õáÛÝ Û³ñ ï³ ùÇÝ Ïáõ ë¿,

»ñ Ïáõ Ù» ͳ Ù»Í Ùá Ù³ ϳÉùÝ ù³ ñ»³Û »õ » ñ»ù ù³ ñÇÝù Ç ë³ É³ Û³-

ï³ Ï¿ μ» ÙÇÝ Ù» ÍÇ, ½áñë »õ Â³Ñ Ù³½ Ղáõ ÉÇ μ¿Ï, áñ ¹ÇÝ ² ÙÇñ ·Çõ Ý³Û Ë³ ÝÇÝ º ñ» õ³ Ý³Û Áëï Ññ³ Ù³ ÝÇ ß³ ÑÇÝ Ñ³ Ý»³É »õ ³Ù ñ³ óáõ ó»³É

ϳ ß»ûùª »ï ï³ Ý»É Û²ë å³ Ñ³Ý ù³ Õ³ù ä³ñ ëÇó ¹³ñ Ó»³É í» ñ³ ϳ-

óáõ û³Ùμ ÝáÛÝ Úáí Ñ³Ý Ý¿ë ù³ ѳ ݳ ÛÇݪ Áݹ á ñáÛ Ó»éÝ Û³ é³ ç³-

·áÛÝ áõ Õ³ñ Ï»³É ¿ñ ³Ý¹ñ Û²ë å³ Ñ³Ý ½²ç Èáõ ë³ õáñ ãÇÝ, ½² õ» ï³-

ñ³ÝÝ áë Ï» ïáõ÷ »õ ½Ê³ãÝ ³ñ ͳ ÃÇ:

²Û ëá ùÇÏ í¿Ùù Û»ñ ϳñ ų Ù³ ݳÏù ϳ ÛÇÝ ³Ý¹ Ç æáõ Õ³Û » ¹»³É

Ç Ýß³ ݳ õáñ ÇÝã ï»Õ õáç: ²ÛÉ ½ÏÝÇ ³Ýó Ù³Ý Å³ Ù³ ݳ ϳó í» ñ³ é³Ýª

í¿ÙÝ ë» Õ³ ÝáÛ » ¹³õ Ç ï» ÕÇ í¿Ù ù³ ñÇ ë» Õ³ ÝáÛ ² Ù» ݳ÷ñ ÏÇã í³-

ݳóÝ, »ñ Ïá ùÇÝ Ùá Ù³ ϳÉùÝ » ¹³Ý Ç í» ñ³Û μ» ÙÇÝ ÝáÛÝ » Ï» Õ»ó õáÛ,

» ñ»ù »õë ³ÛÉ ù³ ñÇÝù » ¹³Ý ³é μ»Ù μÇõ ë» Õ³ ÝáÛ ³ÛÝñ í³ Ý³ó, áõñ

¿ Í³Í ÏáÛà ÇÝã ϳ Ù³ ñ³ Û³ñÏ: ÆëÏ ÙÇõë í¿ÙùÝ Ï³Ý » ¹»³É Ç ë»-

Ý»³Ï ÇÝã, áñ Ç Ù¿ç å³ñë åÇ » Ï» Õ»ó õáÛÝ Êû ×»Ýó ³ Ýáõ³ Ý» ÉáÛ Û³-

ÝáõÝ ëñμáÛÝ ¶¿áñ ·³Û:

15. Øáí ë¿ë í³ñ ¹³ å»ï êÇõ Ý» óÇ, áñ ½ÏÝÇ » Õ»õ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë Û³-

ÙÇ î»³éÝ 1627, Ç Ï³ éáõ ó³ Ý»É ½Ù» ݳë ï³Ýݪ Ýá ñá ·»³ó Áëï Ù³ ëÇÝ

»õ ½³Ûë γ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» óÇ Ç ·Ùμ¿ÃÝ, Ç ï³ ÝÇëÝ, Û³ é³ë ï³ÕÝ,

Ûáñ ÙáõÝëÝ, Ç ÑÇ ÙáõÝëÝ »õ Ç ë³ É³ Û³ ï³ÏëÝ Ç Ý»ñùë »õ Û³ñ ï³ùë

» Ï» Õ»ó õáÛÝ: ø³Ý ½Ç ï³ ×³ñÝ Ã¿»õ á°ã Áëï Ù» ݳë ï³ ÝÇÝ, ³ÛÉ Áëï

μ³ õ³ ϳ ݳ ã³÷ Ù³ ëÇÝ Ë³ñ ˳ É»³É ¿ñ. ½áñ Ù¿ ² é³ ù»É å³ï ÙÇã

¸³í ñÇ Å» óÇ Û» ñ»ë 298. §ºõ ë³ É³ Û³ñÏ Û³ ï³Ï » Ï» Õ»ó õáÛÝ ù³Ý¹-

ù³Ý ¹»³Éª » Õ»³É áñç ½»é Ýáó »õ ÃéãÝáó »õ Ù» ͳ Ù»Í Éáõ ë³ ÙáõïùÝ,

½áñë áõ ÝÇ (» Ï» Õ» óÇÝ)ª ³ Ù¿ÝÝ Ç μ³ó ϳÛñ ³ é³Ýó í³Ý ¹³ ÏÇ...: ÆëÏ

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 23

Û³ñ ï³ ùáõëï Ïáõ ë¿ ·ÉáõË Î³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ »õ ï³ ÝÇùÝ ³ Ù» ݳÛÝ »õ

» ñ»ëù áñ ÙáóÝ ù³Ý¹ ù³Ý ¹»³Éù »õ ù³ ñÇÝùÝ Ã³ ÷»³Éù »õ áñ ÙáÛ Û³-

ï³ Ï³ó í¿ÙùÝ ÷ßñ»³Éù »õ ͳ Ïá ﻳÉù¦:

16. ² å³ Û³ çáñ¹ ëáÛÝ Øáí ë¿ ëÇ öÇ ÉÇå åáë ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë гÕ-

μ³ Ï» óÇ Û³ ÙÇ î»³éÝ 1633 Ýá ñá ·¿ Ýá ñ³ å¿ë Áëï μá Éá ñÇÝ ½ï³ ÝÇë

ëñμáÛ » Ï» Õ»ó õáÛë μ³ óÇ Ù»Í ·Ùμ¿ Ã¿Ý: ºõ ë³ ÇÝùÝ ¹³ñ Ó»³É ½ÏÝÇ

å¿ë å¿ë ³½ ·û ·áõï ·áñ ͳé Ýáõ û³Ýó Û³½·ë г Ûáó Ç Îáë ï³Ý ¹Ç-

Ýáõ åû ÉÇë »õ Ûº ñáõ ë³ Õ¿Ù, ëÏǽμÝ ³é Ý¿ ³ å³ Û³ ÙÇ î»³éÝ 1654 ßÇ-

Ýáõ û³Ý Ù» ÍÇ ½³Ý ·³ ϳ ï³ÝÝ, áñ Ï³Û Ç í» ñ³Û Ù» ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ ñ»õÙ-

ﻳÝݪ ÏÇó Ç ÑÇÝ ßÇ Ýáõ³ÍÝ, ³ÛÝ å¿ë, ½Ç »ñ Ïá ùÇÝ ëÇõÝù ½³Ý ·³-

ϳ ï³ÝÝ Ùdz ó»³É »Ý Áݹ ³ é³ çÇÝ ßÇ Ýáõ³Í » Ï» Õ»ó õáÛÝ »õ ÙÇõë

»ñ ÏáõùÝ ³ ñ»õÙ ï³ ÏáÕ Ù³Ý Ï³Ý á ñáß ëÇõ ݳ Ó»õª Áݹ ÙÇ çáóë á ñáó

Ùï³ Ý»Ý Û» Ï» Õ» óÇÝ »õ » ɳ Ý»Ý: ºõ ѳ ë»³É ßÇ Ýáõ³ ÍáÛÝ óÑÇ ÙáõÝëÝ

ÙÇç ݳ Û³ñ ÏÇݪ í³Ë ׳ ÝÇ » ñ³ Ý» ÉÇÝ öÇ ÉÇå åáë, á ñáõÙ Û³ çáñ ¹»³É

Ú³ Ïáμ ¸ æáõ Õ³ Û» óÇ ·É˳ õá ñ¿ ½³ÛÝ ßÇ Ýáõ³Í Ññ³ ß³ Ï»ñï Û³ ÙÇ

éÝ 1658: ²Ûë ½³Ý ·³ ϳ ï³Ý áñ å¿ë Ý»ñ ùÇÝ, ÝÙ³ ݳ å¿ë ÙÇ çÇÝ

Û³ñÏùÝ Ñ³ë ï³ ï»³É Ï³Ý Ç í» ñ³Û ãá ñ» óáõÝó 뻳Ýó. ÇëÏ » é³ Û³ñÏÝ

ëá ñÇÝ Ç í» ñ³Û Ùdzë ï³ ÝÇ ë»³Ýó áõà ÝÇó »õ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ Í³Í Ïáõ-

ÃÇõÝ í³ Û»É ã³ Ó»õ ëñ³ ͳÛñ áõ Ã³Ý ÏÇõ ÝÇ, á ñáÛ »õ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝ

ßÇ Ýáõ û³ÝÝ ·ï³ ÝÇ Ç Ý»ñ ùáõëï ÏáÕ Ù³ Ý¿ ³Ûëñ Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ç ßáõñ-ç³ Ý³ ÏÇ Ùdz ß³ñª áõñ áõ û ùÇÝ ë»³Ýó ·ÉáõËù Ùdz ݳÝ, ³Ûë Ó»õ.

§Æ ó ·³ õá ñáõ û³Ý ä³ñ ëÇó ß³Ñ ² å³ ëÇ (´), ݳ»õ Ç Ñ³Û ñ³-

å» ïáõ û³Ý ﻳéÝ öÇ ÉÇå åá ëÇ, ÃáõÇÝ (г Ûáó) èÖ¶ [1654] ÑÇÙ-

ݳñ Ï» ó³õ. ﻳéÝ Ú³ Ïá μ³Û æáõ Õ³ Û»ó õáÛ èÖ¼ [1657] ³ õ³ñ ï»-

ó³õ1 ½³Ý ·³ ϳ ïáõÝë ͳ ËÇõù ²Ý ïûÝ å³ ñáÝ â¿ É¿ åÇÇ Ç ÷³éë

øñÇë ïá ëÇ ²ë ïáõ ÍáÛ Ù» ñáÛ¦:

ºñÏ ñáñ¹ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝ ·ï³ ÝÇ Ç í» ñ³Û ÁÝ ¹³ñ Ó³Ï íÇ Ù»³Û

μ³ ñ³ õá ñÇ Ù» ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ ñ»õÙ ï»³Ý ³ñ ï³ ùáõëï, Ûá ñáÛ í» ñ³Û ¿

ϳ éáõ ó»³É ëáÛÝ ½³Ý ·³ ϳ ïáõÝ, Û»ñÏ Ï³ñ·ë, Û³Ûë û ñÇ Ý³Ï.

§ÞÝáñ ÑÇõ ²ë ïáõ ÍáÛ »õ û Å³Ý ¹³ Ïáõ û³Ùμ ëñμ³ ½³Ý ϳ Ãáõ ÕÇ-

Ïá ë³óÝ öÇ ÉÇå åá ëÇ »õ Ú³ Ïá μ³Û Ññ³ ß³ Ï»ñ ï» ó³õ ½³Ý ·³ ϳ ïáõÝë

»õ Í³Õ Ï» ó³õ Ç ÃíÇÝ (г Ûáó) èÖĶ (1664)¦2:

1 ¿å¿ï Û³ñӳݳ·ñáõû³Ý ³Ý¹ Ý߳ݳÏÇ Ï³ï³ñáõÙÝ ½³Ý·³Ï³ï³Ýë Ç èÖ¼ [1657] ÃáõÇÝ Ð³Ûáó, μ³Ûó ųٳݳϳÏÇóÝ ²é³ù»É å³ïÙÇ㠹ݿ ÙÇáí ³Ù³õ ³õ»ÉÇ. §ºõ ϳï³ñáõÙÝ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ »Õ»õ ѳ½³ñ ѳñÇõñ »õ »ûÃÝ [1658] ÃáõÇÝ »õ Ç ïûÝÇ Ê³ãí»ñ³óÇÝ ûñÑÝ»óÇÝ ½Ë³ãÝ áñ Ç ·ÉáõË ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ, »õ ù³Ï»óÇÝ ½ÇëϳɿÝ: ²ñ¹ª ëïáÛ· å³ïÙáõÃÇõÝ ½³Ý·³Ï³ï³ÝÝ ³Ûë ¿. ÿå¿ï Ç í»ñ³Û ÝáñÇÝ ·ñ»³É Ãáõ³Ï³ÝùÝ ³Ûɳå¿ë »Ý¦:

2 Âáõ³Ï³ÝÝ »ñÏñáñ¹ ³ñӳݳ·ñáõû³Ýë ¿ ͳÕÏ»ÉáÛÝ »õ á°ã ßÇÝáõû³ÝÝ. »õ ͳÕ-

24 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

êù³Ý ã» ÉÇ »Ý ¹ñáõ³ÏùÝ Û³Ûë ßÇ Ýáõ³Í » é³ Û³ñÏ »õ ù³ ç³Ñ Ùáõï

ù³ ñ³ Ïá ÷Ç ³ñ ¹³ ñ»õ ·áñÍ, ½Ç Ç í» ñáõëï ÙÇÝã Ç í³Ûñª Ç ëÇõÝëÝ, Ç

ϳ Ù³ñëÝ Ý»ñ ùáÛ »õ ³ñ ï³ ùáÛ ·ñ» ÿ ѳ õ³ ë³ñ ù³Ý ¹³Ïù μ³½ Ù³-

Ï»ñå »õ Ù³ Ýáõ³ ÍáÛù: ÆëÏ Ç ÑÇ ÙáõÝëÝ ³Ý¹ »ñ ñáñ¹ Û³ñ ÏÇ ·Ùμ» ÃÇÝ

Ç Ï³ Ù³ ñ³· ÉáõËëÝ ÙÇç ݳ Û³ñ ÏÇݪ Û» ñÇë ÏáÕ ÙáõÝë ³ñ ï³ ùáõëï »Ý

» ñ» ùÇÝ å³ï Ï»ñù ù³Ý ¹³ Ï»³Éù Ç í¿Ù. Û³ ñ»õÙ ï»³Ý ×³ ϳ ï³ÝÝ ¿

λ ݳ ñ³ ñÇÝ Ù» ñáÛ »õ öñÏãÇÝ ÚÇ ëáõ ëǪ μ³ñÓ ñ³ ó»³É áõ Ý» Éáí ½²ç

Çõñ Ñá í³ ÝÇ Ù» ݳë ï³ ÝÇÝ. Ç ÑÇõ ëÇ ë³ ÛÇÝݪ Ø» ÍÇÝ îñ¹³ ï³Û ³ñ ù³-

Û³ Ï»ñå ï»ë É»³Ùμ. ÇëÏ Ç Ñ³ ñ³ õ³ ÛÇÝݪ ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñÇ Èáõ ë³ õáñ-

ãÇ Ñ³Û ñ³ å» ï³ Ï³Ý ½·»ë ïáõù:

17. ¼³ ù³ ñdz í³ñ ¹³ å»ï ì³ Õ³ñ ß³ å³ï óÇ, áñ ¹Ç Úáí Ñ³Ý Ýáõ

ù³ ѳ ݳ ÛÇ, Ó»é ݳ¹ ñ»³É » åÇë Ïá åáë Ç öÇ ÉÇå åáë ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ë¿,

³ é³ ùÇ Û³ é³ç Ýáñ ¹áõ ÃÇõÝ í³ Ý³ó ëñμáÛÝ Úáí Ñ³Ý Ýáõ γ ñ³ å»-

ïÇ, áñ Ù»ñÓ Ç ·Çõ Õ³ ù³ Õ³ùÝ Î³ñ μÇ: ¶Ý³ ó»³É ³ å³ Ûº ñáõ ë³ Õ¿Ùª

¹³ñÓ ³é Ý¿ ³Ý¹ ñ¿Ý Ç í³Ýë Çõñ: ºõ Áëï ѳñ Ï» ÉáÛ »õ Ëݹñ³ ݳó

Ùdz μ³ ÝÇóÝ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ Û³ Õ³·ë ·áñ Íáõ Ý¿áõ û³Ý Çõ ñáÛ Û³ Ù» ݳÛÝ

Çñëª ·³Û Û² Ãáé ³Ûëñ: ºõ ³ å³ Çõ ñáí í» ñ³ ѳ ëáõ û³Ùμ »õ ͳ-

Ëáõù ï³Û ßÇ Ý»É ½ë³É³ Û³ ï³ÏÝ ßáõñç ½Ï³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ » Ï» Õ» ó»³õë

»õ ½ÙÇõë ë³ É³ Û³ ï³ÏÝ ÁÝ ¹³ñ Ó³Ï ½³ é³ ç»³õ Ù» ÍÇ ¹ñ³ÝÝ ³ ñ»õÙ-

ﻳݪ áõñ ÉÇ ÝÇ Å³ Ù»ñ ·áõ ÃÇõÝ Û³ Ù³é ݳ ÛÇÝ ïû ó õáñ » Õ³ ݳÏëÝ:

ºõ Ç ÙÇ çÇÝ ï»Õ õáç ³Ûëñ ù³ ñ³ Û³ ï³ ÏÇ ï³Û Û³ñ ¹³ ñ»É ½ï³ å³Ý

Ù³ñÙ ÝáÛ Çõ ñáÛ. »õ Ç Éñ³ Ý³É ·áñ ÍáÛÝ ÇëÏ Ñ³ ë³ Ý¿ ÝÙ³ í³Ë ×³Ý Ï»-

ݳó: ºõ ¹ÝÇ ³Ý ¹¿Ý Ù³ñ ÙÇÝ Ýá ñ³ Û³ ÙÇ î»³éÝ 1659, 30-ñ¹ ³ õáõñ

Ûáõ ÝÇ ëÇ, á ñáÛ ³Ù μáÕç ï³ å³ Ý³ ù³ñÝ ³ñ¹ »õë Ï³Û Ç ßÇñ ÙÇ ³Ý¹

Ýá ñ³ (½³Ûë Ù³ Ý¿ ² é³ ù»É å³ï ÙÇã Û» ñ»ë 342, 343 »õ å³ï ÙÇãÝ

¼³ ù³ ñdz ê³ñ ϳ õ³· ³ÛÝñ í³ Ý³ó):

18. ¼ÏÝÇ í³Ë ׳ ÝÇÝ Ú³ Ïá μ³Û ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇ ·³Û ³Ûëñ Û² Ãáé

Ñ³Û ñ³ å» ï³ Ï³Ý º Õdz ½³ñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë Û³ ÙÇ î»³éÝ 1682 »õ ßÇ-

Ý¿ ½» ñ» ëÇÝ ÙÇ³Ý Ù³Ý ÷áù ñÇÏ ½³Ý ·³ ϳ ïáõÝëÝ Û» ñ» ëÇÝ Ã»õëÝ

ßÇ Ýáõ³ Íáó ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇë, ³ÛÝ ¿ª Û³ ñ» õ»Éë, Ç Ñ³ ñ³õ »õ Ç ÑÇõ-

ëÇë. Û³ ñ» õ»Éëª Ç í» ñ³Û ϳ Ù³ ñ³ Û³ñ ÏÇÝ ë» Õ³ ÝáÛ ëáõñμ ²ë ïáõ³-

Í³Í ÝÇ Þá Õ³ ϳà ³ Ýáõ³ Ý» ÉáÛ, Ç Ñ³ ñ³õª Ç í» ñ³Û ÝáÛ Ýû ñÇ Ý³Ï Ï³-

Ù³ ñ³ Û³ñ ÏÇÝ ë» Õ³ ÝáÛ ëñμáÛÝ Úáí Ñ³Ý Ýáõ γ ñ³ å» ïÇ »õ Ç ÑÇõ ëÇëª

ÝÙ³ ݳ å¿ë Ç í» ñ³Û ϳ Ù³ ñ³ Û³ñ ÏÇÝ ë» Õ³ ÝáÛ ëñμáÛÝ êï» ÷³ ÝÝá ëÇ

ܳ ˳í ϳ ÛÇÝ: Ú³Ûë »ñ Ïá ùÇÝ Ã»õù ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇë ã¿ÇÝ Ï³Ý Ë³õ

ë» Õ³Ýù ëñμ³ ½³Ý ËáñÑñ ¹áÛÝ »õ á°ã μ»Ùù, ½Ç Û³ ï³Ïù Ýá ó³ ѳ-

ÏáõÙÝ ³ÛÝ ¿ ÙÇÙdzÛÝ Ç Ý»ñùݳ۳ñÏÇ ³Ý¹ Ç Ý»ñùáõëï ÏáÕٳݿ Û³é³ëï³ÕÝ »õ Ç Ï³ Ù³ñëÝ ·áÛݽ·áÛÝ »ñ³Ý·ûù:

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 25

õ³ ë³ñ ¿ÇÝ Û³ ï³ Ï³ó ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇë: ÆëÏ ëáÛÝ ³Ûë º Õdz ½³ñ ϳ-

Ãáõ ÕÇ Ïáë »ï μ³ñÓ ñ³ óáõ ó³ Ý»É ½Ñ³ ñ³ õ³ ÛÇÝÝ » ñ»ù ³ë ïÇ ×³ Ýûù,

áõñ ϳݷ Ý»³ó »õ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ ÷áù ñÇÏ Ç í» ñ³Û ãá ñÇó 뻳Ýó »õ Ç

ÝÙ³ ë» Õ³Ý å³ ï³ ñ³ ·Çª áõÕ Õ»³É ¹¿å Û³ ñ» õ»Éë »õ áõ ÝÇ ³ñ Ó³ ݳ·-

ñáõ ÃÇõÝ Ç ÑÇõ ëÇ ë³ ÛÇÝ ×³ ϳï Çõñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ý ÷áù ñÇÏ Áëï ³ÛëÙ.

§ÚÇ ß³ ï³Ï ëáõñμ Úáí Ñ³Ý Ý¿ë Ëá ñ³Ýë º Õdz ½³ñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá-

ëÇÝ, Ç ÃáõÇÝ (г Ûáó) èÖȶ (1684)¦:

Æ í» ñ³Û μ» ÙÇ ³Ûëñ ë» Õ³ ÝáÛ »õ ½³ é³ ç»³õÝ å³ï ñ³ë ïÇÝ íϳÛùª

» åÇë Ïá åá ëáõÝù »õ ³ÛÉ ·Õ»ñù »õ Ýá ñÁÝ Í³Û » åÇë Ïá åá ë³ óáõÝ Û³-

õáõñ Ó»é ݳ¹ ñáõ û³Ý » åÇë Ïá åá ëÇ:

ÆëÏ ½ÑÇõ ëÇ ë³ ÏáÕ Ù³ÝÝ՝ª »ûÃÝ ³ë ïÇ ×³ Ýûù Áëï í»ñ ÝáÛÝ »õ ë³ áõ ÝÇ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ »õ ë» Õ³Ý Ñ³ Ù³Ý Ù³Ý ³ é³ç ÝáÛÝ ³ Ù» Ý» õÇÝ, á ñáÛ

»õ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝ Ç Ñ³ ñ³ õ³ ÛÇÝ ×³ ϳï ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ ·ï³ ÝÇ

³Û ë û ñÇ Ý³Ï.

§ÚÇ ß³ ï³Ï ¿ ëáõñμ êï» ÷³Ý Ýá ëÇ ë» Õ³Ýë ï¿ñ º Õdz ½³ñ ϳ-

Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇÝ, ÃáõÇÝ (г Ûáó) èÖȶ [1684]¦:

Æ í» ñ³Û ³Ûëñ »û à ݳë ïÇ ×³ ݳ õáñ μ» ÙÇ å³ï ñ³ë ïÇ ²ÃáéÝ

Ñ³Û ñ³ å» ï³ Ï³Ý Û³ õáõñ Ó»é ݳ¹ ñáõ û³Ý » åÇë Ïá åá ëÇ: àõñ » Ï»³É

ݳ ÇÝùÝ Ñ³Û ñ³ å»ïÝ ÷³ é³ óÇ ½·»ë ïáõù μ³½ ÙÇ Û³ Ãáé »õ Ïá ã¿

½íϳÛëÝ Áëï Çõ ñ³ ù³Ý ãÇõ ñáõÙÝ Ï³ñ ·Ç. »õ ³ å³ ½Ýá ñÁÝ Í³Û » åÇë-

Ïá åá ë³ óáõÝ, óáñ ѳñ ó»³É ½¹³ õ³ Ýáõ û Ý¿Ý ³Û ÉáíùÝ Ñ³Ý ¹»ñÓ, ï³Û

½Ï³ñ·Ý » ÙÇ ÷á ñá ÝÇ »õ ³ å³ ½û ÍáõÙÝ Û³ õ³· ë» Õ³Ý ³Ý¹ñ ëáõñμ

²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ:

19. γݷ Ý»³ó ë³ »õ ½÷áù ñÇÏ Ï³Ã áõ ÕÇ Ï¿ Ç í» ñ³Û ãá ñÇó 뻳Ýó

ÝáÛÝ å¿ë Ç Ñ³ ë³ ñ³Ï ù³ ñ³Ýó Ç ÙÇ çÇÝ ï»Õ õáç Û³ ï³ ÏÇ ëñμáÛ ï³-

׳ ñÇë, áñ ³Ý ϳ ÝÇ áõÕ Õ³ ÏÇ Ç Ý»ñ ùáÛ Ù» ÍÇ Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ. Ûá ñáõÙ ï»Õ õáç ³ÛñÝ ³ ѳ õáñ » ѳñ ½áë Ï»áõéÝ Áëï ï»ë É»³Ý ëñμáÛÝ ¶ñÇ-

·á ñÇ Èáõ ë³ õáñ ãÇÝ (1)1: ²Ûë ï» ÕÇ Ýß³ ݳ õáñ Áëï ï»ë É»³ÝÝ »õ Áëï

³é Ù³Ý Û» ï³ ·³ ÛÇóÝ Û³ ÝáõÝ Çç Ù³Ý ØÇ³Í ÝÇ ́ ³ ÝÇÝ, áõñ μ³Õ Ë» ó³õ

áõéÝ áë ÏÇ »õ ³Ý ã³÷ ÃݹÇõÝù ÑÝã» óÇÝ Ç ë³Ý ¹³ ñ³ Ù»ïë ³Ý¹Ý ¹áó:

¿ å¿ï ãáõ Ý¿ñ Û³ é³ ç³ ·áÛÝ Áëï ³ÛÅ Ù»³Ý ¹ñáõ û³ÝÝ ³ñ ų ݳ õáñ

ÇÝã ßÇ Ýáõ³Íë ·Ùμ» ÃÇ »õ ë» Õ³ ÝáÛ, ³ÛÉ ã¿°ñ »õ ³ÛÝ å¿ë ѳ ë³ ñ³Ï

ï» ÕÇ, áñ å¿ë ÙÇõë Û³ ï³Ïù » Ï» Õ»ó õáÛÝ: ø³Ý ½Ç áñ å¿ë ï» ë³ ÝÇ Ç

·ñáõ³ÍëÝ ² é³ ù» ÉÇ ¸³í ñÇ Å»ó õáÛ, ¿ñ Û³ï ϳ ó»³É ï» ÕÇ Ýß³ ݳ-

õáñ íÇ Ùûùª Áëï ·ñ» ó» ÉáõÙÝ, Û³ ÝáõÝ Çç Ù³Ý ï»Õ õáÛÝ, áñ áõÕ Õ³ ÏÇ

³Ý ϳ ÝÇ Ç Ï»¹ ñáÝ Û³ ï³ ÏÇ » Ï» Õ»ó õáÛݪ Ç ÙÇ çÇÝ ï»Õ õáç ÁÝ ¹³ñ-

Ó³ Ïáõ û³Ý ãá ñÇó 뻳ÝóÝ, í³ëÝ á ñáÛ »õ Û³ï ϳ ó»³É áõË ï³ Ï³Ý 1 [Þ³Ñ˳ÃáõÝÛ³ÝóÁ ÷³Ï³·ÍáõÙ ÝßáõÙ ¿ ÑÕí³Í ѳٳñÁ]:

26 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

ï» ÕÇ: ÀÝ Ã»ñ óÇ°ñ ½ μ³Ýë Ýá ñÇÝ ² é³ ù» ÉÇ ¸³í ñÇ Å»ó õáÛ, áõñ Û» ñ»ë

210, ³ ë¿. §ºõ ½Ýß³ ݳ õáñ ù³ ñÇÝëÝ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇ ù³ Ï»³É ѳ ÝÇÝ Ç

ï»Õ õáÛݪ áñù »Ý ³Û ëá ùÇÏ. ëáõñμ ë» Õ³ÝÝ, Ûá ñáÛ í» ñ³Û å³ ï³ ñ³·Ý

ëáõñμ Ù³ï ãÇõñ, »õ ³Ûë ë» Õ³ ÝáÛ ëÇõÝÝ, øñÇë ïá ëÇ Çç Ù³Ý ï» Õ»³ó

ù³ñݦ »õÝ: Ú» ñ»ë 245. §ÆëÏ Ç Ý» Õáõ û Ý¿ ó³ õáÛÝ Û³ õáõñ ÙÇáõÙ

³ ë³ó ê³ Ñ³Ï Ï³ Ãáõ ÕÇ ÏáëÝ μ³é Ý³É ½ÇÝùÝ »õ ï³ ÝÇÉ Ç ï³ ×³ñ

ëñμáÛ ¾ç ÙÇ³Í ÝÇÝ: ºõ ³Ý Ï»³É Ç í» ñ³Û Çç Ù³Ý ï» Õ»³óÝ øñÇë ïá-

ëÇ, Ûá ñáõÙ ï» ÕÇ øñÇë ïáë Ç ç»³É ¿. »õ μ³½ Ùûù ѳ é³ ã³ Ýûù...¦ »õ

³ÛÉÝ: Ú» ñ»ë 298. §¼Ç ³ Ù» Ý» õÇÙμ áõ Ý³Û Ý³ ó»³É ¿ñ Ç ëï³ óáõ³ Íáó

»õ Ïá Õáå ï»³É Ç ½³ñ ¹áõó... ÙÇÝã ½Ç øñÇë ïá ëÇ Çç Ù³Ý ï» ÕÇÝ »õ

ëáõñμ ë» Õ³ÝÝ »õë á°ã áõ Ý¿ÇÝ ½Í³Í Ïáóë, á°ã Ï³Ý Ã»Õù...¦ »õÝ: ² ѳ°

Û³ÛëÙ ï»Õ õáç ϳݷ Ý»³ó ½Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ý »õ áõÕ Õ»³ó Ç ÝÙ³ ½ë» Õ³Ý ëñμ³ ½³Ý ËáñÑñ ¹áÛÝ: ºõ ½» ñÇë ÙÇ çáóë »ñ Ïáõó 뻳ÝóÝ ³ ñ»õ٠ﻳÝ

»ï ϳݷ Ý»É í³Ý ¹³Ï ù³ ñ»³Û ³é Ç ÉÇ Ý»É ï» ÕÇ Ï³ ÉáÛ ³ Õû ÃÇó Ùdz-

μ³ Ýáõ û³Ý Ñ³Ý ¹¿å ë» Õ³ ÝáÛ ³Ûëñ Çç Ù³Ý ï»Õ õáÛ: ì³ëÝ ³Û ëá óÇÏ

·áñ Íáó º Õdz ½³ñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇ, ·ñ¿ ê³ñ ϳ õ³·Ý Úáí ѳ ݳ í³ ÝÇó

¼³ ù³ ñdz (ѳ ïáñ ´, ·ÉáõË Ì´). §²Û É»õ ϳݷ Ý»³ó (º Õdz ½³ñ)

ù³ ñ»³Û ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ Ç í» ñ³Û Çç Ù³Ý ï» ÕÇÝ »õ ѳë ï³ ï»³ó ë» Õ³Ýª

³é Ý»É å³ ï³ ñ³·. »õ »ñ Ïáõ ÏáÕÙÝ » Ï» Õ»ó õáÛÝ μ³ñÓ ñ³ óáÛó Û»ñÏ ñ¿

»õ ³ ñ³ñ ³Ù åÇáÝ, »õ ϳݷ Ý»³ó ë» Õ³Ý å³ ï³ ñ³ ·Ç, »õ ßÇ Ý»³ó

áñÙ Ç Ù¿ç » Ï» Õ»ó õáÛÝ Ç Ñ³ ñ³ õáÛ ¹ñ³ Ý¿Ý ÙÇÝ ã»õ Ç ¹áõéÝ ÑÇõ ëÇ-

ëáÛ, ½Ç ³Ý¹ ϳó ó»Ý Û³ ÕûÃë... »õ Ç ï³ ÝÇë » Ï» Õ»ó õáÛÝ » ñÇë ï» ÕÇë

ϳݷ Ý»³ó ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿¦:

20. ¼³Ûë ÛÇ ß³ ï³ Ï»³É¹ ϳ Ãáõ ÕÇ Ï¿ Ç í» ñ³Û Çç Ù³Ý ï»Õ õáÛÝ

Ñ³Ý ¹»ñÓ ë»³ÙμùÝ »õ ÇÝã ÇÝã ù³ ñ³Ùμù Û³ ï³ ÏÇݪ ²ë ïáõ³ ͳ-

ïáõñ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë г Ù³ ï³Ý óÇ Ýáñ Ç Ýá ñáÛ »ï ϳ éáõ ó³ Ý»É Ç

ëåÇ ï³Ï Ù³ñ Ù³ ñá Ý»³Û ù³ ñ³Ýó ϳ ñÇ í³ Û»É ã³ Ó»õ: Ú³ñ ¹³ ñ»³ó »õ

½×³ ϳï Ù» ÍÇ μ» ÙÇÝ ³ õ³· ë» Õ³ ÝáÛ ëáõñμ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ Ç ÝáÛÝ

û ñÇ Ý³Ï Ù³ñ Ù³ ñá Ý»³Û ù³ ñ³Ýó: Üá ñá ·»É »ï »õ ½ë³ ɳ Û³ ï³Ï » Ï»-

Õ»ó õáÛÝ »õ ½ãá ñ» ëÇÝ Ù»Í³Ù»Í ëÇõÝëÝ »õ ½Ù¿ç ï³ ×³ ñÇݪ ½áñ ÙáõÝëÝ

»õ ½³ é³ë ï³ÕÝ »ï ëåÇ ï³ Ï³ óáõ ó³ Ý»É μéûù »õ Í³Õ Ï»É Áëï μá-

Éá ñÇÝ, á ñáÛ ßÇ Ýáõ û³Ýó ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝ Ï³Û Ç ßñç³ å³ï Ù»-

ÍÇ Կ³ Ãáõ ÕÇ Ï¿ÇÝ Ç Ý»ñ ùáõëï ÏáÕ Ù³ Ý¿, áõñ ãá ñÇó Ù» ͳ Ù»Í ë»³Ýó ·ÉáõËù Ùdz Ý³Ý ë» õá ñ³Ï ¹» Õáí Ùdz ϳñ·ª Û³Ûë Ó»õ û ñÇ Ý³ ÏÇ.

§Æ Ãáõ³ ϳ Ýáõ û³Ý Ð³Û Ï³ Ï³Ý èÖΠ(1720), »ë՝ ï¿ñ ²ë ïáõ³-ͳ ïáõñ г Ù³ ï³Ý óÇ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ïáë ² Ù» ÝÇó г Ûáó, » ïáõ Ýá ñá ·»É

½ãá ñ» ëÇÝ Ë³Ë ï»³É ëÇõÝùÝ ëñμáÛ » Ï» Õ»ó õáÛë »õ ½μá Éáñ » Ï» Õ» óÇÝ

Ýá ñá ·»³É »õ Í³Õ Ï»³É Ñ³Ý ¹»ñÓ Ù³ñ Ù³ ñá Ý»³Û ßÇ Ýáõ³ Íáíù, áñ Ç

ՍՏՈՐԱԳՐՈՒԹԻՒՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿԷ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ԵՒ ՀԻՆԳ ԳԱՒԱՌԱՑՆ ԱՐԱՐԱՏԱՅ 27

Ù¿ç ëñμáÛ » Ï» Õ»ó õáÛë »Ý ÛÇ ß³ ï³Ï Ñá· õáÛ Ç ÙáÛ, Ç í³ Û» ÉáõÙÝ ï³-

é³ å»³É ³½ ·Ç г Ûáó »õ ³ëï Ç ëáõñμ ² Ãáéë ½» ï» Õ»³É Ùdz μ³-

ÝÇó. »õ áñù ÁÝ Ã»é Ýáõù ½³ñ Ó³Ýë ½³Ûë, ÛÇ ß» ó¿°ù ½Çë Ç Ù³ù ñ³ ÷³ÛÉ

Û³ ÕûÃë Ó»ñ »õ ¹áõù ÛÇ ß»³É ÉÇ çÇù ³ é³ çÇ øñÇë ïá ëÇ, ³ ٿݦ:

î» ÕÇÝ Çç Ù³Ý ØÇ³Í ÝÇ áñ¹ õáÛÝ ²ë ïáõ ÍáÛ, áõñ ϳݷ Ý» ó³õ

÷áùñÇÏ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ï¿Ý »õ ë» Õ³Ý, ßáõñ ç³ Ý³ ÏÇ ÷³ Ï»³É ¿ ù³ é³ Ïáõ ëÇ

åÕÝÓ»³Û í³ Ý ¹³ ϳõ, áñ áõ ÝÇ »õ »ñÏ ÷»Õ Ï»³Ý ¹ñáõÝë »ñ Ïáõë. ÙÇÝ Ç

ѳ ñ³õ »õ ÙÇõëÝ Û³ ñ»õ Ùáõïë. Û»ñ Ïá ëÇÝ ÏáÕ Ù³Ýë ëáÛÝ ³ ñ»õ٠ﻳÝ

¹ñ³Ý Ç í³Ý ¹³ ÏÇ ³Ý¹ ·áÝ ³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝù Ç í» ñ³Û åÕÝÓ»³Û

ï³Ë ï³ Ï³ó ³Ù ñ³ ó» Éáó Áݹ í³Ý ¹³ÏÝ ³Ûë û ñÇ Ý³Ï.

§Æ ÃáõÇÝ (г Ûáó) èÖÒ² (1732), Ç Ñ³Û ñ³ å» ïáõ û³Ý ²μ ñ³-

ѳ٠ϳ Ãáõ ÕÇ Ïá ëÇ »õ Ñá ·³ μ³ñ Óáõ û³Ùμ Ýá ñÇÝ // ßÇ Ý» ó³õ ßñç³-

å³ï ׳ Õ»ñë Çç Ù³Ý ï»Õ õáÛÝ øñÇë ïá ëÇ ·» Õ» óÇÏ ßÇÝ Ù³Ùμ: ÚÇ ß»-

ó¿°ù Ç î¿ñ¦:

¶áÛ ³ñ Ó³ ݳ ·Çñ ÙÇ »õë Ç Ñ³ ñ³ õ³ ÏáÕ Ù³Ý ³Ûëñ í³Ý ¹³ ÏÇ Û³-

ÝáõÝ ¾ñ½áõ ñáõÙ óÇ í³ñ å»ï ØÇ ù³ Û¿ ÉÇݪ ßÇ Ýá ÕÇÝ ½³Ûë í³Ý ¹³Ï

åÕÝÓ»³Û:

21. ê³ ÇÝùÝ ²μ ñ³ ѳ٠´ ϳ Ãáõ ÕÇ Ïáë ßÇ Ý¿ Ýá ñá· ½»ñ Ïá ëÇÝ

ë» Õ³Ýë. ÙÇ Û³ç Ù¿ ³ õ³· ë» Õ³ ÝáÛÝ ëáõñμ ²ë ïáõ³ Í³Í ÝÇ Û³ ÝáõÝ

ëñμáó Ú³ Ïá μ»³Ýó ³ é³ ù» Éáó »õ ÙÇõëÝ Û³ Ñ» Ï¿ Ýá ñÇÝ Û³ ÝáõÝ

ëñμáÛÝ ¶ñÇ ·á ñÇ Èáõ ë³ õáñ ãÇݪ μ³ñÓ ñ³ óáõ ó»³É ½μ»ÙëÝ ³ÛÝó Ç Û³-

ï³ Ï¿ » Ï» Õ»ó õáÛÝ ³ õ» ÉÇ ù³Ý ½Ï³Ý ·áõÝ ÙÇ, á ñáó ÙÇ çáó Áݹ μ»Ù

³ õ³· ë» Õ³ ÝáÛÝ »Ý ¹ñáõÝùÝ »ñ Ïáõó ³ õ³Ý ¹³ ï³Ýó: ºõ ¹ñáõ³ ·»³É

÷³Û ïÇõù ³ ñ³ñ ϳ Ù³ ñ³ Ï³å ½Í³Í ÏáÛÃë »ñ Ïá óáõÝó »õë ÙÇ û ñÇ-

ݳϪ áõÕ Õ»³É Ç í»ñ Áݹ áñ ÙáõÝë ÝáÛÝ ³ õ³Ý ¹³ ï³ÝóÝ. »õ áõ ÝÇ

³ñ Ó³ ݳ· ñáõ ÃÇõÝ ÙdzÛÝ ë» Õ³ÝÝ ëñμáó Ú³ Ïá μ»³Ýó Ç í» ñ³Û ÷³Û-

ïÇ Áݹ ѳ ñ³ õ³ ÏáÕÙÝ Ç Ëá ݳñÑ, ë» õá ñ³Ï ¹» Õáíª Û³Ûë û ñÇ Ý³Ï.§Ðñ³ ß³ Ï»ñ ï»³É ï³ ×³ñ ÷³ é³ó,ì³ëÝ ½»Ý Ù³Ý ¶³ éÇÝ Ï» ݳó,Æ ÷ñÏáõ ÃÇõÝ Ù³ñ¹ Ï³Ý Ù» Õ³óªÚ³ ÝáõÝ »ñ ÏáõóÁÝ Ú³ Ïá μ»³Ýó:ºÕ μûñ éÝ »õ à ñáï Ù³Ýó,²μ ñ³ ѳ Ùáõ í» ÑÇÝ ³ñ ¹»³Ýó,Æ í³ Û» ÉáõÙÝ Ð³ Ûáó ³ ½³Ýó,Æ Ý»ñ Ãáõáç Ù» ñáõÙ ³ ½³Ýó,èÖ áõà ëáõÝ õ»ñ Ïáõóª ÃáõÇÝ Ò´, èÖ [1733]¦:

22. ² å³ êÇ Ù¿áÝ º ñ» õ³Ý óÇ μ³½ Ù³ñ ¹ÇõÝ Ï³ Ãáõ ÕÇ Ïáë ï³Û Ýá-

ñá ·»É ½ï³ ÝÇë ëñμáÛ ï³ ×³ ñÇÝ μá í³Ý ¹³Ï »õ Ç μ³ó ³ é»³É ·ÉËá-

28 ՅՈՎՀԱՆՆԷՍ ԵՊՍ. ՇԱՀԽԱԹՈՒՆԵԱՆՑ

íÇÝ ½ï³ ÝÇë »ñ Ïáõó ³ õ³Ý ¹³ ï³ÝóÝ Ýá ñá ·³ å¿ë ï³Û ßÇ Ý»É, á ñáó

³ñ Ó³ ݳ· ñáõ û³ÝÝ í¿Ù » ¹»³É Ï³Û Ç Ý»ñ ùáÛ ³ ñ» õ» É»³Ý ½³Ý ·³-

ϳ ï³Ýª Ç í» ñ³Û Éáõ ë³Ý óáÛó å³ ïáõ ѳ ÝÇÝ » Õ» ÉáÛ Ç ·³ �