جلیل صحابی مناقبت ابوهریره

تألیف:العزی العلی صالح عبدالمنعم

مطالب فهرست11........................................................................پیش درآمد

12..............................................................................مقدمه19........................................................................قسمت اول

19..................................................................زندگی ابوهریره21.....................................................ابوهریره ی مجاهد و مؤمن

21..................................................................................او کنیه ی و نام23......................................................................غریب: کنیه ی این سبب25..........................................................................................ابوهریره: صفات

25...................................................................: ابوهریره هجرت و اسالم27.................................................پی: در پی فضایل به ابوهریره شدن نایل27.........................................................مطلق صحابی فضل به شدن نایل35...هدایت: به دوس قبیله "ص" از خدا رسول دعوت فضل به ابوهریره شدن نائل35...............................زمان: آن در بودن آن جا اهل و یمنی فضل به شدن نایل36................................او: تایید )ص( و خدا رسول دعوت شرف به شدن نائل

37.....................................بودن: صفه اهل و فقر شرف از ابوهریره بهرمندی

40.............................را: او مالزمتش )ص( و خدا رسول برای ابوهریره محبت43.......................................................................................گرسنگی:

48.............................................................عنه( الله )رضی ابوهریره جهاد49.......................................القری: وادی جنگ های و خیبر در ابوهریره حضور49...................................................آن: فتح از بعد خیبر در او حضور روایت50......................................................ذات الرقاع: غزوه در ابوهریره حضور

50............................مدینه: از یهودیان از برخی اخراج در او حضور و مشارکت51..............................طایف: و حنین )مکه( و االکبر فتح غزوه های در او حضور

52................................................................مکه: فتح از قبل زمان از این53.............................................................تبوک: غزوه در ابوهریره حضور53..............................................................مؤته: جنگ در ابوهریره حضور

54..........................................................مرتدین: سرکوبی در او مشارکت55................گرگان: اطراف و ارمنستان جنگ های و یرموک واقعه ی در او حضور

57..........................................آرایش او به اخالق ایمان آورندگان:58.............................................آن: حفظ و قرآن به ابوهریره توجه و عنایت59............................................................)رض(: ابوهریره فراوان عبادت

60..................................................................معروف: به امر و ابوهریره61......................................................................مادرش: با او نیک رفتار

62.......................................................نگشتنش: مغرور و او علمی فروتنی62.................................................آن: برای اهلیتش و فتوا در کردنش درنگ

.یتیم: افراد سرپرستی و آن ها با نیکوکاری و بردگان آزادسازی و ابوهریره سخاوت .63

65.....................................................................فرزندانش: نیکوی تربیت65.........................................................................ابوهریره: شوخی های

69...............................................................ثقه: و اعتماد مورد و حافظ ابوهریره ی70................................................خود: از دفاعش و او سوی از حدیث حفظ

71......................................................خویش از ابوهریره دفاع مشهورترین91.......دانسته اند: ثقه و اعتماد مورد را ابوهریره آنان از بعد مردمان و اصحاب و خدا رسول

91...............................................................او: )ص( به خدا رسول اعتماد91....................................................او: به اعتماد ی زمینه در صحابه اقوال92..................................................................او: )رض( برای طلحه تایید92.................................................................او: برای کعب پسر ابی تأیید93..............................................................او: )رض( برای عمر ابن تأیید93...........................................................................او: برای حذیفه تأیید

93...........................................است: ابوهریره توثیق بر گواه صحابه عملکرد93...................................................................ابوهریره: به ابوبکر اعتماد

94..................................)رض(: عمر سوی از ابوهریره گواهی شدن فته پذیر از پیرویش و را خود با او مخالفت عباس ابن پذیرش و عباس ابن با او مجالست

94..........................................................................................او: قول95...............................................دوست: دو عنوان به عباس ابن و ابوهریره

96...........می نماید: تأیید را او وسیله بدین و می کند روایت ابوهریره از عباس ابن بدین وسیله و کند روایت حدیث ابوهریره از می دهد اجازه خود شاگرد به عباس ابن

96....................................می ورزد تاکید و تکرار را او به نسبت خویش اعتماد97.........................................می پذیرد: خویش مجلس در را ابوهریره عایشه97..................................ابوهریره: مویدین و مجلس شنوندگان از یکی خدری98................................................می خواند: نماز ابوهریره سر پشت خدری

98.....................................می نمایند: پخش را ابوهریره حدیث یارانش و جابر99............................................................................یارانش: و ابوایوب

100...............................................قافله اند: در نیز واثله و الزبیر ابن و انس

2

100..................می خواند: آواز برایش ابوهریره و است حرکت در همچنان قافله مؤمنان مادر جنازه کردنش حمل و عایشه مؤمنان مادر جنازه ی بر ابوهریره نماز

102.....................................................................................را: حفصه102...........................................او: احترام به تابعین و صحابه جمهور سکوت

103.........مدینه: مردم برای فتوا مسند در سال23 مدت به ابوهریره قرارگرفتن104.....................می دانند: ثقه و اعتماد مورد را ابوهریره عمال و قوال نیز تابعین105......................................نموده اند: تصدیق را ابوهریره صراحت به تابعین

106..........................................تابعین: از بعد علمای طرف از ابوهریره تایید108.............................................................رفت...! خطا به و گفت دروغ110.................................................................زبیر: قول در کذب و صدق

111...........................................نکرده اند: تکذیب را ابوهریره راشده خلفای116..............................داده اند نسبت عمر به ابوهریره تکذیب زمینه ی در آنچه

118.....................................................داده اند: نسبت عثمان به کهرا آن چه118...........................داده اند: نسبت علی به ابوهریره تکذیب زمینه ی در آن چه

119.................اوست: تایید معنای به که ابوهریره، از زاهد و قاضی افراد روایت119.................................کرده اند: روایت حدیث او از که مکه قاضیان میان از

120...)ص([ باد: خدا ]رسول ساکنش بر خدا سالم و درود مشرفه مدینه ی قاضیان122.......................ابوهریره: از حدیث کننده ی روایت کوفی قاضی های میان از

123.......................................................آن ها: میان از و بصره قاضیان بعد124................................آن ها: میان از و می رسد دمشق قاضیان به نوبت بعد

128................................زندگی ابوهریره )رض( بعد از پیامبر )ص(129................................................................بحرین: امارت بر ابوهریره

129....................................)ص(: پیامبر زمان در الحضرمی بن عالء با همراه129...............................................)رض(: ابوبکر زمان دز عالء با دیگر باری

130......................................................عمر: زمان در مظعون بن قدامه با130.....می سازد: بحرین امیر تدریجی پیشرفت این از بعد را ابوهریره فاروق عمر132........................سازد: بحرین امیر را ابوهریره دوم بار برای می خواهد عمر

133...................................................فتنه: در ابوهریره درست موضع گیری134......................................)رض(: عثمان محنت در وی درست موضع گیری

135........................معاویه: و علی بین جنگ مصیبت هنگام ابوهریره طرفی بی141............................................امویان و حکم بن مروان با ابوهریره ارتباط

146...............................................................ابوهریره خویشان و فرزندان ازدواج،146........................................................................................ازدواج:

147..........................................................................ابوهریره: فرزندان147...........................................................می گوید: حیات بدرود ابوهریره

149................................................است اختالف مورد ابوهریره وفات سال150.....................................................................قسمت دوم

150.........................ابوهریره در میان هجوم دشمنان و نقد دوستان152............................................................................شیعه و ابوهریره

152..................................................)رض(: فاطمه و علی به نسبت او حب152............................................داشت: حسن با که اندازه ای از بیش محبت154.........................................................)رض(: حسین با ابوهریره محبت

154....است: کرده روایت هم با حسین و حسن حب درباره ی ابوهریره که احادیثی شیعیان عامه ی و او آزاد شده ی بردگان و یاران سلحشوران، و علی فرزندان روایت

155.......................................................................ابوهریره: از نخستین158..........................زین العابدین: امام جانب از ابوهریره حدیث قبول و روایت160...............................ابوهریره: از حدیث روایت و صادق جعفر و باقر محمد162.....................می کردند روایت حدیث ابوهریره از پسرش و حنفیه بن محمد162...............................................می پیوندد کاروان این به دوم حسن نوه ی

3

.می گیرند سبقت علی ابنای از ابوهریره، به اعتماد در پسرش و عباس بن عبدالله . .162

163..............................ابوهریره: از روایت و امیرالمؤمنین نام آور سلحشوران163..............................................ابوهریره حدیث راویان طلیعه دار ابوایوب

163............................ابوهریره: از روایت و امیرالمومنین پلیس اداره ی رئیس164....................می کند طی را راه همین پلیس اداره ی روسای از دیگری رئیس

164..............................موضوع همین با امیر المومنین مقربان ممتاز شخصیت165......................قافله: این در حضور و امیرالمؤمنین خصوصی منشی و کاتب

166....................................ابوهریره: از روایت و علی اصحاب از دیگر جمعی168........................................................آنان تابعین و تابعین اتباع از شیعه

168......................................................................قافله رهبری و اعمش169...........................................................مسیر: این در معتمر بن منصور

169..................................................................سیره صاحب اسحاق ابن روایات تنها بر مشتمل و کمیاب کتابی نشر مسولیت یمن سوی آن از شیعه ای170...............................................................میگیرد عهده به را ابوهریره

171..........................می گیرند پی کوفه در را ابوهریره حدیث نشر شیعه شیوخ171..................................................ابونعیم دلیر و قهرمان حافظ آنان اول

انباشته ابوهریره حدیث از را مسندش کوفه، در تالیف پرچمداران از زاهد شیعه ای172.......................................................................................می سازد

173.........................................می برد را پاداش از خود سهم نیشابوری حاکم173......................................گرفت؟ عبرتی درس بزرگان این از نمی توان آیا

ابوهریره از حدیث می دانند، شیعه را آنان شیعیان که بزرگ محدثین از گروهی173...............................................................................کرده اند روایت173.........می داند: موثق را او شیعه که شاگردانش معروف ترین و ابوهریره داماد

174.........................می دهد ارائه را پرمحتوایی و ارزش با گواهی زین العابدین، به را ابوهریره از نادر کتابی نشر سرپرستی زین العابدین، مدینه ای یاران از یکی

175................................................................................می گیرد عهده176...............................................................کننده غافلگیر و بزرگ رازی

178........سکوت همه ی علویان و هاشمیان نسبت به تضعیف ابوهریره180............ابوهریره سيماى کردن دار خدشه )رض( از حسین و حسن خودداری180................................................................................حسن اصحاب180...............................................................................حسین اصحاب181................................................)رض(: حسین و حسن فرزندان سکوت

182.....................................................................صادق: جعفر پسران از182..................................................آنان سکوت بیان و عمریان و محمدیان

183.....................................................................)رض( هانی ام سکوت183.............................................می پرهیزند ابوهریره تجریح از هم عقیلیان

183...................................................شدند همداستان سکوت بر جعفری ها184..........................................می گیرند پیش در را رویه همین نیز عباسی ها

184....................ابوهریره کردن جریحه دار به نسبت علی صحابی یاران سکوت186..............................................................انتقاد بر ابوهریره

186...............................حنفیه: و نخعی جانب از ابوهریره احادیث از برخی رد187..................................................فروش: از بعد شده تصریه گوسفند رد

191.............................................................باوران ضعیف طرف از انتقاد192..................................................................................مگس حدیث

196....................................................................قسمت سوم196.........................با کسانی که حدیث ابوهریره را روایت کرده اند

198.....................................................................................................مقدمه198..............................................او: )موثق( از اطمینان مورد افراد روایت

4

204........................................................................................بعد... و211...................................................................................کتاب مراجع مهمترین

5

پیش درآمد

ابوهریره )رض( شعاعی است که دل ها را روش��نایی می بخش��د. او یکی از رهبران اسالم است که در تحکیم و تعمیق پایه های دولت اولیه ی اسالم س��یهم بودن��د. او رم��ز و الگ��وی معلمین امت اس��ت، آن ه��ایی ک��ه نهض��ت

ن��د و ق��رآن را ب��رای بردفکری امت را توجیه و رهبری کرده و به پیش می امت شرح و تفسیر می کردند و سیره ی پیامبرش، محمد )ص( را توصیف

مح��دودمی نمودن��د. اح��ادیث روایت ش��ده توس��ط او جزئی��ات عقی��ده را نمودن��د و روح جه��اد را در درون ه��امی می کرد و حریم اخالق را نگه��داری

برافروخته كرده و به خروش درمي آورد. به این دلی��ل اس��ت ک��ه دش��منان اس��الم ن��وک هج��وم خ��ود را متوج��ه او می نمایند و به این دلیل است که پیروان اه��واء و ش��هوات کین��ه و بغض او را در دل می پرورانند و به خاطر این است که هر مسلمان غیور و دلس��وز

اسالم و مصالح امت اسالمی او را دوست دارد. و به خاطر همه ی این امور این کتاب...

برای نویسنده ج��ای بس��ی خرس��ندی اس��ت ک��ه ه��ر مس��لمانی در به��ره گ��رفتن و اس��تمتاع از ان��وار عل��وم و اح��ادیث اب��وهریره )رض( ش��ریک و

همگام او باشد.

6

مقدمه

الحمدلله رب العالمین والصاله و السالم علی سیدنا محمد و علی:آله و صحبه اجمعین و بعد

قرآن و سنت دو مصدر اساسی شریعت اسالمی به شمار می آیند و ه��ر چ��ه را ک��ه فقه��ای بزرگ��وار طی ق��رون ط��والنی گذش��ته ذک��ر و اس��تنباط کرده اند از این دو سرچشمه ی فیاض و مصدر عظیم برگرفته شده اس��ت و در واقع غرفه ای از چشمه سار همیشه در فوران شیرین و ص��اف این دو مصدر، این است که دشمنان اسالم همیشه ت��یر زه��رآگین خ��ود را متوج��ه

این دو مصدر می نمایند. اما نقشه های آنان علیه اولین مصدر اسالم )قرآن( بر تحریف معن��ای آن منحصر گردی��د، از این رو نقشه اش��ان نقش ب��رآب ش��د و ب��ه اه��داف خ��ود نرسیدند. نقشه ی دشمنان اسالم و در راس آن ها یهود بر علیه مصدر دوم

ب��ه ب��رخی از اه��داف خ��ود– سنت پاک و مطهر رسول خدا )ص( –اسالم رسید و توانستند ضربه هایی فرود آورند. یهودیه��ا و س��ایر دش��منان اس��الم توانستند احادیثی را جعل کنند و ب��ه اف�ترا، ب��ه پیغم�بر )ص( نس�بت دهن��د. برخی از احادیث را تحریف نمایند و برای آن ه��ا اس��ناد دروغین بتراش��ند و بدینوسیله آن ها را در میان امت اسالمی اشاعه دهند، ام��ا اراده ی خداون��د متعال بر این تعلق گرفت که گروهی از علماء و دانشمندان مجاه��د را ب��ر انگ��یزد ت��ا پ��رده از روی نقش��ه های آن��ان بردارن��د و اح��ادیث ص��حیح را از روایات دروغین تمییز دهند و بدین وسیله سنت مطه��ر و پ��اک رس��ول خ��دا

)ص( مصون ماند. ام��ا یهودی��ان و پ��یروان و اعوانش��ان اس��لحه ب��ر زمین ننهادن��د و از پ��ای ننشستند و از جنگ با اسالم دس��ت نکش��یدند، بلک��ه این ب��ار راه دیگ��ری در پیش گرفتند و جهت مبارزه با اسالم از در دیگری وارد ش��دند و در اح��وال و وضعیت راویان احادیث رسول خدا )ص( تشکیک ایجاد کردند و ش��بهاتی علیه آنان به راه انداختند و به بهانه ی نق��د علمی و بحث موض��وعی و رای آزاد و... به ایجاد شک و طعن در امانت و ص��داقت آن ه��ا روی آوردن��د ک��ه سهم صحابی بزرگوار، روایت گر اسالم و حبیب مومنان ابوهریره )رض( از این کید جدید بس��یار و ف��راوان ب��ود، چ��را ک��ه او بیش��تر از س��ایر اص��حاب ح��دیث روایت نم��وده اس��ت. نظ��ر ب��ه این ک��ه او بیش��تر از س��ایر اص��حاب

7

هم نشین و مالزم رس��ول خ��دا )ص( ب��وده و اش��یائی از رس��ول خ��دا )ص( شنیده که دیگران نشنیده اند، اضافه بر شنیده های او که از بقیه ی اصحاب دریافت کرده است. بدین وسیله اشیاء فراوانی نزد او موجود ب�ود ک�ه ن�زد سایرین پیدا نمی شد که آن را برای مردم روایت می کرد و ب��ه آن ه��ا تعلیم

می داد تا فرموده ی رسول خدا را استجابت کرده باشد که می فرماید:منه" "لیبلغ الشاهد الغائب فان الشاهد عسی ان یبلغ من هو اوعی له

تا آن هایی که شاهد و حاضرند آن ]حدیث[ را ب��ه اف��راد غ��ایب برس��انند،" چه بسا که فرد شاهد آن را به کسی ابالغ کند و برساند ک��ه آن را به��تر از

1"او بفهمد و دریافت نماید.

لذا دشمنان اسالم، و در راس آن ها یهودیان ک��ثرت و ف��راوانی روایت از ابوهریره )رض( را فرصت شمرده و از آن چون سوراخ و گذرگاهی جهت

نفوذ در اسالم و ایجاد تشکیک در صداقت ابوهریره بهره گیری کرده اند. ه��دف آن��ان از ورای این ک��ار، دور ان��داختن مروی��ات او از س��نت مطه��ر رسول خدا )ص( است تا بدین وسیله تعداد کثیری از اح��ادیث رس��ول خ��دا )ص( از دست مس��لمانان ب��یرون ب��رود. آری، این اس��ت آنچ��ه آن ه��ا اراده می کنند و اگر از ترور شخص��یت اب��وهریره )رض( ف��راغت پی��دا کردن��د ب��ه

سوی سایر اصحاب و ناقالن سنت رسول خدا )ص( روی می آورند. با س��ند جی��د ک��ه رج��الش اه��ل علم هس��تند، آم��ده2در کتاب تاریخ بغداد

سرکرده و راس زنادقه )دین"شاکر"است که هارون الرشید رحمه الله از سوال ک��رد– هنگامی که خواست گردنش را بزند –ستیزان( عصر خویش

سببش چیست که شما زندقیان در ابتدای کارتان، به کسانی که"و پرسید: می خواهید از دین به در کنید کراهیت و بغض بزرگان و رؤسای ص�حابه ب�ه

ما می خواهیم بر ن��اقالن ح��دیث طعن ف��رود" شاکر گفت:"تعلیم می دهید؟ آوریم زیرا اگر نقل کننده باطل ش��د و از اعتب��ار افت��اد ب��ه تب��ع او روایت و

"حدیث نیز از اعتبار خواهد افتاد و باطل خواهد گشت. این دیدگاه با تحلیل ما پیرامون سبب حمله و یورش بر اب��وهریره )رض( و با آنچه ذكر نموديم مبنی بر این که می خواهند سنت رسول خدا و اس��الم را مورد یورش قرار دهند، اتف��اق دارد. زی��را این اراذل ورشکس��ته زم��انی که خواستند به رد و نقد این شریعت مطهر و مخالفت با آن برخیزند، ابتدا آبرو و شخصیت حامالن حدیث و سنت مطهر را م��ورد طعن ق��رار داد ن��د، شخصیت هایی که ما جز آن ها، راه دیگری جهت رسیدن به سنت ن��داریم و صاحبان عقل ضعيف و ادراک رکیک را به این وسیله ی ملعون و ش��یطانی به وادی لغزش کشانده اند، آن ها لب به طعن و لعن بهترین مخلوقات خدا می گشایند و عناد و دش��منی ب��ا ش��ریعت و آرزوی دورک��ردن احک��ام آن از بندگان خ��دا را در دل می پرورانن��د و در می��ان معاص��ی و کب��ایر ک��ه ب��اعث انح��راف و گم��راهی بن��دگان گ��ردد، هیچ وس��یله ای از این خطرن��اک تر و

3شنیع تر تصور نمی شود. خاورشناسان نیز تا حدی موفق ش��ده اند ک��ه ب��ر بعض��ی از نویس��ندگان"

مسلمان معاصر تاثیر بگذارند، زیرا این عده به دنب��اله روی از گم��انه زنی و خیال پردازی آن ه��ا برخاس��ته و ادعاه��ای را ک��ه دلیلی ب��ر آن اقام��ه نش��ده

1 27ص1 بخاری ج � ?2 308 ص�4 تاریخ بغداد ج ?

3 404ص�3 اقتباس از کالم صدیق حسن خان رحمه الله در کتاب الدین الخالص ج ?

8

است، بر زبان آورده ان��د و چیزه��ایی از ن��زد خ��ویش ب��ر آن ه��ا افزوده ان��د. همه ی این ها )دنباله رو خاورشناسان( هس��تند و آن ه��ا )خاورشناس��ان( ن��یز س��موم خ��ویش را ب��ه ن��ام بحث و مع��رفت شناس��ی و آزادی انتق��اد پخش نموده اند و خداوند و راسخان در علم می دانند که آنچه آن ها پنداشته آند از

1"علم صحیح و تحقیق درست و نقد سازنده بسی بعید و بیگانه است. از جمله دقت درکید این یهودیان و خاورشناسان این که آنان عالوه بر ب��ه خدمت گرفتن کسانی که داوطلبانه در خدمت آن ها قرار گرفته و به نش��ر افکار مسموم آن ها می پردازند، برخی از افراد فرومایه و شکست خ��ورده درونی را ن��یز اج��یر ک��رده و ب��ه می��دان آورده ان��د. می نویس��ند و جمالت و کلم��ات پراکن��ده و عب��ارات بی نتیج��ه را جمع آوری می کنن��د ت��ا از آن ه��ا

ب��رخی از این"تکیه گاهی برای اباطیل و افترائات خویش به وج��ود آورن��د. اجیر ش��دگان در دش��منی و ع��داوت ب��ا س��نت و اه��ل آن ش��دیدتر از خ��ود خاورشناسان و مبلغان مسیحیت )مبشرین( عمل می نماین��د و در ب��دگویی و هجوم بر یاران رسول خدا، به ویژه صحابی بزرگ رسول خ�دا اب�وهریره )رض(، از آنان پیشی گرفته اند و علیه آنان الفاظ و کلمات عاری از ادب و

2"مروت به کار می گیرند مانند آن چه که محمود ابوریه انج��ام داده اس��ت.

کسی که اخیرا کتابی از وی در مصر پخش شد و دیری نگذشت که مجددا چاپ شد، زیرا یهودیان همه ی نس��خه های چ��اپ اول را خری��داری و مجان��ا میان مردم پخش کردند و در واقع این کار را به عن��وان پاس��ی از خ��دمات او در حقش انجام دادند و حقیقتا پ��اداش نه�انی و پنه�انی ک�ه ب��ه او دادن��د

الس�نه"اض�واء علی بسی بیشتر از این پاداش ظاهری ب�ود. ن�ام کت�اب او که هر چ��ه را ق��دیمی ها و معاص��رین در طعن ب��ر ح��دیث و" بودحمدیهالم

رج���ال ح���دیث گفت���ه و نوش���ته اند، جمع آوری ک���رده و ه���ر چ���ه را ک���ه خاورشناس��ان و مبش��رین و م��زدوران آن ه��ا گفته ان��د ب��ر آن اف��زوده و ب��ه شدت کوشیده اس��ت ت��ا ح��دیث را در ق��الب اختالف و تن��اقض، تحری��ف و تبدیل، سطحی بودن و تحریف ش��ده مع��رفی کن��د و در این راس��تا ص��حیح حدیث را باطل معرفی و روایت باطل و پوچ مشهور ب��ه ح��دیث را ص��حیح

3پنداشته است. ب��ه خ��اطر همه ی این ام��ور از ب��اب ح��ق ابی هری��ره )رض( ب��ر گ��ردن مسلمانان، من معتقد هستم که از میان آن�ان کس�انی ب�ه پاخیزن�د ک�ه این کید و بهتان و افترا را از ساحت سیره ی وی دف��ع ک��رده و این بهت��ان را از شخصیت وی بزدایند. چون در این دف��ع و رد، دف��اع از س��نت رس��ول خ��دا )ص( و حمایت از آن در مقابل طعنه های ب��اطل پروران و مفس��دین وج��ود

�ح"الیدارد و خداوند جلیل القدر نیز خ��بر داده ک��ه .4دین"�س��فم اللم�� عص��ل بلک��ه آن را باط��ل و س��رکوب[خداوند عمل مفسدین را اصالح نمی کن��د]

می نماید و از چهره ی باطل و تحریف شده ی آن پرده برداری می کند. من امی��دوارم این ص��فحات ک��ه در رابط��ه ب��ا این ص��حابی بزرگ��وار ب��ه

کن��اری سرکوبی دش��منان ابی هری��ره و انگارش در آمده، وسیله ای باشد برسوء نیت و دروغ های آنان. زدن پرده از

14 113 ص "دفاع عن السنه"� اقتباس از کالم شیخ ابی شهبه در کتاب 2 �7 همان ص ?3 �8 همان ص ?4 �43 انفال / ?

9

]و بدین وسیله آنان که1بینه عن ی من حییهلک من هلک عن بینه و یحیل گمراه می شوند ب��ا اتم��ام حجت ب��وده و آنان ک��ه راه ح��ق را می پذیرن��د ب��ا

آگاهی و دلیل آشکار باشد.[. شاید مسلمانی گمان ب�برد ک�ه اص�ال نی�ازی ب�ه پاس�خ دادن ب�ه ابو ری�ه و امثال او وجود نداشته باشد و کافی است در این راستا تنها به ذکر مناقب ابی هریره اکتفا شود، زیرا روگردانی از سخن مطرح شده ب��رای میران��دن آن و بی نام و نشان کردن گوینده اش شایسته تر است تا نقد و رد آن. نکند که این امر )جواب دادن ب�ه آن( ب�اعث آگ�اه گش�تن اف�راد ن�ادان ب�ر آن و گستاخی شان شود. اما از آنجا که ما از شرارت های ع��واقب آن ترس��یدیم و ترسیدیم که افراد ن��ادان ف��ریب بخورن��د و ب��ه س��رعت در دام خطاه��ای خطا کنندگان گرفتار شوند یا اقوال فاق��د اعتب��ار ن��زد علم��ا را مالک ق��رار دهند، پرده برداشتن از مفاسد اقوال او )ابوریه( و رد مقاالتش را � در حد

نافع و س��ودمندتر از اهم��ال آن ب��رای م��ردم، و ب��رای آخ��رت–شایستگی 2پسندیده تر تشخیص داديم.

م. کت��ابچه ای در این1969 ه�.ق ک��انون دوم 1388در ماه شوال س��ال منتش��راقتباس من مناقب اب��وهریره )رض(""موضوع تحت عنوان

کردم که آن را از مطالب گرد آوری ش�ده ی پ�یرامون من�اقب اب�وهریره در اس��تخراج ك�ردم؛ زی��را ب��ه دنب��ال– که به پایان رسانده بودم –مرحله اول

ش��هری ک��ه–جار و جنجال و سر و صدایی که ف��ردی در موص��ل قهرم��ان ب��ه راه–دوس��تش دارم و مردم��انش از ق��دیم دوس��تدار ص��حابه بوده ان��د

انداخته بود، به شدت نیاز به آن احساس می ش��د. این م��ردک نس��بت ب��ه ابوهریره )رض( مرتکب بی ادبی گردیده و دهان به بدی گش��وده ب��ود و ب��ه دنبال آن ع��ده ای از خطب��ای ش��هر موص��ل ب��ه نق��د و انک��ار چرن��دیات این یاوه گو پرداختن�د ک�ه علی�ه آن ه�ا اقام�ه دع�وا ش�د و محک�وم ب�ه پ�رداخت غرامت گردیدن��د. بع��د از آن در ی��ک حادث��ه مش��هور، ش��یخ بزرگ��وار امج��د الزهاوی رحمه الله علی��ه، فت��وای مش��هور خ��ود را ص��ادر ک��رد و در آن ب��ه

فت��وا داد و ب��ه– همچون س��ایر ص��حابه –وجوب محبت و احترام ابوهریره مط��ابق1387/صفر 22شمارش مناقب وی پرداخت. این فتوا در مورخه

که ریاست آن به عه��ده ی "رابطه العلماء فی العراق"م به نام 1/6/1967 بعد دیدیم که امکان افزودن ب�راهین و حجج ف�راوان. منتشر گردیداو بود،

ک��ه ب��ر رس��وخ ق��دم اب��وهریره )رض( در ص��داقت داللت–دیگ��ر ب��ر آن می ورزند، وجود دارد. لذا همت خویش را جمع کرده و به گ��ردش ت��ازه ای در میان کتاب های فراوان دیگر در زمین�ه ت�اریخ رج�ال و ح�دیث و غ�یر آن پ��رداختم و ب��ه حجت ه��ا و ق��رائن گرانبه��ایی دسترس��ی پی��دا ک��ردم ک��ه در مرحله ی اقتباس اولی بدان ها دس�ت نیافت�ه ب�ودم. ب�ه مص�ادر بس�یاری از روای��ات و امثل��ه ظف��ر ی��افتم ک��ه محص��ول و ن��تیجه ی آن بحث واس��ع و

"دف��اع عن م. تحت عن��وان 1973 ه� � 1393گسترده ای بود که در س��ال پخش نمودم. بدین صورت براهین و ق��راین و مثال ه��ایی ب��ر آنابی هریره"

افزودم که مرا بر آن داشت آن را در قالب این گزیده که در چاپ دوم در دست های شما قرار می گیرد، چاپ و پخش نمایم که به نظرم با روحی��ه و

81یونس، -1 ?2 22 اقتباس از کالم امام مسلم در مقدمه صحیح ص� ?

10

طبع جوان مسلمان محب اصحاب رس��ول خ��دا )ص( هم خ��وانی و تناس��ب ب��ه اف��راد"دف��اع از ابی هری��ره"دارد و فوای��د بحث ط��والنی و مفص��ل

متخصص و اهل فن � کسانی که به مطالعه گسترده ی کتاب ه��ای اس��المی و ت��اریخی اهمیت ف��راوان می دهند� برمی گ��ردد و چ��اپ آن را ن��یز ب��رای

کسانی که خواهان تفصیل و توضیح مزید هستند، دوباره تجدید کردم.***

هنگامی که کار جمع آوری اخبار ابوهریره را شروع کردم، دیدم ک��ه دک��تر مصطفی السباعی رحمه الله نیز، و اس��تاد دک��تر محم��د اس��ماعیل، اس��تاد علوم الحدیث در دانشکده اصول دین قاهره، ش��یخ فاض��ل عالم��ه محق��ق عبدالرحمن معلمی الیمانی رحمه الله مدیر کتاب خان��ه ح��رم مکی، و ش��یخ بزرگوار محمد عبدالرزاق حمزه رحمه الله مدیر دارالحدیث مکه مکرم��ه و دکتر محمد ابی شهبه استاد و مدرس در دانشکده اصول الدین؛ همگی در این کار بر من پیش��ی گ��رفته و ش��رف دف��اع از ابی هری��ره را قب��ل از من دریافت کرده اند و در کتاب هايی که در نقد شبهات محمود ابوریه نوشته اند فصولی به این مهم )دفاع از مق��ام اب��وهریره( اختص��اص داده ان��د. قب��ل از

"الح��دیثهمه ی آن ها، استاد دکتر محمد ابوزهره فصل خاصی در کت��ابش ب��ه رد ش��بهات ق��دیمی مستش��رقین ک��ه متوج��ه ابی هری��رهو المح��دثون"

کرده اند، اختصاص داده است. بعد از ایشان استاد محمد عجاج الخطیب با اس��تفاده از این رد و نق��د ها و مراجع��ه ب��ه کتب ح��دیث و رج��ال شناس��ی،

که به دفاع از این صحابی بزرگوارش اختص��اص داده–کتاب بسار مفیدی نام نهاد. "ابوهریره روایه االسالم" به زیور طبع بیاراست و آن را –است

دیدم که خداوند هر یک از این بزرگواران را به نوعی توفیق عنایت کرده و به ذکر دلیل هایی پرداخته که دیگران بدان ها نپرداخته اند و ه��ر ک��دام ب��ه برخی از مراجع مراجعه کرده اند ک��ه دیگ��ران ب��دان دسترس��ی نداش��ته ی��ا

مراجعه نکرده اند. ل��ذا روش جدی��دی در پیش گ��رفتم و آن این ک��ه ش��روع ب��ه جمع آوری منقوالت نمودم، گویی کسی قبل از من اقدام به این کار نکرده ب��ود. بع��د منقوالت جمع آوری شده را هم آهن��گ ک��ردم و آن ه��ا را ب��ا ک��ار این اس��اتید بزرگوار مقایسه نمودم و آنچه را که آن��ان، از آن غفلت ورزی��ده بودن��د ب��ر

آن افزودم و از تعلیقات آنان نیز بهره گرفتم. روش مخصوصی که از آن پیروی کردم، درس��تی ح��دس و ظن اول م��را ظاهر کرد. چون هنوز آن را به پایان نرسانیده بودم که برایم روشن گردید ک��ه ب��ه بس��یاری از حق��ایق س��ودمند و جدی��د و ق��راین قاطع��ه در دف��اع از ابوهریره )رض( دسترسی پیدا کرده ام. آن هم در غیر اب��واب و کانال ه��ایی که این بزرگواران بدان ها مراجعه کرده ان��د و متوج��ه ش��دم ک��ه ش��ماره ی صفحات و جایگاه ذکر نصوص مهم در صحیحین و غیر آن، که ذکر نصوص مهمه ی صحیحین در آن ها تکرار شده، ب��رای من روش��ن ش��د ک��ه امتی��ازی است بس مهم و جز افراد محقق کس��ی ب��ر آن اطالع پی��دا نخواه��د ک��رد. توانستم فصول جدید و سودمندی اضافه کنم که کسی جز من در اطراف آن ها به گردش و تفحص نپرداخته است. مانند فصل روایت افراد قاضی و زاه��د از اب��وهریره، و فص��ل روایت فرزن��دان ام��ام علی و طرف��داران جوانمرد پیرامونش و عموم ش�یعیان اوای�ل ک�وفی و غ�یر آن ه�ا از وی، ی�ا

11

مداوله ی احادیث او، و فصل تبی�ان اختالط جمه�ور کب�یر از راوی�ان ح�دیث ابوهریره با هاشمیان و کسانی که رابطه ی ق�وی و تنگ�اتنگی ب�ا هاش�میان داشته اند. اجماع همه ی آن ه��ا ب��ر ع��دم نق��ل چ��یزی از آن��ان در ارتب��اط ب��ا

دروغگو بودن ابوهریره و غیر آن. از طرف دیگر توانستم حقایق و اکتشافات جدیدی ف��راروی دوس��تداران ابوهریره )رض( قرار دهم که اس��اتید بزرگ��واری ک��ه قب��ل از من در م��ورد من��اقب او چ��یزی نوش��ته اند، از آن ه��ا س��خن نگفت��ه بودن��د. مثال ق��رابت

را توضیح داده ام که او ب��رادرزاده ی ام��یر1ابوهریره )رض( با امراء دوسی دوس��ی ها ب��وده اس��ت. در فص��ل حب ص��حابه و م��ورد ثق��ه ش��مردن آن��ان نقل های جدیدی آورده ام که غیر از من آن ها را نیاورده ان��د، از این رو آنچ��ه در این فصل آمده است کم نظیر و منحص��ر ب��ه ف��رد ب��ه نظ��ر می رس��د و وقایع و داس��تان هایی آورده ام ک��ه گذش��ته گان آن ه��ا را ذک��ر نکرده ان��د ک��ه متحلی بودن ابوهریره )رض( به مکارم اخالق را بیان می دارند. کس��انی را از اصحاب کشف کرده ام که از ابوهریره )رض( ح��دیث نق��ل کرده ان��د ک��ه دیگ��ران نتوانس��ته اند آن ه��ا را شناس��ایی کنن��د و کس��انی دیگ��ر را، ک��ه در ص��حابی بودنش��ان اختالف وج��ود دارد. پایه ه��ای بحثم را ب��ه فرزن��دان و نوادگان اص��حاب ق��وت بخش��یده ام ک��ه از وی ح��دیث روایت کرده ان��د. ب��ه هفت نفر از فقهای مدینه اشاره کرده ام ک�ه پنج نف�ر از آن�ان از اب�وهریره

و"ک��ذب")رض( حدیث روایت کرده اند. همیچنین تحقیقی در مورد معنای در کالم صحابه انجام داده ام و وقایع فراوان دیگ�ری را مرب�وط ب�ه"زعم"

دیگر اصحاب که شبیه م��واردی انتق��ادی از اب��وهریره )رض( هس��تند، ذک��ر کرده ام. همانند در معرض گرسنگی ق��رار گ��رفتن و خ��ودداری از روایت و نقل بعضی از روایات، از ترس این که نکند عامه ی مردم آن را انکار کنندو غیر این ها. امیدوارم با آوردن و ذکر کردن این امتیازات نسبت ب��ه اس��اتید بزرگوار اسائه ادب و دست درازی به ساحت مقام رفیع آنان ننموده باش��م که حقیقتا منت و شرف سبقت در دف��اع از اب��وهریره )رض( و برش��مردن مناقب او را بر من دارند. در واق��ع فض��لی ک��ه از آن پیش��گامان و رائ��دان است. برای هیچ احدی از مقلدین تص��ورش نمی رود. من ش��اگرد و ت��ابعی ب��رای آن��ان بیش نیس��تم. لیکن خواس��ته ام خوانن��دگان را ب��ر منت خ��دا ب��ر خویش و توفیق او برای بنده اش مطلع گردانم. ت��ا آن��ان ن��یز از آن به��ره و اس��تفاده ببرن��د و این نعمت محف��وظ بمان��د و بیش��تر م��ورد اس��تعمال و

استفاده واقع گردد.

ان ارید اال االصالح ما استطعت و ما"و حسبی الله و نعم الوکیل، �توفیقی اال بالله علیه توکلت و الیه ا 2 هود."یبن

االصحاباباهر ة نحن الحما ة و کلنا عن � یخذل ینفی غمزا

وعقیدتنا بیضاء غیر مشوبه یعطل3اء وجهم����ارج برفض

اعا کنهارها�عقیده نقل لیله تعاف ���ت� � یت�����أول���متعب زاال ا?.یکی از طوایف ازد است که قبیله ای است یمنی -1

88هود/ -2 ??.فرقه ای از مسلمانان که به تعطیل آیات و احادیث مربوط به صفات خدا قائلند -3

12

العد�����دفعت بهو انی لراج ان یکون السطر امتقبل اعنک

ابی هریره ما م��دافع و طرف��دار ت��و هس��تیم و همه ی م��ا از اص��حاب نفیمی کنیم، بهتان و افتراهایی را که باعث درماندگی و ناتوانی می شوند.

]عقی��ده ی م��ا[ عقی��ده ای اس��ت س��فید و دور از ه��ر ش��ائبه ی رافض��ی و ارجائی و جهمی های تعطیل گر. عقیده ]مبتنی بر[ نقل که ش��بش همچ��ون روز ]روش�ن[ اس�ت و دوری می جوی�د از اع�تزال گرای خس�ته و درمان�ده کننده ی اهل تاویل، و من امیدوارم این چند سطر که به واسطه ی آن ها از

شما درمقابل دشمنان دفاع کرده ام، مورد قبول و پذیرش واقع شوند.

عبدالمنعم صالح العلی العزی

13

قسمت اول

زندگی ابوهریره

منؤمجاهد مابوهریره ی ه ی حافظ مورد اطمینانیرابوهر

"صلی الله علیه وسلم"ه بعد از پیغمر یرابوهرزندگی

14

ابوهریره ی مجاهد و مؤمن

نام و کنیه ی او

آنچه نزد علما راجح است این که نام او در جاهلیت عبدش��مس ب��ود، ام��ا عب��دالرحمن در می��ان"در اس��الم رس��ول خ��دا )ص( ن��ام او را تغی��یر داد و

نام هایی که برای او ذکر کرده اند، نامی اس��ت ک��ه می ت��وان از آن مطمئن و سکون واو( است که از ق��بیله ی ازددال او از طایفه دوسی )بفتح1بود.

هستند، ازدی ها نیز قبیله ای هستند یمانی قحطانی مشهور از قبایل. نسب او مع�روف و محف�وظ اس�ت ت�ا ب�ه ج�د اعالی این قبیل�ه، ازد پس�ر غ�وث

نس��ب"خلیفه ی پس��ر خی��اط"اتصال پیدا می کند. تاریخ نویس مورد اعتماد 2او را چنین ذکر کرده است.

پس او )رض( ابوهریره ی دوسی یمانی است. با توضیحی که دادیم پوچی ادعای کسانی که می گویند ابوهریره مجه��ول النسب بوده است، ظاهر می شود بلکه در اینجا اضافه کرده و می گ��وییم: ابن اسحاق ص��احل کت��اب مع��روف الس��یره در رابط��ه ب��ا اب��وهریره گفت��ه است: او دارای شرف و مکانت خاص بوده و در میان دوسیان جزو اف��راد متوسط محسوب می شده و جایگاهی را که خود دوس�ت داش�ت در می�ان

آنان از آن برخوردار باشد، داشته است. واقعیت این اس��ت ک��ه ش��رافت و مک��انت او از دو جهت، هم از جهت عموهایش و هم از جهت دایی هایش بوده است. زیرا عموی او سعد پس��ر ابی ذباب کسی بود ک��ه رس��ول خ��دا )ص( او را ب��ه عن��وان ام��یر دوس��یان برگزید و حضرت ابوبکر و عمر )رض( نیز او را در این مقام ابقا کردند. از ظاهر امر چنین بر می آید که اگر سعد در زم��ان ج��اهلیت، ام��یر ق��وم خ��ود نمی بود، رسول خدا )ص( او را به امارت برنمی گزی��د. زی��را کس��ی ک��ه در سیاست رسول خدا )ص( در زمینه ی ام��یر ق��رار دادن اف��راد تتب��ع ب��ورزد، در می یابد که او تنها کسانی را به امارت برمی گزید ک��ه در زم��ان ج��اهلیت در میان قوم خ��ود از مک��انت و جایگ��اهی برخ��وردار بودن��د و چ��ون ایم��ان می آوردند آن ها را بر قوم خود امیر قرار می داد. مانن��د برگزی��دن ص��حابی

1 �4/205 االستیعاب البن عبدالبر ?2 �114 الطبقات ص ?

15

بزرگوار جریر پسر عبدالله بجلی و عدی پسر حاتم ط��ایی ب��ر قومش��ان ومانند غیر آنان... .

در عین حال نصوصی در دسترس است که جمع و توفیق بین آن ها ثابتمی کند ابوهریره )رض( برادرزاده ی این امیر بوده است.

اشاره ای که راجع به برادرزاده ی این امیر بودنش وج��ود دارد این اس��ت که در زندگی نامه پسرش حارث پسر سعد پسر ابی ذباب آمده اس��ت ک��ه ابوس��لمه ی پس��ر عب��دالرحمن پس��ر ع��وف تص��ریح ک��رده او پس��ر عم��وی ابوهریره بوده است. در س��ندی دیگ��ر ک��ه بخ��اری و مس��لم ب��ه ص��حت آن تصریح کرده اند و به دس��ت م��ا رس��یده اس��ت، ب��ه این ام��ر تص��ریح ش��ده

1است.

و ام��ا از جهت دایی ه��ایش: م��ادر اب��وهریره "امیم��ه دخ��تر ص��فیح پس��ر او2حارث، و از ط��ایفه ی دوس��یان، و دایی اش س��عد پس��ر ص��فیح" اس��ت.

از توان��اترین و" ح��تی 3"یکی از نیرومن��دترین م��ردان ب��نی دوس ب��ود." طبعا هر کس قوی و قهرمان ب��ود، در4"شجاع ترین مردان زمان خود بود.

میان قومش بزرگوار تلقی می گردید. بلکه جاودانه شدن این صفت ب��رای او در تاریخ بدین خاطر بود که این صفت او را در میان قومش بزرگ��وار و مشهور کرده بود. الزم به ذکر است که دایی او نیز ایمان آورد و مسلمان

شد. بدین وسیله از دو جهت شرافت و بزرگواری برای اب��وهریره )رض( جم�ع گشته است و پوچی گفته ی کسانی که می گوین�د اب�وهریره ف�ردی فق�یر و آواره و ران��ده ش��ده ب��وده روش��ن می گ��ردد. ام��ا انتق��اد و خرده گ��یری ب��ر حضرت ابوهریره به دلیل مجهول بودن تاریخ او در زمان جاهلیت، چنان که آقای ابوریه و برخی از جاهالن ب��ر او خ��رده می گیرن��د، وی��ژه ی او نیس��ت، چ��را ک��ه در حقیقت همه ی عرب ه��ا در زم��ان جاهلیتش��ان گمن��ام، و در محدود ه ی جزیره العرب محصور بوده اند، طوری که نه آن ها به دنیا اهتمام می دادند و نه دنی��ا ب��ه آن��ان اهتم��ام می داد. مگ��ر در گس��تره و مح��دوده ی

تجارت که کاروان های تجارتی بر سرزمین آنان عبور می کردند. اما چون اسالم آمد و خداوند آن��ان را مش��رف ب��ه حم��ل رس��الت اس��الم نمود، برای هر فردی از آنان تاریخی مکت��وب ت��دوین گردی��د و ش��وونی ب��ه وجود آمد ک��ه س��خن از آن آوازه دهان ه��ا گش��ت و ب��رای ه��ر ی��ک از آن��ان راویان پدیدار شد که به تتبع و تحقیق اخبار آن ها همت می گماش��تند و ه��ر کدام دارای شاگردانی شدند که علم و هدایت را از او نق��ل می کردن��د. ب��ا این وصف آی��ا ممکن اس��ت ک��ه ش��أن اب��وهریره ج��دا و مس��تثنی از ش��أن جمهور صحابه باشد؟ و چرا مجهول بودن تاریخ ابوهریره در زمان جاهلیت ب��ه مک��انت و م��نزلت او در زم��ان اس��الم آس��یب رس��انده و از ش��أن او می کاهد؟ آقای ابوریه این مطلب را در کجای کتاب خدا یافته است که هر کس در زمان جاهلیت قبل از اسالم تاریخش مجهول باش��د حتم��ا بایس��تی پست و حقیر شمرده شود و فاقد ارزش و مکانت تلقی گردد و هر حدیثی

س�بحانک ه�ذاکه از رسول خدا )ص( روایت کن�د م�ورد ش�ک واق�ع ش�ود.

1 269ص1 و التاریخ الکبیرج31/ص�7 صحیح مسلم ج ? 2 �277 المعارف، ابن قتیبه ص ?

3 �277 همان ص ? 4 352/ص�4 الطبقات الکبری، ابن سعد، ج ?

16

نسبی واض��ح و بزرگواران��ه ب��رای او ب��ه اثب��اتبعد از این که .1بهتان عظیم چه تاریخی از او انتظار داشته باشیم و حال آن که او جوانیرسیده است،

، هم چنان که خواهد آمد.در حدود سی سالگی بود

سبب این کنیه ی غریب:

ابوهریره به این کنیه شهرت پیدا ک��رد و ب��دان مع��روف گردی��د و دلیلش چنانچه حاکم از ابوهریره روایت کرده، این اس�ت ک�ه گوی�د:"ب�دین خ�اطر مرا به ابوهریره کنیه گ��ذاری کردن��د؛ وق��تی ک��ه گوس��فندان طایف��ه و ق��وم خویش را به چراگاه می بردم چند بچه گربه ی وحش��ی را ی��افتم و آن ه��ا را در آستین پیراهن خ��ویش ق��رار دادم، چ��ون ب��ه می��ان ق��وم خ��ود برگش��تم ص��دای آن ه��ا را از درون پ��یراهن من ش��نیدند، گفتن��د: ای عبدش��مس این چیست؟ گفتم: بچه گربه هایی اس��ت ک��ه آن ه��ا را ی��افته ام. گفتن��د: پس ت��و ابوهریره )پدرگربه( هستی و از آن به بعد این کلمه ب��ه ک��نیه ی من تب��دیل

2شد.

سجایاهه����ی مکارم������ذ ف��ره ف�ری�وه�����اب فی دوما ساطع الغرر و

خصلهریراته فی العطف شاهده������ذی ه���ف حسبه عطف علی الهرر و � یعرففمن یکن فی الوری فی العطف مشتهرا عنه االفک فی الخبر فلیس

اب��وهریره هم��واره در مک��ارم و خصوص��یات اخالقیش بی همتاس��ت وچهره اش درخشان و نورانی و پرتوافکن است.

و این گربه هایش شاهد بر مهربانی اویند و کافی است برای اثبات خل��قو خوی نیکویش ترحم بر گربه ها

کسی که در میان موجودات مشهور به مهربانی باش��د، امک��ان ن��دارد ک��هدروغ و افترا در نقل خبر از او سر زند.

در روایت دیگ��ری ب��ه روایت ترم��ذی از او آم��ده اس��ت ک��ه "گوس��فندان خانواده خویش را به چرا می بردم. گربه ی کوچکی داشتم که ش��بانه آن را در درون درختی می گذاشتم و چون روز می آمد آن را با خود می بردم و با آن بازی می کردم. بدین وسیله کنیه مرا ابوهریره )پدر گربه کوچک( ق��رار

3دادند. اما ابوهریره می گوید:"رسول خدا )ص( مرا "اباهر" صدا می کرد، م��ردم

بدین علت می گوید:" اگر م��را ب��ه ص��یغه4مرا "اباهریره" بانگ می کردند." کنیه گذاری کنند، نزد من محبوب تر است، ت��ا این ک��ه م��را ب��ه" اباهر"مذکر

در چن��د ج��ای ص��حیح البخ��اری آم��ده5مؤنث )ابا هریره( کنیه گ��ذاری کنن��د.6است که رسول خدا به مناسبت های مختلف او را اباهر بانگ کرده است.

1 �307 اقتباس از کالم دکتر السباعی رحمه الله، السنه و مکانتها، ص ? 2 ? با سند صحیح و مورد قبول ذهبی�3/506 المستدرک، ج

3 ? و آن را حسن توصیف کرده است288/ص�13 الترمذی، ج 4 ? با سند صحیح مورد تایید ذهبی605/ص�3 المستدرک ج

5 507/ص�3 المستدرک ج ?6 68/ص8 ج– 88/ص�7 ج76/ص�1 بخاری ج ?

17

برای کسانی که کمترین اطالعی از تاریخ داشته باشند، روش��ن و آش��کار است که شهرت یافتن از کانال کنیه و القاب امری شایع و معروف است. تا آن جا که احتمال دارد نام کسی م��ورد اختالف واق�ع ش��ود، ام��ا ک�نیه اش مورد اختالف واقع نگردد. چنان ک�ه این مطلب در م�ورد خلیف�ه اول ص�دق دارد. زیرا او به کنیه ی ابوبکر مشهور است و همچنین است وضع و احوال "ابی عبیده" و "ابی دجانه" و "ابی الدرداء" که همگی از قهرمانان اشراف صحابه بودند. اما به کنیه هایشان مشهور گردیدند و نام آن ها برای بسیاری از مردم نامعلوم بود. روزی از روزگار نشنیده ایم که حسب و نسب فردی در مقام مفاضله و مقایسه او با دیگران، از نظر علمی باعث تقدم یا تاخر

1او گردیده باشد."

پس آن چه که ابوریه به وسیله ی آن ابوهریره را مورد نک��وهش و تحق��یر قرار داده است که گویا با کنیه اش بیش��تر مش��هور ب��وده ت��ا ن��امش، اص��ال

وارد نیست و جای اعتراض نمی باشد.

?� اقتباس از سخن استاد خطیب در کتابش1

18

:هصفات ابوهریر

م��ردی"عبدالرحمن پسر ابی لبیبه او را این چنین توص��یف ک��رده اس��ت: ب��ود گن��دم گون، چهارش��انه، دارای دو گیس��وی بافت��ه و می��ان دو دن��دان

1"پیشینش فاصله وجود داشت.

پیر بزرگ��واری (24)و ضمضم پسر جوس او را چنین تعریف کرده است:" بود که سرش را گیسو می بافت و دندان های پیش��ینش ب��راق و درخش��نده بود." محمد بن سیرین او را چنین توص��یف ک��رده اس��ت:"س��فیدگون ب��ود، نرم خوی و دور از خشونت. ریش خود را با حنا رنگ می کرد و لباس کت��ان

در چندین سند صحیح آمده است که عب��ای ابریش��م خ��ام، (25) می پوشید." عمامه سیاه و لباس رن��گ ش��ده ب��ا رن��گ س��رخ می پوش��ید. از ظ��اهر ام��ر چینین برمی آید که پوشیدن ابریشم و کتان بعد از وسعت یافتن وض��عیت و فراخ روزی او بوده است، وگرنه در زمان حیات رسول خ��دا )ص( فق��یر و

ندار بود.

اسالم و هجرت ابوهریره :

قبیله دوس نیز همچون سایر قبای��ل ع�ربی مش�رک و بت پرس��ت بودن��د. که بحث از آن در ح��دیث رس��ول خ��دا"ذا الخلصه"آنان بتی داشتند به نام

)ص( آم��ده اس��ت. زی��را ام��ام بخ��اری ب��ا س��ندش ک��ه ب��ه اب��وهریره ختم "ال تقوم الس��اعه ح��تیمی شود، روایت کرده که رسول خدا )ص( فرمود:

2تضطرب الیات نساء دوس علی ذی الخلصه"

قیامت فرا نمی رسد تا زم��انی ک��ه س��رین زن��ان قبیل��ه دوس ب��ر بت ذی الخلصه به حرکت و اضطراب در می آید و به جای عبادت و س��جده ب��ر آن

سوار می شوند. ذوالخلص��ه ط��اغوت )بت("اب��وهریره در تعلی��ق ب��ر این روایت می گوی��د:

و در روایت امام"دوسی ها بود که در زمان جاهلیت پرستشش می کردند. ذوالخلصه بتی بود که دوسی ها در ج��اهلیت آن"احمد و مسلم آمده است:

در روایت امام احمد اضافه بر روایت مسلم آمده که در"را می پرستیدند. قرار داشت. تباله روستایی میان ط��ایف و یمن اس��ت. چنان ک��ه در"تباله"

معجم البل��دان آم��ده اس��ت، در می��ان این گم��راهی ج��اهلی و تاریکس��تان م��ردی بزرگ��وار، ش��اعری"شرک، آوازه ی دعوت توحید از مکه ب��ه گ��وش

طفیل در" که طفیل پسر عمرو دوسی بود رسید. 3"ثروتمند و مهمان نواز مکه اسالم آورد و از رسول خدا )ص( تبعیت کرد. بعد ب��ه می��ان ق��وش در

قوم خویش را به سوی اسالم دع�وت ک�رد و" و 4"سرزمین دوس برگشت1 334 و 4/333 طبقات ابن سعد 25و �24 ?

? � رواه بخاری23 �4/273 ابن سعد ?

4 259ص/3 ج� المستدرک ?

19

در این میان ابوهریره نیز از جمله ی اسالم آورندگان" 1"آنان اسالم آوردند."بود.

همراه با مسلمان شدگان قومم خدمت رس��ول خ��دا )ص("طفیل گوید: آمدیم، آن گاه رسول خدا )ص( در خیبر بود. سرانجام ب��ا هفت��اد ی��ا هش��تاد

درست از این روز به بعد اب��وهریره"خانوار دوسی در مدینه مستقر شدیم. ولیت پیگیری نقل اخبار خود و هیئت نمایندگان قبیله ی دوسیؤخودش مس

را به عهده می گیرد. چون رسول خ��دا )ص( ب��ه قص��د فتح خی��بر از مدین��ه"ابوهریره می گوید:

خارج شد، سباع پسر عرفطه غف��اری را جانش��ین خ��ویش در مدین��ه ق��رار یکی گفت رس��ول2داد. ما که هشتاد خانوار دوسی بودیم، به مدینه آمدیم.

خدا )ص( در خیبر است و بعد از بازگشت به نزد شما خواه��د آم��د. گفتم: ب��ه ن��زد3اگر بشنوم که او در جایی است حتما به نزدش خ��واهم ش��تافت.

سباع پسر عرفطه آمدیم، خود را آماده کردیم و یک روز قبل یا بعد از فتح را فتح کرده بودند"ة النطا " ایشان قلعه ی 4به خدمت رسول خدا رسیدیم.

و ساکنان قلعه ی الکتیبه را ب��ه محاص��ره در آورده بودن��د. ص��بر ک��ردیم ت��ا"خداوند دروازه های آن را بر ما گشود.

ابوهریره در آن زمان در جوشش جوانی بود. زیرا عمرش کمتر از س��ی سال بود و از تاریخ وفاتش می ت��وانیم عم��ر او را در آن زم��ان درک ک��نیم. چنان که در بحث وفاتش می آی��د. پس هیچ عجیب نیس��ت ک��ه دارای ذه��نی تیز و ذکاوت شدید و سرعت حفظ و شدت ایمان بوده باشد. زی��را ع��ادت کردن او بر حفظیات ذهنی و اعتماد بر حافظه ی نفس در زمانی ک��ه ی��تیم ب����ود او را در این ام����ور مس����اعدت می نم����ود. همچنان ک����ه دوری از مشغولیت های دنیا و هجرت مسکینانه ی او که هیچ تعلق قلبی به ام��وال و ثروت های دنیایی نداشت، او را بر تجرد و فارغ شدن برای حف��ظ ق��رآن و

احادیث، یاری می رساند. در این زمینه خود او می گوید:

5"نشات یتیما و هجرت مسکینا"

یعنی:یتیم بزرگ شدم و فقیر هجرت کردم.

353ص/1 جسعد � ابن 1 ?2 245 ص 2 با سند صحیح و مورد تایید ذهبی و مسند احمد، ج 33/ص 2 جمستدرک � .?

3 ? و النطاه و الکتیبه از دژهای محکم خیبر بودند636ص/2 ج� مغازی الواقدی4 33ص/2 ج� المستدرک ?5 326ص/4 ج� ابن سعد ?

20

نایل شدن ابوهریره به فضایل پی در پی:

پیوستن ابوهریره به رسول خدا )ص( و مجتمع صحابه زمینه فرود پشت سر هم خیر و فصل بر او را فراهم نمود. او اجر مصاحبت )صحابی بودن( مطلق را می برد و عدالتی را که به همه ی آن ها نسبت داده شده اس��ت و قرآن و سنت آن را برای یاران اثبات کرده اند، دریافت می نمای��د. پس ه��ر کس آن را نپذیرد، در واقع به رد و انکار قرآن و سنت و اجم��اع ص��در اول

از مسلمانان برخاسته است. اب��وهریره از این جهت ک��ه ق��بیله اش دوس از ط��رف رس��ول خ��دا )ص( دعوت به هدایت شدو شرف پذیرش و قبول اس��الم را دریافتن��د، مش��رف واقع گردید. شرف یمنی بودن را نیز دریافت��ه و ش��رف و اج��ر هج��رت ب��ه سوی خدا و رسول او را کسب کرده اس��ت. چ��ون هج��رت او قب��ل از فتح مکه صورت گرفته است و شرف دعوت رسول خدا )ص( از او را دریافته و اجر فقر و مسکنت و اهل صفه بودن را نیز کسب کرده اس��ت. در عین حال اجر جهاد زیر پرچم رس��ول خ��دا )ص( و اج��ر حف��ظ و تبلی��غ اح��ادیث

رسول خدا )ص( را یافته است.

نایل شدن به فضل صحابی مطلق

خداوند متعال در آیات کثیری از ق��رآن ک��ریم اص��حاب بزرگ��وار را م��ورد اکرام و فضل قرار داده است که ثابت کننده ی فض��ل و ع��دالت آنهاس��ت. بعضی از این آیات در مورد یک ص��حابی بزرگ��وار ف��رود آم��ده و ب��رخی در مورد تعدادی از آن ه��ا ب��ه مناس��بت حض��ور آن ه��ا در ی��ک واقعه ی معین ب��ا رسول خدا )ص( فرود آمده اند. مانند رضوان خدا از کسانی که زیر درخت در حدیبیه به او بیعت دادند. بعضی از آیات دیگر راج��ع ب��ه عم��وم اص��حاب

فرود آمده اند و همه ی اصحاب در زیر سایه ی چتر آن قرار گرفته اند. رسول خدا )ص( نیز اصحاب خود را مورد چنین احترام و اک��رامی ق��رار داده ان�د. مانن�د اثب�ات اس�تغفار ی�ا اعالن فض�ل و ع�دالت ب�رای ب�رخی ی�ا

طبقه ای از آنان یا همه ی آن ها.از جمله ی آیات عام و فراگیر این آیه است:

"1اء بینهمممحمد رسول الله والذین معه اشداء علی الکفار رح" یع��نی: محم��د فرس��تاده ی خداس��ت و آنه��ایی ک��ه ب��ا اوین��د ب��ر ک��افران

سخت گیر و با همدیگر مهربانند. و از جمله آیاتی که در اواخر نزول وحی بر پیغمبر خدا )ص( فرود آم��ده

است، این آیه است:

لقد تاب الله علی النبی و المهاجرین و االنص��ار ال��ذین اتبع��وه فی م ان��هههم ثم ت��اب علینقل��وب فری��ق م کاد یزی��غ ره من بعد ماسه الععسا

2ف رحیمؤوبهم ر

1 �29 فتح/ ? 2 �117 التوبه/ ?

21

یعنی: همانا خداوند توبه پیامبر و مهاجرین و انصار را پ��ذیرفت. آن ه��ایی که در ساعت سختی و دشواری از او پیروی کردن��د بع��د از آن ک��ه دل ه��ای گروهی از آن ها، اندکی مانده بود که بلغزد. سپس بر آن ه��ا عن��ایت ک��رد و توبه آنان را پذیرفت، چرا که او نسبت به مومنان بسیار رئ��وف و مهرب��ان

است. رسول خدا )ص( در حدیثی که بخاری و غیر او روایتش کرده اند فرم��وده

یع�نی: بع�د از فتح ]مک��ه[ چ�یزی بن��ام هج��رت"ال هجره بعد الفتح"است: وجود ندارد. پس ابوهریره از مهاجرین به شمار می آی��د. زی��را قب��ل از فتح مکه هجرت کرده و بر اساس این آی��ه و آی��ات ف��راوان دیگ��ر ک��ه ب��ه بی��ان فضل مهاجران پرداخته اند، دارای اوصاف مهاجرین است. چرا که هر کس

مه��اجر ب��ه– خ��واه از مک��ه ی��ا از ج��ای دیگ��ر –به نزد پیغمبر هجرت کرده ش��مار می آی��د و ص��فت هج��رت تنه��ا منحص��ر ب��ه اه��ل مک��ه نیس��ت. زی��را مرک��زیت سیاس��ی مک��ه در آن همه ی اع��راب را ب��ه ت��رس و وحش��ت می انداخت. لذا اگر کس��ی دای��ره ی حص��ار مک��ه را می شکس��ت و هج��رت می کرد، مهاجر به شمار می آمد، خواه اهل مکه می بود یا جای دیگری. اما واژه ی مه��اجرین اگ��ر ب��ه ص��ورت مطل��ق ذک��ر ش��ود، مقص��ود از آن ن��زد

محققین کسانی هستند که از مکه هجرت کرده باشند و بس.و اما احادیث عام و فراگیر چه بسیارند. از جمله ی آن ها:

� حدیثی است که ام��ام احم��د ب��ا س��ند ص��حیح از عم��ر روایت ک��رده و1 رس���ول خ���دا )ص( در همین ج���ایی ک���ه من هم اکن���ون در آن"می گوی���د:

یع��نی:1 الی اصحابی ثم الذین یل��ونهمااحسنوایستاده ام، ایستاد و فرمود: "با یاران من به نیکی رفتار کنید و بعد با کسانی که بعد از آنان می آیند."

� و از جمله ی آن ها حدیثی که امام بخاری با سندی که به عمران پس��ر2 حص��ین ختم پی��دا می کن��د، از رس��ول خ��دا )ص( روایت ک��رده ک��ه فرم��ود:

عم��ران گوی��د نمی دانمرنی ثم الذین یلونهم ثم ال��ذین یل��ونهم."ق"خیرکم 2رسول خدا )ص( دو یا سه بار آن را تکرار کرد.

یعنی: بهترین شما ق�رن من اس�ت، س�پس کس�انی ک�ه ب�ه دنب�ال آن ه�ا می آیند، بعد کسانی که به دنبال آن ها می آیند. )یعنی قرن صحابه ت��ابعین و

تابع تابعین( � حدیثی که بخاری با سندش از جابر پسر عبدالل��ه از ابوس��عید خ��دری3

روایت کرده که گفت:

ی��اتی علی الن��اس زم��ان فیغ��زو فئ��ام من )ص(الل��هرس��ول قال ل��ون نعم فیفتحو فیقرس��ول الل��ه)ص(ل��ون: فیکم من ص��احب والناس فیق

لهم، ثم یاتی علی الناس زمان فیغزو فئام من الناس فیقال ه��ل فیکم من تی علیأ ثم ی��،ل��ون نعم فیفتح لهمو؟ فیق )ص(اللهرسول صاحب اصحاب و فئام من الناس فیقال: ه��ل فیکم من ص��احب اص��حابغزالناس زمان فی

3 فیفتح لهمنعماصحاب رسول الله )ص(؟ فیقولون

1 177 حدیث شماره/�1 المسند ج ?

2 176و113/ص�8 بخاری ج ?

3 7/184 مسلم 5/2 و �4/239 بخاری ?

22

یعنی: رسول خدا )ص( گوید زمانی بر انس��ان ها می آی��د ک��ه دس��ته ای از مردم به جن��گ و جه��اد می رون��د. از ایش��ان می پرس��ند: آی��ا در می��ان ش��ما کسی از یاران رسول خدا )ص( وجود دارد؟ در پاسخ می گوین��د: بلی، پس فتح و ظف��ر نس��یب آن ه��ا می ش��ود، بع��د زم��ان دیگ��ری ب��ر انس��ان ها ف��را می رسد، دسته ای از آنان به جنگ می روند. از ایشان س��وال می ش��ود: آی��ا کس��ی از ی��اران اص��حاب رس��ول خ��دا )ص( در می��ان ش��ما وج��ود دارد؟ می گویند آری، فتح و ظفر نسیب آنان نیز می شود. بعد زمانی بر انسان ها می آید که دسته ای به جنگ و جهاد می روند. از ایشان نیز سوال می ش��ود: آیا کسی از یاران یاران یاران رسول خدا )ص( در میان ش��ما وج��ود دارد؟

می گویند: آری، آنان نیز پیروز می شوند. رسول خدا )ص( در فرموده ای ک��ه بخ��اری ب��ا س��ندی ک��ه ب��ه اب��و س��عید خدری )رض( منتهی می شود، روایت کرده ما را ام�ر ک�رده ک�ه از س�ب و

ق��ال الن��بی )ص( ال تس��بوافحش نس��بت ب��ه اص��حاب خ��ودداری ورزیم. احدهم و ال نصیفه"اصحابی فلو ان احدکم انفق مثل احد ذهباما بلغ مد

یاران مرا سب و دشنام ندهید، زیرا اگر کسی از"رسول خدا )ص( گوید: شما به ان��دازه ی وزن ک��وه اح��د طال ص��دقه ده��د، ب��ه ان��دازه ی مش��تی از

صدقه ی یکی از ایشان، یا نصف مشتی ارزش ندارد. رس��ول خ��دا )ص( در این ح��دیث خال��د پس��ر ولی��د را ب��ه خ��اطر این ک��ه عبدالرحمن پسر عوف را فحش و ناسزا گفته بود، به شدت مورد خط��اب قرار داد. خطاب رسول خدا )ص( در فرموده فوق متوجه متأخرین صحابه است، هرچند خالد جزو گروه متوسط ص�حابه ب�ه ش�مار می آی�د، ام�ا اگ�ر یکی از آن ها )اصحاب( با این که صحابی است، ب��ه ان��دازه ی ک��وه اح��د طال صدقه بدهد، اجرش به اندازه ی اجر یک ف�رد از س�ابقین اولین اص�حاب از

جمله عبدالرحمن پسر عرف نخواهد بود. حال ما کجا و صحابی کجا؟ ب��ه این خ��اطر اس��ت ک��ه محبت اص��حاب و اس��تغفار ب��رای آن��ان یکی از اصول عقیده پاک و سالم اسالمی به شمار می آید و علمای م��ا )س��لف( و

خلف به این امر تصریح فرموده اند. امام اذرعی رحمه الله در شرحی که بر عقیده ی طحاویه نوشته است از ابن بط�ه عک�بری ب�ا اس�ناد ص�حیح ک�ه ب�ه ابن عب�اس )رض( اتص�ال پی�دا

"ال تسبوا اصحاب محم��د )ص( فلمق��ام اح��دهم س��اعه �می کند، می گوید: یعنی: کس��ی یکی1یعنی مع النبی )ص( خیر من عمل احدکم اربعین سنه"

از یاران محمد را فحش و ناسزا نگوید، چ��را ک��ه اق��امت و مان��دگاری ی��کساعته ی او با رسول خدا )ص( بهتر از عمل چهل سال شماست.

شایس��ته ترین"تابعی بزرگ��وار، قت��اده پس��ر دعام��ه رحمه الل��ه می گوی��د: کس�انی ک�ه تص��دیق نمودی��د اص�حاب رس��ول خ�دا )ص( هس�تند، آنانی ک�ه رسول خدا )ص( آن ها را برای مصاحبت و رفاقت پیغمبرش و استقامت و

2"استواری دینش برگزیده است.

امام عبدالقادر گیالنی رحمه الله از تابع ت��ابعین س��فیان پس��ر عیین��ه نق��ل هر کس در مورد اصحاب و یاران رسول خدا )ص( س��خن ب��دی"کرده که:

3"بر زبان آورد، اهل هوا و هوس است.

398شرح العقیده الطحاویه، ص -1 ?? با سند صحیح124/ص3مسند احمد ج -23 79 ص �1 الفنیه لطالبی طریق الحق ج ?

23

.ق گفته است:� ه228قاضی بصره عبدالله ابن سوار عنبری متوفای س��نت ن��زد م��ا تق��دیم اب��وبکر و عم��ر و عثم��ان و محبت همه ی اص��حاب"

بزرگوار و خودداری از ذکر بدی های آنان، و درخواست رج�ای عظیم ب��رای 1آنان است.

حمیدی قرشی شاگرد شافعی و استاد بخاری در توضیح عقی��ده خ��ویش نزد ماطلب رحمت برای همه ی اصحاب محم��د"در مورد صحابه می گوید:

)ص( الزم است، چون خداوند عظیم الشان می فرماید: قوناب"والذین جاءوا من بعدهم یقولون: ربنا اغفرلنا و الخوانن��ا ال��ذین س��

2باالیمان"

یعنی: کسانی که بعد از ایشان )اص��حاب( آمدن��د می گوین��د پروردگ��ارا ازگناهان ما، و گناهان برادرانمان که در ایمان بر ما پیشی گرفته اند، درگذر. به مفاد این آیه ما تنها به استغفار برای آنان ماموریت داده شده ایم. هر کس آن ها را ب��دگویی کن��د و آن ه��ا ی��ا یکی از آن ه��ا را تنقیص نمای��د، پ��یرو سنت نیست و سهمی از غنایم به او تعلق نمی گیرد. افراد فراوان به نق��ل از مالک پسر انس ما را بر این امر مطلع کرده و خبر داده اند، زیرا مال��ک

للفقراء المهاجرین"فرموده است خداوند فیئی را تقسیم کرده و فرموده: غن��ایم ب��ه دس��ت آم��ده از آن مه��اجرانیع��نی: 3"الذین اخرجوا من دیارهم

و بع��د مستمندی است که از خانه و کاشانه ی خود ب��یرون ران��ده ش��ده اند. وال�ذین ج�اءو من بع�دهم یقول�ون ربن�ا اغفرلن�ا و الخوانن�ا ال�ذین"فرم�ود:

"سبقونا باالیمان و التجعل فی قلوبنا غال للذین آمنوا ربنا انک رئ��وف رحیم بنابراین هر کس در حق آن ه��ا ب��ه یعنی: و کسانی که بعد از آنان می آیند.

4یرد.فرود آمدن این آیه اعتراف نکند، سهمی از فیئی به او تعلق نمی گ

و ام��ا ی��اران"امام پارسا حافظ عبدالرحمن پسر ابی ح��اتم رازی گوی��د: رس��ول خ��دا )ص(، آن ه��ا کس��انی هس��تند ک��ه ش��اهد وحی و ن��زول ق��رآن بوده اند و تفسیر و تاوی��ل را ش��ناخته اند، خداون��د آن ه��ا را ب��رای مص��احبت فرستاده اش و نصرت و اقامه دین و اظهار ح��ق نهفت��ه در آن، برگزی��ده و به صحابی بودن آن ه�ا ب�رای رس�ول خ�دا )ص( راض�ی گردی�ده و آن ه�ا را برای ما الگو و نشانه قرار داده، آن ه��ا حف��ظ کردن��د از رس��ول خ��دا )ص( آن چه را که از طرف خدا ب��ه آن��ان ابالغ ک��رد. از روش و ش��ریعت، حکم و قضاوت، و امر و نهی، و منع و تادیب و ایشان آن را به بهترین ش��یوه فهم و درک کردند، در امر دین فقیه گشتند و امر و نهی خدا را به برکت دی��دار رسول خدا )ص( درک کردند. همچنین به وسیله ی مشاهده کردن تفسیر و تاویل و اخذ و استنباط کتاب خدا، از شخص رسول خدا )ص(، خداون��د ب��ه واسطه ی این امر که آن ه�ا را ب�ه آن مش�رف ک�رده ب�ود و ب�ر آن ه�ا منت نهاده بود و آن ها را الگو قرار داده بود، شک ک��ذب و غل��ط و ریب و اف��ترا را از آن ه��ا دور ک��رد و آن ه��ا را ع��ادالن امت ن��ام نه��اده اس��ت. در محکم

اء علیدونوا ش��هک"و ک��ذلک جعلن��اکم ام��ه و س��طالتکت��ابش می فرمای��د: الناس"

یعنی: و این چنین شما را امت میانه قرار دادیم تا بر مردم گواه باشید.

1 348 ص �5 تهذیب ج ? 546 ص2 به روایت سند حمیدی ج 10حشر آیه / -2 ?

8حشر آیه/ -3 ?546 ص 2مسند حمیدی ج -4 ?

24

"ع��دال" را به "وسطا"رسول خدا )ص( به نقل از خداوند عزوجل واژه ی تفسیر کرده اس��ت. پس آن ه��ا ع��ادالن ملت هس��تند و ائمه ی هدایت ان��د و

ناقالن کتاب و سنت. خداوند ما را فرا می خواند تا ب��ه راه و روش آن��ان تمس��ک بج��وییم و ب��ر برنامه و در پیش گرفتن رفت��ار آن��ان ب��ه ح��رکت در آییم و ب��ه آن��ان تأس��ی

ن له اله��دی وبیتو من یشاقق الرسول من بعد ما "کنیم. زیرا می فرماید: �ه�ی و ولتیتبع غیر سبیل المومنین نوله ما �"م جهنم و سائت نصل 1صیرا

کسی را ک��ه ب��ا پیغم��ر دش��منی ورزد، بع��د از آن ک��ه )راه( ه��دایت ب��ر او روشن شده است و راهی جز راه مومنان در پیش گیرد، به هم��ان جهنمی که در پیش گرفته رهنمود می گ��ردانیم و ب��ه دوزخش داخ��ل می گ��ردانیم و

دوزخ چه بد جایگاهی است. رسول خدا )ص( را می بینیم که در احادیث ف�راوان ب�ر تبلی�غ از او تاکی�د می ورزد. در این احادیث یاران خویش را مخاطب قرار می ده��د. از جمل��ه

"نض��رالله ام��رأ س��مع مق��التیدر ح��دیثی ب��رای آن��ان دع��ا ک��رد و فرم��ود: خداون��د زیب��ا و خ��رم و ش��اداب یع��نی: فحفظها و وعاها حتی یبلغها غ��یره"

گرداند کسی را که سخن مرا می شنود، آن را حفظ کرده و محتوای آن رادریافت می کند تا آن را به غیر خود ابالغ نماید.

باید آن که حاض��ر"رسول خدا )ص( در یکی از خطبه های دیگرش فرمود: از من ب��ه" و فرم��ود: "است از شما آن )حدیث( را به افراد غایب برساند.

دیگران ابالغ کنید، ولو در حد یک آی��ه باش��د و از من )ح��دیث( ب��ه دیگ��رانبرسانید و هیچ منعی در این زمینه وجود ندارد.

بعدا اصحاب بزرگوار )رض( در نواحی و شهرها و مناطق مرزی، متفرق شدند و در فتح ممالک و قیام به غزوات و جهاد و به عهده گرفتن امارت و قضاوت و اج��رای احک��ام مش��ارکت جس��تند. ه��ر ی��ک از آن��ان در ح��وزه ی اقامت و شهر محل سکونت خویش به پخش و نشر آنچ��ه از رس��ول خ��دا )ص( دریافت کرده بود، همت گماشت و بر اساس فرمان خدا ب��ه اج��رای احکام پرداختند و امور کشور را طبق سنت رسول خدا )ص( پیش بردند و در اوج اخالص و با حسن نیت و قص��د ق��ربت ب��ه خ��دا ب��ه تعلیم ف��رایض و احکام و سنن و حالل و حرام به مردم برخاس��تند ت��ا هنگامی ک�ه ب��ه س��وی پروردگار خویش شتافتند رضوان و مغفرت و رحمت خ��دا ب��ر یکای��ک آن��ان

2باد. هرگ��اه"امام جرح و تعدیل ابوزرعه رازی پسر خ��اله ی ابی ح��اتم گوی��د:

کسی را دیدی که به بدگویی و تنقیص شخصیت یکی از یاران رس�ول خ�دا )ص( دهان می گشاید، بدان که او از زندیقان است، چون ق��رآن و رس��ول خدا )ص( هر دو نزد ما حق ان��د و این دو ح��ق هم از ج��انب ص��حابه ب��ه م��ا رسیده اند و تنها به این دلیل به تجریح گواهان ما اقدام می نمایند ت��ا کت��اب و سنت را باطل کنند و جرح )فاقد عدل و اعتب��ار ش��مردن س��خن( این ه��ا

3"اولی است و آنان زندقه هستند.

امام طحاوی در کتاب عقیده ی مشهورش که علمای م��ذاهب ب��ر ص��حت آن و وجوب اعتقاد بدان از سوی هر مسلمانی اتفاق و اجماع دارن��د، حب

1 �115 النساء / ? 2 �7 تقدمه المعرفه کتاب الجرح و التعدیل /ص ?

3 ? با سند صحیح از ابی زرعه�49 الکفایه فی علم الروایه ص

25

اص��حاب"صحابه را ایمان و بغض آن ها را کفر دانسته است. او می گوی��د: رسول خدا )ص( را دوس��ت داریم ام��ا در محبت هیچ ی��ک از آن ه��ا اف��راط نمی ورزیم و از هیچ یک از آنان برائت و ب��یزاری نمی ج��وییم. ه��ر کس ک��ه بغض ایشان را در دل قرار دهد و جز به نیکی از آنان یاد کند، جز ب��ه خ��یر از آنان ی��اد نمی ک�نیم و محبت آن��ان دین و ایم�ان و احس�ان اس��ت و بغض

1آنان کفر و نفاق و طغیان.

امام سبکی در فت��اوایش این نص را حم��ل ب��ر تکف��یر کس��انی ک��رده ک��ه بغض اصحاب را ب�ه دلی�ل ص�حابه ب�ودن در دل بگیرن�د. زی�را آن ه�ا فض�ل ص���حبت و هم نش���ینی را دارا هس���تند، ام���ا در م���ورد س���ب اص���حاب

خواه یکی از آن ها را سب کن��د، ی��ا همه ی آن ه��ا را ب��اعث ک��افر"می گویند: آن دس�ته از علم�ا ک�ه از تکف�یر همچ�ون2شدن فرد سب کننده می شود.

کسانی توقف کرده اند، همه ی آنان ب��ر فاس��ق ب��ودن س��ب کنن��ده ، اجم��اع(*)دارند.

ک��ه–و اما ابن حبان از فرم��وده ی رس��ول الل��ه در خطب��ه حج��ه ال��وداع استنباط ک��رده ک��ه ص��حابه ع��ادل–ابوهریره نیز از جمله ی شنوندگان بود

"اال فلیبل��غ الش��اهد منکم الغ��ائب"بوده اند. رس��ول خ��دا )ص( می فرمای��د:بایستی حاضران از شما ]این پیام را[ به غائبان ابالغ کنند.

ابن حبان گوید این فرموده رسول خ��دا )ص( بزرگ��ترین دلی��ل اس��ت ب��ر این که صحابه همگی عادل بوده اند. زیرا اگر افراد مجروح و ضعیف، یا یک ف��رد غ��یر ع��ادل در می��ان آن��ان می ب��ود، رس��ول خ��دا )ص( آن را اس��تثناء می کرد و می فرمود فالن و فالن از شما آن را به افراد غایب ابالغ نماین��د، و چون همه ی آن ها را به ص��ورت کلی و اجم��الی ام��ر ک��رده ک��ه ب��ه تبلی��غ غایبان قیام کنند، دلیل ب�ر این اس�ت ک�ه همگی اص�حاب ع�ادل بوده ان�د و برای شرافت و بزرگواری آن��ان همین بس ک��ه رس��ول خ��دا )ص( آن ه��ا را

3موصوف به صفت عدل نموده است.

آنچه گذشت سخن ابن عباس و بعضی از تابعین و اتباع ت��ابعین و ائمه ی حدیث در قرون برتر اولیه بود و کسانی که بعد از این ها آمده ان�د، س�خنان

فراوان و نیکویی در ارتباط با اصحاب بر زبان آورده اند. عدالت صحابه از این رو ثابت است که خداون��د"خطیب بغدادی می گوید:

آن ها را عادل معرفی و از پ�اکی آن ه�ا خ�بر داده و در نص ق�رآنی از آن�ان سخن به میان آورده است، بعد آیات و احادیثی در این زمین��ه آورده و بع��د

اخبار در این زمینه فراوانن��د و همه ی آن ه��ا مط��ابق"از ذکر آن ها می گوید: آن چه در نص قرآن آمده می باشند و همه ی آن ها مقتضی طهارت ص��حابه، و حکم قطعی ب��ه ع��دالت و ن��زاهت آن ه��ا هس��تند. پس از ع��ادل مع��رفی

– در حالی که از باطن و درون آن ه��ا مطل��ع اس��ت –کردن خداوند آن ها را و اگ��ر"هیچ نیازی به این ندارند که مخلوقات آن ها را عادل مع��رفی کنن��د.

به فرض، از جانب خدا و رسول هیچ س��خنی در م��ورد آن��ان نمی آم��د، ب��از اقتضای حالی که آنان بر آن بوده اند، از هجرت و جهاد و یاری رسانی و بذل ج��ان و م��ال و کش��تن آب��ا و اوالد و مناص��حه در راه دین و ق��وت ایم��ان و یقین، همه ی این ها دالیلی قطعی بر عدالت و لزوم اعتقاد به نزاهت آن ه��ا

1 396 الطحاویه ص ة � شرح العقید ? 2 580 و575/صص�2 و )*( فتاوای سبکی ج ?

3 123/ص�1 صحیح ابن حبان ج ?

26

�می باشند و این که آن ها از همه ی تعدیل و تزکیه کنندگان بعد از خودشان ت��ا اب��د � به��تر و برترن��د و این، س��خن و رأی همه ی علم��ا و فقه��ای م��ورد

1اعتماد و مقبول القول است.

است، � ه490سرخسی متوفای سال حنفیه علمای بزرگان از یکی کهپرداخته:" اصحاب ثناگویی به کتابش یک جای از بیش تر خداونددر می گوید

": می فرماید چنان که علیاست، اشداء معه الذین و الله رسول محمد "الکفار رحماء بینهم.

یعنی: محمد فرستاده ی خداست و کسانی ک��ه ب��ا او هس��تند ب��ر ک��افرانسخت گیر و با همدیگر مهربانند.

رس��ول خ��دا )ص( در توص��یف آن ه��ا می گوی��د ایش��ان به��ترین انس��ان ها 2هم."یرنی الذین انا فقخیر الناس هستند و می فرماید:"

یعنی: بهترین انسان ها، انسان های ق�رنی هس�تند ک�ه من در می�ان آن ه�ا هستم و شریعت به زبان و لغت آنان به دست ما رسید، هر کس در براب��ر

اس��الم اس��ت و اگ��ردشمن آن ها زبان به طعن و بدگویی بگشاید، ملحد و شمشیر است.چاره اشتوبه نکند

انی ح��ر ی ناصر سنت و قلع و قم��ع کنن��ده ی ب��دعت ابن تیمیه،امام الگو می گوید:"هر کس یکی از اص��حاب را نف��رین کن��د، چ��ون معاوی��ه و عم��رو

یا کسی که برتر و بزرگتر از این ها اس��ت. چ��ون–پسر عاص و امثال آنها ابوموسی اشعری و ابوهریره، یا کسی که برتر از آن ها است. چون طلحه و زب��یر ی��ا عثم��ان و علی ی��ا اب��وبکر ص��دیق و عم��ر ف��اروق ی��ا عایش��ه ام المؤمنین، یا غیر این ها، از یاران و اصحاب رسول خ��دا )ص(، او ب��ه اتف��اق

3همه ی پیشوایان دینی مستحق عقوبت شدید است.

در این باب اقوال بس پس��ندیده ی دیگ��ری وج��ود دارد ک��ه اس��تاد محم��د عجاج الخطیب وغیر او آن ها را ذکر کرده اند که من در این جا به ذک��ر چن��د

قول برگزیده که کسی آن ها را ذکر نکرده بسنده کرده ام. در زمانی که ب�دگوی از ص�حابه و تنقیص شخص�یت آن�ان ب�ه وف�ور رواج پی��داکرده اس��ت، یکی از کاره��ایی ک��ه بایس��تی از ب��اب ادای دی��نی ک��ه در برابرآن ها بر گردن داریم، انجام دهیم و باید ادایش کنیم. پیگ��یری فض��ایل ص��حابه و ت��رویج و اش��اعه ی آن در می��ان م��ردم ودف��اع ازآن ه��ا در مقاب��ل دشمنانش��ان اس��ت. من از خداوان��د خواه��انم ب��ه خاطرت��الیف این کت��اب

بنوس�ید و خطاه�ایی از من بزدای�د وم�را ب�ا آن�ان محش�ورمحسناتی برایفرماید.

1 49 و �46 الکفایه ص ? 2 134/ص�2 اصول سرخسی ج ?

4/216فتاوای این تیمیه -3 ?

27

از قبیله دوس به"ص" نائل شدن ابوهریره به فضل دعوت رسول خدا هدایت:

امام بخاری با س��ندی ک��ه ب��ه اب��وهریره ختم می ش��ود، روایت ک��رده ک��ه "طفیل پسر عمرو دوسی و همراهانش در وفدی ب��ه خ��دمت رس��ول خ��دا )ص( شرفیاب شدند وع�رض کردن��د ای رس��ول خ�دا قبیل��ه دوس س��ر ب��ه

کن، یکی گفت:دع��ا عص��یان و نافرم��انی برداش��ته، علی��ه آن��ان ن��زد خ��دا قبلیه ی دوس هال ک شد، رسول خدا )ص( فرم�ود: خدوان�دا ق�بیله ی دوس

1بکشان.� مدینه رسول الله �را هدایت کن و آن ها را به اینجا هرچن�د زم�انی ک�ه رس�ول خ�دا این فرم�وده را ب�ر زب�ان آورد، حض�رت ابوهریره ایمان آورده بود، اما با وجود این، این دعای کریمه شامل او ن��یز

آن ب��رای ف��ردض��مونمی ش��ود. زی��را یکی از مع��انی ه��دایت ثب��ات ب��ر م مسلمان، و دخول در اسالم برای کسی که هنوز مس��لمان نش��ده و ایم��ان

نیاورده، به حساب می آید.

نایل شدن به فضل یمنی و اهل آن جا بودن در آن زمان:

ابوهریره یمنی است و شرف یمن و یمنی بودن شامل حال او می شود. که به عقبه پسر عمرو )رض( می رس��د، روایت ک��رده ک��هیبخاری با سند

عقبه گفت: "رسول خدا )ص( به دست خویش به سوی یمن اشاره کرد و 2"ت.اس (یمن) آن جافرمود: ایمان در

بخاری در روایت دیگری از ابوهریره روایت می کند که شنید رسول خ��دا3")ص( می فرمود: "ایمان یمنی، و حکمت یمنی است.

در فرم��وده ی دیگ��ری از اب��وهریره آم��ده اس��ت ک��ه رس��ول خ��دا )ص( فرمود: "اهل یمن به نزد شما آمدند، آن ها از دیگ��ران ن��ازک دل ت��ر و ن��رم

4قلب تر هستند."

در این حدیث بنگر، آیا رسول خدا )ص( ابوهریره را از اه��ل"ای مخالف:یمن استثناء کرده است تا ما نیز با شما هم رای شویم!

مراد به یمنی ها در این فرموده، یمنی های موج��ود در آن"این حجر گفته: زم��ان بوده ان��د، ن��ه همه ی یمنی ه��ا در همه ی زمان ه��ا زی��را لف��ظ ح��دیث

5"مقتضی این معنی نیست.

بخاری از ابن عم��رو روایت ک��رده ک��ه رس��ول خ��دا )ص( دو ب��ار فرم��ود6"خدواندا برکت را در شام و یمن ما بینداز."

نائل شدن به شرف دعوت رسول خدا )ص( و تایید او:

1 5/220 و �4/54 بخاری ? 4/155بخاری -2 ?

5/219 و 4/217بخاری -3 ?5/219بخاری -4 ?

7/343فتح الباری -5 ?6 76 �9 بخاری ?

28

محمد پسر عقبه به روایت از فضل پسر عالء از اس��ماعیل"بخاری گوید: پسر امیه از محمد پسر قیس، برای ما نقل کرد که زید پس��ر ث��ابت گفت:

1"رسول خدا )ص( برای ابوهریره دعا کرد.

این دعا را امام مسلم به نقل از ابوهریره )رض( این چنین روایت ک��رده عرض کردم ای رسول خدا )ص( از خدا بخ��واه ک��ه"است. ابوهریره گوید:

من و مادرم را ن��زد بن��دگان م��ؤمن محب��وب ب��دارد و آن ه�ا را ن��یز ن��زد م�ا گفت: رس��ول خ��دا )ص( فرم��ود: خداون��دا این بن��ده ی"محبوب قرار دهد.

ک�وچکت )یع�نی اب�وهریره( و م��ادرش را ن��زد مؤمن��ان محب��وب بگ��ردان و مؤمنان را نیز نزد آنان محبوب بگردان، به دنبال این دعا، خدوان��د مؤم��نی را نیافریده که نام مرا شنیده باشد ی��ا م��را دی��ده باش��د، مگ��ر این ک��ه م��را

2"دوست می دارد.

با این وصف محبت ابوهریره از عالمت و نشانه های مؤمنان است. نض��ره وابوداود با سند صحیح از سعید پس��ر ای��اس جری��ری، او هم از اب��

عبدی از طفاوی که ه��ر س��ه نفرش��ان م��ورد اعتم��اد و ج��ای ثق��ه هس��تند، گفت: وقتی من بیمار و درمس��جد افت��اده(رض) ابوهریرهروایت کرده که

چ��ه کس��ی ج��ای پیغمبر خدا )ص( وارد مسجد شد و سه بار فرمود: ،بودم او م��ریضرس��ول خ��دا ای :جوان دوسی را می داند؟ م��ردی ع��رض ک��رد

بس��وی من آم��د و دس��ترسول خدا .ای از مسجد افتاده درگوشه است و مب��ارکش را روی من نه��اد وگفت: خ��وب اس��ت، من )خ��وب ش��دم ( و

3برخاستم.

که در یک این چنین زمانی کرد و لله این چنین حال او را تفقد میرسول اجو کرد. نماز او را ندید از حال او پرس و

و یحنو علیک حفو األدبو کنت الیرا لدی مصطفی

فلم تتأول و لم تکذبو انت الوفی لهدی النبی

)صحیح( العباره و المطلبو عبت )الحدیث( و أدیته

و حدثت بالکلم الطیبحفظت لناسنه المصطفی

من المشرقین الی المغرببسیر علی هدیک المؤمنون

الی المنهج األصدق األصوبو یقبس من نورک السالکون

یعنی:شمودی��دا محبوب ب���ر خ�تو نزد پیا مب بر پدر ا����وهچون

مهربان و دلسوز بود تودی ��وی ب������ادار هدایت نب��وتو وف به و������اوهرگز ویل

تکذیبش بر نخاستی قمودی ��ادا ن هم کردی و��حدیث را ف عب�����در و�������الب ارت

ب صحیح ��مطلطیبحفظ کردی برای ما سنت مصطفی را کالم به دهان و

گشودی )سخن پسندیده(

1 ?. گوید: مردان سند همگی جای اعتماد و ثقه هستند213 ص �1 التاریخ الکبری ج7/166مسلم -2 ?

3 �1/502 ابوداود ?

29

مش����رقیانمومنان بر روش شم����ا در حرکت اند از آن����ان گرف�������ته تا مغرب

کهاز نور تو بر می گیرند س�����الکان، راه راهی سوی به درست تر وصواب تر است

بهرمندی ابوهریره از شرف فقر و اهل صفه بودن:

1". در مس�جد نب�وی ب�ود(افکنی س�ایه دار و س�ایه )سایه ب�ان "صفه جای

ران ص��فهیفق�� "مردی از مس��اکین و:کهوید گ از خود میابوهریرهحضرت او یکی از مش��هورترین اف��راد مقیم در ص��فه ب��ود زی��را ت��ا بلک��ه 2.ب��ود عن��وان مح��له در قید حی��ات ب��ود او ص��فه را ب��ی که رسول خدا )ص(زمان

او مع��رفی کنن��ده س��اکنانسکونت خویش برگزی��د و از آن کن��ار نگ��رفت، صفه، چه آن هایی که می آمدند و سکونت می گزیدند و چه آن ه��ایی ک��ه ب��ه

3عنوان رهگذر در آن جا فرود می آمدند و آن جا را ترک می کردند، بود. ای از افراد فاقد مسکن و مأوا از یاران رسول خ��دااهل صفه مجموعه"

)ص( بودند که در زم��ان حی��ات رس��ول خ��دا در مس��جد می خوابیدن��د و در سایه بان آن می آرمیدند و غیر از آن ماوی و مکان دیگری نداش��تند و چ�ون وقت صرف شام فرا می رسید، رسول خدا )ص( آن ه��ا را ب��ه س��وی خ��ود فرا می خواند و بر اصحاب تقسیم می نمود و دس��ته ای از آن ه��ا ب��ا رس��ول خدا شام صرف می کردند. این وضعیت ت��ا زم��ان رف��ع فق��ر و غ��نی ش��دن

امی که صدقه ای به نزد رس��ول خ��داهنگو 4"پیامبر و یاران ادامه پیدا کرد. )ص( آورده می شد، آن را میان ایشان توزی��ع می ک��رد و خ��ود چ��یزی از آن مصرف نمی کرد. اگر هدیه ای ب��ه ن��زدش می آوردن��د، س��هم آن ه��ا را از آن 5می داد ولی خ��ود ن��یز از آن برمی داش��ت و در آن ش��ریک آن ه��ا می ش��د.

رسول خدا علیه الصاله و السالم می فرمود: هر کس غذای دو نف��ر در ن��زد خویش دارد، سه نفر با خود ببرد و کسی ک�ه غ�ذای س�ه نف�ر دارد، پنج ی�ا

یاران رسول خدا )ص( در امر ضیافت اه��ل ص��فه6شش نفر با خود ببرد. در منازل خویش با هم رق��ابت داش��تند ت��ا ب��ه مهم��ان داری آن��ان مش��رف شوند. روایت شده که حضرت ابوبکر یک ب��ار س��ه نف��ر از آن��ان را هم��راه

(65)خود برد و پیغمبر )ص( ده نفر را با خود برد.

عادت چنین بود که اگر مرد مهاجری وارد مدینه می شد، اگر شناسی در مدینه داشت نزد او م�نزل و م�اوی می گ�رفت و اگ�ر شناس�ی نداش�ت در

چ��را این ط��ور نباش��د در ح��الی ک��ه اه��ل ص��فه7ص��فه س��کنی می گزی��د. مهمانان اسالم بودند و در کنار هیچ اح��دی از اه��ل مدین��ه م��نزل و م��اوی"

در روایت اب��وهریره )رض( آم��ده"نگزیده و هیچ ثروت و سامانی نداشتند. که می گوید: فقیرانه زیستند تا آن جا که روزی رسول خ��دا )ص( ب��ا ب��رخی از آنان نم��از اقام��ه می ک��رد، چ��ون س��الم نم��از ب��داد اه��ل ص��فه از چپ و

1 84/ص2 مصنف ابن ابی شیبه ج 81/ص�2 فتح الباری ج ? 2 65/ص�3 بخاری ج ?

3 376/ص�1 حلیه االولیاء ج ? 4 ? از قول یزید پسر عبدالله پسر قسیط255/ص�1 روایت ابن سعد ج

5 130/ص6از عبدالرحمن بن ابوبکر صدیق و مسلم ج 147/ص�1 بخاری ج ? 6 ? از قول ابی هریره�8/120 بخاری

7 15/ص�3 المستدرک ج ?

30

راست بر او بانگ برآوردند که ای رسول خ��دا )ص( خرم��ا ش��کم هایمان را سوزاند وبینی ما را پاره کرد. رسول خدا )ص( بر باالی منبر خویش صعود کرد و حمد و ثنای خدا را به جا آورد. سپس از سختی و ش��دت آن چ��ه ک��ه

ابوهریره1"برخی از افراد قومش بدان گرفتار شده بودند، پرده برداشت. هفتاد نفر از اهل صفه را دیده است که هیچ کدام از آنان عبا نداشته اند، یا دامن ی�ا جام�ه و تن پ�وش تنه�ا، ک�ه آن را دور گ�ردن خ�ویش می پیچیدن�د، بعضی از آن ها تا نیمه ی ساق ها، و بعضی ت��ا پاشنه هایش��ان می رس��ید و از ترس این که نکند عورتشان نمایان گردد و دیده شود، آن را با دس��ت خ��ود

2جمع می کردند و به دورخود می پیچیدند. آن ه��ا بیش��تر از هفت��اد نف��ر"این سخن اب��وهریره دال ب��ر این اس��ت ک��ه

بوده اند، زیرا این هایی که ابوهریره دیده، غ��یر از هفت��اد نف��ری هس��تند ک��ه رسول خدا )ص( آن ها را به غزوه بئرمعونه فرستاد. آنان نیز از اهل ص��فه

3بودند، اما قبل از اسالم آوردن ابوهریره به شهادت رسیدند.

از جمل��ه ؛اه��ل ص��فه ب��ه کاره��ا و ماموریته��ای بس مهم ب��ر می خاس��تند قرآن و سنت ب��ود،تلقی و فراگیریکارهایی که اهل صفه انجام می دادند،

زیرا صفه مدرسه ی اسالم بود و حراست و نگهداری رس��ول خ��دا )ص( از آنان و استعداد و آمادگی همیشگی آن�ان ب�رای اج�رای اوام�ر و دس�تورات رسول خدا )ص( در همه ی کارهایی که از هر کدام از مسلمانان می طلبید و غیر از این موارد، آن ها به جای مسلمانان ب��ه کاره��ایی برمی خواس��تند و4نفقه شان بر سایر مسلمانان بود، هر چند این نفقه صدقه نامیده می شد.

با این وصف ابوهریره مشرف به شرف جزو فقرای صفه بودن و فض��ل و اجر آن��ان گش��ته اس��ت. زی��را ق��رآن ب��رای آن��ان گ��واهی داده ک��ه بری��ده شدنشان از قوم و سرزمین و... به خاطر خدا و در راه او بوده است. ابن سعد از طریق واقدی از محمد پس��ر کعب ق��رظی روایت ک��رده ک��ه او در

س��تطیعون ض��ربای الله ال ل"للفقراء الذین احصروا فی سبیتفسیر این آیه فرموده آن ها اهل صفه هستند. 5فی االرض"

یع��نی: این ص��دقات از آن تهیدس��تانی اس��ت ک��ه در راه خ��دا ب��ه تنگن��اافتاده اند و برای معاش به سفر نمی توانند بپردازند.

به همین دلیل است که خداوند متعال به پیغمبر بزرگوارش ام��ر می کن��د که نفس خویش را با آنان به صبر و بردباری وادارد. خداوند خط��اب ب��ه او

و اصبر نفسک مع ال��ذین ی��دعون ربهم بالغ��داه و العش��ی یری��دون"فرمود:6"وجهه

: و ب��ا کس��انی ک��ه صبحگاهش��ان و شامگاهش��ان خ��دای خ��ود رایع��نی می پرستیدند و به فریاد می خواندند و تنها )رضا(ی ذات او را می طلبیدن��د،

نفس خود را به صبر وادار.

1 15/ص�3 المستدرک ج ? 2 114/ص�1 بخاری ج ?

3 82/ص�2 فتح الباری ج ? 4 �145 از سخنان عبدالرحمن معلمی در االنوار الکاشفه ص ?

5 �273 البقره / ? 6 �28 کهف / ?

31

در کتب تفاسیر آمده که با اهل صفه باش. چگونه به خود اجازه می دهیم بر مردی طعن وارد کنیم که قرآن برای او گواهی داده که در راه خدا به تنگنا افتاده و صبحگاهان و شامگاهان خدای

خود را به فریاد می خواند و رضای ذات او را می طلبد؟ نه، نه! قسم به خدا ما نه تنها به او طعن نمی زنیم، بلک��ه ب��ه توس��ل ب��ه حب او از خدا تقرب می جوییم. بدین صورت می بی��نیم ک��ه پش��ت س��ر هم فضل و بزرگواری و شرف به ابوهریره روی می آورند. فضل صحابی بودن و فض��ل هج��رت و فض��ل دوس��ی ب��ودن و فض��ل یم��نی ب��ودن و ش��رفیاب شدنش به دعای رسول خدا برای او و مورد ثقه و اعتماد او واقع ش��دنش

و گواهی قرآن به نفع او. در آینده و در فصل های مستقلی خواهیم دید که ابوهریره از فضل جه��اد

و فضل نشر حدیث رسول خدا )ص( بهره مند بوده است.

� و قصده ینزل نوال حدیث او ق��رآنو ه��اجر من دوس وحیدا

� فی المدینه طالم����ا یعدل انیل الهدی ثم الرسولو عاش رضیا

بقول طفیل و النبی یجحفل تن������امی له الهدی اللطیف بصفه

للهدایه عصت دوسنا فلیغضب الله و ادعه رحیما یسئل ف��الفی

تنها از میان دوسیان هجرت کرد و هدفش تنه��ا دری��افت و فهم ح��دیث و قرآنی بود که فرود می آمد. و در مدینه راضی بزیست تا زمانی که هدایت را دری��افت ک��رد و رس��ول خ��دا )ص( ب��ه ع��دالت او گ��واهی داد. ه��دایت لطیفانه بر او افزون گردی��د در ص�فه، ب��ه س��بب گفت��ه طفی��ل در حالی ک�ه رس��ول خ��دا )ص( در ت��دارک لش��کر کش��ی ب��ود؛ طفی��ل گفت: دوس م��ا نافرم�انی کردن�د، پس بای�د خداون�د ب�ر آن خش�مگین ش�ود و ت�و هم او را

بخوان، اما او مهربانی را یافت که برای آنان طلب هدایت می کرد.

محبت ابوهریره برای رسول خدا )ص( و مالزمتش او را:

رس��ول خ�دا را ب��ه ش��دت دوس��ت داش��ت. او خ�ودش ب��ه ایناب��وهریره دوست داشتن اعتراف می نماید و می گوید:"ای رسول خدا ه��ر گ��اه ت��و را

این محبت ب��ه 1می بینم، باعث خوش��حالی و چش��م روش��نی ام می ش��وی." کلی بر او مستولی گردیده بود، تا آن ج��ا ک��ه ش��نیدن ی��ک ح��دیث از ده��ان

یا بزرگان ص�حابه را ب��ر ه�زار رکعت نم�از س��نت ت��رجیحرسول خدا )ص( ه��زارازم یمی داد. او در این زمینه می گوید:"بابی از علم را که یاد می گیر

2."نزد ما محبوب تر استرکعت نماز سنت

آری! محبت رسول خدا آتشی در درون او برافروخت��ه ب��ود. آن چن��ان ک��ه هر گاه نام رسول خدا )ص( را می شنید، کنترل خود را از دس��ت می داد و

تا سرحد بی هوشی گریه می کرد.

1 ? با سند صحیح160/ص4 و المستدرک ج 222/ص�2 مسند احمد ج ?.� بخاری به صورت معل با سندی غیر موصول تاریخی روایتش کرده است2

32

"ص��ورتی ختم می ش��ود:1ترمذی با سند حس��نی ک��ه ب��ه ش��فی اص��بحی مس��تولی می ش��د"اب��وهریرهصادق از آن چه در اث��ر این محبت عظیم ب��ر

برای ما نمایان کرده اس�ت. ش�فی وارد مدین�ه گردی�د:"م�ردی را دی�د ک�ه م��ردمی اط��راف او را احاط��ه کرده ان��د. گفت: این م��رد کیس��ت؟ گفتن��د:

است به او نزدیک ش��دم ت��ا مقاب��ل او نشس��تم و او ب��رای م��ردمابوهریره سخنرانی و صحبت می کرد. چون سخنرانی اش به پایان رسید و اطرافش

گ��وییبخلوت شد، به او گفتم: از تو به حق می طلبم که حدیثی را ب��ه من آن را به تو فرموده و ت��و آن را فهمي��ده و درک ک��ردهرسول خدا )ص(که

گفت: این ک��ار را می کنم و ح��دیثی را ب��رای ت��و ب��ازگواب��وهریرهباش��ی؟ آن را به من فرموده و من آن را تعق�ل ک�ردهرسول خدا )ص(نم که کمی

و یاد گرفته ام. بعد آه و ناله وگریه ی شدیدی شروع کرد. و انسان زمانی این کار را می کند که شوق فراوانی برای دیدار دوستش

2داشته باشد و بر او تاسف بخورد و حب لقای او را داشته باشد.

شفی اصبحی صحبت خود را ادامه داد و چگونگی آه و ویالهای ابوهریره را قب��ل از روایت ح��دیث در مرتبه ه��ای دوم و س��وم و چه��ارم ب��رای م��ا

ک��ه–توصیف می کرد، گوید: رسول خدا )ص( آن را شخصا و در این ات��اق به من گفته اس��ت، ب��ار دیگ��ر–غیر از من و او کس دیگری همراه ما نبود

فغان و وایال را شروع کرد، بعد به خود آمد، دستی بر صورت خود کشید و گفت: حدیثی را برای تو باز می گویم که رسول خدا )ص( آن را به من ی��اد داده، من و او تنها در این اتاق بودیم و کسی همراهمان نبود، دوباره آه و واویالی دیگری کشید. بعد به خود آم��د و دس��ت ب��ر ص��ورت خ��ود کش��ید و گفت: شروع می کنم. حدیثی را برایت بازگو می کنم که رس��ول خ��دا )ص( آن را به من ی�اد داد و من او تنه�ا در این ات�اق ب�ودیم و کس�ی همراهم�ان نبود، دوب��اره آه و واویال و فغ��ان ش��دیدی ش��روع ک��رد. بع��د ب��ر ص��ورت و رویش بر زمین افتاد. مدتی طوالنی او را بر خود تکیه دادم، بعد به ه��وش

"اگ�ر روز قی�امت ف�را رس�ید،آمد و گفت: رسول خدا )ص( به من فرمود: خداوند تبارک و تعالی به میان بندگان فرود می آید تا می��ان آن ه��ا قض��اوت

در مورد عذاب کس��ی ک��ه ق��رآن بعد حدیثی طویل و دور و درازی"کند.... تالوت می کند یا مال خود را می بخشد یا جهاد می کن��د ولی ه��دفش از این

3، ذکر کرد.کارها کسب ستایش و مدح مردم و ریاکاری است

و هیچ دلیلی برای اذیت کردن های افراد بدخواه و مبغض ابوهریره وجود ندارد که بیایند، گمان ببرند و بگویند ابوهریره این ک��ار را از ب��اب ریاک��اری انجام داده است. زیرا شیون کردن و فغ��ان م��ردان ب��ه هنگ��ام ب��ردن ن��ام رسول خدا )ص( جزو حالت برخی از اص��حاب ب��ود ک��ه چ��ون رس��ول خ��دا )ص( را یاد می کردند و نام او را بر زبان می آوردند، به گریه می افتادند، از جمله ی آن ها حضرت ابوبکر صدیق )رض( ب��ود. اوس��ط پس��ر عم��رو بجلی صورت دیگری از ابوبکر صدیق برای ما حفظ کرده که همچ��ون اب��وهریره

به هنگام یاد رسول خدا به گریه می افتاد.

1 آمده360/ص�4 او ابوعثمان پسر ماتع یکی از مشاهیر تابعین است. زندگی نامه اش در التهذیب ج ? .است

2 159/ص�4 غریب الحدیث البن عبید ج ? 3 ?. آمده است418/ص1 در المستدرک نیز ج 226/ص�9 الترمذی ج

33

یک سال بعد از وف�ات رس�ول خ�دا )ص( ب�ه مدین�ه آم�دم."اوسط گوید: ابوبکر را یافتم که برای مردم خطبه ایراد می کرد و می گفت: رسول خ��دا )ص( در یک سال قبل در میان ما به خطبه برخاست، سه بار اشک و گریه گلو و چشمان او را گرفت. بع��د گفت: ای م��ردم س��المتی و ع��افیت را از

1"خدا طلب کنید... .

این محبت و عالقه ی ش��دید، اب��وهریره را باره��ای ب��ار ب��ر می انگیخت و تشویق می کرد که هنگام نقل حدیث از رسول خ��دا )ص( او را بس��یار ی��اد کند تا از نام و یاد او شرف کسب کن��د و ب��ا نام ه��ای او انس بگ��یرد. باره��ا

شنیدم که رسول خدا صادق و مص��دوق، ابالقاس��م، ص�احب این"می گفت: ی گفت:"ش��نیدم محب��وبم اباالقاس��م )ص( و ی��ا م"حج��ره)ص( می گفت

می گفت" و او را "نبی توبه" و امثال این کلمات نام می برد. می بینیم که خداوند متعال این مق��دار ف��راوان از ایم��ان و محبت پیغم��بر خود را در قلب ابوهریره قرار داده بود که او را وادار می کرد خود را برای مص��احبت، مالزمت و رف��اقت او، ن��ه تنه��ا در مس��جد و ص��فه بس، ک��ه در غزوات و سفرها، حتی هنگام رفتن به بازار آم��اده گردان��د. او را می بی��نیم

در یکی از بازارهای مدینه در خدمت رسول خ��دا )ص( ب��ودم. او"که گفت: ادت مریض ها می رفت. زیرایبازگشتم."یا همراه او به عبازگشت، من هم به عیادت مریضی که مبتال به کسالت و بیماری بدمزاجیپیغمبر خدا )ص(

رس��ولده بود، رفت و ابوهریره در خدمت او بود. ميگويد: زم��ام ش��تر ش را می گرفتم وت��ا زمانی ک��ه او س��وار نمی ش��د و روی پش��ت آنخدا )ص(

ق��رار نمی گ��رفت ره��ایش نمی ک��ردم و بع��د می فرم��ود:"پروردگ��ارا ش��ما صاحب و همراه سفر هس�تی." ی�ا هم�راه ب�ا او)ص( در باغ ه�ا ب�ه گ�ردش

در نخلستان برخی ازرسول خدا می رفت در این زمینه می گوید:"همراه اهل مدینه گشت می زدم ی��ا در س��فرها ب��ه خدمت گ�ذاری از رس��ول خ�دا

رس��ول از دیگ عباس، ب��رای شانه گوشتی)ص( بر می خاست و می گوید:" رس��ول خ��دا بردم، آن را تناول کرد و خورد" اگر ام��ری از ام��ور خدا )ص(

بر او پنهان می ماند که نمی توانست آن را ببیند یا بشنود در مورد آن)ص( از او سوال می کرد و مثال می گفت:"پدرومادرم فدایت آیا به ی��اد داری ک��ه میان الله اکبر تحرم و شروع قرائت فاتحه سکوت کردی، این سکوت چ��ه

ترین اف��راد ب��ه ش��فاعت او شایس��ته ی."یا درب��اره یم ...وبود؟ گفت: می گ چنانچه می آید و در مورد ابتدا و شروع نب��وت از از او سوال می کرد "ص"

او س��وال ک��رد، از ابی پس��ر کعب منق��ول اس��ت ک��ه اب��وهریره )رض( از مسائلی که دیگران به خود جرات نمی دادند، از وی سوال کنند، از رس��ول خدا )ص( سوال می کرد. عرض کرد ای رسول خدا )ص(، اولین چیزی ک��ه امر نبوت بدان شروع شد، چه چیز بود؟ رسول خدا )ص( جواب س��وال او را داد و امر آن را برای او تعریف نمود و توضیح داد. و سواالت دیگ��ری از

این قبیل و مسائل فراوان و گوناگون دیگر. این محبت فراوان و این مالزمت دایمی و این جرات بر سوال، از ام��ور پنهان و مخفی، همه ی این ها دست به دست هم�ه داده و فرص�ت و زمین�ه را برای ابوهریره فراهم کردند که ب��ر بس��یاری از اح��ول و اوض��اع رس��ول خدا )ص( اطالع پیدا کند که غیر او بر آن اطالع نداش�ته اند. ل�ذا تنه�ا او آن

1 173 ص �1 سند احمد ج ?

34

را روایت ک��رده اس��ت. مانن��د این ک��ه او فرص��ت پی��دا ک��رده ب��ود ک��ه فرموده های رسول خدا )ص( را به صورت عالی و بدون اشتباه حفظ کن��د

و فراوان از او روایت نقل نماید. حال نظری بر همت بلند ابوهریره بیفکنیم. هنگامی که رسول خ��دا )ص( او را به سوی برخی از غنایم ف�راوان ف�را خوان��د و گفت آی��ا از این غن��ایم چ�یزی از من نمی طل�بی؟ در ج�واب گفت: از ت�و می خ�واهم ک�ه از آنچ�ه

خداوند به تو یاد داده است به من یاد بدهی. پس خ��دا و رس��ول او راس��تی و درس��تی این خواس��ته ی او را دانس��ته و

تصدیق کرده اند و او سرانجام از جمله ی علماء گردید.

نبعهتتبع الهدی فی شوق و فی لهف من راح الروحی یرتشف و

سرلزم من یهوی فیتبعه���و القلب ی ذاک االرواحو ا تلف����ت به

کلهو من سعی خلف )طه( فی سیرته ریب دون رف�����ش فسیعه

با شوق و اشتیاق فراوان در پی هدایت به حرکت در آم��د و رفت ک��ه از سرچشمه های روحی او می نوش��ید و می مکی��د. دل مالزم و هم�راه کس�ی خواهد بود ک��ه آرزویش می کن��د و ب��ه دنب��الش ب��ه ح��رکت در می آی��د و این سری است که تنها روح ه��ا ب��دان الفت می گیرن��د. ه��ر کس در راهپیم��ایی خویش به دنبال طه )حضرت محمد( به حرکت درآید، همه ی سعی و تالش

او بدون شک شرف و عزت خواهد بود.

گرسنگی:

ابوهریره )رض( در زمان رسول خدا )ص( فقیر و بدون سرمایه و خان��ه و شغل، در صفه زیست. او در این مدت ب��ه آن چ��ه ک��ه خداون��د متع��ال در صفه برایش میسر و فرآهم می کرد، از آن چه به آن ها هدی��ه داده می ش��د، یا رسول خدا )ص( آن ها را در آن شریک می نمود، قناعت می کرد. هدفش از این عمل تنها مصاحبت و مالزمت رسول خ��دا )ص( جهت ش��نیدن کالم او و دری��افتن علم از او ب��ود. می خواس��ت فرموده ه��ای او را بش��نود و ب��ه قصد و نیت نشرشان، آن ها را حفظ کند. تنها به خاطر رؤیت و مشاهده ی افعال و احوال معامالت و قضاوت های رسول خ��دا )ص( و اقت��دا و تاس��ی

به آن ها در خدمت او می ماند. حتی بعضی از اوقات قادر به تامین حداقل مایحتاج زندگی خود نمی ش��د و در اوج فشار و تنگنا قرار می گرفت. چندین شب بدون غ��ذا می مان��د ت��ا آن جا که مجبور می شد از شدت گرسنگی شکم ب��ر زمین بمال��د و بعض��ی

اوقات از حال می رفت و بی هوش می شد. در کتب حدیث، صورت هایی از این وضعیت اس�ف انگیز ک�ه اب�وهریره ب�ا آن دست به گریبان بود، بیان شده است. خود او نیز بعد از رهایی از تنگنا ، زمانی که خداوند در نعمت های خ�ود را ب�ر او گش�ود، از ب�اب تح�دث ب�ه نعمت خداوند از وض��عیت خ��ویش س��خن ب��ه می��ان آورده و آن را توص��یف

کرده است.

35

ن��زد اب��وهریره"از جمله بخاری به روایت از ابن سیرین نقل می کن��د ک��ه بودیم، دو پارچه لباس کهنه و پاره ی کتان به تن داش��ت، فین ک��رد و گفت به به این ابوهریره است که در کتان فین می کند. قبال مرا دیدی ک��ه می��ان من��بر رس��ول خ��دا )ص( ت��ا حج��ره ی حض��رت عایش��ه بیه��وش ب��ر زمین می افتادم، یکی می آمد و پا را روی گردن من می نهاد. به تصور این که من دیوانه هستم و به نوعی از جنون گرفتار شده ام، در حالی که جز گرسنگی

1"هیچ بالی دیگری نداشتم.

حدیث دیگری که بخاری آن را هم از ابن سیرین روایت ک��ردهو از جمله به سختی و ناراحتی شدیدی گرفت��ار ش��دم. ب��ه"است، این است که گفت:

عمر پسر خطاب برخورد نمودم. از او خواستم آیه ای از کالم خ��دا ب��ر من تالوت کند، در خانه اش را بر من گشود. وارد ش��دم، کمی جل��و رفتم ، ولی از شدت ناراحتی و گرسنگی بر صورتم بر زمین افتادم. زمانی که به خود آمدم رسول خدا را دیدم که بر سرم ایستاده است. فرمود: ای ابوهریره! عرض کردم در خدمتم ای فرستاده ی خدا. دستم را گرفت و مرا بلند کرد و متوجه وضعیتم شد، به سوی اثاثیه های خود رفت. بعد امر ک��رد کاس��ه ی بزرگی شیر برایم آوردند، مقداری از آن را آشامیدم. فرمود: باز بنوش ای اباهریره. دوباره نوشیدم. فرمود: باز بنوش. نوشیدم تا شکمم مث��ل پیال��ه و فنجان صاف و هموار شد. )سیر ش�دم.( بع�د ب�ه عم�ر برخ�ورد ک�ردم و وض���عیت و ح���ال خ���ویش را ب���رایش ش���رح دادم و گفتم: ولی خداون���د مسوولیت سیر کردن مرا به کسی بهتر و شایسته تر از شما واگ��ذار ک��رد. گفتم: قسم به خدا من از تو خواستم آیه ای بر من تالوت کنی. حال آن ک��ه من بهتر از شما به قرائت آن آشنا ب��ودم. عم��ر گفت: قس��م ب��ه خ��دا اگ��ر می توانستم تو را به درون خانه ی خویش ببرم، ب��رای من از دسترس��ی ب��ه

2"شترهای نجیب و پسندیده، محبوب تر بود.

یکی دیگر از صورت های معجزه، معجزه ی شرب شیر است ک��ه بخ��اری س��وگند ب��ه خ��دای ک��ه"آن را به نقل از ابوهریره روایت کرده است. گوید:

جز او خدای دیگری وجود ندارد، از شدت گرسنگی و سختی درد آن، خ��ود را بر زمین می چسباندم و سنگ بر شکم می بستم. روزی بر سر راهی که آن ها )رسول خدا، ابوبکر و عمر( از آن خارج می شدند، نشستم. ابوبکر از آن جا گذر کرد. در مورد آیتی از او سوال کردم و خدا می داند ک��ه تنه��ا ب��ه خاطر سیر ک��ردنم این س��وال را مط��رح ک��ردم. او رفت و این ک��ار )س��یر کردن( را نکرد. بعد ابوالقاسم )صلی الله علیم و سلم( ب��ر من گ��ذر ک��رد. چون مرا دید تبسمی بر لب آورد و فهمید که چه چ�یزی در دل دارم و چ�ه چیزی در چهره ی من خوان��ده می ش��ود. فرم��ود: اب��اهر! ع��رض ک��ردم: در خدمتم رسول خدا. فرمود: به دنبالم من بیا. ب��ه دنب��الش راه افت��ادم. وارد شد و اجازه ی دخول من گرفت. اجازه داده شد. من هم داخل شدم. بع��د پیال��ه ش��یری پی��دا ک��رد و فرم��ود: این ش��یر را چ��ه کس��ی و از کج��ا آورده است؟ عرض کردند فالن مرد یا فالن زن آن را به ت��و هدی��ه ک��رده اس��ت. فرمود: اباهر! گفتم: در خدمتم ای رسول خدا )ص(. فرمود: ب��ه ن��زد اه��لف¥ه صفه ب�رو و آن ه�ا را ب�ه ن�زد من ف�را خ�وان. اب�وهریره گوی�د: اه�ل ص�

1 128/ص�9 بخاری ج ? 2 88/ص�7 بخاری ج ?

36

مهمانان اسالم بودند. به سوی اهل و خانواده و ام��وال و ث��روت و خ��انه ی هیچ احدی نمی رفتند و اگر زکاتی نزد رسول خ��دا )ص( آورده می ش��د، آن را برای ایشان می فرستاد و خود از آن چیزی نمی خورد. ام��ا اگ��ر ه��دیه ای نزدش آورده می شد، قسمتی از آن را به اه��ل ص��فه می داد و قس��متی را

خود از آن استفاده می کرد. این سخن که فرمود برو اهل صفه را به اینجا بخوان، مرا ن��اراحت ک��رد. ع��رض ک��ردم: این مق��دار ش��یر چ��ه دردی از اه��ل ص��فه دوا می کن��د؟ من شایسته ترم که از آن جرعه ای بنوش��م و ب��ه وس��یله ی آن ق��وتی بگ��یرم. و چون آمد، به من دستور داد من به آن ها می دادم و چه بسا انتظ��ار داش��تم

که سهمی از آن نصیب من نشود. با این وصف گریزی از اطاعت امر خدا و رسول او نداشتم. لذا ب��ه ن��زد آن ها رفتم و آن ها را دعوت کردم. ایشان نیز دعوت اجابت کردند. آمدن��د. اجازه ی ورود گرفتند. اجازه داده ش��د. وارد ش��دند و ه��ر کس در ج��ایی از اتاق مستقر گردید. فرمود: اباهر! عرض کردم در خدمتم ای رسول خ��دا. فرمود: بگیر و به ایشان بده. گوید پیاله را گرفتم و آن را به یک ی�ک آن ه�ا می دادم. هر فردی تا س��یر می ش��د از آن می نوش��ید. بع��د پیال��ه را ب��ه من دادند تا به رسول خدا رسیدم. همه ی آن ها از شرب شیر سیر شدند. پیاله را گرفت و بر دست قرار داد. نگاهی به من افکند و تبسمی بر لب آورد و فرمود: اباهر! عرض کردم در خدمتم رسول خدا )ص(. فرمود: تنه��ا من و تو مانده ایم. عرض کردم: درس��ت می فرمایی��د. رس��ول خ��دا )ص( فرم��ود بنشین و بنوش. نشستم و نوشیدم. فرمود: دوباره بنوش. دوباره نوشیدم. باز هم فرمود دوباره بنوش، دوب��اره نوش��یدم. ت��ا آن ج��ا ک��ه ع��رض ک��ردم قسم به آن کسی که تو را به حق فرستاده جایی نیست که در آن بری��زم. فرمود: آن را به من بده. پیاله را به او دادم. حمد خدا را ب��ر زب��ان ران��د و

1"بسم الله گفت و شیر اضافی باقی مانده را خود نوشید.

برخی این داستان را تکذیب کرده و به واسطه ی آن ب��ر اب��وهریره طعن زده ان��د. ام��ا تک��ذیب آن ب��اعث تک��ذیب بس�یاری از معج��زات ش��بیه این، و تکذیب راویان آن خواهد گردید. مانند معجزه تکث��یر خرماه��ای ج��ابر پس��ر

عبدالله )رض( و غیر آن از آنچه که در صحیحین ثابت است. نمونه ی دیگری که ابوهریره از گرسنگی خود و اهل صفه ب�رای م�ا نق�ل

بهترین انسان ها برای فق�یران جعف�ر پس�ر"می کند، این است که می گوید: ابی طالب بود، ما را با خود به خانه می برد و از آن چه در خ��انه اش موج��ود بود، به ما می داد. حتی بعضی اوقات مشک کوچک روغن خویش را بیرون می آورد و م��ا بع��د از ش��ق ک��ردن و ش��کافتنش آن چ��ه را ک��ه در آن ب��ود،

2"می لیسیدیم.

یک سال ب��ا اب��وهریره در مدین��ه"الله پسر شقیق منقول است که:از عبد اق��امت گزی��دم. روزی در کن��ار حج��ره ی حض��رت عایش��ه نشس��ته ب��ودیم. خطاب به من گفت: تو ما را می بینی که جز این عب��ای کهن��ه و پ��اره پ��اره لباس دیگری نداریم و روزگار وضعی بر ما می آورد که یکی از ما طع��امی را که قوت و نیروی خودر را بدان نگه دارد، به دست نمی آورد. ح��تی یکی

1 15/ص3 و نیز المستدرک ج 130/ص�8 بخاری ج ? 2 24/ص5 وج 100/ص�7 بخاری ج ?

37

از ما سنگی را برمی دارد و آن را بر شکم خ��ود می بن��دد ت��ا ت��وان و ق��وت1"خود را به وسیله ی آن حفظ نماید.

با این زحمات و فداکاری ها، خود و انس��ان های بع��دی را ت��ربیت نمودن��د. نس��ل هایی ک��ه ع��راق و بالد ف��ارس و س��ایر اقط��ار را فتح کردن��د. بع��د از ایشان نسلی دیگر ظهور کرد که نماز را ضایع کرد و پرخوری آن ه��ا را ب��ه مرض مبتال نمود و در عین حال این گرسنگی و فقر را بر ابوهریره خ��رده گرفتند. در حالی که این گرسنگی و فقر برای او مصدر شرف و فقر تلقی می شد. اینان فراموش کرده اند که ناز و نعمت و پرخ��وری، هم��ه نتیج��ه و محصول فتوحات شمشیرهای این گرس��نگان اس��ت ک��ه آن چ�ه را ک��ه ن��زد

خداست بر دنیا و لذت های آن برتری و ترجیح دادند. گرسنگی جز منشاء و مصدر تکریم و تش��ریف این مجم��وعه ی ص��الح از یاران رسول خدا )ص(، مصدر چیز دیگ��ری نب��ود. گرس��نگی ب��رای کس�انی عار و ننگ به شمار می آید که شکم هایشان از پرخ��وری و تل��ذذ از ثم��ره ی آن چه این گرسنگان برای آن ها کاشته اند دچار سوءهاضمه شده است. اما

مقاییس ومیزان ها امروزه تغییر کرده و عوض شده اند. ای خوش گذرانان ناس��پاس و کینه ت��وز، حض��رت اب��وهریره در تحم��ل این گرسنگی تنها نبود. بلکه این صفت، طبیعت غ�الب ح�اکم ب�ر اک�ثریت امت جهان آن وقت بود. بعضی اوقات همه ی مدینه ب��ر اث��ر قحطی و محاص��ره

متعرض گرسنگی می گردید و با آن دست و پنجه نرم می کرد. در ص��حیحین )بخ��اری و س��لم( گوش��ه ای از داس��تان یکی از حالت ه��ای شدید گرسنگی � که اصحاب آن را تحمل کردند � آم��ده اس��ت. ح��تی انس

ابوطلح�ه ب�ه ام س�لیم گفت: ص�دای رس�ول خ�دا را"پسر مالک می گوی�د: ضعیف شنیدم و گرسنگی را در آن یافتم، آیا چیزی داریم؟ ام سلیم گفت: بلی. چند قرص نان جو؛ رفت و آن ها را بیرون آورد. بعد یکی از روبند های خود خود را بیرون آورد، نان ها را در قس�متی از آن پیچی�د و در دس�ت من نه��اد و ب��ه قس��مت دیگ��رش م��را پوش��اند و م��را ن��زد رس��ول خ��دا )ص(

2"فرستاد.

به خدمت رسول خدا آمدم او را یافتم که ب��ا ی��ارانش"انس گوید:دوباره نشسته و شکم خود را با پ��ارچه ای بس�ته اس��ت. علت را از یکی از ی��اران

"پرسیدم. گفت: از گرسنگی. مقداری خرما به عن�وان هدی�ه ن�زد رس�ول خ�دادر جایی دیگر می گوید:"

)ص( آورده شد، بعد آن ها را به یک پیمانه تقسیم کرد و م��اموریت تقس��یم آن ها به من واگذار گردید. وقتی از تقسیم فارغ گش�تم ، دی�دم در حالی ک�ه روی سرین نشسته بود، تند تند آن ها را می خ��ورد و در ش��یوه ی خ��وردنش

3"گرسنگی را یافتم. آیا با این وضعیت اگر ابوهریره غ��ریب و فق��یر از ف��رط گرس��نگی بان��گ برآورد، چیز عجیبی است؟ و آیا این گرسنگی به عن��وان عی��بی ب��ر رس��ول خ��دا تلقی می ش��ود، ی��ا نش��انةی تج��رد و اخالص او ب��رای خ��دا ب��ه ش��مار

"می آید؟

324/ص2مسند احمد، ج -1 ?2 118/ص6 و مسلم ج 174/ص8 و ج 234/ص�4 بخاری ج ?

3 203/ص�3 مسند احمد ج ?

38

ابوهریره در روایت دیگری که مسلم آن را روایت کرده، داس��تان دیگ��ری از گرسنگی رسول خدا )ص( و دو وزیرش صدیق و فاروق )رض( را نق��ل

روزی )یا شبی( رسول خدا )ص( از م��نزل خ��ارج ش��د."می کند و می گوید: ناگاه به اب��وبکر و عم��ر برخ��ورد ک��رد. فرم��ود: چ��ه چ��یزی ش��ما را در این ساعت وادار به خروج از خانه ک��رده اس��ت؟ ع��رض کردن��د: گرس��نگی ای رسول خدا. فرمود قسم به آن که جانم در دست اوست، آن چه ش��ما را از خانه بیرون کرده مرا نیز از خانه بیرون آورده است، برخیزید. همراه او به راه افتادند تا به خانه مردی از انصار روی آوردند که در خان��ه نب��ود، وق��تی

. رس��ول خ��دا )ص(1همسر او رسول خدا )ص( را دید، گفت: مرحبا و اهال فرمود: فالنی کجاست؟ گفت: رفته برایم�ان مق�داری آب ش�یرین بی�اورد. ناگهان مردی انصاری پیدا شد، نظری به رسول خدا و دو یارش انداخت و گفت: سپاس برای خدا، ام��روز هیچ کس مهم��انی مح��ترم تر و فاض��ل تر از

بس��ر و"مهمانان من ندارد. این را گفت و رفت خوشه خرمایی ک��ه در آن ب��ود، بی��اورد. س��پس گفت: بفرمایی��د از این بخوری��د. بع��د2"تم��ر و رطب

چاقویی به دست گرفت. رسول خدا )ص( فرمود: نکند که حی��وان ش��یرده را سر ببری. رفت و گوسفندی ب��رای آن��ان س��ر بری��د و پس از خ��وردن از

3خرما و خوشه، گوشت گوسفند را خوردند و بر آن آب نوشیدند.

باری خانه علی از طعام و غذا خ��الی گردی��د و ک��ار ب��ه ج��ایی رس��ید ک��ه حسن و حسین از گرسنگی گریستند و تکه نانی نزد فاطمه یافت نمی شد

که به آن ها بدهد تا به وسیله ی آن غافل و سرگرم شوند. در داستان دیگری که ابوداود با سند صحیح از سهل پسر س��عد س��اعدی )رض( نقل کرده، آمده است که علی پس��ر ابی ط��الب ب��ر فاطم��ه )رض( وارد گردید و حسن و حسین می گریستند. علی فرمود: چه چیزی آن ه��ا را

4به گریه انداخته است؟ فاطمه گفت:گرسنگی.

ای ابوریه متن��اقض گو، آی��ا این گرس��نگی را ب��ر حض��رت علی ن��یز خ��رده می گیری و بر او عیب می شماری؟ در حالی که علی را "زاهد و فقیری ک��ه

گوشت خشک شده را می خورد، توصیف کرده اید. از هر چه غذا و طعام است، خالی گش��ت. ت��ارسول خدا )ص(اتاق های

س��لم ب��ا س��ند ازمآن جا که جز آب چیزی در آن برای مهمان پیدا نمی شد. آم�د ورس��ول خ�دا )ص( روایت کرده و می گوید:"مردی ب��ه ن��زد ابوهریره

ع��رض ک��رد: من همه ی تالش خ��ود را ب��ه ک��ار بس��ته ام، ام��ا چ��یزی پی��دا نکرده ام. پیامبر اکرم او را نزد یکی از همسرانش فرستاد. گفت: قسم به کسی که تو را به حق مبعوث کرده، جز آب چیزی نزد ما یافت نمی ش��ود. سپس رسول خدا او را نزد یکی دیگر از همسرانش فرستاد، جواب دادن��د

مبع��وث ک��رده اس��ت، ج��ز آب چ��یزی ب��ه ح��قکه قسم به خدایی که ت��و را خطاب ب��ه ی��اران حاض��ر در مجلس فرم��ود: چ��هرسول خدا )ص(نداریم.

کسی او را امشب مهمان می کند، رحمت خدا بر او ب��اد؟ م��ردی از انص��ار

?� مرحبا و اهال: با اهل و جان فراخ رسیدی، پس الفت پذیر و وحشت مگیر1 ? .� بسر: خرمای نو و تازه رس، تمر: خرمای رسیده، رطب: خرمای تر قبل از آن که تمر شود2

3 376/ص5 و ابوعوانه فی مستخرجه علی مسلم ج 117/ص�6 مسلم ج ? 4 389/ص�1 ابوداود ج ?

39

، برخاست و او رامبرخاست و گفت: ای رسول خدا من میزبان او می شو1با خود به خانه برد."

این تنها ابوهریره نبود که به دنبال سیر کردن خود می گشت، بلکه واثل��ه پسر اسقع هم در این امر شریک و رفیق او بود. حاکم با سند صحیح � ک��ه در آن خالد پسر یزید پسر ابی مالک نیز وجود دارد، و ام��ام ذه��بی ن��یز در مورد او می گوید: بعضی او را مورد ثقه دانس��ته اند � ام��ا نس��ائی می گوی��د محل ثقه و اطمینان نیست � روایت کرده ک��ه واثل��ه پس��ر اس��قع � یکی از اهل صفه � گفت: سه روز در مسجد اق�امت گزی��دیم، کس�ی که از مس�جد خارج می گشت، دست دو نفر یا سه نفر ما را می گرفت و با خود به خان��ه می برد و آن ها را غذا می داد. او می گوی��د من در م��دت این س��ه روز ج��زو کسانی بودم که از ی�اد می رفتم و کس�ی م�را ب�ا خ�ود نمی ب�رد. اب�وبکر را وقت نماز عشا یافتم، به نزد او رفتم و از او خواستم س��وره ی س��با را ب��ر من تالوت کند. رفتیم تا به در خانه ی او رسیدیم. انتظار داشتم مرا با خود به خانه ببرد و به غذا دعوت کند. ام��ا دم در ایس��تاد و بقیه ی س��وره را ب��ر من تالوت کرد. بعد خود وارد خان��ه ش��د و م��را ره��ا ک��رد. س��پس عم��ر را دیدم، با او نیز چون ابوبکر کردم، او هم مانند اب��وبکر ب��ا من رفت��ار ک��رد و چون صبح شد، داستان را برای رسول خ��دا )ص( تعری��ف ک��ردم. حض��رت

2مرا غذا داد.

از فضاله پسر عبید انصاری )رض( منقول است که گفت��ه اس��ت:"وق��تی رسول خدا بری م��ردم ب��ه ام��امت می ایس��تاد، بعض��ی از م��ردم از ش��دت گرسنگی در نماز بر زمین می افتادند. زیرا آن ها در اوج نیاز و احتیاج بودند و آن ها اهل صفه نامیده می شوند. برخی از اعراب بادی��ه نش��ین در م��ورد

آن ها می گفتند:"این ها دیوانه هستند." ش��ده اند و م��وازین چق��دردگرگ��ونی س��بحان الله مف��اهیم چق��در گرفت��ار

منقلب گش��ته اند و چ��ه ظلم ه��ایی ک��ه ب��ر اف��راد ج��ای ثق��ه واق��ع ش��ده ومی شود؟

در راه خدامجاهد و فقیر و رنج دیده ی ابوهریرهرضای خدا بر تو باد ای و به خاطر رضای خدا.

جهاد ابوهریره )رضی الله عنه(

دشمنان ابوهریره در تنقیص او برخود اسراف ورزی��ده و ه��ر چ��ه را ک��ه مظهری از مظاهر شرف و بذل در راه خدا شمرده می ش��ود، از او س��لب کرده اند و به عمد از این موضوع که او یکی از ی��ارانی ب��وده ک��ه هرگ��ز از مشارکت با رسول خدا در جهاد خودداری نمی کرد، چشم پوش��ی و تجاه��ل ورزیده اند. در حالی که این یاران بزرگ��وار در هیچ جنگی از جنگ ه��ا و هیچ صحنه ای از صحنه ها، از رسول الله تخلف نورزیده و هم��واره در رک��اب او بوده اند، جز در واقعه تبوک که سه نفر از اص��حاب تخل��ف ورزیدن��د و بع��د

خداوند از سر تقصیر و تخلفشان در گذشت و آن ها را بخشید. ابوهریره به علت ت��اخیر در هج��رت ش��رف مش��ارکت در جنگ ه��ای اول، چون ب��در و اح��د و خن��دق را نیافت��ه اس��ت، ام��ا در همه ی جنگ ه��ای دیگ��ر

1 ?. و بخاری نيز آن را روايت كرده است127ص/2 ج� مسلم2 116/ص�4 المستدرک ج ?

40

مشارکت داشته و از هیچ کدام از آن ها تخلف نک��رده اس��ت. ام��ا این ک��ه او همچون یک رزمنده ی بارز ش�هرت پی�دا نک�رده و دارای وق�ایع مش�هوری � همچون از صحنه بیرون کردن برخی از سران ش��رک و کف��ر � نیس��ت، ب��ه این دلیل است که همه ی اصحاب )رض( به چنین اموری شهرت و نام پیدا نکرده اند و همگی افتخار چنین میادینی را نیافته اند. زی��را ه��ر کس می��دان خویش را دارد و قهرمانانی مع�دود و مح�دود بودن�د ک�ه ش�هرت و آوازه ی قهرمانی شان گوش جهانیان را پر کرد. مانند علی، سعد، زبیر، طلحه، اب��و قتاده و شهیدان )رضی الله عنهم(. اما بیشتر رزمن��دگان ص��حابه از جمل��ه بس�یاری از اش�خاص ب�ا وص�ف س�ابقه و قدمتش�ان در ص�حابی ب�ودن ، ی�ا سرکرده و مشهور بودنشان، ذکر و آوازه اشان در جنگ ها از ح��الت ع��ادی تجاوز نکرده است. آنان در جنگ ها و مبارزات شرکت کرده اند و ب��ه جه��اد برخاس��ته اند. کف��ار را کش��ته و اس��یر گرفته ان��د. ام��ا وق��ایع ع��ادی، ب��اعث مشهور شدن و گسترش آوازه شان نگشته است. چرا ک��ه کش��ته ش��دگان توسط آن ها افراد دارای شان و منزلت اجتماعی آن چنانی نبوده اند. ی��ا ب��ه قهرمانی شهرت پیدا نکرده اند، یا مبارزه ی طوالنی و درازمدت میان آن ها

و رقیب شان در نگرفته، یا امثال این امور.

حضور ابوهریره در خیبر و جنگ های وادی القری:

اولین جنگی که ابوهریره بع��د از هج��رت در آن مش��ارکت ورزی��د، جن��گ خیبر بود. امام بخ�اری نص�وص ف�راوانی در زمینه ی مش�ارکت او در جن�گ خیبر ذکر فرموده، اما برخی از آن ها مشیر به این هستند که حض��ورش در خیبر بعد از فتح آن بوده است و بعضی مشیر به این ک��ه حض��ورش در آن

بعد از اتمام جنگ بوده است.

روایت حضور او در خیبر بعد از فتح آن:

امام بخاری از ابوهریره روایت کرده که می گوید: به خدمت رسول خدا" )ص( آمدم و او در خیبر بود. بعد از این که آنجا را فتح کرده بودن��د، ع��رض

1"کردم ای رسول خدا سهمی از غنایم آن برای من در نظر بگیر.

نص�وص دیگ�ری مش�یر ب�ه حض�ور او در فتح خی�بر در دس�ت اس�ت:اما بخاری از او روایت ک��رده ک��ه می گوی��د: خی��بر را فتح ک��ردیم ام��ا نق��ره ی��ا طالیی از غنایم آن به غنیمت نگرفتیم. تنها شتر و گاو و اساسیه و بس��تان

2را به غنیمت گرفتیم. از مدین�ه ب�ه]ب�ا رس�ول خ�دا روز خی�بر آمده اس�ت ک�ه "در نص دیگری

خارج ش��دیم. هیچ طال و نق��ره ای را ب��ه غ��نیمت نگرف��تیم ج��ز[سوی خیبر3اموال و لباس و وسایل و اساسیه."

واقدی میان روایت ه��ای حض��ور و ع��دم حض��ور او در واقعه ی فتح خی��بر جمع و توفیق به وجود آورده و می گوید:خیبر دارای قلعه های متع��ددی ب��ود ک�ه در چن�د روز پش�ت س�رهم ب�ه تص�رف مس�لمانان در آمدن�د. حض�رت

1 29/ص�4 بخاری ج ? 2 50/ص1 و مسلم ج 176/ص�5 بخاری ج ?3 24/ص7 و نسائی ج 179/ص�8 بخاری ج ?

41

ابوهریره در فتح برخی از آن ها حضور داشت، چون از خود او روایت شده را فتح"لنط��اها"که او در خیبر حض��ور داش��ت و رس��ول خ��دا )ص( قلعه ی

1 را به محاصره در آورد."الکتیبه"کرد و ساکنان قلعه ی

سپس ابوهریره شاهد عقب نشینی رس��ول خ��دا ب��ه س��وی وادی الق��ری بعد از فتح خیبر بوده و او نیز با رسول الله ب��ه س��وی آن ج��ا عقب نش��ینی

و بقی��ه غزوات نویس��ان آن3 در آن جا جنگ شدیدی رخ داد که واق��دی2کرد.را ذکر کرده اند.

حضور ابوهریره در غزوه ذات الرقاع:

م ب��ه "ذات الرق��اع" ن��یز ش��رکت ک��رده اس��ت.ابوهریره در غزوه مرس��و رسول خدا )ص( گفت: نماز خوف را پشت سر ابوهریرهبخاری می گوید:"

با جمعی از قبیله یرسول خدا )ص(در غزوه ی نجد خواندم." در این جنگ طف��ان رو در رو گردی��د، ولی جن��گ و ن��بردی ص��ورت نگ��رفت. ب��رخی ازغ

طرفین همدیگر را ترساندند و بس. رسول خدا در این رویارویی دو رکعتنماز خوف خواند.

ابوموسی اشعری )رض( می گوید: پاهایمان س��وراخ و ش��کافته ش��دند و پاهای من نیز در این جنگ سوراخ و شکاف برداشتند و ناخن هایم افتادند و پارچه های کهنه و فرسوده را بر پاهایمان می بس��تیم. از این رو، این غ��زوه

نام گرفت، چون ما بر پاهایمان کهنه پارچه می بستیم."ذات الرقاع" حضور ابوموسی در این جنگ دلیل دیگ��ری ب��ر حض��ور اب��وهریره اس��ت، زیرا هیچ ی��ک از این دو نف��ر ج��ز در روزه��ای فتح خی��بر ب��ه مدین��ه هج��رت

نکردند. این چ��نین در راه خ��دا رنج کش��یدند، تحم��ل زحمت نمودن��د ک��ه ب��ر اث��ر پیاده روی های زیاد ناخن پاهایشان فرو ریخت. اما هم اکن��ون کس��انی پی��دا می ش��وند ک��ه خرام��ان خرام��ان و دامن کش��ان راه می رون��د و در م��ورد

ابوهریره دهان به طعن می گشایند. هیهات والله.

مشارکت و حضور او در اخراج برخی از یهودیان از مدینه:

ابوهریره در بیرون ران�دن ب�رخی از یهودی�ان مدین�ه از ش�هر، مش�ارکت یک روز که در مسجد"داشت. بخاری به نقل از او روایت کرده و می گوید:

بودیم، پیغم��بر خ��دا )ص( ب��یرون رفت و گفت: ب��ه ط��رف مح��ل اس��تقرار یهودی ها به حرکت درآیید. رفتیم ت�ا ب�ه منطقه ی بیت الم�دارس رس�یدیم و فرمود: اسالم بیاورید تا ]از هر گزندی[ سالم بمانید و در امان خدا باش��ید و بدانید که این سرزمین متعلق به خدا و رس��ول اوس��ت و من می خ��واهم ش��ما را از آن ب��یرون ب��رانم. ه��ر کس م��ال ی��ا س��رمایه ای دارد آن را ب��ه فروش برساند، وگرنه یقین بدانید که این سرزمین متعلق به خدا و رسول

4"اوست.

1 636/ص�2 واقدی ج ? 2 75/ص1 و مسلم ج 176/ص�5 بخاری ج ?

3 709/ص�2 المغازی ج ? 4 120/ص�4 بخاری ج ?

42

ابن حجر گوید:" کسی را ندیده ام که به نسب این یهودیان تصریح ک��رده باشد و از ظاهر امر چنین برمی آید که این یهودیان ب��اقی مان��ده یهودی��انی باشند که بعد از اخراج بنی قینفاع و بنی قریظه و بنی نض��یر و ف��راغت از

در مدینه باقی مانده باشند چ��ون اخ��راج آن��ان قب��ل از مس��لمان،کار آنان صورت گرفت�ه اس�ت، زی�را او بع�د از فتح خی�بر ب�ه مدین�هابوهریرهشدن با یهودیان خیبر مصالحه کرد ک��ه روی زمین ه��ایرسول خدا )ص( .آمد...

در )رض(خویش کار کنند و این وض�عیت ادام�ه پی�دا ک�رد ت�ا این ک�ه عم�رزمان خالفت خویش آن ها را از خیبر بیرون راند.

بع��د از فتح بقیه یرس��ول خ��دا )ص(احتم��ال دارد � والل��ه اعلم � ک��ه یهودیانی را که با آن ه��ا مص��الحهپس مانده های سرزمین خیبر قصد اخراج

کرده بود، نموده باشد. بعد، از او خواستند آن ها را بر زمین هایش��ان ب��اقی بگذارد که با درخواست آنان موافقت کرد یا ط��ایفه ای از یهودی��ان م��ذکور در مدینه باقی مانده باشند. به اعتماد بر این که رسول خدا بر ک��ار ایش��ان در سرزمین خیبر موافق است. بع��دا رس��ول خ��دا آن ه��ا را از س��کونت در

مدینه منع فرمود. والله اعلم. اما سیاق کالم قرطبی در شرح مسلم، مقتضی این اس��ت ک��ه این ع��ده از یهود از یهودیان بنونضیر بوده باش��ند ک��ه این ام��ر ص��حیح نیس��ت، زی��را اخراج آن ها مقدم بر آمدن ابوهریره به مدینه بوده است. ابوهریره در این حدیث می گوی��د: او در عملی��ات اخ��راج یهودی��ان بیت الم��دارس در خ��دمت

ب��ه کس��ره ی ح��رف اول، خ��انه ای"بیت المدارس"پیغمبر )ص( بوده است. بود که کتاب آن ها در آن تدریس می ش��د ی��ا م��راد از م��دارس، دانش��مند و عالمی بود که کتاب آن ها را تدریس می کرد. ام��ا دی��دگاه و فهم اول ارجح

1است چون در روایت دیگری آمده است تا به مدارس رسید.

حضور او در غزوه های فتح االکبر )مکه( و حنین و طایف:

او را مشرف به حضور در غزوه فتح األکبر و ح��نین و ط��ایفبعد خداوند نمود. زیرا بخاری چندین روایت آورده که جملگی بر حضور او در فتح مکه

رس��ول خ��دا )ص("داللت می ورزن��د. بخ��اری ب��ه روایت از او می فرمای��د: د آمدن م��اوفرمود: اگر خدا بخواهد و فتح و ظفر نصیب ما شود، محل فر

زی��را من��ازل و جایگاه ه��ا را در زم��ان کف��ر تقس��یم"خی��ف" خواه��د ب��ود. 2"کرده اند.

این از زمان قبل از فتح مکه:

"چون:این چنین بازگو می کند که ابوهریره آن را داستان فتح مکهو اما خداوند دروازه های مکه را بر پیغمبر خود )ص( گشود، در می��ان م��ردم ب��ه خطبه ایستاد و پس از حمد و ثنای خدا فرم��ود..." و خطبه ی مش��هور فتح

درا را در کتاب خود آورده است و این دلیل بر حضور او در مکان ای��]مکه[خطبه، و شنیدن آن است.

120/ص4بخاری ج -1 ? 80/ص7فتح الباری ج -2 ?

43

ای طایفه انصار آگ��اه باش��ید"مسلم از ابوهریره روایت کرده و می گوید: که حدیثی را از اح�ادیث مرب��وط ب��ه خودت��ان ب��ه ش��ما تعلیم می دهم. بع�د داستان فتح مکه را ذکر کرد و فرمود: رسول خدا از مدینه به طرف مک��ه

و خال�د را، لش�کرط��رفزبیر را بر یک او در این لشکرکشی .حرکت کرد ر" م��اموریتس��بر طرف دیگر مسوول کرد و ابا عبیده را بر منطق��ه "الح

داد. ته دره را به اشغال خود در آوردند و رس��ول خ��دا ن��یز در ی��ک گ��ردان قرار داشت. ابوهریره گوید: رسول خدا به جنگاوران نظر افکند و مرا دید و گفت: ابوهریره! عرض کردم: در خدمتم رسول خدا. فرمود: ج��ز ی��اران

از راویان این ح��دیث، این"شیبان"غیر . من کسی به نزد من نیایدیانصار و فرم��ود ب��رقید را ]جز یاران من کسی به نزد من نیاید[ بر آن افزوده اند

انصاریان بانگ برآور که نزد من بیایند. گوید: انصاریها اطراف او را احاطه کردند قریشیها ن��یز پ��یران و فرومایه گ��انی را جم��ع ک��رده بودن��د و گفتن��د: این ها را به جلو می اندازیم، اگر فتح و ظفری نصیب آنان ش��د، م��ا ن��یز ب��ا آنان بوده ایم و اگر مورد اصابت واقع شدند، آن چه را که از ما درخواس��ت

قریشی ها اوباش و اتباع رسول خدا )ص( فرمود:کرده اند، انجام داده ایم. ؟ بعد ب��ه دو دس��تش ک��ه یکی روی دیگ��ری ب��ود، اش��اره ک��رد ومی بینیدرا

گوید به حرکت در آم��دیم.ابوهریره صفا به من می پیوندید. وهفرمود: در ک کشت واو را هیچ یک از ما قصد کشتن یکی از آن ها را نکرده، مگر این که

1هیچ یک از آنان چیزی به سوی ما نینداخت و دفاعی از خود نشان ندادند.

بعد خطبه رسول خدا در "الجعرانه" را که در مدح و ستایش انصار ایراد کرد، بازگو نمود. آن هم زمانی که از حنین برمی گشت و قبل از رس��یدنش

2به مکه."

این خطبه مشهور است و از طریق چند نفر صحابه روایت شده است و در جنگ ح��نین ش��رکت داش��ته،ابوهریرهاین روایت دلیل بر این است که

به سوی حنین ب��هبعد از این که اوامر رسول خدا )ص( را که امر کرده بود ، روایت کرده است. عالوه بر این اب��وهریره داس��تان حض��ورحرکت در آیند

3خویش در محاصره طایف را نیز � بعد از حنین � روایت کرده است.

?...منبع ذکر نشده است -1171/ص5سلم ج -2 ?

936/ص3 مغازی الواقدی ج 38/ص5بخاری ج -3 ?

44

حضور ابوهریره در غزوه تبوک:

خداون��د اب��وهریره را ب��ه مش��ارکت در جن��گ تب��وک مش��رف ک��رد. زی��را هم��راه رس��ول خ��دا"طحاوی با سند صحیح متصل به او روایت کرده گوید:

1")ص( به قصد تبوک از مدینه خارج شدیم.

ابوهریره داستان مرور خویش در رکاب رسول خدا )ص( و لش��کرش را ب��ه� در جنگ تبوک � بر منطقه الحجر که اقامت گاه ستمکاران نابود ش��ده

واق��دی انص��راف از2از جانب پروردگ��ار ب��ود، چ��نین ب��ازگو می کن��د.عذاب تبوک را از زبان چهارتن از صحابه � که یکی از آن ها ابوهریره بوده است �

ک��رده مش��اهده:"در این غزوه حاضر ب��وده و آن را بازگو می کند و می گوید3."ستا

از میان دالیل حضور او در جنگ تبوک، روایتی است ک��ه مس��لم آن را ب��ه رده ک��ه گوی��د:"چ��ون جن��گ تب��وک پیش آم��د، ن��وعیاستناد به او روایت ک��

ای رس��ول خ��دا اگ��ر اج��ازه:گرسنگی دامنگیر مسلمین شد. عرض کردند بع��د بقیه ی داس��تان را پی 4"ب��بریم. س��ردهی��د ش��ترهای آب کش خ��ود را

می گیرد.

حضور ابوهریره در جنگ مؤته:

"ربیع��هابوهریره در جنگ مؤته نیز حضور پیدا کرده است، واق��دی گوی��د: اب���وهریره نق���ل می کن���د وپس���ر عثم���ان ب���ه نق���ل از مق���بری او هم از

دوب��اره روایت5 گفت:"من در جن��گ مؤت��ه حض��ور داش��تم.ابوهریرهگوید:" گفت: اوت:"میان من و یک پسر عمویم بگ��و مگ��و پیش آم��د،شده که گف

روز مؤت��ه از جن��گ ف��رار ک��ردی، ندانس��تم در ج��واب این س��خن او چ��ه6بگویم."

حاکم نیز در کتاب المستدرک این توبیخ را از طریق واق��دی ذک��ر ک��رده، اما ذهبی او را در صحت این روایت تایید نکرده اس��ت... ف��رار م��ذکور ب��ه تنه��ایی از س��وی اب��وهریره ص��ورت نگرفت��ه اس��ت، بلک��ه این ک��ل لش��کر مسلمانان بود که در مؤته به دستور خال�د پس�ر ولی�د )رض( عقب نش�ینی

:"اخ�ذ خدا )ص( این عقب نش�ینی را فتح ن�ام نه�اد و فرم�ودکرد و رسول خالد پرچم را به دست گرفت و فتح و ظفر نصیب اوالرایه خالد ففتح له"

شد. اما برخی از مسلمانان این عقب نشینی را امری بس ب��زرگ و خط�یر تلقی کرده آن را ف��رار ن��ام نهادن��د و عقب نش��ینی کنن��دگان را س��رزنش و

توبیخ کردند.

357 و دالیل النبوه ص 15/ص2معانی آثار ج -1 ? 1006/ص3مغازی الواقدی ج -2 ?

1038/ص3پیشین ج -3 ? 42/ص1مسلم ج -4 ?

2/721المغازی -5 ? 2/765المغازی -6 ?

45

مشارکت او در سرکوبی مرتدین:

چون رسول خدا از دنیا رفت و مسلمانان با حضرت ابوبکر بیعت کردن��د و دسته هایی از اعراب به فتنه ارتداد گرفتار ش��دند، اب��وهریره را می بی��نیم که فورا موضعی درست و اص��ولی اتخ��اذ می کن��د ک��ه نش��ان از فق��اهت و هشیاری او است و آن این که بر مسلمان واجب است به هنگام وقوع فتنه از ام��یران خ��ود تبعیت کن��د. از این رو او خ��ود را چ��ون جنگج��ویی امین در صف لشکریان حق آماده کرد و به صف لشکر حض��رت اب��وبکر پیوس��ت و

حق خداوند را بر خویش ادا کرد. بخ��اری داس��تان جن��گ اب��وبکر ب��ا مرت��دین را از خ��ود وی نق��ل ک��رده،

چون رسول خدا )ص( وف��ات ک��رد و اب��وبکر )رض( ب��ه جانش��ینی او"گوید: برگزیده شد، و برخی از اعراب به کف��ر برگش��تند. عم��ر گفت: ای اب��وبکر چگونه با مردم به جنگ می پردازی، در حالی که رسول خدا )ص( فرم��وده

فمن ق��ال ال ال��ه االامرت ان اقاتل الناس حتی یقولوا ال اله اال الله است: . اللهعصم منی ماله و نفسه اال بحقه و حسابه علی الله

که کلم��ه "ال ال��هیعنی: من ماموریت یافته ام که با مردم بجنگم تا زمانی اال الله" )هیچ خدایی نیست جز الله( را بر زبان بياورند. هر کس این کلمه را بر زبان آورد، خون و جانش از جانب من محفوظ و معصوم اس��ت ج��ز

به حقش و حسابش بر خداست." ابوبکر گفت: قسم به خدا هر کس می��ان نم��از و زک��ات ج��دایی بین��دازد، من با او به جنگ می پردازم. چرا که زکات حق مال است. سوگند ب��ه خ��دا اگر بزغاله ای � و در روایتی طنابی که با آن شتر را می بندند � از آن چه ب��ه رسول خدا می دادند، از من باز دارند، بر سر منعش با آنان خواهم جنگید. عم�ر گفت: س�وگندبه خ�دا ج�ز این نب�ود ک�ه من هم دری�افتم ک�ه خداون�د سینه ی ابوبکر را برای جنگ با آنان گشاده کرده، و بعدا دریافتم ک��ه او ب��ر

این داستان را مسلم و ابوداود و نسائی نیز آورده اند.1حق است. اما در الفاظ آن ها عبارتی که بر مشارکت او در این جنگ ها داللت ورزد، دیده نمی شود، مگر نزد نسائی، آن هم با سند غیر ق��وی ام��ا ن��زد احم��د ب��ا

د محمود شاکر آن را صحیح دانسته، بعد از نقل این داستانسندی که احم را می آورد � ک��ه گوی��د:"هم��راه ب��ا اب��وبکر )ب��ا مرت��دین(اب��وهریره� سخن

2"جنگیدیم و یقین حاصل کردیم که این عمل عین رشد و هدایت است.

روای��تی آم��ده ک��ه دال3االغ��انی از طری��ق س��یف پس��ر عم��ردر کت��اب مصاحبت و رفاقت اب��وهریره ب��ا عالء ابن الحض��رمی می باش��د آن گ��اه ک��ه ابوبکر او را به جنگ مرتدین فرستاد، و مش��ارکت او در جنگ ه��ای منطق��ه هج��ر در بح��رین و محاص��ره آن ج��ا و فتح منطقه ی دارین � ک��ه جزی��ره ای است در دریای خلیج ف��ارس مقاب��ل بح��رین � ک��ه فارس ه��ا ب��ر آن اس��تیال

تع��یین ش��دهجا را فتح کردند و مکعبر � که حاکم یافته بودند، مسلمانان آن در این زمین��هاب��وهریرهآن ج��ا ب��ود � ف��رار ک��رد، از س��وی فارس ه��ا در

115 و 19/صص9بخاری ج -1 ? 181/ص1المسند ج -2 ?

محدثین سیف بن عمر را در حدیث ضعیف دانسته اند، اما در روایات258/ص15االغانی ج -117 3 .تاریخی موضوع ساده تر است، علما به شرط وجود شاهد دیگری، روایات او را پذیرفته اند

46

می گوید:"رفتیم و راه افتادیم تا به بحرین رسیدیم، بعد به جلو تاختیم تا به کنار دریا رسیدیم، عالء گفت: بروید، بر اسب خود تاخت و خود را به دری��ا

اسبان م��ا تج��اوزآب دریا از زانوی انداخت، او رفت و ما هم با او رفتیم و نمی کرد، چون ابن مکعبر، نماینده ی کسری در آن ج�ا م�ا را دی�د س�وار ب�ر

س��وار ب��رکشتی خود شد و گفت سوگند به خدا ما ب��ا این ه��ا نمی جنگیم و."عقب نشینی کرد به سرزمین فارس کشتی خود،

حضور او در واقعه ی یرموک و جنگ های ارمنستان و اطراف گرگان:

1ابن عساکر ماجرای حضور او را در واقعه ی یرم�وک ذک�ر ک�رده اس�ت.

اما به نقل از ابن عساکر. ابن خلدون2ابن حجر نیز در االصابه آن را آورده گوید: ابوهریره در زمان خالفت عثم��ان پس��ر عف��ان ب��ا عب��دالرحمن پس��ر ربیعه امیر ارمنستان ب�ود، چ�ون عب�دالرحمن در جنگ ه�ایش ب�ا ترک�ان ب�ه شهادت رسید، بعضی از لشکریان که ابوهریره و سلمان فارسی نیز ج��زو

3آن ها بودند، راهی منطقه گیالن و گرگان شدند.

منطقه ی گرگان در زمان حضرت عم��ر فتح ش��ده ب��ود، ام��ا اط��راف آن هنوز ناامن بود. چنانچه از سیاق کالم ابن خلدون این چنین برمی آی��د و ب��ر حضور ابوهریره در این اماکن داللت می کند. آن چه که حمزه پسر یوس��ف گفته، ابوهریره همراه کسانی از اصحاب بود ک��ه وارد گرگ��ان ش��دند، ه��ر چند خ��بری از مش��ارکت او در جنگ ه��ای اط��راف آن ج��ا ب��ه می��ان نی��اورده

است. چنان که از سیره ی او برمی آی��د، بع��د از مش��ارکت در واقعه ی یرم��وک و جنگ های اطراف گرگان، خود را برای نش��ر و حف��ظ و فهم ح��دیث تفری��غ کرد و به طور کلی به کسب علم روی آورد و هیچ گواهی دال بر حضور او

در فتوحات عراق و مصر ندیده ام. این انصراف از بقیه ی جنگ ها به عنوان عیبی بر او تلقی نمی شود، چون همه ی اصحاب در جنگ ها و فتوحات ش��رکت نداش��ته اند، بلک��ه دولت ت��ازه تاسیس و عملیات انشا و ایجاد تنظیمات اداری جدی��د ن��یرو و تالش، بخش بزرگی از اصحاب را استهالک می کرد و با خود می ب��رد و مرک��ز خالفت در مدینه نیازمند برخی از اصحاب بزرگوار بود که از ن��احیه ی علمی و تربی��تی نگهبان حکومت باشند. این است که می بینیم برخی از اصحاب خ�ود را ب�ه این ام�ر مهم اختص�اص داده بودن�د. ب�ه عب�ارت دیگ�ر خ�ود عم�ر آن ه�ا را موظف به این کار کرده بود و به آن ها اجازه شرکت در جنگ ها و فتوح�ات را نمی داد، ابوهریره ن��یز از جمله ی کس��انی ب��ود ک��ه ب��ه ام��ر عم��ر )رض( ماموریت تقویت و ترسیخ دس��تگاه اداری حک��ومت را ب��ه عه��ده داش��ت و برای مدتی به فرمان عمر امیر بحرین بود، اما اهتم��ام او ب��ه علم و نش��ر آن و حف��ظ پایه ه��ای فک��ری و اعتق��ادی دولت اس��المی ط��بیعت مم��یزه و

شاخصه ی اصلی زندگی ابوهریره را در این مرحله تشکیل می دهد. این است ابوهریره ی مجاهد و جنگجو، به شمشیر خود جنگید و ب��ه قلب و نفسش، اوصاف جهاد و فضل و آداب آن را یاد گرفت تا آن را ب��رای م��ا

117 من آن را ندیده ام اما استاد الخطیب آن را آورده است. ص 249 ص 47تاریخ دمشق ج -1 ? 111/ص2االصابه ج -2 ?

1024/ص2تاریخ ابن خلدون ج -3 ?

47

روایت کن��د ت��ا از خالل اب��واب جه�اد � در کتاب ه�ای ح�دیث � چ�ون یکی از بارزترین اصحاب ظاهر شود و قوانین جهاد را ب��ه امت ی��اد ده��د و امت را بر آن تشویق کند. رض��ای خ��دا ب��ر ت��و ب��اد ای اب��وهریره ی معلم و تحری��ک

کننده ی همت ها برای جهاد و مبارزه.

48

آراستگی او به اخالق ایمان آورندگان:

الب��د این هم��راهی دایمی و مص��احبت همیش��گی ب��ا رس��ول خ��دا � ک��ه ابوهریره افتخار آن را یافته بود � نتایج و آثاری به بار آورده و اب��وهریره را آن چنان تربیت ایمانی نموده است که آثار این تربیت در بسیاری از میادین

اخالقی و علمی او نمایان است. بعضی اوقات رس�ول خ�دا )ص( مس�تقیما او را مخ�اطب ق�رار می داد و

اب��وهریره اه��ل ورع ب��اش،"چون معلم و مرشد و مربی ب��ه او می فرم��ود: آن گاه بنده ترین بندگان خواهی بود. ق��انع ب��اش، ش��اکرترین آن ه��ا خ��واهی بود. آن چه را برای خود دوس��ت داری، ب��رای م��ردم دوس��ت داش��ته ب��اش، آن گاه مؤمن خواهی بود. با همسایه گانت همسایه ی خوب و نیکو کار باش، آن گ��اه مس��لمان خ��واهی ب��ود و کم بخن��د، زی��را خن��ده ی ف��راوان قلب را

1"می میراند.

این وصیت را به خوبی فهم و درک ک��رد و ب��ر تط��بیق و عملی ابوهریره کردن آن بس حریص بود. این اس��ت ک��ه او را ورع و دور از دنیاپرس��تی و اموال، و سخت زیست یافته ایم. در فصل آینده او را می بینیم که ک��امال از حکومت��داری و فتنه ه��ای واق��ع ش��ده می��ان اص��حاب ب��ه دور اس��ت. او را دوست دار مردم می یابیم که به تعلیم آنان همت می گمارد و بر فهم حدیث به آنان حریص است. با همسایه ها نیکوک��ار و مهرب��ان اس��ت. عم��ار پس��ر

در فص��ل آتی،2یاس��ر )رض( ب��ه فض��ل و بزرگ��واری او اع��تراف می کن��د. ستایش عمار از او را می بینیم با همسایه اش عبدالله پسر شقیق نیکوک��ار بود، چنان چه بعدا از وی نقل می کند. او را می یابیم که از خنده دور ب��ود و در بیشتر مناسبت ها به گریه می افتاد. همچنان که ذک��ر ک��ردیم، ب��ه هنگ��ام یاد رسول خدا می گریست یا هنگ�ام ش�نیدن خ�بر م�رگ حس�ن و ش�هادت عثمان. عالوه بر این ها به صفات دیگر ایمانی آراسته بود که انش��اءالله در

آینده به ذکر آن ها خواهیم پرداخت.

1/412 با سند حسن 2/1410سنن ابن ماجه -1 ?

? پیشین -2

49

عنایت و توجه ابوهریره به قرآن و حفظ آن:

حفظ قرآن و عنایت به آن و یادگرفتنش از نش��انه های ایم��ان ب��ه ش��مار می آیند. رس��ول خ��دا )ص( به��ترین مس��لمان را کس��ی مع��رفی ک��رده ک��ه مش���غول تعلیم ق���رآن ب���ه دیگ���ران و تعلم آن باش���د و در این رابط���ه

بهترین شما کسی است ک��ه 1"خیرکم من تعلم القرآن و علمه"می فرماید:قرآن را یاد گیرد و آن را به دیگران یاد دهد.

به همین خاطر اب��وهریره را می ی��ابیم ک��ه در ه��ر ک��ار خ��یری از دیگ��ران سبقت می گیرد و با تمام توان در تالش است تا این خیر را به دس��ت آورد و اب��وهریره ق��رآن را ن��زد ابی پس��ر کعب دور ک��رد و تالوت آن را از او

2گرفت.

ابی یکی از چهار نفری است ک��ه رس��ول خ��دا )ص( حف��ظ خ��وب ق��رآن از"آن ها را تایید کرده است و فرم��ود: ق��رآن را از چه��ار نف��ر ی��اد بگیری��د:

عبدالله پسر مسعود و سالم موالی ابوحذیفه و ابی پسر کعب و معاذ پسر3"جبل.

ابوهریره بعد از آن قاری قرآن شد و ابوجعفر یزید پسر قعقاع مخزومی مدنی یکی از ده قاری مشهور و امام در قرائت، قرآن را نزد او یاد گرفته

عبدالله پسر هرمزاالعرج نیز قرآن را نزد او یاد گرفته که نافع پسر4است. عبدالرحمن پسر اب��و نعیم م��دنی مش��هورترین ق��راء هفتگان��ه، ق��رآن را از

5اعرج یاد گرفته است.

این چنین ابوهریره چشمه ای از اجر نصیب خود نموده ک��ه هرگ��ز خش��ک نمی شود و در هر حرفی که هر مسلمانی از عصر تابعین تا به امروزه و تا قی��ام قی��امت ب��دان ]ق��رآن را[ تلف��ظ و نط��ق ک��رده و می کن��د ب��رای او

نیزحسنه ای است. ابوهریره کل قرآن یا قس��متی از آن را ب��ه اف��راد دیگ��ری غ��یر از این دو امام یاد داده است. چنان که سخن میناء موالی عبدالرحمن پسر عوف ب��ر

س��وره ی بق��ره و آل عم��ران را از ده��ان"آن داللت می کن��د و می گوی��د:6"ابوهریره دریافت کرده ام.

که بعد از همه ی این ه��ا کس��ی چ��ون ابوری��هآیا جای تعجب بسیار نیست علیه ابوهریره ب��ه دهن کجی ب��پردازد و ع��دم ذک��ر ن��ام او را هم��راه چه��ار نفری که رسول خدا )ص( به آن ها دستور داده ق��رآن را از آن ه��ا دری��افت کنیم، دلیل نقص او دانسته و بگوید او به درجه ی یکی از م�والی ن�یز ارتق�ا پیدا نکرده است. یعنی نام ابوهریره با این چه�ار نف�ر نیام�ده، در حالی ک�ه نام سالم موالی ابوحذیفه در میان آن ه��ا دی��ده می ش��ود، پس بن��ا ب��ه زعم

ق. 14ابوریه سالم از ابوهریره افضل وبرتر است. ما به فیلسوف قرن ه�

236/ص6بخاری ج -1 ?

370/ص1غایه النهایه فی طبقات القراء البن الجزری ج -2 ?

236ص/6 جبخاری -3 ?382/ص2غایه النهایه ج -4 ? 333/ص2غایه النهایه ج -5 ?

? با سند صحیح262العلل و معرفه الرجال لالمام احمد ص -6

50

علی: و عثمان و عمر و ابوبکر از هیچ کدام نام حدیث این در می گوییمافضل راشده خلیفه ی چهار این از سالم وصف این با آیا است، نیامده

به نسبت ما جواب آن، عین باشد، چه هر سوال این به شما جواب است؟موالی سالم شما اندیشه ی به بنا و بود خواهد او نام ذکر عدم و ابوهریره

اندیشه ی چه و است افضل علی و عثمان و عمر و ابوبکر از حذیفه ابوزعم و باطل گمان این به منجر که اندیشه ای است مریضی و انحرافی

. شود 1فاسد

عبادت فراوان ابوهریره )رض(:

اب��وهریره را هفت ش��بانه روز"از ابو عثمان النهدی منقول اس��ت، گفت: مهم��انی ک��ردم او و همس��رش و غالمش در س��ه ثلث ش��ب ب��ه دنب��ال هم می آمدند. این یکی می آمد، نماز شب می خوان�د، بع�د دیگ�ری را از خ�واب

2"بیدار می کرد.

اب��و عثم��ان در م��ورد ش��یوه ی اب��وهریره در ه��ر ش��ب ]ب��ه نق��ل از او[ من شب را به سه قسمت تقسیم می کنم. یک ثلث آن می خوابم"می گوید:

و یک ثلث آن به قیام و شب زنده داری مشغول می شوم و یک ثلث آن ب��ه انس��ان مس��لمان3"یاد آوری احادیث رسول خ��دا )ص( مش��غول می ش��وم.

لغزش ها و گناه��ان ص��غیره ی خ��ود را ب��زرگ می ش��مارد، ل��ذا اب��وهریره را همان��ا من در ه��ر ش��بانه روز ه��زار ب��ار از خداون��د طلب"می بینیم که گوید:

یکی 4"بخشش و غفران می کنم و این مقدار به اندازه ی گناهان من است. و توس��لش داللت می نمای��د،از سخنان زيباولطیف او ک��ه ب��ر ک��ثرت دع��ا

س��خنی اس��ت ک��ه ابن حج��ر از اس��ماعیلی روایت ک��رده ک��ه )اب��وهریره( بخیل ت��رین انس��ان ها کس��ی اس��ت ک��ه ب��ه س��الم ک��ردن بخ��ل ورزد."گوید:

اب��وهریره )رض(" 5"ناتوان ترین آن ها کسی است ک��ه از دع��ا ع��اجز باش��د.6روزهای دوشنبه و پنج شنبه را روزه ی سنت می گرفت."

او و حضرت عمر ده روز اول ماه ذی الحجه ب��ه ب��ازار می آمدن��د و تکب��یر در عین7می گفتند و مردم نیز به تبعیت از تکبیر آنان، تکبیر سر می دادن��د. دو رکعت"حال بر دو رکعت نماز فج��ر بس��یار تاکی��د می ورزی��د و می گفت:

8"]نماز سنت[ فجر را ترک مکن ولو در راه و سوار بر اسب باشی.

ابوهریره و امر به معروف:

یکی از کارهای ابوهریره رفتن ب��ه مس��اجد پراکن��ده و متف��رق انص��ار در اطراف مدینه بود تا آن ها را تعلیم دهد و به آنان ح��دیث بی��اموزد. همچ��ون

ف�راوان ب�ودن9رفتن او به مسجد بنی زریق و دادن درس حدیث در آن ج�ا

175ظلمات ابی ریه ص -1 ? 353/ص2 سند احمد ج 102/ص7بخاری ج -2 ?

82/ص1الدارعی ج -3 ? 35/ص1تذکره الحفاظ ج -4 ?

? و گفته با سندی بر شرط بخاری498/ص11فتح الباری ج -542/ص3مصنف ابن ابی شیبه ج -6 ?

24/ص2بخاری ج -7 ? 241/ص2مصنف ابی ابی شیبه ج -8 ?

434/ص2مسند احمد ج -9 ?

51

افراد راوی حدیث در می��ان زرقی��ان دلی��ل ب��ر این م��دعا اس��ت چنانچ��ه درفهرست افراد روایت کننده از ابوهریره خواهیم دید.

"مردی از طایفه ی بنی عامر بر او گذر ک��رد:حاکم از او روایت کرده که: گفته شد این م�رد از جمله ی انس�ان هایی اس�ت ک�ه بیش�ترین س�رمایه را

و در این م��ورد از او س��وال او را به نزد خویش فرا خواندابوهریرهدارند، کرد. در جواب گفت: بلی درست است، زیرا من صد شتر سرخ رنگ، صد شتر رنگ گندمی، و چنین و چنان از گوس��فندان دارم. اب��وهریره گفت: ت��و را از شترهای سبک وزن و گوسفندان سم شکافته بر حذر می دارم، زی��را من شنیدم که رسول خ��دا )ص( می فرم��ود: )...( و ح��دیثی ط��والنی نق��ل کرد که اگر بر این حیوانات ستم ورزد، ب��اعث ب��ه آتش جهنم در افت��ادن او خواهند شد. این حدیث در صحیح مسلم روایت شده، اما داستان این م��رد

عامری در صحیح مسلم وجود ندارد. هیتمی نقل کرده که ابوهریره بربازار مدینه عبور ک��رد، ب��ر آن ایس��تاد و گفت: ای اهل ب��ازار ب��ه راس��تی ش��ما چ��ه عجب ع��اجز و ن��اتوان هس��تید! عرض کردند چرا این چنین است ای ابوهریره؟ گفت: میراث رس��ول خ��دا )ص( تقسیم می شود و شما اینجا نشسته اید؟ چرا نمی روید س��هم خ��ود را از آن دریافت کنید؟ گفتند: در کجا؟ گفت: در مسجد. همگی به سرعت به سوی مس��جد رفتن��د و اب��وهریره ب��ه انتظ��ار بازگش��ت آن��ان در ج��ای خ��ود ایستاده بود. وقتی برگشتند گفت: چه سهمی از آن دریافت کردید؟ گفتند: ای ابوهریره وارد مسجد شدیم، اما چیزی را در آن جا نی��افتیم ک��ه تقس��یم ش��ود. اب��وهریره گفت: کس��ی را در مس��جد ندیدی��د؟ گفتن��د: بلی دی��دیم، کسانی را دیدیم که نماز می خواندن��د و دیگ��رانی ک��ه ق��رآن می خواندن��د و کسانی که از حالل و ح��رام ص��حبت می کردن��د. اب��وهریره گفت: خ��اک ب��ر

1سرتان. این میراث محمد )ص( است.

اما هم اکنون یکی می آید و به اقداماتی برمی خیزد ک��ه مجب��ور می ش��ویم او را از منکری که در آن افتاده بازداریم او دارد علیه م��رد ام��ر کنن��ده ب��ه

ال حول والقوه اال بالله"معروف )ابوهریره( دهن کجی می کند.

رفتار نیک او با مادرش:

هیچ نعمتی که نصیب انسان می شود، بزرگتر از نعمت ایمان و ثب��ات ب��ر آن نیست و هیچ دعایی که برای دوستت ی��ا کس��ی از اعض��ای خ��انواده ات می کنی، درست تر و ب��اارزش تر از این نیس��ت ک��ه ب��رایش دع��ای ایم��ان و هدایت بکنی. جز فرد مومن کسی ارزش این دعا را احساس نمی کن��د، از این رو جا دارد ما تصور کنیم که ابوهریره چه نیکی بزرگی با مادرش ک��رد، آن گاه که ایم��ان آوردن و مس��لمان ش��دن او را آرزو ک��رد و س��بب اس��الم

آوردن او گردید. گفت:"مادرم مشرک بود و من او را ب��ه اس��الممسلم از او روایت کرده

رس�ول خ�دادعوت می کردم. یک روز او را دعوت کردم. سخنی راج�ع ب�ه رس��ول در گوش من نهاد که از آن ناراحت شدم، گریه کنان خ��دمت )ص(

آمدم. عرض کردم ای رسول خدا م��ادرم را ب��ه دین اس��الم ف��راخدا )ص( می خواندم، آن را نپذیرفت، امروز نیز او را دعوت کردم. سخن بدی راجع

123/ص1مجمع الزوائد ج -1 ?

52

را ه�دایت کن�د.اب�وهریرهبه شما از وی ش�نیدم. از خ�دا بخ�واه ک�ه م�ادر اب��وهریره" خداوندا م��ادر اللهم اهد ام ابی هریره فرمود:"رسول خدا )ص(

را هدایت کن. فورا از آن جا خارج شدم تا مژده ی دعای رسول خ��دا را ب��ه مادرم بدهم. چون آمدم و به سوی دروازه رفتم، دیدم بسته است. مادرم

در ج��ای خ��ود بایس��ت.ابوهریرهاز داخل صدای پای مرا شنید و گفت: ای من صدای خش خش آب را می شنیدم.

می گوید: مادرم غسل کرد و باالپوش خود را پوشید و با عجل��هابوهریره "اش��هد اب��وهریرهقبل از این که روبند خود را ببندد، بیرون آمد و گفت: ای

گواهی می دهم که هیچه اال الله و اشهد ان محمدا عبده و رسوله"لان ال ا خ��دایی ج��ز الل��ه نیس��ت و گ��واهی می دهم ک��ه محم��د بن��ده و فرس��تاده ی اوست. گوید: در حالی که از فرط شادی می گریستم، به ن��زد رس��ول خ��دا

گفتم ای رسول خدا مژده بده که خداوند دعای تو را مس��تجاب وبرگشتم هریره هدایت یافت. رسول خدا حمد و ثن��ای خ��دا را ب��ه فرمود و مادر ابی1و پسندیده است.نیکو جا آورد و گفت:

از جمله ی نیکی های دیگر ابوهریره با مادرش روایتی است که ابن س��عد با سند صحیح از او روایت کرده می گوید: رسول خدا )ص( دو دان��ه خرم��ا به او داد. ابوهریره می گوید: یک دانه خرما را خ��وردم و دانه ی دیگ��ر را در دامنم گذاشتم. رسول خدا )ص( فرمود: چرا این دانه خرما را برداش��تی؟ عرض کردم برای مادرم. فرمود آن را بخور من دو ع��دد خرم��ای دیگ��ر ب��ه شما خواهم داد. آن را خوردم و دو دانه خرمای دیگر ]برای مادرم[ ب��ه من

2داد.

عبدالله پس��ر وهب ص��ادق ترین نمون��ه و ص��ورت محبت اب��وهریره را ب��ه م��ادرش ب��رای م��ا ب��ازگو می کن��د. او از جمله ی ش��یوخ بخ��اری ب��ه ش��مار می رفته و از طریق سعید پسر ابی هالل روایت ک��رده ک��ه: اب��وهریره ه��ر روز به نزد مادرش می رفت و می گفت: م�ادرم خداون�د ت�و را ج�زای خ�یر دهد که مرا زمانی که کوچک بودم، تربیت کردی. مادرش می گفت: پسرم،

بخاری3خداوند تو را جزای خیر دهد که در بزرگ سالی با من نیکی کردی. 4نیز این روایت را نقل کرده است.

حال یکی می آید که احتمال دارد بر اث��ر پرخ�وری گرفت��اری م��رض س��وء هاضمه شده باشد و مادرش از فرط گرسنگی ب��ه خ��ود بپیچ��د، بع��د علی��ه ابوهریره دهان به ذم و طعن گویی بگشاید، بعید است که بتوانند ض��ربه ای

به ابوهریره وارد کنند یا از او انتقام بگیرند.

فروتنی علمی او و مغرور نگشتنش:

ابوهریره )رض( در بهره مندی از حافظه ی ق��وی از دیگ��ر ص��حابه جل��وتر بود. اما این حافظه ی قوی او را نفریفت��ه ب��ود ت��ا خ��ود را برت��ر از دیگ��ران بداند. پسر ابی شیبه، سخن او را در رابطه با ابن عباس نقل می کند که با

156/ص7مسلم ج -1 ? 329/ص4الطبقات ج -2 ? 23جامع ابن وهد ص -3 ?

64/ص1فضل الله الصمد شرح االدب المفرد ج -4 ?

53

این ک��ه ابن عب��اس از نظ��ر س��نی یکی از کم س��ن ترین ص��حابه ب��ه ش��مارمی رفت، خطاب به او می گفت: تو از من بهتر و عالم تر هستی.

در صورت دیگ��ری اب��وهریره را می بی��نیم ک��ه در مقاب��ل ت��ابعی بزرگ��وارمتوفای سال ثقفی اوس پسر .75عمرو ق پسر ه� عروه اقران از یکی

نافع پسر عبدالرحمن که گروهی جواب در و می دهد نشان فروتنی زبیر سر لبیبه در جمع آن��ان ب��ود می گوی��د:"از من س��وال می کنی��د در حالی ک��هپ

1عمرو پسر اوس در میان شما وجود دارد."

آری! تواضع ابوهریره چنین است. مع الوص��ف اب��وریه ی متک��بر و متعفن الفکر و متحجر العقل می آید و می خواهد از ابوهریره انتقام بگیرد و ب��ر او

بتازد. هیهات!

درنگ کردنش در فتوا و اهلیتش برای آن:

در آن چ�ه ک�ه ب��ه عن��وان ���ابن حزم سیزده نفر از متوسطین ص�حابه را نف��ر چه��ارماب��وهریره � ن��ام می ب��رد ک��هفتوا از آن ها روایت ک��رده اس��ت

آن هاس�ت. س�ایرین عبارتن�د از: ام س�لمه، انس، ابوس�عيدخدری، عثم�ان، وذ عم��رو، ابن الزب��یر، ابوموس��ی، س��عد س��لمان، ج��ابر، مع��اه بنعبدالل��

ابوبکر. بعد گوید:"آن ها تنها س�یزده نفرن�د ک�ه ممکن اس�ت از فت�وای ه�ر کدام از آنان جزو ک�وچکی جم�ع ش�ود." بع�د هفت نف�ر دیگ�ر را ب�ر آن ه�ا

از فت��وا خیلی می ترس��ید و از آن دوریاب��وهریرهمی افزاید. با این وص��ف می گزی��د. زی��را تثبت و احتی��اط در فت��وا ج��زو ع��رف ایم��ان داران اس��ت. بسیاری از سلف از صدور فتوا خ��ودداری می کردن��د و در ص��ورتی که کس

دیگری شایسته ی فتوا را می یافتند خود جواب نمی دادند. فرم��ود:"ه��ر کس ب��دونرس��ول خ��دا )ص(دارمی از او روایت کرده که

یقین فتوا صادر کند، گناه کسی که برای او فتوا داده، ب��ه حصولتحقیق و2گردن اوست."

خوف ابوهریره از عواقب فتوا به حدی بود که هرگاه در م��ورد فت��وایش متاکد نمی ب��ود، از ص��دور آن اجتن��اب می ورزی��د و در م��ورد آن از دیگ��ران پرس و جو می کرد. بر خالف آن چه افراد مغ��رض در م��ورد وی می گوین��د،

خ��وردنرده که چون اهل بحرین در م��ورد حکم امام بخاری از او روایت ک ماهی شناور بر روی آب از وی سوال کردند، گفت:"هیچ اشکالی ندارد." و گفت:"در م��ورد آن از عم��رو س��وال ک��رده ام، او ن��یز چ��نین ج��واب داده

3است."

سعید بن منصور از وی روایت کرده که بعد از این که در م��ورد ب��رخی از امور مربوط به طالق که یک فرد بحرینی از وی سوال کرد و درب��اره ی آن مشکالتی برایش پیش آم��ده ب��ود، ب��رای ب��ار دوم از حض��رت عم��ر س��وال

4کرد.

س���خاوت اب���وهریره و آزادس���ازی بردگ���ان و نیکوک���اری ب���ا آن ه���ا وسرپرستی افراد یتیم:

1 ق 3 ج 230جرح و تعدیل -1 ? 57دارمی -2 ?

? با سند صحیح2 ق 1 ج 185التاریخ الکبری -31 ق 3 ج 356سنن سعید بن منصور -4 ?

54

در مدینه اقامت گزیدم، کسی راابوهریرهفاوی روایت شده که:"با طاز و مهم��ان نوازتر از]در خدمتگ��ذاری[ چ��ابک تر رس��ول خ��دا )ص(از ی��اران 1 ندیدم."ابوهریره

است که:"ب��ا اب��وهریره در زمین اواز حمید پسر مالک پسر خیثم منقول نشسته بودیم. مردی از اهل مدینه سوار ب��ر ش��تر ن��زد او(واقع در عقیق)

گفت: پیش م��ادرم ب��رو و ب��هابوهریرهبه مهمانی فرود آمد." حمید گوید:" او بگو پسرت به شما سالم می رساند و می گوید غ��ذایی برایم��ان درس��ت

او هم سه ق�رص ن�ان ج�و و مق�داری روغن زیت�ون و )رفتم( کند." گوید:" نمک را در یک س��ینی گذاش��ت، آن را روی س��رم گذاش��تم و ب��ه ن��زد آن ه��ا

تکبیر زد و گفت: س��پاسابوهریره. وقتی آن را جلو ایشان گذاشتم، آوردم برای خدا که ما را از نان سیر کرد، بعد از این ک��ه غ��ذای م��ا ج��ز دو س��یاه

2")خرما و آب( چیز دیگری نبود.

م��روان ص��د دین��ار" نویسنده ی مروان روایت ش��ده ک��ه:از ابی الزعیزعه برای اب��وهریره فرس��تاد. بع�د کس�ی را دنب��ال او فرس��تاد و گفت: من این دیناره��ا را ب��ه اش��تباه ن��زد ش��ما فرس��تاده ام. گفت: چ��یزی از آن ن��زد من نمانده است، در مقابل آن از سهمیه بخششم کم کن. مروان گفت: هدف مروان نیز همین بود که بداند آیا ابوهریره آن را ب��ه دیگ��ران می بخش��د ی��ا

3"نزد خود نگه می دارد.

ک��ه نویس��ندگان این زم��ان از پ��یروان یه��ود ب��رام��ا تعجب این جاس��ت ابوهریره خرده می گیرند که بخشش را از امیران پذیرفت��ه اس��ت و این را ب��ر خ��ود خ��رده نمی گیرن��د ک��ه پ��ول و هدی��ه از موسس��ات کف��ر دری��افت می دارن��د. در حالی ک��ه دری��افت اب��وهریره )رض( همچ��ون س��ایر ص��حابه منحص��ر ب��ه آن مق��دار از ام��وال ب��وده ک��ه ام��را در مقاب��ل جه��اد دوران نیرومندی و جوانی، و خود را برای تعلیم ف�ارغ ک�ردن، در دوران پ�یری ب�ه آن��ان می دادن��د. چنان ک��ه دولت ه��ای ام��روز مب��الغی ب��ه عن��وان حق��وق بازنشستگی به خ��دمتگزاران و کارمن��دان، ی��ا ب��ه عن��وان هدی��ه و بخش��ش فراغت از کاری یا جوایز تالیف می دهند و مردی از همین قم�اش )محم�ود ابوری��ه( حق��وق بازنشس��تگی کالنی دری��افت می دارد و آن را در راه ه��ای فرومایه و حقیر خرج می کند. س��پس ب��ه نق�د اب��وهریره ده�ان می گش�اید. چرا؟ چون مبلغی پول از بیت المال دریافت کرده و آن را در راه مس��اعده

و کمک رسانی به مسلمانان خرج کرده است!؟ ابوهریره )رض( اغر بن س��لیک )اب��ا مس��لم م��دنی( را ب��ا مش��ارکت اب��و س��عید خ��دری از بن��دگی آزاد ک��رد. از آن پس اغ��ر ب��ه کوف��ه آم��د و ج��زو

4محدثین گردید و محدثین اوایل کوفه از وی روایت نقل می کردند.

ابن سعد از طریق واقدی روایت کرده که ابوهریره در ذالحلیفه نزدیکی مدینه اقامت گزی��د و در مدین��ه خ��انه ای داش��ت ک��ه آن را ب��ه بن��دگان آزاد

5شده اش بخشید.

? بسند صحیح، تذکره الحفاط501/ص1ابوداود ج -131ص2فضل الله الصمد شرح االدب المفرد ج -2 ?

? بسند صحیح184ص1الکنی و السماء للدوالبی ج -3340/ص4الطبقات ج -4 ? 340/ص4الطبقات ج -5 ?

55

اب��وهریره معاوی��ه پس��ر معتب ه��ذلی را ک��ه ی��تیم ب��ود، تحت کف��الت و او را آن چن��ان1سرپرستی خود درآورد. نامبرده در حجره ی او می زیس��ت.

تربیت و تعلیم داد که بعدها یکی از راویان تابعی گردید و روای��ات ف��روانی از اب��وهریره نق��ل ک��رده اس��ت ک��ه در مس��ند ام��ام احم��د و غ��یر آن

سرپرستی و کفالت افراد یتیم یک خصلت ایمانی اس��ت ک��ه اگ��ر2آمده اند. فرد صادق باشد، باعث می شود صاحب آن به بهشت داخل شود. زی��را در

سر سعد الساعدی از رسول خدا )ص( نقل ک��رده آم��دهروایتی که سهل پ است:"من و سرپرست یتیم این چنین ب��ا هم در بهش��ت هس��تیم." و وق��تی

3گفت این چنین، انگشتان شهادت و وسط را به هم جفت و متصل کرد."

در کنار کفالت و طعام دادن، ب��ه ت��ادیب سرپرست کننده ی یتیمفرداگر و تربیت و تعلیم او نیز همت گم�ارد، بی گم�ان اج�رش چن�د براب�ر خواه�د

بود. این اخبار و روایات بر این واقعیت داللت دارن��د ک��ه اب��وهریره )رض( در دو حالت قرار داشته، یا این که ثروت و مالی نزد او وجود داشت ک��ه آن را در راه خ���دا و آزاد س���ازی بن���دگان و مس���اعدت نیازمن���دان و کف���الت بی سرپرستان صرف می کرد و ی��ا این ک��ه محت��اج و فق��یر می زیس��ت و ب��ه آن چه خداوند ب��رایش میس�ر می ک�رد، اکتف�ا می ک�رد. ی��ا هدی��ه و بخش�ش بیت المال را می پذیرفت و آن را به دیگ�ران می بخش�ید، ی�ا آن ه�ا را در آن سهیم و شریک قرار می داد و همچون حالتی با حالت قب��ل از آن )انف��اق و

کفالت و ...( جز از دست افراد مخلص برنمی آید.

تربیت نیکوی فرزندانش:

ابوهریره )رض( اعضای خانواده و فرزندان خود را ب��ر زه��د و نیکوک��اری پ��رورش می داد. فرزن��د خ��ویش مح��رر را ب��ه نیکی ت��ربیت و تعلیم داد، چنان که راویان بزرگواری چون شعبی و زهری خود را نیازمند او می یافتند

ان می رفت و فوت می ش��د، آن را از او می گرفتن��د.و اگر حدیثی از ذهنش خواهد آمد و دختر خود را ب��ر پارس��اییدیگر یچنان که این مطلب در فصل

تربیت نمود و به او می گفت:"ای دخترم، لباس زراندود مپوش، زیرا بر ت��و از ش��عله های آتش می ترس��م و لب��اس حری��ر مپ��وش، زی��را می ترس��م ک��ه

4گرفتار سوختن شوی."

حال یکی می آید که احتمال می رود دخ��ترش ب��ا آخ��رین م��دل های لب��اس پاریسی به خیابان بیاید، اما علی��ه اب��وهریره دهن کجی و ب��دگویی می کن��د.

هیهات و الله.

شوخی های ابوهریره:

انسان مسلمان شاداب و خوش رو اس��ت، ب��ا دیگ��ران الفت می گ��یرد و مورد الفت دیگران واقع می شود و هنگام مالقات با دیگ�ران لب ب�ه خن�ده

است. ابوهریره نیز چنین بود. 1 ق 4 ج 379الجرح و التعدیل -1 ? 518 و 307/ص ص2المسند ج -2 ?

10/ص7بخاری ج -3 ? 34/ص1 بسند صحیح تذکره الحفاظ ج 380/ص1 حلیمه االولیا ج 153الزهد احمد ص -4 ?

56

ابن سعد بسند صحیح از ابی رافع نقل کرده است که: گاهگاهی م��روان ابوهریره را به جای خود ب��ر مدین��ه می گماش��ت. اب��وهریره ب��ا داش��تن این منصب بر االغی � که به روایت عفان، زیر پاالن و به روایت عارم پاالن ب��ر آن می بست � سوار می شد و ریسمانی از لی��ف خرم��ا در س��ر خ��ود ق��رار

ا ب��از کنی��دمی داد و راه می رفت و چون به کسی می رس��ید می گفت راه ر امیر آمد. بعضی اوقات نیز به میان بچه ها که ش��ب هنگ��ام مش��غول ب��ازی

ناگه��ان خ��ود را، می آمد و موسوم به "لعبه الغراب" یعنی بازی کالغ بودند . بچه ه��ا را ب��ر زمین می کوبی��دب��ه وس��ط آن ه��ا می ان��داخت و پاه��ای خ��ود

بعضی اوقات هم مرا به صرف شام دعوتمی ترسیدند و فرار می کردند. می کرد و هنگام چیدن سفرده می گفت استخوان ها را برای ام��یر بیاوری��د. بعدا معلوم می شد که گوشتی در کار نیست، بلکه غذا نان خیس خورده با

1زیت است.

اب��ونعیم اص��فهانی ازثعلب��ه پس��ر ابی مال��ک ق��رظی روایت ک��رده ک��ه: ابوهریره به بازار آمد در حالی که بسته ای از هیزم بر پش��ت داش��ت. او آن روز به نیابت از مروان، امیر مدینه بود. گفت ای ابن ابی مالک راه را ب��ر امیر باز کنید. گفتم: همین اندازه کافی است. در حالی که کول��ه ب��ار ه��یزم

2بر دوش داشت، گفت: راه را بر امیر باز کنید.

اما کسانی که ب�ر اب�وهریره طعن می زنن�د، )امث�ال گول�دیزهیر( این ن�وع شوخی ها را بر او خرده می گیرند و آن را نش��انه ی ض��عف و قلت عق��ل او می دانند. از ظاهر چنین بر می آی��د ک��ه نویس��نده ی فج��ر االس��الم )منظ��ور آقای احمد امین مصری است( این رای را پسندیده می داند. لذا در آن چ��ه که پیرامون ابوهریره نوش��ته، ب��ه آن چ��ه ک��ه ابن قتبی��ه در آراء و نظری��ات ن��ادرش می گوی��د، اش��اره می کن��د و متاس��فانه در می��ان همه ی محاس��ن و اخالقی��ات پس��ندیده ی او ب��ر این م��ورد تکی��ه می ورزد و روی آن توق��ف می کند. بی شک این رفتار ناشایست با اب��وهریره و تحری��ف حقیقت ح��ال وی و نشان دادن آن ب��ه ش��کلی زش��ت، هیچ پای��ه و اساس��ی ن��دارد. زی��را ظاهر شدن انسان در شکل و مظهر خوش رویانه، شوخی کننده و دوستدار م��زاح هرگ��ز از ق��در و م��نزلت او نمی کاه��د و هرگ��ز ب��ه عن��وان مظه��ر و نشانه ای از اض��طراب شخص��یت و خفت عق��ل او تلقی نمی ش��ود. وگرن��ه بایستی هر لطیفه گوی شوخ طبع را خفیف العق��ل تلقی ک��نیم و ه��ر انس��ان

3خشک طبع اخمو را خردمند و دارای اندیشه ی وافر بدانیم.

ح و مه��ذار ب��وده و درابوریه گمان ب��رده ک��ه اب��وهریره م��ردی اه��ل م��زا تفسیر کلمه ی "مهذار" می گوید:"هذر یعنی کسی که فراوان حرف بزن��د و در میان حرف هایش سخنان پس�ت و لغزش ه�ای زب�انی ف�راوان مش�اهده

ب��ر خ��دا و ب��ر اب��وهریره و ت��اریخ و تاریخ نویس��ان تلقیش��ود." این اف��ترا می شود. زیرا ما از باب تحدی و مبارزه طلبی به ابوریه می گوییم: ت��و تنه��ا ی��ک ص��حابی ی��ا ت��ابعی ی��ا ت��اریخ ن��ویس موث��ق را ن��ام ب��بر ک��ه اب��وهریره

معرفی کرده باشد و اگر نتوانی چنین شاهدی را بیاوری معلوم"را :مهذار است که تو از جمله ی دروغ گوی��انی هس��تی ک��ه خ��رد و عق��ل انس��ان ها را

مورد اهانت قرار می دهند.315/ص1 عیون االخبار ج 336/ص4الطبقات ج -1 ?

، سباعی رحمه الله نیز آن را از معارف ابن قتیبه نقل کرده است385/ص1حلیه االولیاء ج -2 .? 275از کالم السباعی رحمه الله در کتاب السنه و مکانتها ص -3 ?

57

اما مزاح هایی که ابوهریره بدانها شهرت یافته و مع��روف اس��ت،بخش��ی از فضایل اخالقی است که خداوند به او ارزانی داشته و ب��ه واس��طه ی آن محبوب دل های م�ردم گردی�ده اس�ت و م�زاح هم ب�ه ذات خ�ویش در دین اسالم امری مکروه و ناپسندیده نیس��ت و اگ��ر چ��نین می ب��ود، می بایس��ت تندخویی و خشونت طبع ورفتار در اسالم ام��ری محب��وب تلقی ش��ود. پس حاشا بر خ��دا و رس��ولش ک��ه این خص��لت را دوس��ت بدارن��د، در حالی ک��ه

نفضواولو کنت فظا غلیظ القلب ال"خداوند خطاب به رسولش می فرماید: و اگر درشتخوی و سنگ دل بودی، از پ��یرامون ت��و پراکن��ده می" لکحومن

.شدند مزاح کردن نزد انسان های شریف و بزرگوار ب��ه عن��وان اخالقی عیب آور تلقی نمی شود، زیرا رسول الله نیز ب��ا ی��اران خ��ود م��زاح می ک��رد و ی��اران نیزباهم مزاح می کردند و در می��ان ص��حابه کس��انی وج��ود داش��تند ک��ه ب��ه انجام م��زاح س��الم و مح��دود ب��ه رع��ایت ح��دود ش��ریعت و اخالق ش��هرت داشتند که ابوهریره نیز یکی از افراد این مجموع��ه ب��ود. بخ��اری در االدب المفرد از بکر پسر عبدالله روایت ک��رده ک��ه ی��اران رس��ول خ��دا )ص( ب��ا هندوانه و خربزه بازی می کردند و آن را ب��ه س��وی هم��دیگر می انداختن��د و

چون زمان حقایق فرا می رسید، تنها آنان مردان واقعی بودند. آری! ی��اران رس��ول خ��دا چ��نین بودن��د و ه��ر کس م��زاح و ش��وخی های ابوهریره را بر او خرده بگیرد، در واقع یک امر مباح از نظ��ر دین را انک��ار کرده و یک اخالق نیکوی محبوب مردان نیکو و شایسته را بر آن ه��ا خ��رده

1گرفته است.

الزم به ذکر است که نقل این داستان ها از ابوهریره دلی��ل ب��ر تک��رار آن در زندگی وی نیست، ش��اید در همه ی عم��ر، ی��ک موردش��وخی از وی س��ر زده باش��د، آن هم ب��ا کس��انی ک��ه خواس��ته ب��ا آن ه��ا ش��وخی و م��زاح کن��د. روحیه ی بذله گویی و مزاح نزد مسلمانان مش��هور اس��ت. زی��را اگ��ر زم��ان جدیت و تالش و جهاد فرا می رسید، آن ه��ا م��ردان واقعی بودن��د. چنان ک��ه بکر پسر عبدالله در توصیف آنان می گوید: صحابی بزرگوار نعیم��ان )رض( در مجلس رسول خدا )ص( سخنی بر زبان می آورد ی��ا ک��اری می ک��رد ک��ه

رسول الله را به خنده می آورد. صالحان و نیکان نیز در تبسم و گشاده رویی و مزاح به وسیله ی س��خنان دور از دروغ و شتم و بدی، بر اخالق و رفتار رسول خ��دا )ص( بودن��د و در

این امر به او تاسی می کردند. امام علی )رض( بسیار شوخی می کرد و ابن سیرین آن چن��ان می خندی��د

2که آب دهانش بیرون می آمد.

شریح )قاضی( در مجلس قضاوت شوخی و مزاح می ک��رد، ش��عبی یکی از بذله گوترین انسان ها بود. صهیب اهل مزاح ب��ود. ابوالعالی��ه اه��ل م��زاح بود، ولی همه ی این ها وقتی مزاح می کردن��د، ده��ان ب��ه فحش و دش��نام و غیبت و دروغ نمی گشودند و م��زاح زم��انی م��ذموم تلقی می ش��ود ک��ه این

3خصلت ها یا برخی از این ها، قاطی آن شده باشند.

325پیشین ص -1 ? 294 ابن قتیبه ص –تاویل مختلف الحدیث -2 ?

295پیشین ص -3 ?

58

ک��رده، آم��ده ک��هروایت ی آن را از عبدالله پسر رافع ذدر روایتی که ترم س��وال ]ابوهریره[ گذاری او به این کنیهکنیه با مردی که از سبب ابوهریره

ک���رد از ب���اب م���زاح وارد ش���د و او را پاس���خ گفت. آن م���رد می گوی���د: قرار داده اند؟"ابوهریرهگفتم:"چرا کنیه ی شما را

؟"فرار نمی کنیگفت:"آیا از من 1گفتم:"بلی، چون قسم به خدا از شما می ترسم."

فرار ای ابوهریره من هم می گویم:"آری سوگند به خدا باطل گویان از تو حقیقت ]خباثت ه��ای[می کنند و از سخن شما که آبروی آن��ان را می ب��رد و

درونی شان را آش��کار می نمای��د، می ترس��ند و در واق��ع آن ک��ه راجح و رابح کوه بزرگ و استواری. ]همچون[)استفاده کننده( است، تو هستی،كه

...رضی الله عنک و ارضاک

228/ص13الترمذی ج -1 ?

59

ابوهریره ی حافظ و مورد اعتماد و ثقه:

60

حفظ حدیث از سوی او و دفاعش از خود:

ابوهریره )رض( ب��ه ح��افظه ی خ��ود بس��یار اعتم��اد داش��ت و ب��دان تکی��ه می کرد. او اعتماد فراوانی به خود داشت و هیچ مانعی نمی دید که آشکارا و بی پروا بگوید من هیچ یک از اصحاب رس��ول خ��دا )ص( را س��راغ ن��دارم

این1که بیشتر از من احادیث رسول خ��دا )ص( را زا حف��ظ داش��ته باش��د. امر هم به این دلیل است که او زمان مصاحبت خود ب��ا رس��ول خ��دا )ص(

"س��هرا به حفظ احادیث وی اختصاص داده ب��ود و در این زمین��ه می گوی��د: را مصاحبت ک��ردم و طی این م��دت هیچ چ��یزرسول خدا )ص(سال تمام

روایت در 2ب��ه ان��دازه ی حف��ظ اح��ادیث از او ب��رای من اهمیت نداش��ت." دیگری می گوید:"من در هیچ سالی به مانند این س��ه س��ال ک��ه در خ��دمت

ب��ودم، اح��ادیث حف��ظ نمی ک��ردم و آن چ��ه را ک��ه رس��ولرسول خدا )ص(3خدا)ص( می گفت، فهم و درک می کردم."

این حرص و تاکید از س�وی اب�وهریره برحف�ظ ح�دیث، از وی شخص�یتی ه اس��تثنایدرست کرده بود که بنا به اظه�ار خ�ودش، از س��ایر ص�حابه � ب��

عبدالل��ه پس��ر عم��رو پس��ر ع��اص � بیش��تر اح��ادیث از حف��ظ داش��ت. او بیشتر از من احادیث از حف��ظرسول خدا )ص(می گوید:"هیچ یک از یاران

نداشتند جز عبدالله پسر عمرو پسر عاص، زیرا او عالوه بر حفظ، احادیث در 4"را می نوش��ت، در حالی ک��ه من تنه��ا حف��ظ می ک��ردم و نمی نوش��تم.

)لفظ( ابوجعفر الط��بری آم��ده اس��ت ک��ه: من تنه��ا ازراه حف��ظ ازروایت احادیث نگهداری و حفاظت می کردم، در حالی ک��ه او )عبدالل��ه( هم از راه دل هم ازطریق کتابت آن ها را حفظ می کرد، چرا که از رسول خدا اج��ازه

ب��ا وج�ود5گرفت که احادیث وی را بنویسد و رسول الله ب��ه او اج�ازه داد. این آقای احمد امین و امثال وی از ساخته ش��د گ��ان وآی��ادی مستش��رقین س��ر برافراش��ته وگ�ردن دراز ک�رده، ده�ان ب��ه ب��دگویی و عیب دار نم�ودن ابوهریره می گشایند. چرا؟ چون او � به قول آنان احادیث را ننوشته اس��ت و این عدم کتابت مظنه خط�ا تلقی می ش�ود، در حالی ک�ه این ه�ا فرام�وش کرده اند � یا عمدا خود را به فراموشی زده اند� که در میان صحابه این تنها ابوهریره نیست که اقدام به کت��ابت اح��ادیث ننم��وده، بلک��ه ج��ز ان��دکی از اصحاب چون عبدالل��ه پس�ر عم�رو ع�اص و علی پس�ر ابی ط��الب )رض(، بقیه هیچ کدام احادیث را نمی نوشتند. آن ها ن��یز ه��ر چ��ه را از رس��ول خ��دا می شنیدند، نمی نوشتند. حال این آقای�ان در این زمنی��ه ک�ه اعتم�اد و تکی��ه جمه��ور اص��حاب چ��ون ابن عب��اس و عایش��ه و انس و اف��راد ف��راوان غ��یر آنان،بر حفظ احادیث در سینه بوده است آیا شایسته است که ما در مورد احادیث روایت شده توسط همه ی اصحاب شک به دل راه دهیم، آن هم به

بهانه ی این که احادیث را ننوشته اند؟ ]آری این عمل[ شبهه افکنی پوچی است که می خواهن��د ب��ه وس��یله ی آن

ر حالی ک��هدر ص��حت همه ی اح��ادیث روایت ش��ده، تش��کیک ایج��اد کنن��د. د ? بسند صحیح332/ص4ابن سعد ج -1

38/ص1بخاری ج -2 ? ? بسند صحیح455/ص2مسند الحمیدی ج -3

38/ص1بخاری ج -4 ? 384/ص2معافی االثار ج -5 ?

61

ب��ه هستیم که نمی نویسیم و امی فرموده است:"ما امتیرسول خدا )ص( بلکه به جای آن امت روایت و حفظ بودند.1." روی نمی آوریممحاسبه

بن��ابراین هیچ غ��ریب نیس��ت ک��ه اب��وهریره خ��ود را در می��ان اص��حاب حافظ ترین آن ها و بیشترین روایت کننده ی حدیث معرفی کند، و م��ا او را چنین می شنا سیم که احادیث و روایات ف��راوان نق��ل می کن��د و ب��ه تبلی��غ آن چه از رسول خدا )ص( و بزرگان صحابه ش�نیده، همت گم�ارده اس�ت . این ف��راوانی در روایت اح��ادیث ب��اعث ش��د ک��ه ب��رخی از ص��حابه از وی بخواهند کمتر احادیث را روایت کند، تنها از خوف این که نکن��د ب��ه خط��ا در افتد، یا این که برخی از تابعین ک��ه ازمص��احبت ف��راوان اوب��ا رس��ول خ��دا )ص( اطالع نداشتند، به تعجب در افتند یا برخی از جاهالن از نسل ت��ابعین عراقی وی را تکذیب کنند و این امر جای تامل است ک��ه ع��راق آن زم��ان به اتفاق همه ی مورخین، مرکز تجمع یهودی ها و مجوسیها، و مرکز ط��رح و اجرای نقشه های خبیث علیه اسالم و طعن ب��ر م��ردان آن ب��وده اس��ت. از این رو و در راستای رد بر طوایف سه گانه فوق و توجیهی برای نقل ک��ردن روایات فراوان و جرئتش بر روایت، ابوهریره به دف�اع از خ�ود ب�ر خاس�ته است و خود به بیان اسباب اعتمادش به خود پرداخته و مجبور شده برخی از فض�ایل و من�اقب خ�ود را ذک�ر و ب�ازگو نمای�د. ام�ا ن�ه از ب�اب غ�رور و خودستایی، بلکه از باب تذکر و تحدث به نعمت های پروردگار، و دعوت ب��ه سوی در پیش گرفتن روش انصاف و موازنه میان ش��رایط و ظ��روف او و کسان غیر او، فرقی که برخی حقیقتا آن را نمی دانند و برخی از آن اطالع دارند، ولی در موردش خود را به جهالت می اندازند یا آن را عم��دا ب��ه ب��اد

نیسان و فراموشی می سپارند.

مشهورترین دفاع ابوهریره از خویش

دراب��وهریره روای��تی اس��ت ک��ه مشهورترین دف��اع اب��وهریره از خ��ویش اح��ادیثاب��وهریرهمواضع متعدد آن را ذکر کرده و می فرمای��د:"می گوین��د

ب��ه درآن فراوان نقل می کند � و همه ی ما نزد خداون��د موع��دی داریم ک��ه واق��ع می ش��ویم و می گوین��د چ��رامحاس��به ن��زد وی برمی گ��ردیم و م��ورد

مه��اجرین و انص��ار مانن��د او اح��ادیث ف��راوان نق��ل نمی کنن��د؟ در پاس��خ می گویم: برادران مهاجر در بازار مشغول کاالهای خویش بودند و برادران انصار هم مشغول باغداری و سرمایه های خود، اما من مردی فقیر و ن��دار بودم، همراه و مالزم رسول خدا، و در مالزمت با وی ش��کم خ��ود را س��یر می کردم و بدین وسیله در زمانی که آن ه��ا غ��ایب بودن��د، من حض��ور پی��دا

2می کردم و آن چه را که آن ها فراموش می کردند من فهم می کردم."

]در مس��جد[تک��اف کنن��دهع:"من مردی ادر روایت امام احمد آمده است بودم و بیشتر از سایرین با رسول خدا مجالس��ت داش��تم، زی��را وق��تی ک��ه آن ها غایب بودند من حاضر می شدم و آن گاه که دیگران فرموده های او را

3فراموش می کردند، من آن ها را حفظ و از بر می کردم."

43/ص3بخاری ج -1 ? ?.منبع ذکر نشده است -2

122/ص14مسند ج -3 ?

62

ع��روس و ک��االی ب��ازار م��را از" حاکم آمده است که:"لفظ"و در روایت بودن در خدمت رسول خدا باز نمی داشت، چرا که فاق��د آن ه��ا ب��ودم. این بود که از رسول خدا )ص( می خواستم که حرفی به من یاد دهد و لقمه ای

1"به من عطا کند که آن را تناول کنم.

در روایت دیگری از بخاری آمده است:"همیشه مالزم پیغمبر می بودم ت��ا و[نان پخت��ه] شکمم را سیر کنم، زمانی که از خوردن خمیر از این طریق

و ج��اریه ای ب��ه خ��دمت من محروم ب��ودمخدمتکارو خدمت پوشیدن حریر نمی ایس��تاد و از ف��رط و ش��دت گرس��نگی ش��کمم را ب��ه ری��گ و ش��ن می چسباندم و از این م��رد و آن م��رد ک��ه هم��راه من می ب��ود، درخواس��ت می کردم که آیه ای بر من تالوت کند و هدفم از این کار این بود که م��را ب��ا

]شرایط و ظروف دیگران چنینخود به منزل ببرد و طعامی به من بدهد."2نبود[

چ��نین را "علی ملئ بط��نی"اب��وهریرهامام نووی در شرح مس��لم ق��ول تفس��یر می کن��د: من مالزم و هم��راه او ب��ودم و ب��ه ق��وت روزان��ه راض��ی می شدم و هیچ مالی برای ذخیره کردن و غیر آن جمع نمی ک��ردم و بیش��تر

از قوت الیموت درخواست نمی کردم." این بود شرایط و ظروف ابوهریره که هر منصفی � چه رس�د ب�ه م�ومن � گواهی می دهد و اعتراف می نماید که این شرایط ب��ه وی کم��ک ک��رده ت��اخود را برای شنیدن احادیث و حفظ آن ها از هر عمل دیگری فارغ گرداند. ب��دین ترتیب بالفع��ل می بی��نیم ک��ه ب��رخی از بزرگ��ان ص��حابه خودش��ان اعتراف کرده اند که مشغول بودن به کاالهای تجارتی و کار ب��ازار آن ه��ا را از شنیدن بعضی از احادیث رسول خ��دا )ص( ب��از داش��ته اس��ت. چنان چ��ه ابوهریره خود در توصیف آن ها می گوید: مثال عمر فاروق )رض( ح��دیثی از ابوموسی اشعری )رض( می ش�نود و آن را انک�ار می نمای�د. بع�د ابوس�عید خدری )رض( به نفع ابوموسی گواهی می ده��د و می گوی��د: او شخص��ا این

را از رسول خدا )ص( شنیده است. بعد عمر می گوید:"این ح��دیثروایت از امر رسول خدا )ص( بر من مخفی ماند و دلیل آن این بود که مش��غول

3" به تجارت و کاال و بازار مرا از آن غافل نمود.بودن تنه��ا مش��غولیت او ب��ه ک��اال و ب��ازار نب��ود ک��ه او را از ش��نیدندر حقیقت

حدیث باز داشت، بلکه عالوه بر آن خانه اش در مناطق دور و مرتفع مدینه قرار داشت، در حالی که مسکن و ماوای ابوهریره در چند قدمی حج��ره ی

شده بود.حضرت عایشه واقع از طایفه یی به نقل از او می گوید:"من و یک همسایه ی انصارابوهریره

و دور مدینه سکونت داشتند� بامرتفع بنی امیه ی بنی زید � که در مناطق می رف��تیم. روزی او ب��هرس��ول خ��دا )ص(هم بودیم و به نوبت به خ��انه ی

آن ج����ا می رفت و روزی من می رفتم. آن روز ک����ه او می رفت، بع����د از برگشت، به نزدش می نشستم و هر چه را که آن روز از وحی و غیر آن از

دریافته بود، برای من ب��ازگو می ک��رد و روزی ک��ه من ب��هرسول خدا )ص(4 می رفتم، او چنین می کرد."رسول خدا )ص(خدمت

? با سند صحیح510/ص3المستدرک ج -1100/ص7بخاری ج -2 ? 179/ص6مسلم ج -3 ?

36/ص7بخاری ج -4 ?

63

ق��رار داش��ت ک��ه آن"السنح"خانه ی حضرت ابوبکر نیز در مکانی به نام بن��ابراین هیچ بعی��د نیس��ت ک��ه اب��وهریره1هم مک��انی دور از مس��جد ب��ود.

چیزهایی از رسول خدا )ص( شنیده باشد که قدما و بزرگان ص��حابه از آن بی اطالع باشند. از این روست که وقتی م��روان پس��ر حکم ب��ه تع��ریض و

قسم به) می گوید: اوابکنایه سخنانی درحق وی بر زبان می آورد، در جو خدا من از سایر مردم آگاه تر به احادیث رسول خدا هستم. آری سوگند به

اوخدا دیگران از مهاجرین و انصار، در ص��حابه ب��ودن و هج��رت ب��ه س��وی ن من با وی مطل��ع ودبر من پیشی گرفته اند و آن ها از مالزمت و بو)ص(

آگاه هستند. از این روست که در ارتباط با احادیث او از من سوال می کنند و از جمله ی آن ها عمر و عثمان و علی و طلحه و زب��یر هس��تند. قس��م ب��ه

آم��ده، از من پنه��انرسول خ��دا )ص(خدا هر حدیثی که در مدینه بر زبان نمانده و هر کس خدا و رسول او را دوست داشته و هر کس ن��زد رس��ول خدا از جایگاه و منزلتی برخوردار بوده و هر کس ص�حابی او ب��وده، از من

رس��ول خ��داپنهان نیست و ابوبکر )رض( در غ��ار و غ��یر آن ی��ار و ص��احب ک )مروان پسر حکم( از این امورل. بعد فرمود:"بگذار ابوعبدالم( بود)ص(

ب�رای گفتن ن�زدس�خنی آن ها از من سوال کند. او علم ف�راوان و همانندو2من می یابد."

زمانی ک��ه حض��رت عایش��ه )رض( � هرچن��د او ی��ک زن بیش نیس��ت � ب��ه اش��اره و کنای��ه س��خنانی در م��ورد وی ب��ر زب��ان می آورد، اب��وهریره ناچ��ار می شود که شرایط و ظروف خاص او را که باعث شده کمتر شاهد ام��ور رسول خدا )ص( باشد، به او گوشزد کند و سخنانی ظریف و ت��ازه ک��ه ب��ر

اللت می ورزدن���د، ب���ر زب���ان می آورد. عایش���ه خط���اب ب���ه اونکته ای د ، و گوی��ااز تو به گوش ما می رسد؛ این احادیث که ابوهریرهمی گوید:"ای

رسول خدا شینده ای چه هستند؟ آیا سخنی از رسول خدا )ص(آن ها را از شنیده ای که ما نشنیده باشیم و یا چیزی از وی دیده ای که ما ندی��ده)ص(

در پاسخ او می گوید:"ای مادر، آینه و س�ورمه دان و ب�ه ابوهریره3باشیم؟" تصنع خودرا برای رسول خدا آرایش دادن، ت��و را ب��ه خ��ود مش��غول ک��رده

بود، در حالی که هیچ چیزی مرا از وی به خود مشغول نکرد." آری! ابوهریره آنقدر به خود اعتماد دارد که در مقام دفاع از خویش � در پاسخ به عایشه � به جواب دادن تنها راضی نمی شود و ب��ه کنای��ه و اش��اره جمالتی به وی می گوید که بوی معاندت و مخالفت با او از آن ها به مش��ام می رس��د.] ب��ه کن��ار حج��ره ی عایش��ه می آی��د و مش��غول نق��ل اح��ادیث

بعد از ب��اب تع��ریض ب��ه حض��رت عایش��ه می گوی��د: ای ص��احب 4می شود[. اطاق بشنو، ای صاحب اطاق بشنو، وق��تی این س��خنان را گفت، حض��رت عایشه نماز می خواند. چون نمازش را به اتمام رس��اند، خط��اب ب��ه ع��روه

تنه��ارس��ول خ��دا )ص(گفت: آیا سخن چن��د لحظ��ه پیش این را نش��نیدی، احادیثی را بر زبان می آورد که اگ��ر ش��مارش کنن��ده ای آن ه��ا را ش��مارش

5می کرد، می توانست آن ها را شمارش کند.

86/ص2بخاری ج -1 ? 108/ص8البدایه و النهایه ج -2 ?

? بسند صحیح509/ص3المستدرک ج -3231/ص4بخاری ج -4 ?

288/ص2 ابوداود ج 229/ص8مسلم ج -5 ?

64

در لفظ دیگری آم��ده اس��ت ک��ه: آی��ا]س��خن[ اب��وفالن ب��اعث ب��رانگیختن تعجب ت��و نش��د ک��ه در کن��ار حج��ره ی من نشس��ت و از رس��ول خ��دا )ص( حدیث نقل می کرد و آن را به گوش من می انداخت و من مشغول نم��از و تسبیحات بودم. قبل از این که از تس��بیحات ف��راغت پی��دا کنم، برخاس��ت و رفت و اگر او را می یافتم، سخنانش را رد می کردم و می گفتم رسول خدا

1)ص( همچون شما احادیث روایت نکرده و سخن ایراد نکرده است.

آری! این است سبب انکار حضرت عایشه بر حضرت ابوهریره و هرگ��ز او را ضعیف نشمرده و او را به دروغگ��ويي متهم ننم��وده اس��ت. چنان ک��ه بعضی را خوش آید که چنین ادعا کند. با این وصف اعتراف می کند ک��ه او قبل از تمام شدن نمازش، برخاسته و رفته، هرچند وقت نمازش به طول

نکشیده است. آی��ا این ام��ر ک��ه اب��وهریره آم��د و در کن��ار"در روایت مسلم آمده اس��ت:

2"حجره ی من نشست، تو را به تعجب وا نداشت؟

س��خن عایش��ه )رض( ک��ه می گوی��د: اگ��ر ش��مارش کنن��ده ای آن ه��ا را شمارش می کرد، می توانست، بدین معنی است که اگر کلمات و مفردات و حروف سخنان او را می شمرد، می توانس�ت. چ�ون بس�یار ش�مرده و ب�ا

3تانی حرف می زد و در تبیین و تفهیم مطالب بسیار مبالغه می ورزید.

منظور از مشغول تسبیح بودم این است ک��ه نم��از س��نت می خوان��دم ی��ا منظ��ور از4مشغول اذکار و اوراد ب��ودم، ولی مع��نی اول آش��کارتر اس��ت.

جمله ی اگر او را می یافتم، حرفش را رد می کردم، این است که: ح��رف و سخن او را رد می کردم و برایش توضیح می دادم که ح��رف زدن ب��ه روش فصیح و شمرده و با تانی بهتر از روش )سریع و پشت سرهم( حرف زدن

5است.

سخن عایشه که گوید شمارش او چون شمارش شما نبود، یعنی س��خن تا شنونده دچار اشتباه نش��ود. اس��ماعیلی اض��افهرا به هم پیوست می داد

رس��ول خ��دا )ص(کرده و به روایت المبارک از ی��ونس می گوی��د:"س��خنان ش��مرده ش��مرده و قاب��ل فهم ب��ود، ط��وری ک��ه هم��ه آن را می فهمیدن��د و

6درمی یافتند."

فرم��ودهرس��ول خ��دا )ص(د حاالت عمومی عایشه این سخن را در مور است وگرنه ابوسعید خدری )رض( گوید:"یک روز رسول خدا به تفصیل از

7جال سخن گفت، از جمله ی آن چه بر زبان آورد، این بود که گفت:...."د

دررسول خ��دا )ص(بیش��ترین س��خنی ک��هد:"چه بسا که انس )رض( گوی می فرم�ود از من برزب�ان می آورداین ب�ود ک�همجلسی از مجالس خویش

، زی��راروایت نمی ک��رد نیز همواره حدیث ط��والنی ابوهریره8سوال کنید." شاگردش می گوید:"آگاه باشید ک�ه من ش��ما را خ�بر می دهم ب��ه یمهرعک

از آن ها برای م��ا س��خن گفت��ه اس��ت.ابوهریره )رض(چیزهای کوتاهی که

? معلقا علی اللیث231/ص4بخاری ج -1167/ص7مسلم ج -2 ?

390 و 398/صص7فتح الباری ج -3 ? ?منبع پیشین -4

?منبع پیشین -5 ?منبع پیشین -6

76/ص9بخاری ج -7 ? 118/ص9بخاری ج -8 ?

65

خبر می دهد که یمهرعک 1"رسول خدا )ص( از روایت نهی فرموده است.این روایت کوتاه بوده است.

ای مرد منصف تو را به خدا س��وگند می دهم: آی��ا کس��ی ک��ه بخواه��د ب��ر رسول خدا )ص( دروغ ببن�دد، دروغ خ�ود را در گ�وش کس�ی ک�ه دان�اترین انس��ان ها ب��ه اح��ادیث رس��ول خ��دا اس��ت می ان��دازد، ی��ا آن چ��ه مناس��ب و شایسته ی حال همچون کسی است، این است که دوری گزیند و از نظرها

پنهان شود تا دروغش آشکار نگردد. در ی��ک مجلس واح��د اح��ادیث ف��راوان نق��لاب��وهریرهبا وج��ود این اگ��ر

می کرد، م��ا ب��رایش ع��ذر می آوریم و می گ��وییم:"چ��ون روای��ات ف��راوان و نق��ل ح��دیث یاح��ادیث زي��ادي از حف��ظ داش��ته اس��ت، ل��ذا ه��ر گ��اه اراده

.نمای��دمی کرد، نمی توانس��ت خ��ود را کن��ترل کن��د و ب��ه اح��ادیث کم اکتف��ا چنان چه یکی از اف��راد بلی��غ گفت��ه اس��ت، می خ��واهم خالص��ه گ��ویی کنم و کوتاه و مختصر سخن برانم، لکن قافیه ها پشت س��ر هم ب��ر ده��انم ف��رود

2می آیند و در آن جا ازدحام تشکیل می دهند."

ابوهریره سبب حفظ احادیث فراوان را توضیح می دهد و بعد از ذکر این ، می گوید:"یک روزستخود مشغول ننموده انکته که کارهای بازار او را به

ی می کنم لب��اس خ��ود راانر فرمود: زم��انی ک��ه من س��خنرسول خدا )ص( نمی گس��تراند ]ت��ا از خ��رمن کالم من خوش��ه ای ب��برد[ و آن را ت��ا پای��ان

خ��ویش جم��ع کن��د، مگ��رسخنرانی رها می کند، بعد آن را به سوی سینه ی اب��وهریرهاین که هرگز هیچ چیزی از سخنان م��را فرام��وش نخواه��د ک��رد.

بگس��ترانیدم ک��ه ج��ز آن لب��اس دیگ��ری ب��ه تن خ��ود را 3 یهر�م��گوی��د من ن س��خنان خ��ود را ب��ه اتم��ام رس��اند.رس��ول خ��دا )ص(نداشتم، تا زمانی که

آن گاه آن را به سینه ی خود جمع کردم، سوگند به کسی ک��ه او را ب��ه ح��ق 4فرستاده است، تا امروز هیچ جزئی از سخنان وی را فراموش نکرده ام."

در آخ��ر روایت حمی��دی آم��ده اس��ت ک��ه: مس��عودی گفت: م��رد دیگ��ری برخاست و عب��ای خ��ود را گس��تراند. ام��ا رس��ول خ��دا )ص( فرم��ود: پس��ر

5بچه ی دوسی در آن بر شما سبقت گرفت.

آری! این روش سهل و ساده ابوهریره را تشجیع کرد ت��ا از رس��ول خ��دا )ص( بخواهدبه او اج��ازه ده��د ب��ار دیگ��ر عب��ای خ��ود را بگس��تراند، در این زمینه می گوید: عرض کردم ای رسول خ��دا )ص(، من اح��ادیث ف��راوان از تو شنیده ام، ولی آن ها را فراموش می کنم. فرمود: عبایت را بگستران، آن را گسترانیدم، مشتی در آن ریخت، بع��د فرم��ود: آن را در هم ب��پیچ. آن را

و این از6در هم پیچان��دم، از آن ب��ه بع��د هرگ��ز ح��دیثی فرام��وش نک��ردم.عالیم و نشانه های نبوت است.

با این وصف، آن چه که اب��وهریره ب��رای م��ا نق��ل فرم��وده اس��ت، همه ی احادیثی که از رسول خ��دا )ص( ش��نیده اس��ت، نیس��ت. چ��ون بس��یاری از

145/ص7بخاری ج -1 ? 390/ص7الفتح ج -2 ?

ه به فتح نون و کسر میم، به معنی لباس رنگارنگ است. ثعلب می گوید لباسی است خطر�من -3182 /ص5خطی. فراز می گوید زره ای است که پوشیده می شود و به رنگ سفید و سیاه است. فتح الباری ج

192153/ص3بخاری ج -4 ?

483/ص2مسند الحمیدی ج -5 ? 253/ص4بخاری ج -6 ?

66

احادیث را از شنوندگانش مخفی می داشت، نکن��د آن را غ��ریب بپندارن��د و او را در آن تکذیب کنند، یا از امیران ترس��یده ک��ه آن ه��ا را تح��ریکی علی��ه خود بپندارند و در نتیجه او را به خاطر آن ه��ا اذیت کنن��د. او می گوی��د: چ��ه بس��ا کیس��ه هایی از علم و دانش ن��زد اب��وهریره وج��ود دارد ک��ه آن ه��ا را

1نگشوده است.

حف��ظ ک��رده ام. یکیرسول خ��دا )ص(در عین حال می گوید:"دو آوند از را توزیع نموده ام، و اما دیگری؛ اگ��ر آن را آش��کار و توزی��ع می ک��ردم، این

2گردن قطع می گردید."

ح البخاری می گوید:"منظور اب��وهریرهابن حجر به نقل از ابن المنیر شار روزی از وی اگ��ر س��تمکاران از گفته ی "قط��ع می گردی��د" این اس��ت ک��ه

می شنیدند که ب��ه عیب ج��ویی از افع��ال آن ه��ا می پ��ردازد و تالش آن ه��ا را و از آن چ��ه در ح��دیث سر او را از تن ج��دا می کردن��د گمراهی می پندارد

اول راج��ع ب��ه آیه ای دال ب��ر ذم کتم��ان علم آم��ده اس��ت، چ��نین اس��تنباط می شود که احادیث مکتومه مربوط به احکام شرعیه نمی باشند، چون اگر

3 آن ها را کتمان کند."به خود جرأت نمی دادمربوط به آن ها می بودند،

اما کسی غیر از ابن منیر گفته است: احتمال دارد که ابوهریره همراه با صنف مذکور احادیثی را اراده کرده باشد ک��ه ب��ه اش��راط قی��امت و تغی��یر احوال و جنگ های آخر زمان مرب��وط می باش��ند چ��ون کس��ی ک��ه ب��ه آن ه��ا عادت نکرده باشد، آن ها را رد می کند و اف��رادی ک��ه شعورش��ان ب��ه آن ه��ا

4نمی رسد، به خاطر آن بر او خرده بگیرند.

آنلف�ظ ک�ه اما ابوهریره بر ترس از تکذیب تاکید می ورزد و در روای�تی اح��ادیثی را حف��ظرس��ول خ��دا )ص(می گوی��د:"از ح��دیث اس��ت، حاکماز

موده ام و اگر حدیثی از این اح��ادیثنکرده ام که آن ها را برای شما بازگو ن ب��ادر لف��ظ ابن س��عد و 5را برایتان بازگو می کردم، سنگسارم می کردید."

صحیح آمده است:"اگر همه ی آن چه را که ب��دان علم و آگ��اهی دارم،سند ب��ه ش��ما خ��بر می دادم، م��ردم ب��ه س��وی من س��فال پرت��اب می کردن��د و

همین مسئله با عب��ارات و الف��اظ6می گفتند: ابوهریره دیوانه شده است." دیگری قریب از این ها روایت شده ک��ه ح��اکی از این اس��ت ک��ه اب��وهریره

آن ها را نادیده گرفته و از روایت آن ها چشم پوشیده است. حقیقتا هیچ غریب نیست که ابوهریره امثال این احادیث را � که ش��نونده آن ها را غریب می پندارد و به خاطر آن ها او را متهم به دروغ می نماید � از رسول خدا )ص( شنیده باش��د، چ��ون حذیف��ه بن الیم��ان )رض( ن��یز چ��نین احادیثی را ش��نیده و ب��ه خ��اطر هم��ان س��ببی ک��ه اب��وهریره ذک��ر ک��رده از

ذببازگویی آن ها خودداری ک��رده اس��ت. یع��نی ترس��یده او را متهم ب��ه ک��کنند.

طفی��ل روایتوحاکم با سند صحیحی ک��ه ال��ذهبی آن را تایی��د ک��رده، از اب یع به ن��زد پس��ر الیم��ان رف��تیم. دولکرده و می گوید:"من و عمرو پسر الض

چیزه��ایی دی��ده ی��ادس��ته از م��ردم ن��زد او بودن��د. گف��تیم ای حذیف��ه، ت��و 432/ص2سیر اعالم النبالء ج -1 ?

331/ص4 وج 362/ص2 � طبقات ابن سعد ج 1/40بخاری ص -2 ? ?.حدیث مربوطه همراه با آیه خواهد آمد -3

1/227الفتح -4 ? ? با سند صحیح مورد تایید ذهبی3/509المستدرک -5

4/331الطبقات -6 ?

67

که م��ا درکش نک��رده ایم و می��دانی آن چ��ه را ک��ه م��ا نمی دانیم وشنیده ای شنیده ای آن چه را که نشنیده ایم، چ��یزی )ح��دیثی( ب��رای م��ا بخ��وان ش��اید خدواند به وسیله ی آن سودی به ما برس��اند. گفت: اگ��ر ه��ر آن چ��ه را ک��ه

1شنیده ام برایتان بازگو می کردم، همین امشب نیز مرا مهلت نمی دادید." � ک�ه از وی خواس�ت ح�دیثسپس خطاب به خیثمه ی پسر عب�دالرحمن

2 گفت:"اگر این کار را می کردم، سنگسارم می کردید." �برایش نقل کند

بنابراین هیچ لزومی ندارد که آقای ابوریه یا مستشرقی یا مبتدعی بیای��د و این سخن ابوهریره را دلیل بر کذب و دروغگویی وی تلقی کند، زیرا اگر این امر )کثرت روایت حدیث( را دلیل کذب تلقی کنیم، باید حذیف��ه را ن��یز

تکذیب کنیم که کسی چنین حرفی را بر دهان نیاورده است. اگر خوف و ترس از نسبت کتمان علم در روز قیامت نمی بود، حتی این مق��دار از اح��ادیث را ک��ه اب��وهریره روایت و نق��ل ک��رده، نق��ل و ب��ازگو

سوگند ب��ه خ��دا اگ��ر این دو آی��ه"نمی کرد. او سوگند یاد می کند و می گوید: ان الذین یکتم��وننمی بود، هرگز حدیثی برای شما نقل و بازگو نمی کردم:

البین��ات واله��دی من بع��د مابین��اه للن��اس فی الکت��اب اولئ��کما انزلن��ا من + اال الذین ت��ابوا و اص��لحوا و بین��وا فاولئ��کیلعنهم الله و یلعنهم الالعنون

3اتوب علیهم و انا التواب الرحیم."

هدایتی را که فرو فرستاده ایم � بع��د ازروشنگر و یعنی:کسانی که دالیل آن ک��ه آن را در کت��اب آس��مانی ب��رای م��ردم روش��ن س��اخته ایم � کتم��ان می کنند، خدا آن ها را لعنت می کند و لعنت کنندگان نیز لعنتش��ان می کنن��د. مگر آن ها که توب��ه کردن��د و اص��الح نمودن��د و ]حقیقت را[ آش��کار کردن��د،

آنانند که توبه اشان را می پذیرم و من توبه پذیر و مهربانم. با روحیه ی کسی که به خ��ود اطمین��ان کام��ل دارد، حض��رت ودر این جا،

به شیوه ی خشن و باری به صورت عتاب و س��رزنش و درباری ابوهریره روا ومرحله ی س��وم ب��ه ش��یوه ی آکن��ده از تمس��خر، تم��امی تهمت ه��ای ن��ا

بر خ��ویش را رد می کن��د. ش��اگردش اب��ورزین وارده برچسب های دروغین ب��هاب��وهریرهموردی را نقل می کند که خود در آن حاضر بوده و می گوید:"

نزد م�ا آم�د و دس�ت خ�ویش را ب�ر پیش�انیش کوبی�د و گفت: ش�ما گم�ان دروغ می بندم تا ش��ما ه��دایت یابی��د و منرسول خدا )ص(می برید من بر

رس��ول خ��دا )ص(گم��راه ش��وم... بدانی��د و من گ��واهی می دهم ک��ه از 4شنیده ام می گفت:..."

بعض��ی اوق��ات بع��د از روایت ح��دیث، آن ه��ا را ب��ه مب��ارزه می طلبی��د و5می گفت: گوشت و خون ابوهریره گواه و نشانه ی این روایت است.

این هم ب��دین خ��اطر اس��ت ک��ه او ش��نیده ب��ود ک��ه رس��ول خ��دا )ص(6"من کذب علی متعمدا فلیتبوأ معقده من النار"می فرمود:

یعنی: هر کس عمدا بر من دروغ ببن��دد، پس ب��ه اقامتگ��اه خ��ود در دوزخدر آید.

4/469المستدرک -1 ? 4/471المستدرک -2 ?

160 و 159سوره ی بقره -3 ? 153/ص6مسلم ج -4 ?

148/ص2ابوداود ج -5 ? 38/ص1بخاری ج -6 ?

68

این در حالی است که ابوهریره خیلی بيشتر از اين مي هراسيد که روی یک پاره آتش بنشیند تا چه رسد به این که وسط دوزخ را به اقامتگاه خ��ود

تبدیل کند. ک��ذاب بر دلیلبر زبان رانده اند و گویااز جمله ی نحیف ترین سخنانی که

ک��ه از خ��ود نفی ک��ذب نم��وده اس��ت، زی��را ج��زواین بودن ابوهریره است اخالق دروغگویان است که از خود نفی دورغ می کنند. اما مخفی نماند ک�ه چه ض��عف و سس��تی ب��زرگی در این تفس��یر وج��ود دارد. زی��را بس��یاری از اصحاب به خاطر ایجاد اطمینان در درون ش��نوندگان از خ��ود س��لب ک��ذب می نمودند، و نفی کذب از خود، از سوی ابوهریره نیز در این راس��تا ب��وده

است. این تنها ابوهریره نبوده که از خود س��لب ک��ذب نم��وده اس��ت، بلک��ه این

س��لمی )رض( اس��ت، در زمانی ک��هعبس��ه ی پس��ر عمروصحابی بزرگوار رسول خدا )ص( هنوز در مکه بود، در مقطع بدو دعوت به خدمت رس��ول خدا )ص( می آید و مسلمان می شود، آن وقت از رس��ول خ��دا )ص( س��وال

لکرد:"چه کسی با شما اس��ت؟ فرم��ود: آزاده و بن��ده، یع��نی اب��وبکر و بال )رض(، بعد رسول خدا )ص( بدو امر کرد تا زمان ظه��ور اس��الم ب��ه می��ان

برگ��ردد، چ��ون زم��ان هج��رت ف��را رس��يد ب��ه مدین��ه � خ��دمتیشقوم خو رسول خدا )ص( � آمد و از وی در مورد نماز سوال کرد، رسول خدا )ص( نماز و وضو را به او تعلیم داد و او بعدها از آن سخن به میان می آورد. آن را برای ابوامامه صحابی رسول خدا )ص( ب��ازگو می کن��د. ابوامام��ه گفت: ای عمرو پسر عبسه، متوجه باش ت��و چ�ه می گ�ویی. عم�رو گفت: ای اب��و

گشته و اجلم نزدیک، و هیچ و پوکامامه، سنم باال رفته و استخوانم نازک نیازی نمی بینم که بر خدا و رسول او دروغ ببن��دم و اگ��ر آن را ی��ک ب��ار، دو بار، سه بار، تا هفت بار از رسول خدا )ص( نمی شنیدم، هرگ��ز آن را نق��ل

1نمی کردم، ولی بیش از این آن را از وی شنیده ام."

این یزی��د پس��ر حب��ان اس��ت ک��ه از زی��د بن ارقم ب��رای م��ا می گوی��د و سر ارقم بودم که عبیدالله پسر زیاد ب��ه دنب��الش پدمی گوید: خود شاهد زی

فرستاد و گفت:"این چه حرف هایی هستند که از تو ش��نيده ش��ده اس��ت و تو آن ها را از رسول خدا )ص( نقل کرده ای و گمان می بری که او )رسول الله( دارای حوضی در بهشت است؟ گفت: رس��ول خ��دا )ص( این مطلب را برای ما گفته و ما را بدان وعده داده است. گفت: دروغ می گ��ویی، ت��و پیری خرفت شده ای. گفت: من آن را به دو گوش خود از رسول خدا )ص( شنیده ام، یعنی شنیدم می گفت: هر کس عمدا بر من دروغ ببن��دد پس ب��ه اقامتگ��اه خ��ود در دوزخ برآی��د. و من هرگ��ز ب��ر رس��ول خ��دا )ص( دروغ

2نبسته ام."

آیا این دو صحابی دروغگو بوده اند؟ چ��یزی ب��رایرسول خدا )ص( می گوید:"اگر از است کهاین علی )رض(

شما نقل کردم، بدانید که اگر آسمان بر من فرود آید، ن��زد من محب��وب تر3است از این که بر وی دروغ ببندم."

2/210مسلم -1 ? ? بسند صحیح77/ص1المستدرک ج -2

? بسند صحیح245/ص2مسند احمد ج -3

69

این ابوذر )رض( است که نسبت کذب به خویش��تن را نفی می کن��د و در ک��رده،روایت ر عبدالله پسر الشخیر روایتی که حاکم آن را از مطرف پس

می گوید:"حدیثی از ابوذر به من رسید، دوست داش��تم وی را ب��بینم، ب��اری او را دی��دم. گفتم: ای اب��وذر ح�دیثی ب��ه نق�ل از ش��ما ب��ه من رس��ید، آرزو می کردم تو را ببینم. گفت: خدا پدرت را بی��امرزد. ح��ال م��را پی��دا ک��ردی.

با ش��ما ص�حبترسول خدا )ص(که من شنیده ام گوید: گفتم به من بگو، کرده و گفت: خداوند سه کس را دوست دارد و از سه کس بدش می آید، گفت: هرگز نسبت به من گم�ان م��بر ک�ه ب��ه محب��وبم دروغ ببن��دم. گوی��د: گفتم این سه نفر که خداون�د آن ه�ا را دوس�ت دارد، کیانن�د؟ گفت: م�ردی

و یک یک آن ها را بر شمرد. 1است ..." آیا از این روایت نتیجه می گیریم که ابوذر کذاب است؟ چ��را ک��ه از خ��ود نفی کذب کرده است و این در حالی است که او نیازمند تزکی�ه و پاک�انه ی هیچ ام�ری نیس�ت. بع�د از این ک�ه رس�ول خ�دا )ص( در ح�ق وی فرم�وده

"ما اقلت الغبراء وال اظلت الخضرا اصدق لهجه من ابی ذر"است: یعنی: کره ی زمین بر روی خود حمل نک��رده و س��ایه ی درخت��ان ب��ه زی��ر

خود نیاورده صادق لهجه تر از ابوذر را. ه خویش��تن را نفی پس��ر ع��ازب اس��ت ک��ه نس��بت ک��ذب ب��براء،این هم

می کند و بعد از روایت حدیثی می گوید:"همه ی آن چه را که برای شما نقل می کنیم و به رسول خدا )ص( نسبت می دهیم، خ��ود مس��تقیما آن را از او نشنیده ایم، بلکه بعضی را خ��ود ش��نیده و ب��رخی را از ی��اران خ��ویش نق��ل

در روایت حاکم نیز آمده2می کنیم. اما در هر صورت ما دروغ نمی گوییم." است که همه ی ما احادیث را مستقیما از رس��ول خ��دا )ص( نمی ش��نیدیم، چ��ون در گ��یر کاره��ا و مش��غولیت های خ��ویش ب��ودیم و این ام��ر م��ا را از شنیدن مستقیم باز می داشت. ولی انس��ان های آن روز دروغ نمی گفتن��د و آن هایی ک��ه حض��ور داش��تند، اح��ادیث را ب��رای اف��راد غ��ایب نق��ل و ب��ازگو

3"می کردند.

در روای���تی ک���ه حمی���د نقلش ک���رده، چ���نین،انس )رض(هم چ���نین انس پسر مالک بودیم، گفت: سوگند ب��ه خ��دا همه ی آن چ��هنزد می گوید:"

نس�بت می دهیم،رس��ول خ�دا )ص(را که ب��رای ش��ما نق�ل می ک�نیم و ب��ه مستقیما از وی نشنیده ایم، اما عادت ما چ��نین ب��ود ک��ه ب��ه هم��دیگر دروغ نمی گفتیم، این حدیث را طبرانی در الکبیر روایت کرده و رج�ال آن رج�ال

4صحیح هستند."

تابع تابعین ابوبکر پسر عیاش بعد از این که روایتی از ابو اس��حاق از اب��و "سوگند ب��ه خ��دا منوائل از عبدالله پسر مسعود روایت می کند، می گوید:

بر ابو اسحاق دروغ نبسته ام، و او را ندیده ام بر ابو وائل دروغ ببندد، و اب��و5وائل هم بر عبدالله دروغ نبسته است."

اما این یاران بعضی اوقات ابوهریره را وادار به توقف ک��رده و ب��ا او ب��ه مناظره پرداخته اند ی�ا ب�رخی از اح�ادیث وی را انک�ار کرده ان�د. ل�ذا ناچ�ار

? بسند صحیح89/ص2المستدرک ج -1 ص1امام احمد در کتاب العلل و معرفه الرجال این روایت را با سند صحیح روایت کرده است. ج -2

408? ? بسند صحیح127/ص1المستدرک ج -3

51 تاریخ ابن ابی خیثمه ص 153/ص1مجمع الزوائد ج -4 ? 299/ص2المستدرک ج -5 ?

70

شده به دفاع از خویشتن برخیزد، این است روش آن��ان. ت��ا آن ج��ا ک��ه من می دانم، جهت آگ��اه نم��ودن اف��راد موث��ق از ح��ال خویش��تن ب��ه خ��اطر ضرورت محکم کاری در نقل احادیث، چنان چه با عمرو پس��ر عبس��ه )رض(

چنین کردند. ای تک��ذیب کنن��دگان ی��اران و اص��حاب رس��ول خ��دا )ص(، ش��ما ب��ا این عملتان مرتکب امر خطرناکی می شوید که خداوند شما را به خاطر آن به شدت محاسبه خواهد کرد و در برابر خداوند جبار و انتق��ام گیرن��ده، می��ان

شما و ابوهریره موقفی خواهد بود و مورد محاسبه قرار خواهید گرفت. حال اگر از همه ی این اشخاص و امور بگ��ذریم، مگ��ر رس��ول خ��دا )ص(

اذان��یز از نفس خ��ویش نفی ک��ذب نک��رده اس��ت؟ بش��نوید ک��ه می گوی��د:" "احدثتکم عن الله بش��یئی فخ��ذوا ب��ه، ف��انی لن اک��ذب علی الل��ه عزوج��ل

اگر چیزی را از خدا نقل کردم و ب��ه ش��ما گفتم، آن را ب��اور کنی��د و"یعنی:1بگیرید، چون من هرگز بر خداوند عزوجل دروغ نخواهم گفت."

رسول خدا )ص( که ص�ادق و مص�دوق اس�ت، و از خویش�تن نفی ک�ذب می کند، آیا با این عملش می خواهد پرده بر دروغ ب��اطنی درونیش بکش��د؟ حقیقتا � نفی کذب را دلیل کذب دانستن � تفسیری است مس��موم و بخ��ل

ورزانه از اقول ابوهریره )رض(. آری! این تفسیری است بخ��ل ورزان��ه ک��ه ص��احب آن عم��دا خ��ود را ب��ه جهالت می زند که اگر بعضی از احادیث را از ابوهریره انکار کرده ان��د و از وی خواسته اند، پیرامون صحت آن ها دلیل موثق ارائه دهد، یا نقل روای��ات فراوان را توسط او بر وی خرده می گیرن�د.بای�د دانس�ت ک�ه اب�وهریره در این امر تنها نیست، بلکه او تنها یکی از گروهی از اصحاب بزرگوار اس��ت که در معرض این انکار قرار گرفته اند و بعد صداقتشان م��ورد تایی��د ق��رار گرفته است. از جمله: روایتی که نس�ائی ب�ا س�ند ص�حیح از داس�تان تیمم عمار در جنگی که در آن همراه عمر )رض( بود، روایت کرده، نقل می کند که عمار به خاطر حالت جنابتی که برایش پیش آمده بود، خود را در خاک غلطاند، چون ب��ه خ��دمت رس��ول خ��دا )ص( برگش��تند و م��اجرا را ب��رایش

اگر وسیله ی مورد استفاده خ��اک باش��د، این چ��نین"تعریف کردند، فرمود: دست خود را برخاک کو بید و درآن دو"عمل برای شما کافی است. بعد

تی." بع��د از م��دها نفخ کرد.بعد آن ها را به صورت و دو دست خود ما لید سوال قرار گرفت: عم��ار عمر)ض( در زمان خال فتش در این زمینه مورد

این واقعه را بیاد عمر آورد، عمر فرمود: ای عمار از خدا بترس. گفت: ای امیرالمومنین اگر دوست داشته باشی، آن را ذکر نخواهم کرد. گفت: ن��ه، اما مسوولیت آن چه را که خودت به گردن خویش انداخته ای، ب��ه گ��ردنت

2"می اندازیم.

لیت آن را ب�هو"ام�ا مس�و فرموده ی عمر مبنی بر این ک�هوطی گوید:یس گردن خودت می اندازیم" به معنای قطع نمودن به خطا کردن وی نیس��ت،

ج��ایز ش��مردههم بر او وهم بر خود نیسان را بلکه اشاره به این است که 3است."

95/ص7مسلم ج -1 ? 169/ص1النسائی ج -2 ?

?حاشیه ی النسائی -3

71

به هر حال، چنان که عبدالله پسر عمر )رض( گوید:"عمر به گفته ی عمار 4قناعت پیدا نکرده بود."

عمار )رض( تلقی می شود، در حالی ک��ه ف��داکاری ویآیا این امر تکذیب ب��رای اس��الم و ج��زو س��ابقین ب��ودنش، و محبت او ب��رای ام��ام علی و شهادتش در رکاب او برای همگان روشن و عیان است؟ برخی از صحابه برخی را رد می کردند، یا فرا موش می کردند و و هم و ف��را موش��کاری و غیر آن برایشان پیش می آمد، مگر غیر از این است که ابوهریره ن��یز یکی

از ایشان بود؟ عمر از مح��دثین می خواس��ت مح��ل اعتم��اد دیگ��رانال؛ حضرتبرای مث

بودن خویش را با دلیل ثابت کنند. مسلم از ابو سعید خدری روایت ک��رده در مدین��ه در مجلس انص��اری ها نشس��ته ب��ودم. ابوموس��ی"و می گوی��د:

اشعری نگران و پریشان بر ما وارد ش��د. گف�تیم: ت��و را چ�ه ش��ده اس��ت؟ گفت: عمر دنبال من فرستاده که به نزدش بروم، من هم به در خانه ی او رفتم و سه بار سالم کردم. در را بر من باز نک��رد. برگش��تم. ]عم��ر[ )ب��ر من بانگ بر آورد( گفت: چه چیز باعث آن شد که برگ��ردی؟ گفتم: من ب��ر در شما آمدم و سه بار سالم کردم، اما جوابی نیافتم، لذا برگش��تم. چ��ون رسول خدا )ص( فرموده است: اگر یکی از شما س��ه ب��ار اذن خواس��ت و به وی اجازه داده نشد، برگردد. عمر گفت: بر ص��حت این ح��دیث گ��واهی بیاور، وگرنه مجازاتت خ��واهم ک��رد. ابی پس��ر کعب گفت: ج��ز کم س��ن و سال ترین افراد قوم با وی هم سخن )گواه( نخواهند ش��د. ابوس��عید گفت:

2"من کم سن و سال ترین آن ها هستم، گفت: پس با او برو.

در لف��ظ دیگ��ری ک��ه مس��لم روایتش ک��رده، آم��ده اس��ت ک��ه"ابوموس��ی اشعری آمد، و لفظ "پشت و شکمت به درد می آورم یا این که باید گ��واهی بر آن بیاوری" و لفظ "تو را ب��ه درد خ��واهم آورد، ب��رای درس ع��برت و از باب موعظه آمده است" و لفظ "شروع به خنده کردند" گوید: گفتم برادر دی��نی ش��ما نگ��ران و هراس��ان ب��ه نزدت��ان آم��ده و ترس��یده اس��ت و ش��ما

ت من در این عق�وبت ش�ریک و همت�ای ش�ما هس�تم وفمی خندی�د؟ راه بی3 گفت: دوست داشتم به یقین برسم."(بعد از گواهی ابوسعید)عمر

این روایت آمده اس�ت ک�ه عم�ر بع�د از ادای ش�هادت از در لفظ بخاری ابوسعید گفت:"کاالی بازار و رفت و آمد برای تجارت ک��اری ک��رد ک��ه ام��ر

رسول خدا )ص( بر من پوشیده بماند." در لفظ ابی داود آمده است که عمر از ابوموسی معذرت خواهی کرد و گفت: من تو را متهم به دروغ گ��ویی نمی کنم، ولی نق��ل ح��دیث از رس��ول خدا )ص( ام��ری بس مهم و ش��دید اس��ت. در روایت دیگ��ری از وی آم��ده است که گفته: من تو را متهم نمی کنم، لیکن ترسیدم که م��ردم ب��ر زب��ان رسول خدا سخن و حدیث بتراشند. آری! آنان افراد مورد ثق��ه و اطمین��ان را این چنین محاسبه می کردند تا کسی جرات دروغ بستن بر رسول خ��دا

)ص( را به خود ندهد. از جمله مثال های انکار اصحاب این که، ابن عباس حدیثی ب��رای عبدالل��ه

یان نم��از ظه��ر و عص��ر و مغ��رب وبن شفیق العقیلی، در رابطه با جمع م171/ص1النسائی ج -4 ?

177/ص6مسلم ج -2 ? 180/ص6مسلم ج -3 ?

72

عشا نقل کرد. ابن شفیق گوید:"در مورد آن چیزی در دلم پی��دا ش��د، ن��زد ، او هم س��خن ابن عب��اسم آمدم و در موردش از وی سوال کردابوهریره

1را تایید کرد."

آیا این عمل ابن شفیق تکذیب ابن عباس تلقی می شود؟ و آی��ا شایس��ته است چون فردی نسبت به یکی از روایات ابن عباس چیزی در دلش قرار گرفت��ه نس��بت ب��ه همه ی روایت ه��ای ابن عب��اس مش��کوک ش��ویم و او را

تکذیب کنیم؟ حالت ابوهریره نیز چیزی بیش از این نیست که بعض��ی از اف��راد ح��دیث وی را غریب پنداشته اند، لذا چیزی در دلشان جای گرفته نس��بت ب��ه آن از

دیگر اصحاب سوال کرده اند، آن ها هم حدیث وی را تایید کرده اند. داستان دیگری برای ابن عباس پیش آمده که طاووس آن را نق��ل ک��رده است. وآن این که زید پسر ثابت از برخی از فت��اوای ابن عب��اس ب��ه تعجب افتاد و آن ها را غریب پنداشت. ابن عباس که متوجه قضیه شد، گفت: اگر باور نداری، برو از فالن زن انصاری سوال کن که آیا رس��ول خ��دا )ص( او را بدین موضوع امر کرده است، یا خیر؟ گوید: زید پسر ثابت در حالی که می خندید، به نزد ابن عباس برگشت و گفت: نمی بینمت جز این که راست

2گفتی.

آیا آن چه بر ابوهریره انتقاد گرفته شده، چیزی غیر از این است که بع��داآشکار می شود که حق با اوست؟

ابو امامه حدیثی از رسول خدا )ص( نقل کرد، از وی سوال ش��د آی��ا ت��و این حدیث را از خود رسول خدا )ص( شنیده ای؟ گفت: بلی، و ما در میان

3قومی بودیم که ما را تکذیب نمی کردند و ما نیز در واقع دروغ نگفته ایم.

نظیر این در میان تابعین نیز رایج بود، که از صحابه ای که از آن ها حدیث پس��ر ح��ازم مي جری��ر ند، نفی کذب می نمودند، برای مث��الروایت می کرد

گوید:"شنیدم که حسن )منظور حسن بصری است( می گفت: جندب پسر عبدالله در همین مسجد حدیثی برای ما نقل کرد که آن را هنوز فرام��وش

دروغرس��ول خ��دا )ص(م و هرگز ترس این را ندارم که جندب بر ینکرده ا نقلنگفته باشد." همچنین عبدالله پسر یزید گفت:"براء حدیث را برای م

4کرد و او هم دروغگو نیست."

حال امک�ان دارد بت�وانیم تفس�یر دیگ�ری از اع�تراض ص�حابه نس�بت ب�ه فراوانی روایات توسط ابوهریره ارائه دهیم بدون این که گرفت��ار تکل��ف ی��ا ظلم یا ترجیح نظریه ی سوئی شده باشیم، ازدقت در آثار بر جای مانده از اصحاب و احتیاط شدید آنان در روایت حدیث و پناه بردنشان بر کم گ��ویی و دوری از پر حرفی از ترس این که نکند به خطا در افتند، آن هم در ح��الی که اب��وهریره همچ��ون آن��ان احتی��اط نک��رده و از نق��ل و ب��ازگویی اح��ادیث پروایی نداشته، زیرا به حافظه ی خویش اطمینان داشته است. اگر از این زاوی��ه ب��ه مس��ئله بنگ��ریم، ج��ایی ب��رای هیچ تعج��بی در روای��ات ف��راوان اب��وهریره و احتی��اط دیگ��ران و انتق��اد ب��ر اب��وهریره در ک��ثرت روای��اتش، نمی بینیم. به ویژه اگر فرد صحابی بر ظاهر احادیث و روایاتی توق��ف کن��د

153/ص2ج -1 ? 93/ص4صحیح مسلم ج -2 ? 268/ص5مسند احمد ج -3 ?

168/ص1بخاری ج -4 ?

73

که ب��ه خ��ودداری از ک��ثرت روای��ات ام��ر می نماین��د و آن ه��ا را ب��ر اح��ادیث دیگری که به تبلیغ اح��ادیث و رف��ع ح��رج از نق��ل آن ه��ا دع��وت می نماین��د،

ترجیح دهد، یا این که اصال این احادیث دیگر را نشنیده باشد. حاکم از عبدالله پسر مس��عود روایت ک��رده ک��ه او روزی از رس��ول خ��دا )ص( س��خن ب��ه می��ان آورد و ح��دیثی از او نق��ل ک��رد، در پی آن گرفت��ار اضطراب و لرزش آن چنانی شد که لباس��ش ن��یز می لرزی��د. بع�د گفت: ی��ا

شبیه این. با سند دیگری روایت کرده که بعدا گفت: این ح��دیثی اس��ت مرب��وط ب��ه اص�ول پره�یز از ک�ثرت روای�ات و تأکی�د ب�ر دقت در محکم ک�اری در ام�ر

1روایت.

دارمی از ثابت پسر قطبه انصاری روایت کرده که گفت: عادت عبدالل��ه2چنین بود که در طول ماه تنها دو یا سه حدیث برای ما نقل می کرد.

عثمان)رض( نیز از نقل حدیث خ��ودداری می ک��رد و در م��ورد س��بب آن این ام��ر ک��ه من فهیم ت��رین اص��حاب رس��ول خ��دا )ص( در ام��ر"می گفت:

حدیث نیستم، مرا از نقل آن باز نمی دارد، بلکه گ�واهی می دهم ک�ه از وی شنیدم که می فرمود: هر کس چیزی ب��ه من نس��بت ده��د ک��ه آن را نگفت��ه

3" باشم، جایگاه خویش را در آتش بیابد.

همچنین شعبی نیز خودداری ابن عمر از کثرت روایات را برای ما ب��ازگو ند و می گوید:"یک سال و نیم تم��ام ب��ا ابن عم��ر رف��اقت و مص��احبتکمی

�مورد � جز یک رسول خدا )ص(کردم، طی این مدت ندیدم که حدیثی از 4روایت کند."

انس نیز به ندرت از رسول خدا )ص( حدیث نقل می کرد و چون ح��دیثی از وی نقل می کرد، در پی آن می فرمود: )چنان که رسول خ��دا )ص( گفت��ه است(. با این وصف انس از جمله ی کسانی است ک��ه روای��ات ف��راوان از رسول خدا )ص( نقل کرده اند، چون عم��ر او ط��والنی ش��د و م��دت زم��ان زیادی بع�د از پیغم��بر )ص( زن��ده مان��د، ل��ذا مس��لمانان ب��ه او احتی��اج پی��دا کردند. او هم امکان کتمان احادیث را نداشت و اگر بخواهیم محملی برای توفی��ق می��ان خ��ودداری او از ک��ثرت روایت از ط��رفی و ف��راوان ش��دن روایت ه�ایش از ط�رف دیگ�ر پی�دا ک�نیم، می ت�وانیم بگ�وییم اگ�ر او همه ی روایت های موجود ن��زد خ��ویش را نق��ل و روایت می ک��رد، حجم مروی��اتش

5چند برابر آن چه از وی بر جای مانده است می شد.

ابوقتاده نیز از کثرت روایت خودداری می ک��رد، بع��د لفظی در ارتب��اط ب��ا خودداریش از کثرت روایت بر زبان می آورد که افراد سابق الذکر بر زبان نیاورده اند که این لفظ سر خ�ودداری او از ک�ثرت روایت را بی�ان می دارد. در جواب عبدالرحمن پسر کعب پسر مالک که از وی خواسته ب��ود روای��تی

"می ترس��م ک��ه زب��انم ب��ه چ��یزی لغ��زش کن��د ک��هبرایش بخواند، می گوید: رس��ول خ��دا )ص( آن را نگفت��ه اس��ت، زی��را ش��نیدم ک��ه رسول خدا )ص(

? بسند صحیح111/ص1المستدرک ج -11/84الدارمی -2 ?

? . با سندی که احمد شاکر آن را صحیح دانسته است364/ص1مسند احمد ج -3 ?. با سندی که احمد شاکر آن را صحیح دانسته است98/ص9مسند احمد ج -4

211/ص1الفتح ج -5 ?

74

می فرمود:شما را بر حذر می دارم از کثرت روایات از من، چ��ون ه��ر کس1به عمد بر من دروغ ببندد، جایگاه خویش را در دوزخ می یابد."

همچون آنان عمل کرد، زیرا حص��ین بن س��بره ب��ه ویزید پسر ارقم نیز چنین می گوید:"ای زید، خیری فراوان دریافت ک�رده ای، زی�را رس�ول خ�دا )ص( را دیده، حدیث وی را شنیده، با او به جهاد رفته و پشت سر او نماز

ی ای زی��د. ح��ال از آن چ��ه از اواخوان��ده ای. آری! ت��و خ��یر ف��راوانی دی��ده ، عم��رمزادهدیده ای برای ما بازگو کن. او هم در جواب می گوید: ای برادر

رس��ولباال رفته و عهد و زمان کهن ش��ده و ب��رخی از چیزه��ایی را ک��ه از شنیده و فهمیده ام فراموش کرده ام، هر چه را برای شما بازگوخدا )ص(

2."ید و در مورد غیر آن تکلیفی بر دوش من قرار ندهبپذیر کردم

تدوین و تنظیم ک��رده،"الکامل"اولین بابی که پسر عدی در کتابش بنام مربوط به کسانی است که از ترس خطا و لغزش به ندرت از رسول خ��دا حدیث نقل کرده اند. او در این باب اق��والی ش��بیه این ق��ول از اب��و قت��اده، انس، عثم��ان، ص��هیب و ابن مس��عود )رض( نق��ل می نمای��د. بع��د در ب��اب یازدهم کتابش از یارانی سخن به میان می آورد که در نقل ح��دیث احتی��اط و تشدد به خرج داده اند، از ت�رس این ک�ه نکن�د در نق�ل آن گرفت�ار دروغ و خطا شده باشند . این عده در تعلیل خودداری از نقل ح��دیث گفته ان��د ک��ه

ار گشته ایم. در این کتاب سخن زید پس��رپیر شده و به فراموشکاری گرفت ارقم را � ک��ه آن را روایت ک��ردیم � می آورد و در همین کت��اب ب��ه نق��ل از سائب پسر زید می گوید:"با عبدالرحمن پسر عوف و طلحه پسر عبیدالل��ه

پس��ر اس��ود مص��احبت داش��ته ام، از هیچدو سعد پسر ابی وق��اص و مق��دا کدامشان نشنیدم که حدیثی از رسول خدا )ص( نقل کند. جز یک مورد که

د سخن می گفت."حشنیدم طلحه از واقعه روز ا او باب هفدهم کتاب خویش را به شرح حال کسانی که کم روایت کردن را برگزیده اند و کثرت روایت آن را امری مذموم خوانده اند و فراوان دع��ا کرده اند که خداوند آن ها را از دروغ مصون بدارد، اختصاص داده است. در

تابعین پرداخت��ه اس��ت. مانن��داین باب به ذکر اقوال برخی از تابعین و تابع آنس��خن ای��وب س��ختیانی ک��ه گوی��د:"خ��یر و نیکی در ح��دیث کم و قلی��ل

سخنانی در همین معنی را از عبیدالله العمری وشفی پسر م��انع واست." مال��ک پس��ر انس و ابن ش��برمه ک��وفی و ث��وری نق��ل ک��رده اس��ت. ع��امر شعبی یکی از بزرگان تابعین نیز چنین بود و می گفت صالحان اولیه کثرت روایت را دوست نداشته اند و اگر زنده بمانم، جز حدیثی که مورد اجماع و

اتفاق اهل حدیث باشدحدیث دیگر، نقل و روایت نخواهم کرد. یکی از تابعین می گوید: از شعبی خواستم ح�دیثی ب��رایم روایت کن��د، آن را روایت کرد. گفتم آیا این حدیث مرفوع است و به رسول خدا می رسد؟ گفت: خیر، اگر به پایین تر از رسول خدا )ص( ختم شود، نزد ما محبوب تر است. چون اگر در آن زیادی یا نقصی موجود باشد، بر فرد دون و پایین تر

از رسول خدا محسوب می شود. مشابه این سخن از ابراهیم نخعی نقل شده است. مالحظه می شود ک��ه همه ی این بزرگ��واران از ب��اب احتی��اط از ک��ثرت نق��ل روای��ات خ��ودداری کرده اند. ولی هرگز سکوت کلی اختیار نکرده اند. بدین مع��نی ک��ه بکلی از

? با سند صحیح112/ص1المستدرک ج -1 ? با سند صحیح366/ص4مسند احمد ج -2

75

روایت احادیث خ�ودداری کنن�د. ب�ه دلی�ل این ک�ه کتب و دیوان ه�ای ح�دیث ممل��و از روای��ات و منق��و الت این بزرگ��واران اس��ت و اگ��ر این اف��راد � که حدیث را از آن ها نشنیده اند � س��کوت آن ه��ا را نق��ل ک��رده ان��د، در مقاب��ل کسان مورد اطمینان دیگری وجود دارند که مرویات آن ها را شنیده اند. در این امر ردی بر ابوریه وجود دارد که شاذ و نوادر ابوهریره از آن ه��ا را ب��ه

صورت حدیث روایت می کند. گویی به چشم خویش شاهدم و می بینم که گروه کثیری از یاران رسول خدا )ص( و همچنین تابعین به ندرت از او نقل حدیث کرده اند. گویی متاثر از مذهب عمر بن خطاب )رض( بوده اند که نسبت به کسانی ک��ه اح��ادیث فراوان روایت می کردند یا در حکمی خبری روایت می کردند، ب��دون آن ک��ه شاهدی بر آن اقامه کنند، تشدد به خرج می داد و به آن ه��ا ام��ر می ک��رد از کثرت روایات خ��ودداری کنن��د و ه��دفش از این، جلوگ��یری از این ب��ود ک��ه مردم نسبت ب�ه اح�ادیث بی اهتم�امی و بی مب�االتی ب�ه خ�رج ندهن�د و در نتیجه شک و شبه به احادث رس��ول خ��دا )ص( راه نبای��د و دروغ و ت��دلیس انسانهای منافق و فاسق و اعرابی با آن درآمیخته نشود و س��احت ح��دیث

و گفت: قرآن را از روایات دور کنید و روایت از رسول خ��دا1آلوده نگردد.2)ص( را به حداقل برسانید، من هم در این امر شریک شما هستم.

همه ی این بزرگ��واران چنان چ��ه می بی��نیم از ک��ثرت روای��ات خوشش��ان نیامده است و این امر هم تنها بدین خاطر بوده که کثرت روایت مظن��ه ی خطاست و انسان جای ثقه و مورد اطمینان اگ�ر ده�ان ب�ه خط�ا بگش�اید، دیگران این خطا را از وی یادمی گیرند. در حالی ک��ه نمی دانن��د خطاس��ت و چون به نقل و روایت او اطمینان دارند، همواره بدان عمل می کنند. آن گاه او باعث عمل به چیزی می ش��ود ک��ه ش��ارع آن را نگفت��ه اس��ت، در نتیج��ه کسی که از راه اکثار روایات نگران وقوع خطا باشد، اگر به عمد به اکث��ار در روایات روی آورد، از وقوع در گناه ایمن نخواه��د ب��ود. از این رو زب��یر و غیر او از اصحاب از فراوان روایت کردن حدیث خ��ودداری کرده ان��د. ام��ا کسانی )از اصحاب( که به کثرت روایت ح��دیث روی آورده ان��د، از ش��بهه ی وقوع در خطا امین بوده و به خویشتن اعتماد فراوان داشته اند، ی��ا این ک��ه عمرشان طوالنی گشته و به حدیثی که نزد آن ها بود احتی��اج پی��دا ش��ده و در مورد آن م��ورد س��وال واق��ع ش��ده اند و آن ه��ا ن��یز امک��ان کتم��ان آن را

مانند ابوهریره )رض(. بدین وسیله بطالن استدالل کس��ی ک��ه3نداشته اند. روایات کم از بزرگان صحابه را دلی��ل دروغ گ��ویی اب��وهریره تلقی می کن��د، روشن می شود. بلکه کذب او به اثب��ات می رس��د و دروغگ��و اوس��ت چ��ون روایت کم از اکابر صحابه به دلیل فوت آن ها قب��ل از نی��از ب��ه ذک��ر ح��دیث است نه به دلیل خودداری آنان از ذکر حدیث. عم��ر بن خط��اب و علی بن ابی طالب )رض( به دلیل قرار گرفتنشان در مقام والیت امر مسلمانان و مسوول واقع شدن و قضاوت کردنشان ن��اگزیر از ک��ثرت روایت ش��ده اند. همه ی یاران رسول خدا )ص( پیشوا و ائمه بودند و به آنان اقتدا می ش��د و عملشان مورد دقت قرار می گرفت و بدان تاسی می شد. از ایش��ان فت��وا طلب می شد، لذا ناگزیر فتوا صادر می کردند، اح��ادیث را ش��نیده بودن��د و

? تاویل مختلف الحدیث -149/ص4غریب الحدیث البی عبیده ج -2 ?

211/ص1فتح الباری ج -3 ?

76

آن را ادا می کردند. اما بزرگان صحابه مانند ابوبکر، عثمان، طلح��ه، زب��یر، سعد بن ابی وقاص، عبدالرحمن بن عوف، ابو عبی��ده ج��راح، س��عید پس��ر زید بن عمرو بن نفی��ل، ابی بن کعب، س��عد بن عب��اده، عب��اده بن ص�امت، اسید بن حضیر، معاذبن جبل و نظیر اینان کمتر از دیگر ی��اران، از رس��ول خدا )ص( حدیث نقل کرده اند، آری چنان که از جابر بن عبدالله و ابو سعید خدری ، وابوهریره و عبداله بن عمر بن خطاب و عبدالل��ه پس��ر عم��رو بن عاص ، عبدالله بن عباس، رافع بن خدیج، انس بن مالک، ب�راء بن ع�ازب و

زیرا این ه��ا1نظایر این ها احادیث روایت شده، از آنان روایت نشده است. مدت زمان طوالنی بعد از وفات رسول خدا )ص( در میان مردم مانده اند،2بسیاری از اصحاب از دنیا رفته بودند و مردم به این ها نیاز پیدا می کردند.

در میان اصحاب کس��انی هس��تند ک��ه اص��ال ح��دیثی از رس��ول خ��دا )ص( روایت نکرده اند، با این که بیشتر از برخی از کسانی ک�ه اح�ادیث را روایت کرده اند، درخدمت رس��ول خ��دا ب��وده و از وی ح��دیث ش��نیده اند، م��ا خ��ود داری کردن آنها از روایت حدیث را حمل بر تقوا و پرهیز ک��اری نم��وده ایم. یا این که چون اصحاب و یاران در قید حیات بوده اند، نیازی به ذکر احادیث خویش پیدا نکرده اند. یا این ک��ه مش��غول عب��ادت و س��فرهای جه��اد در راه خدا بوده ، تا وقتی که از دنیا رفته اند و چ��یزی از آن��ان حف��ظ نش��ده ک��ه از

3رسول خدا )ص( نقل کرده باشند. رحمه الله علیه می گوی��د:"دو ک��ار وج��ود داش��ت ک��ه می بایس��تمعلمی

و دومی اداءرسول خ��دا )ص(اصحاب بدان برخیزند. اولی تلقی و اخذ از "آنچه از او گرفته اند

در رابط���ه ب���ا موض���وع تلقی می ت���وان گفت ک���ه: همه ی اص���حاب نمی توانستند به صورت مس��تمر و دائم در خ��دمت پیغم��بر بمانن��د و از وی حدیث دریافت کنند و از آن جا ک��ه انس و اب��وهریره هم��واره مالزم پیغم��بر بودند و او را خدمت می کردن��د، طبع��ا آن ه��ا بیش از کس��انی ک��ه مش��غول تجارت و کشاورزی بودند، از رسول خدا )ص( حدیث دریافت می کردند. و از آن جا که ابوهریره بر کسب علم بس حریص بود، عالوه بر رس��ول خ��دا )ص(، از کسانی که در مصاحبت با رسول خدا )ص( از وی سبقت گرفت��ه بودند، نیز اخذ حدیث می ک��رد، چ��ه بس��ا روایت ه��ایی وج��ود دارد ک��ه خ��ود

4آنهارا از رسول خدا نشنیده بلکه از آنان روایتشان کرده است. در رابطه با اداء هم می توان گفت که: ابوبکر تنها دو سال در زمان ادای حدیث زیسته است و در این مدت هم مشغول تدبیر امور مسلمانان ب��ود. عمر نیز در زمان خالفت ابوبکر مشغول کار وزارت و تجارت ب��ود. بع��د از

او هم به تدبیر امور مسلمین پرداخت. در کتاب المستدرک آمده است که معاذ بن جبل )رض( یاران خ��ویش را به طلب و کسب علم فرا می خواند و ابو الدرداء و س��لمان و ابن مس��عود و عبدالله بن سالم را برای آنان نام برد که از آن ها علم بگیرند. یزید پس��ر عمیره از معاذ سوال کرد و گفت: آیا نزد عمر پسر خطاب نیز کسب علم

376/ص2طبقات ابن سعد ج -1 ? 376منبع پیشین -2 ?

376/ص2پیشین ج -3 ? 141االنوار الکاشفه ص -4 ?

77

کنیم؟ معاذ گفت: درباره ی هیچ چیز از وی سوال نکنید چون او مشغول بهدیگر کارهاست و وقت پاسخ گفتن به سواالت شما را ندارد.

عثمان و علی نیز به کارهای وزارت و غیر آن مشغول بودن��د، بع��د از آن هم درگیر امر خالفت و مقابله با فتنه ها شدند. ل�ذا اف�راد متمای��ل و راغب به طلب علم از مراجعه به این ها و امث��ال آن��ان خ��ودداری می کردن��د و ب��ر این باور بودند ک�ه همه ی ص�حابه امین�ان امت هس�تند، ل�ذا از مراجع�ه ب�ه این ها خودداری کرده و ب��ه اف��راد پ��ایین تر از ایش��ان اکتف��ا می کردن��د. این بزرگ�ان ن��یز ب��ر این ب��اور بودن��د ک�ه روایت ح�دیث ب��ر آن ه��ا الزم و حتمی نیست، مگر به هنگام نیاز و معتقد بودند که اگر این روش ادامه پیدا کن��د، چیزی از سنت ضایع نخواهد شد، چون می دیدند که تع�داد ص�حابه ف�راوان است و مدت بقا و ماندگاری شان طوالنی خواهد شد و مناس��بت های پیش خواهد آمد که آن ها را ناگزیر از تبلیغ و ذکر ح�دیث خواه�د ک�رد. عالوه ب�ر این خداوند نیز بذات خویش حفاظت از شریعت را تکفل ک��رده اس��ت، ب��ا وجود این، در نقل حدیث بر خ��ود س��خت می گرفتن��د. نکن��د در دام غل��ط و اشتباه گرفتار آین�د و ب�ر این ب�اور بودن�د ک�ه اگ�ر ب�ه هنگ�ام وج�وب تبلی�غ خطایی نیز از کسی از آنان سر زند او قطعا معذور است، بر خالف کسی که قبل از احساس نی��از ح��دیثی را نق��ل کن��د و ب��ه خط��ا رود مع��ذور تلقی نمی شود، با وجود این دوست داش�تند کس�ان دیگ�ری ب�ه ج�ای ه�ر ی�ک از آن ها به این مهم برخیزند. مع الوصف احادیث فراوانی نقل کرده ان��د. و ب��ه گوش آنان می رسید که یکی در امر نقل حدیث زیاده روی می کند. با وجود این گمان نمی بردند که او مرتکب منکری ش��ده اس��ت. تنه��ا این س��خن از

"خالف االولی "برخی از آنان روایت شده که زی��اده روی در نق��ل اح��ادیث 1است.

حقایق فوق ما را وادار می کند که به شهامت و ج�رات تم�ام ب��ر ص�واب بودن رویه ی اب��وهریره در ش��جاعت و ج��راتش در نق��ل اح��ادیث اع��تراف کنیم، بعد از این که به چشم خویش دی��د ک��ه فتنه ه��ا و جنگه��ا و فتوح��ات و کارهای دولتی به سرعت اصحاب را از می��ان ب��ر می دارد و ب��ه ک��ام م��رگ می برد، در حالی که از فتنه ها و کاره��ای دول��تی دور ب��ود و از جنگ ه��ا و فتوحات بعید، و عقیده داش��ت ک�ه آن چ�ه ب��رخی از بزرگ�ان ص�حابه ب��دان اکتفا کرده اند، یعنی اشتغال به تعلیم و تبلیغ و پاسبانی از حریم و مرزهای عقیده و اندیشه، در پ��ایتخت حک��ومت اس��المی و س��ایر ش��هر های ب��زرگ،

برای او نیز کافی است. اضافه بر همه ی استدالالت فوق، اگر زیاده روی در نقل احادیث منجر ب��ه ازدیاد یا نقصان لفظی شود، نبای��د این ام��ر م��وجب ت��رک روایت ح��دیث و کتمان علم و باعث انزوا گردد. منتهای آن چه راکه بر اب��وهریره اش خ��رده گرفته اند، این است که لفظی ناقص یا زیاد کرده است و بس. رضای خدا بر واثله ی پسر االسقع باد آن گاه که یکی از یارانش به او می گوید: حدیثی را از رسول خدا )ص( برای ما بازگو کن که اص�ال نقص��ان و زی��ادتی در آن نباشد. وی خشمگین ش��د و گفت: مص��حف یکی از ش��ما در کنج خ��انه اش آویزان گردیده است، با این حال زیاد و کم می شود. در لفظ دیگری آم��ده است که: خشمگین شد و گفت: شما ص��بح و ش��ام ب��ه مص��حف های خ��ود

141انوار الکاشفه ص -1 ?

78

مراجعه می کنید و در آن نگ��اه می ورزی��د، ب��ا این ح��ال در وض��ع آن ه��ا ب��ه یع��نی در1توهم خواهید افتاد و بر آن ها می افزایید و از آن ه��ا کم می کنی��د.

حف��ظ ق��رآن زی��اد و کم می آوری��د، ب��ا این وص��ف ح��دیثی ک��ه در س��ینه ها محفوظ است بل ک�ه در قلب ی��ک نف��ر � ن��ه همه ی امت � محف��وظ اس��ت،

چگونه باید باشد؟ این سخن حجتی است قوی از ج��انب واثل��ه جهت توجی��ه و ت��بریر وج��ود زیادی و نقصان در احادیث. بنابراین اگر احیانا ابوهریره نتوانسته به خوبی حدیثی را حفظ کند، این امر دلی��ل و عیب ب��زرگی ک��ه ب��اعث ت��رک روایت

احادیث از وی گردد، تلقی نمی شود. البته ما این سخن را از باب جدل و تنازل در مقابل ادله ی خصم بر زبان می آوریم و گرنه ما جز اندک مخالفتی از جانب ص��حابه پ��یرامون مروی��ات ابوهریره نمی بینیم � که در آن نیز حق را به ج��انب اب��وهریره می بی��نیم � و

ک��ه ب��ا او مخ��الفت ورزی��ده اس��ت، در واق��ع" حی��ان ازدی"کس��ی چ��ون مخالفتش ستمگرانه بوده است. واقعه از این قرار بود ک��ه وق��تی یکی ب��ه او گفت: ابوهریره می گوید نماز میانه )الصاله الوسطی( نماز عصر است، گفت: ابوهریره پرگویی می کند، زیرا پسر عمر می گوید: نم��از میان��ه نم��از

ح��ال این ک��ه علی پس��ر ابی ط��الب و حفص��ه و ام س��لمه و2ص��بح اس��ت. عایشه )مادران مومن��ان( و ابن عب��اس و س��مره پس��ر جن��دب و ابی پس��ر کعب رضی الل�ه عنهم و بس�یاری از ت�ابعین در این ام�ر ک�ه م�راد از نم�از

این ام�ر دلی�ل ب�ر این3وسط نماز عصر است، مواف�ق اب�وهریره هس�تند. ص��اله"است ک��ه بن��ا ب��ه ق��ول ارجح � ک��ه بخ��اری ن��یز آن را ت��رجیح داده �

نماز عصر است. "الوسطی از این جاست که ابوهریره به خود اجازه نمی دهد همچ��ون بعض��ی اف��راد گرفتار خود کم بینی و بی اعتم��ادی نس��بت ب��ه خ��ود ش��ود، بل ک��ه چنان ک��ه

دیدیم کامال به خود و حافظه ی خود اعتماد دارد. در حقیقت این تنها ابوهریره نبود که این چنین ب��ه خ��ود اعتم��اد داش��ت، بلکه مجموعه ای از اصحاب چنین بودند که به خ��ود اعتم��اد داش��تند و اه��ل جرات بودند. چون هشام پسر عامر و انس، هر چند در مورد انس گفته ان��د

که کم حدیث روایت می کرد. از ابو دهماء و ابو قتاده روایت شده که گفته اند: ما بر هشام پسر ع��امر عبور می کردیم و به نزد عمران پسر حص��ین می آم��دیم، روزی گفت ش��ما بر من عبور می کنید و به نزد کسانی می روید که بیش��تر از من در خ��دمت

4رسول خدا )ص( نبوده اند و از من داناتر به احادیث او نیستند.

اب��ا محم��د، از منای انس گفت: "از ثابت بن��انی روایت ش��ده ک��ه گفت: بگیر چون من مستقیما از رسول خدا )ص( دریافت ک��رده ام، او همحدیث

از خداوند جل جالله دریافت کرده و تو از هیچ احدی مورد اعتماد تر از من".)حدیث( دریافت نمی کنی

316/ص1مشکل االثار ج -1 ? 505/ص2مصنف ابن ابی شیبه ج -2 ?

505/ص2پیشین ج -3 ? 19/ص4 مسند احمد ج 207/ص8مسلم ج -4 ?

79

رسول خدا و اصحاب و مردمان بعد از آنان ابوهریره را مورد اعتماد

وثقه دانسته اند:

اعتماد رسول خدا )ص( به او: رسول خدا )ص( در روای��تی ک��ه بخ��اری از او )اب��وهریره( روایت ک��رده است می گوید: عرض کردم ای رسول خدا )ص(، در روز قیامت چه کسی سعادتمند تر به شفاعت شما است؟ گفت: ای ابوهریره ح��دث می زدم ک��ه کسی قبل از شما در این زمینه از من سوال نکند، چون می بینم که تو ب��ر حدیث بس حریص هستی. بعد فرمود: س��عادتمندترین اف��راد ب��ه ش��فاعت

را ب�ر"ال ال�ه اال الل�ه"من در روز قیامت کسی اس�ت ک�ه خالص�انه کلم�ه 1زبان بیاورد.

اما رسول خدا )ص( برای ابوهریره گواهی داد که در او خیر وج��ود دارد. رسول خدا )ص( فرمود: ش��ما از چ��ه ط��ایفه ای"در این رابطه گفته است:

هستی؟ عرض کردم از طایفه ی دوس. گفت: گمان نمی برم که در میان "ط��ایفه ی دوس کس��ی وج��ود داش��ته باش��د ک��ه در او خ��یرموجود باش��د .

2ابوعیسی گوید: این حدیث حسن صحیح غریب است.

رسول خدا )ص( به او اعتماد کرد که مبلغ اوامرش باشد. در روایتی ک��ه ابوداود با سند صحیح روایت کرده، آمده است ک��ه می گوی��د: رس��ول خ��دا خطاب به من فرمود: برو در مدینه بانگ بر آور که نماز بدون قرائت قرآن

�3 و ولو در حد سوره ی فاتحه الکتاب یا بیشتراز آن � جایز نیست.

اقوال صحابه در زمینه ی اعتماد به او:

عالوه بر آن چه به صورت متفرقه در البه الی صفحات کتاب آمده اس��ت، در ارتب��اط ب��ا این ک��ه اب��وهریره هم مجلس رس��ول خ��دا )ص( ب��ود و ب��ا او می آشامید و می خورد، که توثیق ضمنی او ب��ه ش��مار می آی��د. این تایی��دات مس��تقیم رس��ول خ��دا )ص( ب��رای اب��وهریره بس��ی ب��ا اهمیت و ب��اارزش می باشند، اما آقای محمود ابوریه ی قلدر چنین می بیند که همه ی اح��ادیث وارده در فصل پیشین و در همین ص��فحه � در زمینه ی فض��ل و بزرگ��واری ابوهریره � روایات خود ساخته ی او هستند، و این مطلب را دلی��ل ب��ر این می شمارد که گویا او این جایگاه را خود، برای خ��ود س��اخته و بدین وس��یله به ستایش از خود پرداخته است،که این از او بس��ی بعی��د اس��ت . ل��ذا من تالش کردم تا در زمینه ی توثیق اصحاب و تابعین و اتباع تابعین برای او ب��ه

146/ص8بخاری ج -1 ? 227/ص13الترمذی ج -2 ?

188/ص1ابوداود ج -3 ?

80

جستجو بپردازم و در این زمینه به مط��الب ف��راوانی دس��ت ی��افتم ک��ه دل مسلمان از آن به وج��د می آی��د و ب��اعث گم گش��تن و ف��رار اف��راد مغ��رض

می شود.

تایید طلحه )رض( برای او:

طلحه پسر عبیدالل��ه القرش��ی، یکی از ده ص�حابی م��ژده داده ش��ده ب��ه به تأیید ابوهریره1بهشت. و همتای رسول خدا )ص( در چهار تن از زنانش

گواهی داده است. زیرا ابوعیسی ترمذی از مال��ک پس��ر ابی ع��امر روایت کرده و می گوید: مردی نزد طلحه پسر عبیدالله آمد و گفت: ای ابا محمد، آیا گمان می بری که این مرد یمانی � ابوهریره � از ت��و آگ��اهتر ب��ه اح��ادیث رسول خدا )ص( باشد؟ چیزهایی از او می شنویم که از شما نمی شنویم و

سخنانی از رسول خدا )ص( می گوید که تو نمی گویی؟ گفت: در م��ورد این ک��ه او چ��یزی از رس��ول خ��دا )ص( ش��نیده ک��ه م��ا نشنیده ایم، شک ن��دارم. او چیزه��ایی از رس��ول خ��دا )ص( ش��نیده ک��ه م��ا نشنیده ایم، چرا که او مسکین و بی چیز و مهمان رس��ول خ��دا )ص( ب��ود و دستش در دست او. اما ما صاحب منازل و خانه ه�ا و ث��روت ب��ودیم و تنه�ا در دو سوی روزصبح و عصر به خدمت رسول خدا )ص( می آمدیم، لذا در این ام��ر ک��ه او چیزه��ایی از رس��ول خ��دا )ص( ش��نیده باش��د ک��ه م��ا نشنیده ایم، شک و گمان ن��دارم و کس�ی را س��راغ ن��دارم ک�ه در او خ�یری موجود باشد و سخنی ب�ه رس�ول خ�دا )ص( ب�ه نس�بت ده�د ک�ه او آن را

2نگفته باشد.

در روایت بیهقی جمله ی مفیدی اضافه بر بر روایت ترم��ذی وج��ود دارد. زیرا بیهقی در مدخلش از طریق اشعث به نق��ل از م��وال )بن��ده ( ی طلح��ه روایت می کند و می گوید: ابوهریره نشسته بود، مردی بر طلحه گ��ذر ک��رد و به او گفت: ا بو هریره احادیث فراوانی روایت کرده است. طلحه گفت: ما هم مانند او شنیده ایم، اما او آن چه را که شنیده، حفظ کرده و لیکن ما

در این ج��ا مالحظ��ه می ک��نیم ک��ه طلح��ه گ��واهی داده3فراموش ک��رده ایم. است بر این که ابوهریره از اهل خیر است، چرا ک��ه ب��ه س��ماع و حف��ظ او

گواهی داده است.

تأیید ابی پسر کعب برای او:

ابی پسر کعب برای او گواهی می دهد و می گوی��د: اب��وهریره ش��هامت و جرات این را داشت که در مورد اشیائی از رسول خدا )ص( سوال کند که

و ما در مورد آن ها از4دیگران جرات سوال کردن در مورد آن را نداشتند.5او سوال نمی کردیم.

احتمال دارد منظور این باشد که نام چهار تن از همسران طلحه همنام چهار تن از مادران مومنان -1 ?)همسران رسول خدا( باشد. مترجم

226/ص13الترمذی ج -2 ? 77/ص8فتح الباری ج -3 ?

139/ص5مسند احمد ج -4 ? ? بسند صحیح510/ص3المستدرک ج -5

81

در فصل پیش گفتیم که ابی ق��رآن را ب��ه اب��وهریره تعلیم داد و این ام��ر ضمنا دلیل توثیقش به ش��مار می آی��د. از م��وارد دیگ��ری ک��ه در ارتب��اط ب��ا توثیق ابی برای ابوهریره بدان استدالل می شود، روایت بعضی از یاران او از ابوهریره است. همچون ابی عثمان النهدی و ابی رافع و عطا بن یسار. مشهور اس�ت ک�ه این ه�ا ح�دیث را از ابی دری�افت کرده ان�د و اگ�ر از ابی می شنیدند که آن ها را از روایت حدیث از ابوهریره بر حذر می دارد، قطعا از او ح��دیث روایت نمی کردن��د، ب��ه او نزدی��ک نمی ش��دند. انس��ان دان��ای هوشمند می بیند که در این قرینه داللتی آشکار وج�ود دارد ب�ر این ک�ه ابی،

ابوهریره را اهل ثقه دانسته است.

تأیید ابن عمر )رض( برای او:

ابن عمر برای او گواهی می دهد که: ای ابوهریره تو بیش��تر از م��ا مالزم و هم نشین رسول خ��دا )ص( ب��وده ای و بیش��تر از م��ا اح��ادیث او را حف��ظ

2 و از ما به احادیث او داناتر هستی.1نموده ای

تأیید حذیفه برای او:

حذیفه ی یمانی )رض( تزکیه ی دیگری از ابن عمر برای او ذکر می کن��د و روایت حذیف��ه ب��رای این تزکی��ه گ��ویی ن��وعی گ��واهی از س��وی او تلقی می شود. حذیفه می گوید: مردی به ابن عمر گفت: ابوهریره زی��اد اح��ادیث از رسول خدا )ص( روایت می کند. ابن عمر گفت: من تو را ب��ه پن��اه خ��دا حواله می کنم از این که در م��ورد آن چ��ه او می گوی��د ش��ک و گم��ان داش��ته باش��ی. تفاوتم��ان تنه��ا در این اس��ت ک��ه او ج��رات داش��ت و م��ا ه��راس

3داشتیم.

عملکرد صحابه گواه بر توثیق ابوهریره است:

مجموعه ی فراوانی از وقایع علمی بر توثیق ضمنی اصحاب )رض( برایابوهریره داللت می نمایند که اقوال فوق را تقویت می بخشند.

اعتماد ابوبکر به ابوهریره:

از جمله ی موارد اعتماد اصحاب به ابوهریره این ک�ه: اب��وبکر )رض( او را در مراسم حج سال پیش از حجه ال��وداع ب��ه عن��وان م��وذن خ��ود ب��ه مک��ه

بخاری از حمید پسر عبدالرحمن روایت کرده که ابوهریره ب��ه او"فرستاد. )حمید( خبرد داد که ابوبکر )رض( در سالی که رسول خ��دا )ص( او را ب��ه عنوان امیر حج )قبل از حجه الوداع( برگزیده ب��ود، او اب��وهریره را هم��راه جمعی � در روز عید قربان � فرستاد تا در میان مردم بانگ ب��ر آورد ک��ه از

? و قال هذا حدیث حسن266/ص13ترمذی ج -1 ? با سند صحیح511/ص3المستدرک ج -2

بسند صحیح510/ص2المستدرک ج -3253

82

امسال به بعد دیگر هیچ مش��رکی ح��ق ادای حج را ن��دارد و هیچ کس ح��ق1ندارد عریان به طواف کعبه برخیزد.

پذیر فته شدن گواهی ابوهریره از سوی عمر )رض(:

از جمله موارد پذیرش گواهی ابوهریره از سوی عمر، موردی است ک��ه احمد و مسلم در روایتشان برای حادثه طلب گ��واهی حس��ان از اب��وهریره آن را نقل کرده اند و آن چنین بود: عمر بر حسان عبور کرد در حالی که او در مسجد شعر می سرود، عمر ب��ر او انتق��اد ک��رد. در پاس��خ گفت: من در این مسجد شعر می سرودم، در حالی که بهتر از شما در آن وجود داش��ت. بعد روی خود را به طرف ابوهریره برگرداند و گفت: تو را به خدا س��وگند می دهم آی�ا ش�نیده ای ک�ه رس�ول خ�دا )ص( می گفت: ب�ه ج�ای من آن ه�ا )مشرکان( را پاسخ بده، وبرای من دعا کرد و گفت: پروردگ��ارا او را ب��ه واسطه ی روح القدس تایید کن. ابوهریره گفت: خدایا گواه باش که: بلی.

س��کوت عم��ر دلیلی ب��ر قب��ول گ��واهی اب��وهریره تلقی2راست می گ��وئیمی شود.

بخاری نیز از وی نقل کرده که زنی را نزد عم��ر آوردن��د ک��ه خ��ال ک��وبی می کرد. بر خاست و گفت: به خدایتان سوگند می دهم بگویید که چه کسی

در مورد خال کوبی چیزی از رسول خدا )ص( شنیده است؟ اب��وهریره می گوی��د: برخاس��تم و گفتم ای امیرالموم��نین، من ش��نیده ام.

از رس��ول"التشمن و ال تستوش��من"گفت: چه چیزی را شنیده ای؟ گفت: خدا )ص( شنیدم می فرمود: دیگ��ران را خ�الکوبی مکن و آن را از دیگ��ران

3در حق خود مپذیر.

مجالست او با ابن عباس و پذیرش ابن عباس مخالفت او ب��ا خ��ود را وپیرویش از قول او:

اب��وهریره در حض��ور ابن عب��اس مخ��الف رأی او فت��وا ص��ادر ک��رد. اگ��ر چنان چ��ه اف��راد جاه��ل توص��یف می کنن��د، ابن عب��اس از فت��وای او راض��ی نمی بود، او را از آن منع می کرد و و نیز کسی که طلب فتوا ک��رده ب��ود را

از قبول فتوای او منع می کرد. بخ��اری از اب��و س��لمه ی پس��ر عب��دالرحمن پس��ر ع��وف روایت ک��رده و می گوید: مردی نزد ابن عباس آمد. ابوهریره نیز در کنار وی نشسته ب��ود. آن مرد گفت: در مورد زنی که چهل شب بعد از مرگ شوهرش بچه ای به دنیا آورده برایم فتوا ص��ادر کن. ابن عب��اس گفت: از می��ان دو مله��تی ک��ه برایش قرار داده شده، هر کدام دیرتر باشد، ع��ده ی او هم��ان اس��ت. من

"و اوالت االحم��ال اجلهن انهم )اب��و س��لمه( گفتم: خداون��د می فرمای��د یعنی زنان حامله مدت زمان عده شان تا هنگام وضع حملیضعن حملهن"

اس��ت. اب��وهریره گفت: من ن��یز هم رای ب��رادر زاده ام هس��تم. ابن عب��اس غالم خویش کریب را به نزد ام سلمه فرستاد تا در این مورد از او س��وال کند. ام سلمه گفت: شوهر سبیعه اسلمی کش��ته ش��د، او هم حامل��ه ب��ود.

2/179بخاری -1 ? 7/162مسلم -2 ?

7/214بخاری -3 ?

83

چهل شب بعد از مرگ او بچه را به دنیا آورد. خواستگاری برایش پیدا شد. رسول خدا )ص( او را به عقدش در آورد. ابوالسنابل نیز در میان کس��انی

این واقع��ه دلی��ل اس��ت ب��ر این ک��ه1"ب��ود ک��ه او را خواس��تگاری کردن��د.ابوهریره به نفس خویش اعتماد داشت.

مردی به ابن عباس رحمه الله گفت: من"از جمله ی مسائل دیگر این که: ده عدد از شتران خود را در راه خدا قرار داده ام ) به امور جهاد اختصاص داده ام( آیا زکات آن ها بر من واجب است؟ ابن عباس گفت: ای ابوهریره در این سوال معضل و مشکلی است ک�ه کم اهمیت ت�ر از معض�ل موج�ود در خانه ی عایشه نمی باشد. در مورد آن بگ��و. اب��وهریره گفت: ب��ر خداون��د استعانت می جویم، زکاتی بر شما نیست. ابن عباس گفت: درست گف��تی. چون هر حیوانی که در حم�ل ب�ار از پش�تش اس�تفاده نش�ود و از ش�یرش بهره گرفته نش��ود و از بچه اش چ��یزی عای��د انس��ان نگ��ردد، زک��اتی در آن وجود ندارد. عبدالله پسر عم��ر ن��یز گفت: ه��ر دوی ش��ما ب��ه ح��ق مطلب

2"اصابت کردید.

ابن عب��اس در مس��ئله ای از مس��ائل نم��از از اب��وهریره فت��وا":و از جمله3"طلب کرد و از فتوایش پیروی نمود.

ابوهریره و ابن عباس به عنوان دو دوست:

ابوهریره دوست ابن عباس بود. با هم می نشستند و می خوردند. یکی از تابعین می گوی��د: ابن عب��اس و اب��وهریره را دی��دم ک��ه منتظ��ر پخت��ه ش��دن بزغاله ای بودند که مشترکا در تنور انداخت��ه بودن��د. ابن عب��اس گفت آن را برای ما از تنور بیرون آورید تا باعث به فساد کشیده شدن نمازمان نشود

این واقعه ب��ر دوس��تی و حب4. آن را بیرون آوردند و با هم از آن خوردند.متبادل میان آن ها داللت می ورزد.

193/ص6بخاری ج -1 ? 495االموال ال بی عبید ص -2 ?

236/ص2مصنف ابن ابی شیبه ج -3 ? 50/ص1مصنف ابن ابی شیبه ج -4 ?

84

ابن عب��اس از اب��وهریره روایت می کن��د و ب��دین وس��یله او را تأیی��دمی نماید:

ابن عباس از کانال نق��ل روایت از اب��وهریره اطمین��ان و اعتم��اد خ��ویش نسبت به او را به اثبات می رساند. زیرا روایت ح�دیث از او نه�ایت تأیی�د و اعتماد به او است. نمونه هایی از روایات او را در صحیح بخاری می ی��ابیم و در برخی از آن ها به اعتمادش نسبت ب��ه ح��دیثی ک��ه از او روایت می کن��د، تصریح می ورزد و می گوید: چیزی را ندیده ام که نزدیکتر و شبیه تر به گناه صغیره باشد از آن چه که ابوهریره )رض( از رسول خ��دا )ص( نق��ل ک��رده است و آن این که خداوند سهمی از زنا به طور حتمی بر بن��ده )ب��نی آدم( نوشته است که نمی تواند از آن رهایی یابد. پس زنای چشم نظر ک��ردن و

یعنی این امور و امث��ال آن ن��زد ابن عب��اس1زنای زبان سخن گفتن است.گناه صغیره تلقی می شوند.

روای��ات دیگ��ری4 و ابن ماج��ه3 و ابی داود2همچ��نین در س��نن نس��ائی می یابیم که ابن عباس آن ها را از ابوهریره نقل کرده اس��ت. آی��ا شایس��تهنیست که دوستداران علی به پسر عموی او )رض( تاسی و اقتدا بورزند؟

ابن عباس به شاگرد خود اجازه می دهد از ابوهریره ح��دیث روایت کن�دو بدین وسیله اعتماد خویش نسبت به او را تکرار و تاکید می ورزد

در می��ان کس��انی ک��ه از اب��وهریره ح��دیثی روایت کرده آن��د، مش��اهیر و بزرگان اصحاب ابن عباس را � آن هایی که جزو سران تابعین و خیار آن ه��ا بوده اند � می یابیم و روایت آن ها از ابوهریره قرینه ی واض��حی اس��ت بلک��ه داللت اکیدی است بر راضی بودن ابن عباس به زیبا پنداش��تن عم��ل آن��ان وگرنه آن ها را از اخ��ذ ح��دیث از او ب��از می داش��ت. خصوص��ا این ک��ه او ده

سال تمام بعد از وفات ابوهریره زیسته است. از میان این راویان که من بر نمونه هایی از روایتشان از ابوهریره دست یازی��ده ام، اش��خاص ذی��ل هس��تند. مجاه��د ط��اووس، عط��اء بن اب��و رب��اح، الشعبی، نافع بن جبیر بن مطعم، ابو امامه بن سهل بن حنیف و محمد بن

سیرین و غیر آن ها. سلیمان پسر غریب که داماد ابن عباس ب��ود، از جمله ی راویت کنن��دگان

5از ابوهریره تلقی می شود.

156و67/صص8بخاری ج -1 ? 257/ص1النسائی ج -2 ?

98/ص1ابوداود ج -3 ? 1290/ص2ابن ماجه ج -4 ?

91ثقات ابن حبان ص -5 ?

85

عایشه ابوهریره را در مجلس خویش می پذیرد:

یکی از پیروان )تابعین( از عبدالله بن زبیر طلب فت��وا ک��رد، در پاس��خ او گفت به نزد عایشه برو، زیرا وقتی من از نزد او می آمدم، ابوهریره و ابن

ب��ا توج��ه ب��ه این، می بی��نیم ک��ه عایش��ه ن��یز ب��ا او1عب��اس پیش او بودن��د. مجالست داش�ته اس�ت و اگ�راو ف�ردی دارای رای ناپس�ند می ب�ود، قطع�ا

عایشه او را به مجلس خویش راه نمی داد.

خدری یکی از شنوندگان مجلس و مویدین ابوهریره:

ابوس��عید خ��دری )رض( را ب��ه عن��وان ش��نونده ی مجلس روایت ح��دیث ابوهریره می یابیم. ابوهریره یک حدیث طوالنی راجع به داستان مردی ک��ه آخرین نفر اس��ت ک��ه وارد بهش��ت می ش��ود، نق��ل می کن��د. ابوس��عید او را

تصدیق می نماید و به شنیدن این حدیث از وی تصریح می نماید. راوی بعد از بازگو کردن حدیث می گوید: ابوسعید نیز در کن��ار اب��وهریره نشسته بود و هیچ چیزی از حدیث وی را تغییر نمی داد تا به اینجا رسید که

گفت: این و مانند آن نیز همراه آن برای شما وجود دارد. ابوسعید گوید: شنیدم که رسول خ��دا )ص( می گفت: این و ده براب��ر آن

ه")یع��نیع��مثل��ه م"برای شما. ابوهریره گوید:آنج��ه من حفظش ک��رده ام مانند آن همراه آن است (می باشد و معنای جمله )هذا لک و مثل��ه مع��ه( یعنی: این مقدار از نعمت بهشت و مثل آن با آن برای شما وج��ود دارد. و سپاس برای خدا که ابوهریره عدد کمتر را حفظ کرده وگرنه ب��ه مبالغ��ه و

اغراق و گزافه گوییش متهم می کردند. نزدیک اس��ت ک��ه من ب��ا قطعیت ب��ه این مطلب ج��زم کنم ک��ه ابوس��عید خدری در طول حیات ابوهریره به صورت فراوان در مجالس نق��ل ح��دیث او حضور پیدا می کرد و او را پیروی می نمود تا مروی��ات او را روایت کن��د. گویی زمانی که بعضی از افراد تندرو و عجول مقوله ی زیاده روی ابوهریره در نقل روایات را به میان می آوردند، ابوسعید به دف��اع از او برمی خاس��ت و کسی که در مجموعه ی احادیث ابوسعید در مسند امام احمد و صحیحین و کتب سنن دقت بورزد، اح�ادیث ف�راوانی می یاب�د ک�ه تع�دادی از ت�ابعین آن ه��ا را از اب��وهریره و ابوس��عید ب��ا هم روایت کرده ان��د. تق��دیم ذک��ر ن��ام ابوهریره بر ابوسعید دلیل بر این است که ص��دارت مجلس از آن او ب��وده

است. از جمله حمید پسر عبدالرحمن پسر عوف احادیثی از هر دو با هم، و ابو مسلم اغر، و ابو صالح سمان و سعید پسر مسیب و عطاء بن یسار و اب��و امامه بن سهل بن حنیف و ابو عبدالله القراط و غیر آن ها همگی می گویند

2که ابوهریره و ابوسعید برای ما حدیث گفتند و چنین فرمودند.

عالوه بر این هفت نفر که ب��ه ص��ورت مش��ترک از اب��وهریره و ابوس��عید حدیث روایت می کردند. گروه های دیگری از شاگردان ابوسعید را می بینیم

1 ق 1 ج 21التاریخ کبیر بخاری ص -1 ? /صص3 و ج 106/ص1 و بخاری ج 158/ص3 و ج 176 و 76/صص2برای نمونه به مسلم ج -2

?. مراجعه شود96/123

86

ک��ه از اب��وهریره ح��دیث روایت می کنن��د و در این روای��ات داللت اس��ت � همچون داللت روایت یاران ابن عب��اس از اب��وهریره � ب��ر این ک��ه ابوس��عید نسبت به ابوهریره حسن ظن داشته است و به هیچ وجه شاگردان خود را

از نقل روایات از ابوهریره بر حذر نداشته است. از جمله ی این راویان از ابوسعید خدری، می توان عطاء پسر یزی��د لی��ثی ابو عثمان نه��ری، عبیدالل��ه بن عبدالل��ه بن عتب��ه بن مس��عود، عب��دالرحمن

پسر ابی نعیم و ابو ادریس خوالنی را نام برد.

خدری پشت سر ابوهریره نماز می خواند:

از سیعد بن الحارث روایت شده گوید: ابوهریره به م��رض مبتال ش��د، ی��ا ب��ه س��فر رفت و غ��ائب ش��د. ابوس��عید خ��دری ام��امت نم��از را ب��ه عه��ده

1گرفت.

این داللت می کن�د ب�ر این ک�ه در ای�ام و ش�رایط ع�ادی ابوس�عید خ�دری ماموم و ابوهریره امام بوده است و مخفی نماند که این ن�وعی توثی�ق ب�ه

شمار می آید که بر قرائن و شواهد سابق افزون می گردد. این هم از ابوس��عید خ��دری )رض( ک��ه یکی از ن��وادر اص��حابی اس��ت ک��ه شیعیان از آن ها رضایت دارند و او را به اس��تقامت و س��بقت در بازگش��ت ب��ه س��وی ام��ام علی )رض( توص��یف می نماین��د و این ک��ه ج��زو نزدیک��ان و

2برگزیدگان امام علی بوده است.

جابر و یارانش حدیث ابوهریره را پخش می نمایند:

بعد از افراد یاد شده از اصحاب، جابر پسر عبدالله انصاری )رض( اب��راز وج��ود می کن��د. او ن��یز یکی از ن��وادر اص��حابی اس��ت ک��ه ش��یعیان از آن��ان رضایت دارند و جزو برگزیدگان و یاران علی به ش��مار می آ ی��د و طوس��ی

توصیف کرده است و ابن داود نق��ل ک��رده ک��ه جعف��ر"عظیم الشان"او را صادق او را به تمایل تام به سوی آنان )اهل بیت( توصیف کرده است. در صحیحین و غیر آن��ان روای��ات ف��راوان از ص��ادق از پ��درش محم��د ب��اقر از

وجود دارد و محمد پسر عمر و بن الحسن بن علی هم روایاتی از او3جابر4دارد.

جابر در نشر حدیث ابوهریره از خود س��رعت نش��ان داده و مس��تقیم از این عم�ل ج�ابر اعالمی اس��ت ص�ریح ب��ه5وی حدیث روایت ک�رده اس��ت.

جمهورشیعه که او را مورد اعتماد و ثقه پنداشته است. چنان که ابن عباس و خدری به شاگردان خود اجازه می دادند که اح��ادیث ابوهریره را نشر و پخش کنند. جابر را می بینیم که به شاگردانش اجازه ی

نشر احادیث ابوهریره را می دهد. از یاران جابر که اح��ادیث اب��وهریره را نق��ل و روایت کرده ان��د، می ت��وان ش��عبی، مجاه��د، عط��ا بن رب��اح، ابوس��لمه ی پس��ر عب��دالرحمن بن ع��وف،

?مجمع الزوائد -13 رجال ابن البرقی ص 399رجال ابوداود الحلی ص -2 ?

173ص5 وج 110ص4 وج 119ص3برای روایت باقر از جابر مثال هایی در بخاری وجود داردج -3 ? 140ص1چنان چه در بخاری آمده است.ج -4 ?

403/ص2 مسند احمد ج 161/ص1صحیح مسلم ج -5 ?

87

عمرو بن دینار و غ��یره را ن��ام ب��رد و همگی ح��دیث را از اب��وهریره روایتکرده اند.

ابوایوب و یارانش:

سپس ابو ایوب انصاری)رض( را می بینیم که از ابوهریره ح�دیث روایت می کند، او نیز نزد شیعیان عظیم الشان است. حتی او را از جمله ی شش

نفر صحابی که بعد از پیغمبر مرتد نشده اند، به شمار می آورند. ح��اکم از ش��یخ ش��یوخش اب��وبکر محم��دبن اس��حاق بن خزیم��ه ص��احب الصحیح روایت کرده که او در حق اب��وهریره گفت: اب��و ای��وب انص��اری ب��ا جاللت و قدر و منزلتی که دارا بود و رسول خدا هنگام ورود ب��ه مدین��ه در

1نزد او اقامت گزید، از ابوهریره حدیث روایت کرده است.

سپس از طری��ق ابن خزیم��ه از ابی ش��عثاء روایت می کن��د ک��ه گوی��د ب��ه مدینه آمدم، دیدم ابو ایوب از اب��وهریره روایت نق��ل می کن��د. گفتم: ت��و از ابوهریره حدیث نقل می ک��نی، در ح��الی ک��ه ت��و ن��زد رس��ول خ��دا )ص( از مکانت و جایگاه ویژه ای برخوردار بوده ای؟ گفت: اگر از اب�وهریره ح�دیث نق��ل می کنم، ن��زد من خویش��ایندتر اس��ت ت��ا این ک��ه از رس��ول خ��دا )ص(

2حدیث نقل کنم.

یعنی او از خوف این که نکند به خطا رود حذر داشت از این ک��ه ب��ه ط��ورمستقیم از رسول خدا )ص( حدیث نقل کند.

جای ثقه و اعتم��اد ب��ودن اب��وهریره ب��رای اب��و ای��وب انص��اری از این هم استفاده می شود ک��ه ی��اران او ن��یز اح��ادیث را از او روایت کرده ان��د و این داللت دارد ب��ر این ک��ه چ��یزی از آن چ��ه گم��ان کنن��دگان ب��ه زعم خ��ویش پنداشته اند که علی در حق ابوهریره گفته باشد به آن ها نرسیده است. هر چند ابوایوب جزو کسانی بود که تا دم م��رگ هم��راه و هم رزم علی ب��ود و

در همه ی جنگ های او حضور پیدا کرد و وزیر او بود. از جمله یاران و شاگردان ابوایوب می ت�وان پس�ر یزی�د لی�ثی و عط�ا بن یس��ار و موس��ی بن طلح��ه و اب��و س��لمه بن عب��دالرحمن و مع��اویه ی بن قره المزنی را نام برد که همگی آن ها از ابوهریره احادیث روایت کرده اند.

انس و ابن الزبیر و واثله نیز در قافله اند:

از یاران رسول خدا )ص( و روایت کننده ی حدیث از اب��وهریره می ت��وان را ن��ام ب��رد.4 خادم رسول خدا )ص( و عبدالل��ه پس��ر زب��یر3انس بن مالک

همچنین واثله ی بن االسقع اللیثی )رض(. او آخرین صحابه ای است ک��ه در دمشق وفات کرد. او بیست س�ال بع�د از اب�وهریره ازدنی�ا رفت، یع�نی او همه ی کاره��ای اب��وهریره را زی��ر و رو از هم ج��دا ک��رد و چ��یزی در آن ه��ا نیافت که باعث توقف روایت از وی شود. ابن بود که به سرعت ب��ه پخش

5و نشر احادیث و روایات او پرداخت.

1 512ص3المستدرک ج - ? 512/ ص3المستدرک ج -2 ?

? با سند صحیح299ص6مسند احمد ج -369ص8 و مسلم ج192ص9رجوع شود به مثال هایی از روایت او نزد بخاری ج -4 ?

1410ص2رجوع شود به روایت از ابن ماجه ج -5 ?

88

قافله همچنان در حرکت است و ابوهریره برایش آواز می خواند:

از صحابه ای که احادیث را از ابوهریره روایت کرده اند، می ت��وان م�س��ور هر چن��د ن��ام ب��رده دو س��ال بع��د از1بن مخرمه زهری قریشی را نام برد.

هجرت به دنیا آمده است، اما وقتی که رسول خدا )ص( دار فانی را وداع گفت، او پسر بچه ای مم��یز و عاق��ل ب��ود و اح��ادیثی از او ش��نیده و روایت

کرده بود، چنان چه از بزرگان صحابه نیز احادیث روایت کرده است. ابو امامه پسر سهل بن حنیف )رض( در زمان رسول خدا )ص( ب��ه دنی��ا آمد و از بزرگان صحابه و از اب�وهریره روایت نق�ل ک�رده اس�ت، همچ�نین

2محمد بن ایاس بن بکیر.

3از میان صحابه ی روایت کننده ی حدیث از او، ابو الورد المازنی مص��ری

را می ت��وان ن��ام ب��رد، ابو الح��اتم رازی و بغ��وی و ابن ق��انع و ابن الکل��بی و4باوردی اتفاق کرده اند بر این که او صحابی بوده است.

ابو سعید خیر )یا ابو س��عد( هم از اب��وهریره ح��دیث روایت می کن��د. اب��و بخاری و ابوح��اتم و ابن5داود صاحب سنن می گوید او صحابی بوده است.

7 به صحابی بودن او تصریح کرده اند.6حبان و بغوی و ابن قانع و غیر این ها

از میان صحابه ی روایت کنن��ده ی ح��دیث از اب��وهریره می ت��وان عبدالل��ه و پدر عبیدالل��ه بن8پسر عتبه پسر مسعود الهذلی برادرزاده ی ابن مسعود

عبدالله یکی از بارزترین یاران ابوهریره را نام ب��رد. عبدالل��ه پیغم��بر )ص( چ��را عم��ویش ص��حابی9را دیده است و از وی حدیث روایت ک��رده اس��ت.

بزرگوار )عبدالله بن مسعود( او را از روایت ح��دیث از اب��وهریره ب��ر ح��ذر نداشته است؟ و چرا چیزی از گمانه زنی و توهم��ات اه��ل ک��ذب ب��رای وی نقل نکرده که گویا عمر یا غ��یر او م��ردم را از روایت ح��دیث از اب��وهریره

منع کرده باشند؟ از کسانی که من به روایت آن ها از اب��وهریره دسترس��ی پی��دا نک��رده ام، ولی مشهور است که از او حدیث روایت کرده اند، عبدالله پس��ر س��رجس مدنی است. پسر ابی حاتم مصاحبت او با اب��وهریره و روایت ح�دیث از او

عبدالله بن ابی حدود االسلمی نیز مشهور اس��ت ب��ه10را ذکر کرده است. این که از ابوهریره حدیث روایت کرده است. ابن ابی الحاتم اورا از جلم��ه

11روایت کنندگان از او آورده است.

حاکم ن��یز ن��ام ص��حابه ای را ک��ه از اب��وهریره ح��دیث روایت کرده ان��د را شمارش کرده و بیشتر این ها که من نامشان را آورده ام، نام برده است و کسان دیگری را نام برده که من به روایات آن ها دسترس�ی پی�دا نک�رده ام که عبارتند از: زید پسر ثابت، عبدالله بن عم��رو بن الع��اص، ابی بن کعب،

401ص2رجوع شود به روایتش از ابوهریره در مسند احمد ج -1 ? و روایت محمد بن ایاس نزد240ص2 و مسند احمد ج 50ص3روایت ابی امامه از او در مسلم ج -2

? صحیح509ص1ابو داود ج 401ص2روایتش از او در مسند احمد ج -3 ?

272ص12التهذیب ج -4 ? 8ص1سنن ابوداود ج -5 ? 109ص12 جالتهذیب -6 ?

371ص2مسند احمد ج -7 ? 207ص2رجوع شود به روایت او از ابوهریره در سنن ابو داود ج -8 ?

311ص5التهذیب ج -9 ? 2 ق 2 ج 63 صالجرح و التعدیل -10 ?2 ق 2 ج 38الجرح و التعدیل ص -11 ?

89

عایشه، عقبه بن الحارث، ابو موسی االشعری، سائب بن زی��د، اب��و نض��ره الغفاری، ابو رهم الغف��اری، ش��داد بن اله��اد، اب��و رزین العقیلی، عم��رو بن الحمق، حجاج االس��لمی، عبدالل��ه بن عکیم، اغ��ر جه��نی، ش��رید بن س��وید

)رضی الله عنهم( در میان کسانی ک��ه اح��ادیث را از اب��وهریره روایت کرده ان��د، اشخاص��ی وجود دارد که علما در صحابی بودن یا نبودن آن ها اختالف کرده اند، بعضی آن ها را صحابی دانسته اند و برخی هم آن ها را از بزرگان تابعین ب��ه ش��مار آورده ان��د و بس. از کس��انی ک��ه ص��حابی ب��ودن آن ه��ا را ت��رجیح داده ان��د، می توان شبیل بن عوف، ابو الطفیل کوفی، عب��دالرحمن بن عب��دالقاری و عبدالرحمن بن ابو عمره انص��اری و عب��دالرحمن بن غنم اش��عری � ک��ه از کبار فقها بوده � و خباب مدنی صاحب المقصوره و ربیعه ی جرشی و ثابت بن ح��ارث انص��اری و ش��فی بن م��انع اص��بحی و ض��حاک بن قیس فه��ری قریشی برادر صحابیه مشهور فاطمه دختر قیس ک�ه از او بزرگ�تر ب�وده و قبیصه بن ذویب خزاعی و عامر بن لدین اش��عری و عب��دالرحمن بن قیس

1بن مخرمه را نام برد.

اینک ما نام ی��ازده نف�ر از اص�حاب را ک�ه ب��ر مقال ه�ایی از روایات ش��ان اطالع پیدا کرده ایم و هجده نف�ر از اص�حابی ک�ه ابن ابی الح��اتم ی��ا ح�اکم آن ها را نام برده و ما به مثال های از روایتشان دسترس��ی پی��دا نک��رده ایم، نام بردیم. اگر صحابی بودن این ها که دوازده مرد هستند به اثب�ات برس�د. تعداد اصحاب روایت کننده حدیث از ابوهریره به چه��ل و ی��ک نف��ر خواه��د رسید. آیا در اقدام عملی آن ها در نقل حدیث از ابوهریره دلیلی بر حصول

اطمینان برای افراد شبهه آفرین وجود ندارد؟

نماز ابوهریره بر جنازه ی مادر مؤمنان عایشه و حم��ل ک��ردنش جن��ازهمادر مؤمنان حفصه را:

این عمل ابوهریره دلیل بر مورد اطمینان و ثقه بودن او نزد اصحاب ب��ه شمار می رود. از نافع امام موثق و شایسته ی اعتم��اد م��والی آزاد ش��ده ی ابن عمر روایت شده که او همراه ب��ا اب��وهریره ب��ر جن��ازه ی عایش��ه نم��از

در این باره می گوید: بر جنازه ی عایشه و ام سلمه نماز اقامه2اقامه کرد. کردیم با این که عبدالله پسر عمر حضور داشت روزی که امامت نم��از را ابوهریره بر عهده گ��رفت. در روای��تی آم��ده اس��ت ک��ه ابن عم��ر در می��ان

این تصریح ب��ه ع��دم انک��ار3مردم حضور داشت و امامت او را انکار نکرد. است و ما خوب می دانیم که مسلمانان یکی از افاض��ل و بزرگ��ان خ��ود را برای امامت نماز جنایز انتخ��اب می نماین��د. چگون��ه این چ��نین ش��د و ح��ال

این که فرد متوفا همسر رسول خدا )ص( در دنیا و آخرت است. همچنین حمل کردنش جنازه ی حفصه همس�ر رس�ول خ�دا )ص( و دخ�تر

4عمر، ابوهریره جنازه ی او را از خانه مغیره تا گورستان حمل کرد.

1281- و بخاری ج303و250و380و325و359و286ص2روایات آن ها از ابوهریره در مسند احمدج 530و181ص2 و ابو داود ج15ص7و ج142/ص3

52التاریخ الصغیر للبخاری ص -2 ? 66/ص4المستدرک ج -3 ? 15/ص4المستدرک ج -4 ?

90

سکوت جمهور صحابه و تابعین به احترام او:

از محمد پسر هالل، او هم از پدرش نقل می کند و می گوید: ابوهریره در 1روز جمعه تا هنگام فرا رسیدن زمان خطبه برای ما سخنرانی می کرد.

از عاصم پسر محمد از پدرش می گوید: ابوهریره را دیدم که روز جمع��ه خارج می شد و ایستاده دستانش به دو طرف منبر � که از درخت انار ب��ود � می گرفت و می گفت: ابوالقاسم رسول خدا که صادق و مص��دوق اس��ت برای ما حدیث ادا کرد و تا هنگام باز ش��دن ب��اب المقص��وره جهت خ��روج

2امام برای نماز، آن را ادامه می داد، بعد می نشست.

این داستان دارای داللت قوی و جدی است، چ��ون س��اعت قب��ل از ادای نماز جمعه در مسجد نبوی ش�ریف همه ی ص�حابه و بزرگ�ان ت�ابعین در آن مکان � مسجد نبوی � جمع می شدندو فرد دروغگو توانای ع��رض ان��دام در همچون اماکنی را ندراد، بل که ب��ه ان��زوا و گوش��ه گیری روی می آورد و ب��ه طرف مجالس افراد فرومایه و پست روی می آورد و از همچون مجالس��ی

متواری می گردد.

س��ال در مس��ند فت��وا ب��رای م��ردم23قرارگرفتن اب��وهریره ب��ه م��دت مدینه:

ابن سعد گوید: ابن عباس و ابن عمر و اب��و س��عید خ��دری و اب��وهریره و عبدالله بن عمرو بن العاص و جابر پسر عبدالله و رافع بن خدیج و س��مله پسر اکوع و ابو واقد اللی��ثی و عبداال��ه بن بحین��ه هم��راه نظ��ایر آن ه��ا � از اصحاب رسول خدا )ص( � در مدینه فتوا صادر می کردند و از رس��ول خ��دا )ص( حدیث روایت می نمودن��د. از ت��اریخ وف��ات حض��رت عثم��ان ت��ا زم��ان وفات نامبردگان این مسوولیت به عه��ده ی آن��ان ب��ود و در می��ان آن��ان ابن عباس و ابن عمر و ابو سعید خدری و ابوهریره و جابر متص��دی ام��ر فت��وا

3بودند.

137/ص2مصنف ابن ابی شیبه ج -1 ? 246ص13مسند احمد ج -2 ?

372ص2طبقات ابن سعد ج -3 ?

91

تابعین نیز قوال و عمال ابوهریره را مورد اعتماد و ثقه می دانند:

در می��ان ت��ابعین، بزرگ��وارتر و مش��هورتر و ش��ریف تر و دان��اتر از ی��اران ت�اریخ فق�ه اس�المی فقه�ای س�بعه ی مدین�ه را ب�ه1ابوهریره وجود ن�دارد.

خوبی می شناسد. آنهایی که ش��هرت آن��ان افقه��ا را در نوردی��د و در می��ان نسل های بعد از خ��ود مش��هور بودن��د و ب��ه ک��ثرت جمع آوری ح��دیث و رای محکم و درست و عقل وافر و تف�وق ب�ر اق�ران � از ت�ابعین � در اس�تنباط

مشهور بودند. کسی که در روایات این هفت نفر به تفحص برخیزد، در می یاب��د ک��ه پنج نفر از آنان � ابوبکر پسر عبدالرحمن پس�ر ح�ارث بن هش�ام، ع�روه پس�ر زبیر، سعید بن مسیب، سلیمان بن یس��ار و عبیدالل��ه بن عبدالل��ه بن عتب��ه

2بن مسعود � از شاگردان ابوهریره بوده اند.

ابوذناد چهار تن از فقهای تابعین را ممتاز ترین و مبرزترین فقهای مدین��ه نام برده که عبارتند از ابن مسیب، عروه، قبیصه بن ذؤیب و عبدالملک بن

که قبیصه شاگرد ابوهریره بود و از او حدیث روایت می ک��رد. او از3مروان جمله ی کسانی است که قبال از وی بحث به می��ان آوردیم و گف��تیم مس��ند

خالفت را به عهده گرفت. از ابوهریره حدیث روایت می کرد. اگر در فهرست کسانی که از او احادیث روایت کرده اند، تفحص بورزیم، می بینیم که بسیاری از آن ها � سوای کسانی که ن�ام ب�رده ایم � ج�زو اعالم فقه به شمار آمده اند که هر کس کمترین اطالعی از کتب فقه و ح��دیث و تفسیر داشته باشد، بر فضل و تقدم آن ه��ا مطل��ع و آگ��اه اس��ت، همچ��ون حسن بصری، ابو صالح سمان و مقبری و طاووس و ابو ادریس خ�والنی و عامر شعبی و محمد پس��ر کعب ق��رطب و محم��د بن منک��در و اب��و عالی��ه ری��اجی، وام درداء ص��فری همس��ر ابی درداء )رض( و عم��رو بن دین��ار، و عمرو بن میم��ون ازدی، و محم��د بن اب��راهیم تیمی و اب��و متوک��ل ن��اجی و امثال این ها و روایت این افراد از اب��وهریره ک�اری عملی، در توثی��ق او ب��ه

شمار می آید که بر هیچ منصفی پوشیده و مخفی نیست. همچون این ها، فرزندان صحابه که جامع شرف نسب، و صاحب نظ�ر در فقه بوده اند، چون ابو سلمه و حمید دو فرزن��د عب��دالرحمن پس��ر ع��وف و سالم پسر عبدالله بن عمر بن خطاب و س��عد بن المس��یب و عبیدالل��ه بن عبدالل��ه بن عتب��ه و عیس��ی و موس��ی پس��ران طلح��ه بن عبیدالل��ه یکی از عشره ی مبشره و نافع پسر جبیر پسر مطعم و ابی برره پسر ابی موسی اشعری و یزید بن عبدالله بن شخیر عامری و غیر این ها از کسانی ک��ه ب��ه مناسبت دیگری ذکر آن��ان و س��خن از احوالش��ان پیش خواه��د آم��د. مانن��د این که قاضی بوده اند یا این ک��ه در رک��اب حض��رت علی )رض( جنگیده ان��د.

]همگی از ابوهریره حدیث روایت کرده اند.[ همچنین نوادگان صحابه مانند فحص پس��ر عبیدالل��ه بن انس بن مال��ک و ش��مامه پس��ر عبدالل��ه پس��ر انس، و اب��و زرع��ه پس��ر عم��رو بن ج��ویر بن عبدالل��ه بجلی و حفص بن عاص��م بن عم��ر بن خط��اب و اس��حاق پس��ر

513ص3 جبخشی از سخن حاکم در المستدرک -1 ? ?بقیه ی هفت نفر عبارتند از محمد بن ابی بکر الصدیق و خارجه پسر زید پسر ثابت -2

2 ق 3/ج 125الجرح و التعدیل ص -3 ?

92

عبدالله بن ابو طلحه انصاری در می��ان اف��رادی ک��ه جدش��ان ص��حابه ب��ودهولی همچون این ها مشهور نبوده اند.

روایت این عده از تابعین از فرزندان و نوادگان صحابه از اب��وهریره ک��ار و اق��دامی اس��ت عملی در توثی��ق اب��وهریره ک��ه آن را ب��ر م��وارد ف��وق

می افزاییم. از میان کردار این ها که مفه��وم توثی��ق ض��منی را دارد، سفرش��ان جهت استفتا از او است مانند کار ابو کثیر یمامی که گوی��د: چ��ون اختالف م��ردم بر سر نبیذ )شراب( فراوان گردید، از یمامه راهی مدین��ه ش��دم ب��ه قص��د این که به خ��دمت اب��وهریره ب��روم و در این م��ورد از وی س��وال کنم. او را یافتم و عرض کردم ای اب��وهریره من از یمام��ه آم��ده ام ت��ا در م��ورد حکم شراب از ت��و س��وال کنم. او از رس��ول خ��دا )ص( � ن��ه غ��یر او � ب��رای م��ا حدیث آورد و گفت: شنیدم رسول خدا )ص( می فرمود: خمر چیزی اس��ت

1که از درخت انگور و نخل خرما به دست می آید.

از جمل��ه کاره��ای ت��ابعین مقیم کوف��ه ک��ه ب��ر توثی��ق اب��وهریره داللت می ورزد، فرود آمدن او بر آن ها و طلب حدیث از سوی آن ها از وی اس��ت تابعی جلیل الق��در قیس پس��ر ح��ازم ذک��ر ک��رده و می گوی��د: اب��وهریره در کوفه به نزد ما آمد. میان او و موالی ما قرابت و خویشاوندی ب��ود س��فیان )یعنی پسر عیینیه ک��ه م��والی احمس ب��ود ( گوی��د: قیس گفت، ب��ه ن��زد او آمدیم و بر وی سالم عرض کردیم. و سفیان یک بار گفت: حی نزد او آمد، پدرم خط��اب ب��ه اب��وهریره گفت: ای اب��وهریره این ه��ا س��هم و نص��یب ت��و هستند، آمده اند بر تو عرض ادب و سالم دارند و آرزو دارند از رسول خدا

2)ص( برای آن ها حدیث نقل کنی. فرمود: خوش آمدند و درود بر آن ها.

تابعین به صراحت ابوهریره را تصدیق نموده اند:

اب��وهریره بیش��تر از ه��ر کس��ی"محم��د بن عم��رو بن ح��زم می گوی��د: ابوص��الح س��مان3"فرموده ه��ای پی��امبر )ص( را از حف��ظ داش��ته اس��ت.

می گوید: ابوهریره برترین اصحاب محمد )ص( نبود، ولی حافظ ترین آن ها4بود.

322ص2معانی االثار الطحاوی ج -1 ? 43ص15مسند به تحقیق احمد شاکر ج -2 ?

511ص3المستدرک ج -3 ?? با سند صحیح3 ق3 ج133التاریخ الکبیر للبخاری ص -4

93

تایید ابوهریره از طرف علمای بعد از تابعین:

امام شافعی و غیر او حدیث ابوهریره را در مورد مع��امله ی طال ب��ه طال )الذهب بالذهب( که مخالف حدیث اسامه بن زید )انما الرب��ا فی النس��یئه( می باشد، ذکر کرده و حدیث اب��وهریره و موافق�انش را ب��ر ح�دیث اس��امه ترجیح داده است. دلیلش هم کثرت راویان، حفظ بیشتر و مس��ن تر ب��ودن آن ها بوده و دیگر این که اسامه به تنهایی آن را روایت نموده است. س��پس

ابوهریره مسن ترین و حافظ ترین فرد راویان حدیث زمان خود بوده"گفت: و این تایید بسیار ب�اارزش اس�ت. چ�ون س�خن ف�ردی چ�ون ام�ام1"است

شافعی است و این خود کافی است چه او در حفظ حدیث، فقه، تشخیص حدیث صحیح از ناص�حیح و فط�انت، س�رآمد هم�ه ب�ود و در زه�د و تق�وی

ثابت قدم. امام طحاوی ک��ه از پیش کس��وتان فقه��ای حنفی اس��ت و از اس��اتید کم

م��ا نس��بت ب��ه او"سن بخاری و مسلم روایت داشته است، چنین می گوید:2"حسن ظن داریم.

حاکم از استاد استادش ابوبکر، محمد بن اسحاق بن خزیمه )رحمه الل��ه( که از طبقه ی مسلم بوده، چنین نقل کرده است: تنها کسانی درب��اره ی رد احادیث ابوهریره ص��بحت می کنن��د ک��ه خداون��د دلهایش��ان را ک��ور و فاق��د

بصیرت کرده است که اخبار و روایات را نمی فهمند. زیرا چنین کسی یا جهمی معطل )منکر صفات( است که اخبار و روایات ابوهریره را مخ�الف م�ذهب کفرآم�یز خ�ود می بین�د و ب�دین س�بب ب�ه وی فحش و ناسزا می گوید و او را به چیزی متهم می نماید که خداوند او را از آن پاک گردانیده اس��ت و این تهمت و ناس��زا را جهت ف��ریب س��اده دالن و جاهالن به کار می برد که ه�ان! اخب�ار و روای�ات اب�وهریره حجت و بره�ان تلقی نمی شوند و یا فردی از خوارج است یا فرد ک��ه شمشیرکش��ی علی��ه امت محم��د )ص( را ج��ایز می دان��د و اط��اعت از ام��ام و ام��یر را ب��ر خ��ود واجب نمی بیند. همچون ف��ردی اگ��ر روای��ات اب��وهریره را مخ��الف م��ذهب نادرست و گمراهش می بیند و دلیل و حجتی برای دفع روای��ات وی ن��دارد،

به وادی غیبت و نکوهش ابوهریره روی می آورد. یا قدریه است و از اسالم و مس��لمانان کن��اره گیری نم��وده و مس��لمانان معتقد به قدر را � که خداوند آن را مقدر نموده و ب��ه آن حکم ک��رده اس��ت کافر می داند. هر گاه این فرد روای��ات اب��وهریره )رض( از پی��امبر )ص( را در رابطه با اثبات قدر می بین��د، ب��ا فلس��فه بافی و نتیجه گ��یری غل��ط چ��نین می پن��دارد ک��ه اخب��ار و روای��ات اب��وهریره نمی توانن��د حجت و دلی��ل تلقی شوند. این در ح��الی اس��ت ک��ه خ��ود هیچ دلی��ل محکمی ن��دارد ک��ه مقول��ه

کفرآمیز و شرک آلودش را ثابت کند. یا جاهلی است که عهده دار مس��ائل فقهی می ش��ود و آن ه��ا را از من��ابع نادرست به دست می آورد. زمانی که اخبار و روای��ات اب��وهریره را مخ��الف مذهب فردی دید که بدون دلیل از او تقلید می کن��د، ب��ه ن��احق درب��اره ی او ده��ان ب��ه ب��دی می گش��اید و روای��اتش را م��ردود می دان��د و از روی تقلی��د

281الرساله امام شافعی ص -1 ?13ص1معانی االثار ج -2 ?

94

محض، م��ذهب ام��امش را ب��دون دلی��ل و جهت روش��نی انتخ��اب و اختی��ار می نمای��د. ام��ا همین ف��رد هنگامی ک��ه روای��ات وی ]اب��وهریره[ را مواف��ق مذهبش دید، از آن ها بر علیه مخالفانش اس��تفاده نم��وده و ب��دان احتج��اج

1می نماید.

این سخن امام ابن خزیمه بود، سخن عارفی که از حقیقت اه��دافی ک��ه دشمنان ابوهریره پشت پرده ی آن مخفی ش��ده اند، ب��اخبر اس��ت. آن��ان در دوران او م��رجئه ، خ��وارج، ق��دری ها و ج��اهالن بودن��د و در دوران م��ا ن��یز

همین هایی که می بینیمشان. 229 تا 225 جامع خود یک باب از صفحه ی 13امام ترمذی هم در جزء

را به محاسن و مناقب ابوهریره اختصاص داده است. ابو احمد حاکم کبیر، که استاد حاکم ص�غیر ص�احب مس�تدرک می باش�د، چنین می گوید: او حافظ ترین صحابه بود و بیش��تر از هم��ه مالزم و هم��راه

2پیامبر بوده است.

شاگرد وی حاکم اب��و عبدالل��ه، ص�احب مس�تدرک چ�نین گفت��ه اس��ت: از ابتدای اسالم تا عصر کنونی هر کسی که دنب�ال حف�ظ ح�دیث ب�وده، ج�زو پیروان و اتباع ابوهریره به حساب می آی��د، ام��ا او اولین و الیق ت��رین آن ه��ا

3 می باشد."حافظ"برای نام گذاری به نام

همچنین او در آخر فصل مناقب ابوهریره که در مس��تدرک تنظیم نم��وده اس��ت، می گوی��د: خداون��د م��ا را از مخ��الفت ب��ا فرس��تاده ی خ��ود و ی��اران برگزیده اش و پیشوایان دینی از تابعین و کسانی که بع��د از آن ه��ا آمده ان��د از پیشوایان مومنین مصون بدارد و همچنین در امر کسی که ش��ریعت م��ا

و4را از کانال حفظ و نقل روایاتش برای ما نگهداری نم��ود مص��ون ب��دارد حاکم ک��ه چ��نین گوهرافش��انی می کن��د ج��زو کس��انی اس��ت ک��ه ب��ه تش��یع معروف بوده است و زمانی این سخن را گفته است که تشیع چون امروز

نبوده است. حافظ ابونعیم اص��فهانی مول��ف کت��اب حلی��ه األولی��ا می گوی��د: اب��وهریره

5حافظ ترین صحابه برای اخبار و روایات از پیامبر )ص( بوده است.

ه� . ق، مول�ف کت��اب490شمس االئمه ام��ام سرخس�ی حنفی مت��وفی المبسوط می گوید: ابوهریره کسی است که در همراهی و مصاحبت زی��اد وی با پیامبر )ص(، و در عدالت، حف��ظ و ض��بط نیک��ویش هیچ کس ش��کی ندارد و پیامبر برای او دعا نموده اس��ت. س��پس گفت��ه اس��ت: در ع��دالت،

6ضبط و حفظ حدیث، مقدم بر همه است.

امام ذهبی می فرماید: اب��وهریره عالوه ب��ر مک��انت، اخالص در بن��دگی و تواضعی که داشت، حافظ، فقی��ه و دری��ایی از علم و ج��زو مفتی��ان ب��زرگ

7بود.

همچنین امام ذهبی، او را به عنوان امامی مجتهد توصیف نموده و بزرگ و سرآمد حافظان مورد اعتمادش می پندارد و این که علم و دانش پاک، ب��ا

513ص3المستدرک ج -1 ? 403ص4األصابه ج -2 ?

512 ص3المستدرک ج -3 ?514 ص3المستدرک ج -4 ?

203 ص 4األصابه جدول -5 ?342ص1اصول سرخسی ج -6 ?

32 ص 1تذکره الحفاظ ج -7 ?

95

برکت و زیادی را از پیامبر )ص( نقل نموده که هیچ کس در این کار به پای او نمی رسد. او اخالقی نیکو و حافظه ی قوی داشت و م��ا ندانس��ته ایم ک��ه در حدیثی به خطا رفته باشد و باالخره او در قرآن، س��نت و فق��ه توانمن��د

1بود. ابن کثیر صاحب تفسیر و تاریخ می فرمای��د: اب��وهریره در ص��دق، حف��ظ، دیانت، عبادت، زهد و پرهیزگاری و عمل صالح دارای مکانت ویژه ای ب��ود. او از فضایل و محاسن زیادی بهره من��د ب��ود و کالم نیک��و و پن��دهای زیب��ایی

2داشت.

آری، ما این چنین می بینیم که از عصر پیامبر )ص( و صحابه و س��ه ق��رن طالیی و برتر اول، تا دوران اخیر قول و عمل دست ب��ه دس��ت هم داده و

ابوهریره را تصدیق نموده و از او پشتیبانی می کنند.

دروغ گفت و به خطا رفت...!

کسانی که ابوهریره را به دروغ پردازی و وضع حدیث متهم می کنن��د، در عصر و زمانی زندگی می کنند که دروغ جهان را فرا گرفته و بر آن سیادت و رهبری می کند. آن ها فراموش کرده ان��د ک��ه در زم��ان پی��امبر )ص( دروغ زشت و قبیح بوده است. عالوه بر آن ، مگر ممکن اس��ت ک��ه دروغگوی��انی توانس��ته باش��ند در آن زم��ان خ��ود را مخفی کنن��د و دروغش��ان را پنه��ان نمایند، بدون این که پیامبر )ص( آنان را افشا و وادار به تجدی��د توب��ه ک�رده

باشد؟ عایشه )رض( می گوید: نزد اصحاب رسول خدا )ص(، هیچ چیز منف��ور تر از دروغ نبود و هرگز پیامبر )ص( از هیچ فردی دروغی را نمی پسندید. اگر هم چیز اندکی می بود، به هنگام شنیدن دورغ از خود بی خود می شد و ب��ه 3شدت خشمگین می گشت و خشمش تا زمان توبه از آن ادامه می ی��افت.

پس دروغ کار ساده ای نیست ک��ه اب��وهریره بتوان��د خداون��د و رس��ول خ��دا )ص( و یارانش را اغفال نماید و بر آن ها دروغ ببندد و بعد این همه م��دح و

ستایش را کسب کند. ظاهر"کذ�ب فالن"اما هدف پیامبر )ص( و یارانش از بکار گیری جمله ی

معنی کذب نیست، بلکه مقصودشان خطا و لغزش بوده است و قصد هیچاهانتی در آن نداشته اند.

برای نمونه سبیعه دختر حارث، چند روز بعد از وفات شوهرش از خ��ون نفاس )خون بعد از وضع حمل( پاک شد، ابوسنابل بر وی گذر ک��رد، گفت: تو باید چهار ماه و ده روز ص��بر ک��نی، بع��د از دوران ع��ده ره��ا می ش��وی.

ک��ذب"سبیعه این گفته را برای پیامبر )ص( بازگو کرد، پیامبر )ص( فرمود یعنی ابوسنابل اشتباه ک��رده اس��ت. ح��رفش درس��ت نیس��ت."ابوالسنابل

4بلکه آزادی و می توانی ازدواج کنی.

گفته ی اب��ودرادء هم از این قبی��ل اس��ت ک��ه از او روایت ش��ده، گفت: کسی که شب هنگام از اقامه ی نماز وتر ع��اجز ش��ود، بع��د از ف��را رس��یدن

417ص2سیر اعالم النبالء ج 1 -? 113ص8البدایه و النهایه ج -2 ?

152 ص 6مسند احمد ج -3 ? ?� سنن سعید بن منصور4

96

ص��بح نمی توان��د آن را ب��ه ج��ای آورد. وق��تی ک��ه ب��رای عایش��ه نق��ل ابودرداء به خط�ا رفت�ه اس�ت، چ�ون پی�امبر"کذب ابوالدرداء"کردند، گفت:

1بعد از آمدن صبح هم نماز وتر را خوانده است.

اسماء دختر عمیس جزو مهاجرین حبشه بود که در زمان جنگ خی��بر ب��ه مدینه بازگشتند. عمر به او گفت: ما در هجرت بر ش��ما پیش��ی گ��رفته ایم. پس ن��زد پی��امبر )ص( به��تر و شایس��ته تر هس��تیم. اس��ماء ن��اراحت ش��د و

2 یعنی اشتباه کرد ی ای عمر."کذبت یا عمر"گفت:

عرب کلمه ی کذب را ب�ه ج�ای خط�ا اس�تعمال کرده ان�د. اخط�ل در بیتشعری چنین گفته است:

)چشم هایت به شما دروغ گفته ان��د، ی��ا ان راط�واس� ب�یتام ر اکین عک�بتذکدر واسط دیده ای.(

( یع��نی: آنچ��ه ب��ه گ��وش اوو ما فی سمعه کذبذوالرمه چنین می گوید: )رسیده دروغ نیست.

در حدیث عروه آمده است: به او گفتند که ابن عب��اس می گوی��د: پی��امبر "، یعنی: به خط��ا رفت��هکذب" سالی بیش در مکه نماند، او گفت:11 یا 10

ع�روه س�خن ابن عب�اس را ک�ذب نامی�ده اس�ت چ�ون در مخ�الفاس�ت. صواب ب�ودن ش�بیه دروغ اس�ت. چنان ک�ه ک�ذب مخ�الف ص�دق و راس�تی است. ولو این که دروغ و اشتباه در قصد و نیت با هم متفاوت باش��ند. پس کذب دو نوع است: عم��دی و غ��یر عم��دی )خط��ا(. ک��ذب عم��دی مع��روف است و کذب به معنی اشتباه، مانند کذب ابوسنابل پسر بعکک در فتوایش درباره ی زن شوهر مرده اگر وضع حمل کرد. ق��ول پی��امبر )ص( هم ب��دین

یعنی اشتباه کرده کس��ی ک��ه این را"کذب من قالها"معنی است که گفت: گفته است. این گفته مربوط ب�ه کس�ی اس�ت ک�ه درب�اره ی ع�امر ک�ه ب�ه اشتباه خودکشی کرد، گفت: اعم��ال وی ه��در رفت��ه اس��ت و مانن��د گفته ی

یعنی اب��و محم��د اش��تباه ک��رده"کذب ابومحمد"عباده بن صامت که گفت: است که گفته بود نماز وتر واجب است. در تم��امی این روای��ات ک��ذب ب��ه معنی خطا و اشتباه می باشد، به این معنی که گوینده اشتباه ک��رده اس��ت

و گفته اند استنباط این معنی از واژه ی کذب لهجه ی اهل مدینه می باشد.

صدق و کذب در قول زبیر:

با این توضیح درباره ی کذب و معنای آن در زب��ان گذش��تگان و پیش��ینیان می توانیم گفته ی زبیر )رض( را درباره ی بعض��ی از اح��ادیث اب��وهریره ک��ه

� اگر به درس��تی نق��ل آن از]آن ها دروغ هستند[ "انها کذب"گفته: کلمه ی زبیر اعتماد کنیم � تفسیر کنیم.

ک�ه:3ش�یخ معلمی )رحمه الل�ه( می گوی�د: در بدای�ه و نهای�ه آم�ده اس�ت روایت شده از ابن اسحاق، از عمر یا عثمان بن عروه، بن زب�یر، از ع�روه که گفت: پدرم زبیر به من گفت: مرا پیش این یمانی )اب��وهریره( ب��بر ک��ه احادیث پیامبر )ص( را زیاد نقل می کند. پدرم را پیش او بردم و او ح��دیث می خواند و پدرم می گفت: صدق، کذب. صدق، کذب. گوید: بع��د از چن��دی

13ص1الکامل البن عدی ج -1 ? 172ص70صحیح مسلم ج -2 ?

109 ص8البدایه و النهایه ج -3 ?

97

گفتم: پدر منظور شما از این کلمات چیست؟ گفت: در این که این احادیث را از پیامبر شینده است، ش��کی نیس�ت، ام��ا بعض��ی از آن ه�ا را در مک��ان

مناسب خودش می گوید و بعضی را در غیر موقع خود قرار می دهد. در حقیقت روایت همچون کالمی از زب��یر، ص��حت ن��دارد، چ��ون آن را از ابن اسحاق محمد بن س��لمه نق��ل می کن��د و محم��د بن س��لمه یکی از این چند نفر بیش نیست یا محمد بن سلمه بن قرباء بغدادی اس��ت، ی��ا محم��د بن سلمه بن کهیل است، یا محمد بن سلمه البنانی، یا ابن فرقد است ک�ه تمامی این افراد ضعیف و متروک الحدیث می باشند. پس اگر از طرف هر کدام از این ها باشد، خبر، ضعیف تلقی می گردد. و اگر فردی غیر از افراد

1باال باشد، مجهول الحال و نامعلوم است.

بنده داستان را ساختگی می بینم. چون زبیر در جن��گ جم��ل ش��هید ش��ده است و ابوهریره تا بعد از جنگ، زیاد حدیث روایت نمی کرد، عالوه بر این، چون زبیر همراه و یاور پیامبر )ص( بود با ابوهریره زیاد مالق��ات می نم��ود و مدت های زیادی با هم بوده اند. پس فکر نمی کنم که کلم��ه ه��ذا الیم��انی )این یمنی( را گفته باشد. چون این کلم��ه، بی اح��ترامی ب��ه مق��ام ص��حابه است و مثل این است که گفته باشد: این یمنی که دیروز ب��ه مدین��ه آم��ده

است. ابن زب��یر یع��نی ع��روه � هم چنان ک��ه گف��تیم � ج��زو راوای��ان ح��دیث از ابوهریره است. اگر زبیر ابوهریره را تکذیب می نمود، چط��ور ع��روه از او حدیث روایت کرد؟ در حالی ک��ه در بین پس��ران زب��یر تنه��ا این یکی در آن واقع��ه هم��راه زب��یر ب��وده اس��ت. عالوه ب��ر این هش��ام بن ع��روه ن��یز در صحیحین جزو راویان حدیث اب��وهریره می باش��د. آی��ا او هم متوج��ه نش��ده است؟ امام زهری که ب��ه جمع آوری اح��ادیث اب��وهریره مش��هور اس��ت، از پسران زبیر، عروه و غیر او زیاد روایت کرده اس��ت. آی��ا ممکن اس��ت ک��ه

چیزی درباره ی تکذیب ابوهریره را به وی نگفته باشند؟جوابی نیست! و ابوریه و عبدالحسین هیچ تکیه گاه و حجتی ندارند.

عجیب تر از همه این که ابوری��ه در گزافه گویی ه��ای خ��ود، از این داس��تان تنها صدق و کذب را نقل می کن�د و ک�اری ب�ه بقیه ی داس�تان ن�دارد، چ�ون

بقیه اش شک و تردید از ابوهریره را منتفی می سازد.

خلفای راشده ابوهریره را تکذیب نکرده اند:

این مطلب ک��ه گوی��ا امیرالموم��نین عم��ر و عثم��ان )رض��ی الل��ه عنهم��ا(ام ابوهریره را تکذیب نموده اند، بهتان و دروغی است که افرادی چون نظ�� معتزلی مدعی آن هستند. وهم او است که گفت�ه: عم�ر، عثم�ان و علی او را تکذیب کرده اند. یا گفته ی ابوجعفر اسکافی معتزلی اس��ت ک��ه اخب��ار و روایات بدون س�ند را نق�ل می کن�د و وی ض�عیف خوان�ده ش�ده اس�ت. ی�ا ادعای جهمی مبتدع، بشر المریسی است. یا مسائلی است که ابوالقاس��م بلخی، بدون سند و مدرک طرح نمود که حتی یک کلمه هم از طریق افراد

مورد اعتماد و ثقه به اثبات نرسیده است.ام و الزم است این امر مهم را بدانیم که یاوه گویی و عیب جویی های نظ�� امثال او در رابطه با ابوهریره جزو فتنه های اوایل قرن سوم هجری است

299ابوهریره روایت االسالم ص -1 ?

98

ک��ه امت اس��المی از ط��رف اف��راد مع��تزلی، جهمی، ب��اطنی و ش��عوبی)ناسیونالیست( بدان گرفتار شد.

در آن زمان تم��امی طرف��داران ب��دعت و لش��کریان مجوس��ی و دش��منان عقی��ده ی اس��المی، همه ی نیروه��ا و ت��وان خ��ود را از طری��ق ت��رجمه ی کتاب های فالسفه ی یونان، در جنگ علیه عقیده اسالمی به کار گرفتن��د. ت��ا جایی ک��ه بعض��ی از آن ه��ا از م��ترجمین یه��ود بودن��د و س��رانجام توانس��تند

ه� . ق منح��رف نم��وده و ج��ذب218مامون خلیفه ی عباس��ی را در س��ال خود کنند. مامون قول و گفته ی آن ها را درباره ی خلق قرآن تصدیق کرد و

سخنان باطل آن ها را سرلوحه ی کار خود قرار داد. آن ه��ا توانس��تند او را وادار کنن��د ک��ه پس��ت و منص��ب های مهم اداری را تحویلشان دهد و با دانشمندان مدافع سنت به مبارزه و س��تیز ب��پردازد. ت��ا جایی که احمد بن ابوداود وزیر مامون شد و منصب قاض��ی القض��اه را ب��ه دست گرفت و عهده دار اج�رای این وظیف�ه ش��د. س��رانجام، ام��ام دل�یر و بزرگوار احمد بن حنب��ل و علم��ای هم س��نگر و همفک��رش جن��گ ط��والنی و س��ختی را ب��ا ب��دعتگزاران و دس��تگاه حکوم��تی م��امون و بع��د از او هم ب��ا معتصم و واثق که با روش او حکومت می کردن��د، ش��روع کردن��د. روزگ��ار سخت و سیاهی بود و بعضی از دل��یران پ��یرو س��نت مص��طفی )ص( ج��ان خ��ود را در این راه ف��دا نمودن��د. گ��روهی زن��دانی و تع��دادی ب��ه مص��ر و خراسان تبعید شدند. چون خراسان در آن موقع مهد عقیده ی پ��اک و ب��اور درست بود و طاهریان فرمانروایان آن دیار، اجازه ی راه یافتن هیچ بدعتی

به حریم دین را نمی دادند. گروه دیگری هم از پیروان امام احمد که پست و مقامی داشتند، از ک��ار بر کنار شدند و فقر و گرسنگی را تحمل کردند. این جنگ وحشتناک ادام��ه پی��دا ک��رد و اگ��ر ثب��ات و اس��تقامت و تحم��ل رنج و محنت ام��ام احم��د و مقابله ی وی با انحرافات جهمیان و معتزلیان نبود، قطعا امت اس��المی ب��ه

طور کامل دچار گمراهی و ضاللت می گشت. از این ط��رف هم، مومن��ان، ثب��ات و اس��تقامت بی نظ��یر از خ��ود نش��ان می دادند. ولی هر بار که احادیث صحیح را می آوردند، سکان داران فتن��ه و آشوب مانند پسر ابوداود، نظام معتزلی، بشر المریسی و امث��ال آن ه��ا در براب���ر مومن���ان ب���ه ط���رح و پ���ایه ریزی ب���دعت های خ���ود می پرداختن���د. بدین صورت که بر روایات می افزودند و روایت اح��ادیث ص��حیح را تک��ذیب می نمودند و تکذیب ابوهریره نیز از این جا شروع شد. این کار بدین خاطر بود که ابوهریره بیشتر از هر صحابه ی دیگری احادیث مربوط به عقیده را که بدعت هایش�ان را افش�ا می ک�رد، روایت نم�وده اس�ت. ب�ه همین دلی�ل می بینیم که خاورشناسان، عصر مامون را عصر طالیی نامگذاری کرده اند. چون می خواهند تاریخ را مطابق فهم و اهداف خود نقد و تفسیر کنند. ل��ذا برای آن ه��ا آن وقت و آن زم��ان ک��ه م��امون تالش زی��ادی نم��وده ک��ه چ��راغ هدایت را خ��اموش کن��د و امت اس��المی را از راه ق��رآن منح��رف س��ازد و گرفتار اباطیل و خرافات فالس��فه یون��ان نمای��د، واقع��ا عص��ر طالیی ب��وده

است. این رنج و محنت س��خت و جان فرس��ا، چه��ارده س��ال ط��ول کش��ید و دعوت گران راستین همواره پایدار و باثبات ایستادند تا سرانجام متوکل به

99

خالفت رسید و خداوند گرایش ب��ه ح��ق را در دل او افکن��د، ح��ق را دی��د و بدان گوش فرا داد، به خود آمد و انقالبی در درون حکومت به وجود آورد. اهل حق باالخره پیروز شدند و دست عناص��ر فاس��د از دس��تگاه حکوم��تی کوتاه شد و پیش از همه ابن داود بر کنار گردید و اموالش مصادره ش��د و

تنها سه روز بعد از غم و اندوه جان داد و مرد. این چنین خداوند دینش و س�نت پی�امبر )ص( و ک�رامت راوی�ان س�نت را حفظ نمود و بار دیگر امت بر عقیده و باور خ��ود اس��توار گش��ت، ام��ا این گروه از داعی�ان بزرگ�وار در این راه، به�ای زی�ادی پرداختن�د، ج�ان دادن�د، گرسنگی چشیدند، تبعید شدند و در غل و زنجیر به زن��دان و ش��کنجه گاه ها کش��یده ش��دند. لیکن ب��ا اس��تقامت و ثب��ات بی نظ��یر خ��ود درس و ق��انون

دعوت گران راستین اسالم را به نسل های بعد از خود آموزش دادند. باور راستین اسالمی بر عزت خود مان��د و ب��دعت خ��اموش ش��د. الق��ادر بالله بن اسحق بن جعفر المقتدر بالل��ه ک�ه فقیهی توان��ا ب��ود، کت��ابی را در باب عقیده نوشت که م��ورد تایی��د علم��ای امت ق��رار گ��رفت و از روی آن نسخه برداری نم��وده و ب��ه ه��ر ناحی��ه و ش��هری نس��خه ای فرس��تاند. امت اسالمی ملزم شد که آن را تکیه گاه عقیده ی خود قرار دهد و بدین ص��ورت

مرگ بدعت اعتزال و تجهم فرا رسید. اگ��ر م��ا وض��عیت این گمراه��ان را بررس��ی نم��اییم، می بی��نیم ک��ه در گناهک��اری، ش��هوت رانی، بیگانه پرس��تی و دوری از تق��وی، دقیق��ا مانن��ددشمنان امروزی ابوهریره بودند و این دو گروه هیچ تفاوتی با هم ندارند.

از جمله رییس آن ها احمد بن ابوداوود زن��دگی اش را در درب��ار خلیف��ه از صفر شروع کرد، اما هنگام که متوکل او را محاس��به و ع��زل نم��ود، ده ه��ا قطع��ه زمین کش��اورزی و چن��دین ب��اغ و کش��تزار آب��اد و ث��روت هنگفت و

بی شماری را چپاول و ضبط کرده بود. اما درباره ی نظ��ام ک��افی اس��ت ک��ه گفته ی ابن قتیب��ه را ذک��ر ک��نیم ک��ه شخص��یت م��ورد اعتم��اد و ثق��ه دوران او ب��ود و می گوی��د: نظ��امی ک��ه م��ا می شناسیم، یکی از حیله گرها و مکاران بود، شب و روز مس��تی می ک��رد، در حالت مستی به کوچ��ه و ب��ازار می آم��د و م��رتکب فاحش��ه و بی اخالقی

می شد و این سروده از اوست که می گوید:

غیر مجروح و استبیح دما منما زلت آخذ روح الزق فی لطف

جسمحتی انشیت ولی روحان فی جدی مطرح الرق 1بال روح و

یعنی: همواره به آرامی جان مشک شراب را می گرفتمو خونی را بدون ایجاد زخم می ریختم

تا این که خم می شدم در حالی که من دو جان در بدن داشتماما مشک شراب چون یک جسم بی جان بر زمین می افتاد

و کمی قبل از آن ها هم افرادی با این ویژگی وجود داش��تند و در حقیقت جرات طعنه زدن را به آن ها آموختند. مانند ابو عبیده، معم��ر بن مث��نی. او

17تأویل مختلف الحدیث ص -1 ?

100

با آن که علم نافعی در لغت و ادبیات داشت، ج�زو خ�وارج ب�ود و ب�ه دلی�ل بودنش به عرب طعنه می زد و ناسزا می گفت و نیک می دانیم که1شعوبی

شعوبی گری بدون تردید ب��دعت اس��ت و اه��ل علم علم��ای ش��عوبی را ب��ه دلیل شعوبی بودنشان ضعیف دانسته اند. چنان که در کتاب تهذیب و غیر آن

را نوش��ت ک�ه در آن ب��ه ب��رخی از"کتاب مث��الب"به وضوح دیده می شود. پیروان پیامبر طعن زده است، در حالی که خود او است که م��ورد طعن و

وضعیت او در نس��ب، و نزدیک ت��رین"مخدوش است. ابن قتیبه گفته است: پدرش از او به صورتی است که دوست نداریم از آن بحث ک��نیم چ��را ک��ه در آن صورت چون کسانی خواهیم ب��ود ک��ه دیگ��ران را ام��ر می کنن��د ولی خود بدان عمل نمی نمایند. از بدی ب��از می دارن��د ام��ا خ��ود نمی پرهیزن��د. و همچون حالتی مشهور است. اما دوست نداشتیم که احوال او در کتاب ها

به هر ح��ال او از لح��اظ نس��ب معی��وب و2تدوین و در تاریخ ماندگار شود.3مخدوش است.

بقیه را هم بر این ها قیاس کن... البته مواردی وجود دارد که در افتضاح و رسوایی بس بزرگ��تر ]از م��ورد فوق[ است که اطراف س��ران و ره��بران حمله ی ب��دعت گزاری را احاط��ه کرده است. برای نمونه فرمانده ی کل و رییس و مدیر تهاجم شعوبی گری یعنی جهم بن ص��فوان ک��ه تم��امی جهمی ه��ا ب��ه او منتس��ب می ش��وند، ب��ه عنوان دست راست حارث بن سریج � در فتنه ای که در اواخر عص�ر دولت اموی در خراس��ان ش��مالی برپ��ا ک��رد � عم��ل می ک��رد. فتنه ای ک��ه بع��د از س��یزده س��ال منج��ر ب��ه کش��ته ش��دن ح��ارث گش��ت. او در این م��دت ب��ه سرزمین مشرکان رفته و با چند نفر به خدمت حاکم آن��ان در آم��ده ب��ود و دس��ت در دس��ت کف��ار ب��ا لش��کر مس��لمین جنگی��د، در ح��الی ک��ه خ��ود را مسلمان می نامید، زن��ان مس��لمان را اس��یر می ک��رد و ب��ه عن��وان غ��نیمت جنگی تحویل مشرکین می داد تا ناموسشان را مب��اح و حالل دانن��د و هت��ک

حرمت شوند. آیا ابوریه از آنان بهتر است؟ قطعا بهتر نیست. بزرگان مصر ح��ال او را بهتر می دانند و بیشتر می شناسند. آیا ابوریه و امثال او، وقتی که ما ب��رای رد مکرشان به مسند امام احمد و بقیه ی کتاب های ح��دیثی پن��اه می ب��ریم،

جز پناه بردن به نظام و امثال او چه راه دیگری دارد؟

ومن ذاک )ریه( اشک����ال منوع���ه دیدنهم اله�����م دینار الدس

لمو مثل���ه یدعی علم�����ا و معرفه و الطریق یسعفه انکار ضل

کأنالفی ال���ضالله فی ق����ول ینمقه العل�������م أوزار للغافلین

عندالبیعالیرعوی ان یکون الکذب مهنته الکذب اسع�ار مادام

للسحتفلقمه السحت اق������وال یؤولها طالبها ت����جار ماشاء

شعوبیه یا شعوبیان: گروهی که قائل به برتری عجم بر عرب بودند و عرب را تحقیر می کردند. ف- -1?ع

? ضمن رسائل البلغاء لحمدکردعلی271رساله العرب او الردعی الشعوبیه ال بن عقیبه ص -2248ص10جالتهذیب -3 ?

101

ابوریه کیست که این همه شکل های متنوع دارددسیسه کار اوست و غم و همش دنیا و پول

کسی چون او ادعای علم و معرفت داردراه را گم کرده و انکار گمراهی او را کمک نمی کند

گمراهی را در سخن آراسته به غافالن القا می کندانگار که علم چون بار گرانی بر دوش اوست

از پیشه ی خود که دروغ و بهتان است، دست بر نمی دارندتا وقتی که کذب و دروغ ارزش و بهایی برای فروش داشته باشد.

لقمه ی حرام )او( سخنانی هستند که تاویلشان می کندضیان آن بازرگانان )اموال( حرام باشندتا وقتی که متقا

آن چه که ابوریه و بقیه ی تنقیص کنندگان ابوهریره به ابن قتیبه دینوری و غیر او از ثقات نسبت می دهند، در حقیقت چیزی است که آن ه��ا ب��ه ط��ور حکایت از نظام و مریسی و امثال این ض��عیفان، جهت رد ک��ردن و باط��ل نمودن اقوالشان آورده ان��د. ولی ابوری��ه و امث��ال او آن ه��ا را ب��ه دروغ، ب��ه ثقات نسبت داده اند. مثال: ابن قتیبه می گوی��د: نظ��ام چ��نین گفت��ه اس��ت و سپس بر نظام خرده گیری می کند و سخنش را مردود می داند. اما ابوری��ه قول نظام را نقل کرده است ولی آن را به ابن قتیب��ه نس�بت داده اس��ت و قبیح تر و زشت تر از این تزویر علمی در دنی��ا وج��ود ن��دارد و هیچ پس��تی و

قباحتی همچون این تزویر پیدا نخواهد شد. و نیز مانند این که قولی را از ثقات نقل می کنند ولی به عم��د کلمه ای را از آن حذف می کنند، تا موجب رسوایی منقول عنه شود ی��ا کلمه ای را ب��ر آن می افزاین��د ی��ا ج��ایی را تغی��یر می دهن��د و ی��ا فق��ط قس��متی را نق��ل و قسمتی را حذف می کنند و اسلوب های تزویری فراوان دیگری را زی��اد ب��ه

کار می برند، که هیچ یک از خاورشناسان یهود جرات آن را نداشته اند. تمامی آن چه که ابوریه و امثال او از گناه و معصیت و تزویر و دروغ نقل کرده اند واجب است که اوال به دیده ی تردید و شک به آن نگریس��ته ش��ود، و در ثانی به صفحه ای که از آن نقل می کنند، مراجعه ش��ود، چ��ون امک��ان

تحریف آن وجود دارد. اگر مشخص شد که نقل درست است، الزم است که نص منق��ول را در صورتی که منقطع و یا راوی آن ضعیف باشد، بر اساس فنون نقد اس��ناد، مدارسه و بررسی کرد، پس اگر صحت سند ظ��اهر ش��د، در پرت��و حق��ایق تاریخی و قراین و روای��ات دیگ��ر ک��ه مفهومش��ان ب��ا فح��وای متن مخ��الف است،با متن معامله خ�واهیم ک�رد و ب�ا توج�ه ب�ه لغت ع�رب و ش�ناخت و آگاهی بر آن و عرف و عادات آن زمان و اطالعات مربوطه ای که ب��ه ک��ار

می برند، باید به متن نگریست. ام��ا نق��ل ب��ر اس��اس ظن و گم��انه زنی و از کتب ض��عفای مت��اخرین هیچ

ارزشی ندارد. منکم لفقوا ثم ردالله بغیهم الخذالن سوی ما جنوا هل و

ثمر؟فلتتق الله فی العقبی و تستترعصابه قد بلونا امرها عصرا

نفح الهدایه تیاه علی العصرابوهریره تاریخ یضمخه و لیس ضائره ارجاف مستترفلیس ضائره حقد لشانئه

102

الدجیفمادجی الکفر نور سنتنا فی ضوءا اسطح فالبدر العکر

یعنی: چقدر دروغ پردازی کرده اند و بع��د خداون��د نافرم��انی آن ه��ا را ب��هسوی خودشان بازگردانده است،

آیا به غیر از پستی و خواری ثمره ی دیگری چیده اند؟ گروهی بودند که امر آن ها را در زمان های مختلف امتحان کردیم

پس به خاطر آخرت از خدا بترسند و گم شوند. ابوهریره ]خود یک[ تاریخ است که نسیم هدایت او را بزرگ می نمایاند و

بر زمان بسیار فخر فروش استلذا حقد و کینه ی دشمنانش ]نسبت به او[ هیچ زیانی به او نمی رساند

و بهتان و دروغ افراد خود پنهان کن، او را آسیبی نرساند. ت��اریکی و ظلمت کف��ر ن��ور و روش��نایی س��نت م��ا را خ��اموش و پنه��ان

نمی کند چرا که تابش و روشنایی ماه چه��ارده در ظلمت و ت��اریکی مک��در بس��ی

بیشتر است.

آنچه در زمینه ی تکذیب ابوهریره به عمر نسبت داده اند

تکذیبی که به عمر نسبت داده اند: ابوریه از ابن عساکر نقل می کند که عمر بن خطاب به اب��وهریره گفت: ی��ا نق��ل ح��دیث از پی��امبر )ص( را ت��رک می ک��نی ی��ا ت��و را ب��ه دوس تبعی��د می نمایم. کتاب ابن عساکر از جمله کتاب هایی است که احادیث ضعیف و موضوع فراوان دارد، و اگر روایتش درست باشد، حمل بر این می شود که عمر ترسید از این که مردم احادیث را در غ��یر مک��ان خ��ویش ق��رار دهن��د، چون آن ها احادیثی را که مفید رخصت هستند بسیار ب��ر زب��ان می آورن��د و هر گاه کسی احادیث زیادی نقل کند، ممکن است به خطا و اشتباه بیافتد و مردم آن را از او نقل کنند و خطا و اشتباه راوی را حمل بر خط��ا ب��ودن

1حدیث نمایند.

عالوه بر این ظاهر داستان داللت دارد ب��ر این ک��ه این ح��دیث س��اختگی، کار روافض است که می خواهند عم��ر را متهم نماین��د ک��ه از اح��ادیث ن��بی

)ص( نفرت داشته است. همچنین این اثر، خود شاهد بر تناقض گویی است. چون تهدی��د عم��ر ب��ه تبعید وی به سرزمین دوس که زادگاه او است، مع��نی ن��دارد مگ��ر ن��ه این است که اگر احادیث ابوهریره نادرست هستند بر عمر الزم بود که م��ردم دوس را نیز از خطر آن ها باز دارد، چرا که سرزمین دوس ن��یز چ��ون غ��یر آن، باید از خطر آثار احادیث نادرست مصون نگه داشته شود. اگر احادیث ابوهریره نادرست بود، وی را به قطع زبان تهدید می نمود نه به تبعید او به

2سرزمینش.

آن چه که بشر مریسی هم ادعا کرده، مانند مورد باالست. ب��دین عن��وان که عمر گفته است: دروغگوترین محدثین اب��وهریره اس��ت. چط��ور ممکن است عمر او را متهم به دروغ بستن به رسول خدا )ص( کند، در حالی که

106ص8البدایه و النهایه ج -1 ? 43ظلمات ابوریه ص -2 ?

103

وی را ب�ه ک�ار می گ�یرد و او را ب�ه عن�وان والی و اس�تاندار بح�رین تع�یین می نمای��د و من��اطقی را ب��ه وی می س��پارد، اگ��ر چنان چ��ه دش��منان ادع��ا می کنند، عمر چنین نظری داشت، هرگز در امور مسلمین به وی اطمنیان

مگ��ر چ��ه دلیلی ب��رای ی��ار1نمی کرد و اعم��ال آن ه��ا را ب��ه وی نمی س��پرد.پیامبر )ص( از تکذیب روایت بزرگتر است.

اما چنین نیست، بلکه او صادق ترین و حافظ ترین صحابه اس��ت و بیش��تراز هر کس دیگری احادیث ناسخ را نقل نموده است.

انس��ان چگون��ه ب��ه خ��ود اج��ازه می ده��د ک��ه م��واظب گفت��ارش نباش��د و حافظ ترین صحابی را بدون هیچ دلی��ل درس��تی متهم نمای��د و ب��ه او تهمت دروغ زند؟ چگونه صحت دروغگویی او نزد این مخ��الف ث��ابت می ش��ود در حالی که طلحه پس��ر عبیدالل��ه و عبدالل��ه بن عم��ر او را ث��ابت و درس��تکار پنداشته اند. اگر این مرد سنگ داغ یا اخگری را گاز بگیرد و زبانش بسوزد، به�تر اس�ت ب�رای او از این ک�ه ص�حابی رس�ول خ�دا )ص( را م�ورد تأوی�ل

2)طعنه ی( خود قرار دهد.

از این قبیل است داستان عمر و ابوهریره که گویا عمر وی را با تازیان��ه زده است. چون این قص��ه از روای��ات اب��وجعفر اس��کافی ض��عیف اس��ت و

مورد اعتماد نیست. ما آن چه را که گذش��تگان مان ب��ه مریس��ی آن روزگ��ار گفتن��د، ب��ه ت��و ای مریسی روزگ�ار می گ�وییم ک�ه: از خ�دا ب�ترس و از او طلب بخش�ش کن، چون در حق صاحب و یار پیامبر )ص( مدعی چیزی ش��ده ای ک��ه ب��ر خالف گفته ی تو معروف است. اگر ق��درتی ب��ود ک��ه از ی��اران پی��امبر )ص( دف��اع می ک�رد، قطع�ا پش�ت و ش�کم ت�و را پ�اره می ک�رد و پوس�ت مخالف�ان را می کند تا کسی جرات فحش و ناسزاگویی به ی��اران رس��ول خ��دا )ص( را

نداشته باشد و آن ها را به کذب و دروغ متهم ننماید. اگر ادعایی که داری راست است، بگو که آن را از چه فرد موثقی روایت

3کرده ای. قطعا تو هیچ فرد مورد اعتمادو ثقه ای را نمی یابی.

از روشن ترین دلیل بر این که عم��ر، اب��وهریره را ج��ای ثق��ه پنداش��ته این است که نواده ی عمر جزو روایت کنندگان ح��دیث از اب��وهریره می باش��ند، از جمله سالم بن عبدالله بن عم��ر، ک��ه در ص��حیح بخ��اری س��ه ب��ار از وی روایت نموده است. همچنین حفص بن عاصم بن عم��ر، اب��وهریره را ج��ای ثقه پنداشته این اس��ت ک��ه نوادگ��ان عم��ر ج��زو روایت کنن��دگان ح��دیث از ابوهریره می باشند، از جمله سالم بن عبدالله بن عمر، یازده م��ورد از وی روایت نموده که در صحیح بخاری آمده است، آی��ا آن ه��ا تک��ذیب عم��ر را � اگر او را تکذیب کرده باشد� نداشته اند و از پدران خود نشنیده اند که عمر

او را درستکار ندانسته است؟

آن چه راکه به عثمان نسبت داده اند:

تکذیب ابوهریره توسط عثمان را نظام آورده اس��ت ک��ه ح��ال و وض��ع و صفات و سفاهت وی را قبال شرح داده ایم، ثقات و معتم��دین ح��دیث، هیچ

135 تا 132رد االمام الدارمی عثمان بن سعید علی بشر المریسی العنید ص -1 ?135 تا 132همان ص -2 ?

?پیشین -3

104

روایتی را در رابطه با تک�ذیب اب�وهریره توس�ط عثم�ان نیاورده ان�د، فق�ط رامهرمزی حدیث پیشین تبعید را که ب��ه عم��ر نس��بت داده ان��د، ب��ه عثم��ان نسبت داده است و مذهب عثمان در اندک گویی در نقل و روایت مش��هور است. در فصل قبل آوردیم که از نقل ح��دیث بس��یار پره��یز می ک��رد. اگ��ر روایت درست باشد، آن را حمل بر روش عثمان مبنی بر کم روایت ک��ردن

احادیث می نماییم.

آن چه در زمینه ی تکذیب ابوهریره به علی نسبت داده اند:

هیچ مصدر موثقی وجود ندارد که ث��ابت نمای��د، علی )رض( اب��وهریره را تک��ذیب نم��وده ی��ا از او روایت ح��دیث من��ع ک��رده باش��د. مگ��ر بعض��ی از دشمنان ابوهریره که به روایت اب�و جعف�ر اس�کافی اس�تناد کرده ان�د، گوی�ا هنگامی که حدیث منقول از ابوهریره به علی رس��یده چ��نین گفت��ه اس��ت: هان ابوهریره دروغگ��وترین م��ردم اس��ت ی��ا گفت��ه اس��ت: دروغ پردازت��رین

موجود زنده بر پیامبر )ص( ابوهریره ی دوسی می باشد. این روایت ضعیف است چ��ون از اب��وجعفر اس��کافی می باش��د و او اه��ل

بلکه دروغ بزرگی است که اتفاق افراد زیادی از1هوی و غیر موثق است. پسران و نوادگان علی، و همچنین یاران ، همرزم و جماهیر اولیه ی ش��یعه و گروه ه��ای پیش��ین هاش��می، این دروغ را آش��کار می س��ازد. و همچ��نین سکوت آن ها بر روایات دیگر از ابوهریره و روایات افراد ثقه از ابوهریره، � اگر خودشان آن را مس��تقیما از اب��وهریره نش��نیده باش��ند � هم��ه دال ب��ر دروغ بودن روایت ابوجعفر است که در فصل آینده نیز ب��ه آن می پ��ردازیم و اگر امام علی چ�یزی می گفت، حتم�ا آن را از او نق�ل و ب�رای م�ا ب�ازگو

می کردند.پس مرگ و نابودی برای تو ای دروغگو!

عنفان کنت تروی عن علی مقال�����ه ان���ا فراهانغف�����ل توهمت

الذیو ان کنت عمدا قد وضعت لهافقد نکثنا و کنت تغزل فضحت

یدو¥لماذا اذن صدر التشی������ع ساکت لم له���ا طرا ابناؤه ل����وا و

اگر تو سخنی از علی روایت می کنی و می پنداری که م��ا از اف��ترا ب��ودن آن غافل هستیم؛ و اگر به عم�د این س�خن را وض�ع ک�رده و ب�ه او نس�بت داده ای آبرویت رفته، و آن چه را که بافته ای نقض و رد کرده ایم، پس چ��را سرکرده ی تشیع )علی( ساکت اند و فرزندان و نوادگانش این سخن را ب��ر

زبان نیاورده اند؟! یکی از تعجب آورترین چیزهایی که در این زمینه دیده ام خبری اس��ت ک��ه

به علی خبر رسید که ابوهریره هنگ��ام"نظام ادعا کرده، آن جا که می گوید: وضو گرفتن و هنگام لباس پوشیدن طرف راست را جل��و می ان��دازد، علی گفت: برایم آب بیاورید، وضو گرفت و از طرف چپ ش��روع ک��رد و گفت:

من با ابوهریره مخالفت می ورزم.

278ابوهریره روایه االسالم -1 ?

105

این س��خن را عبدالحس��ین ن��یز نق��ل ک��رده و آن چ��ه ج��ای تاس��ف اس��ت این که، آن را به ابن قتیبه نسبت داده، در حالی که ابن قتیبه از این س��خن

1"بری است و آن را تنها در مقام رد بر نظام آورده است.

روایت افراد قاضی و زاهد از ابوهریره، که به معنای تایید اوست:

از اب�وهریره ح�دیث روایت کرده ان�د گ�روهی ازدر فهرست کس�انی ک�ه قاض��یان پایتخت ه��ای مهم اس��المی را می ی��ابیم ک��ه از وی ح��دیث روایت کرده اند و به نظر من در روایت آن ها یک پی��ام بس مهم در تایی��د وی و رد طعنه زنان و شبهه افکنان وج�ود دارد. چ�ون اف�راد قاض�ی در ه�ر عص�ری، مخصوصا در صدر اسالم، غالب��ا از اف��راد پرهیزگ��ار انتخ��اب می گردیدن��د و نظر به این که مجبور به ش�نیدن گ�واهی گواه�ان و تفحص در اح�وال آن�ان بودند و کسانی را می طلبیدند که به ت��زکیه ی آن��ان برخیزن��د و کس��انی ک��ه ضعیف جلوه می کردند رد می نمودند � نظر ب��ه این امر� آن ه��ا را می ی��ابیم که طبیعتا در امر توثیق افراد حذر و احتیاطی از خ��ود نش��ان می دهن��د ک��ه این احتیاط را نزد فقها � تا چه رسد به غیر آنان � نمی بی��نیم. بن��ابراین اگ��ر یک نفر قاضی از یک فرد اهل حدیث، ح��دیث روایت ک��رد، این ام��ر ب��دون شک به این معنی است که آن ف��رد را از قنط��ره ی تن��گ و باری��ک خ��ویش عبور داده اند، و او از آن گذشته است و ش��ک و گم��ان ناخودآگ��اه ایش��ان اطراف او را احاطه ک��رده و از آن نج��ات یافت��ه اس��ت ی��ا این ک��ه او را ب��هکوره ی ]نقادی[ خویش درانداخته اند، طالی سرخ از آن بیرون آمده است. از این رو روایت افراد قاضی از ابوهریره معن��ای تایی��د و توثی��ق او را در پی دارد. هم اکن��ون بی��ا ب��ا هم گردش��ی را ش��روع ک��نیم و در پایتخت ه��ا و مراک��ز تم��دن اس��المی ب��ه گ��ردش در آییم ت��ا قاض��یان آن ج��ا را ببی��نیم ک��ه مستقیم از ابوهریره حدیث روایت کرده اند یا از طبقه ها ی پ��ایین تر هس��تند

و غیر مستقیم و به واسطه از وی حدیث روایت کرده اند. ش��روع"ش��رفها الل��ه تع��الی"از ام القرای جهان اس��الم )مک��ه مکرم��ه(

کنیم:

از میان قاضیان مکه که از او حدیث روایت کرده اند:

عبید پسر حنین تابعی مرد مورد اعتمادو ثقه ، مسوولیت سمت قضاوت و غ��یره3 و روایت او از اب��وهریره ن��زد بخ��اری2در مکه را به عهده داش��ت

موجود است. او ت��ابعی م��ورد4مطلب پسر عبدالله پسر حنطب، که قاضی مک��ه ب��ود.

است.5اطمینان و از بزرگان قریش بود. اما روایت او از ابوهریره مرسل مثال ه��ایی از روایت او از اب��وهریره را ن��زد ابن ماج��ه و ام��ام احم��د

6می یابیم.

279ابوهریره روایت کننده ی اسالم ص -1 ?262 ص 1اخبار القضاه نوشته وکیع ج -2 ?

181 ص 7 و ج158 ص 4بخاری ج -3 ? 338 ص 4األغانی نوشته ی ابوالفرج اصفهانی ج -4 ?

178 ص 10التهذیب ج -5 ? 381 ص 2، مسند احمد ج 323 ص 1سنن ابن ماجه ج -6 ?

106

از میان طبقات پایین تر قاضیان که احادیث ابوهریره را دست ب��ه دس��تکرده اند، قاضی مکه سلیمان بن حرب ازدی شیخ بخاری می باشد.

[)ص(قاضیان مدینه ی مشرفه درود و سالم خدا بر ساکنش ]رسول خ��دا باد:

و از میان آن ها: ابوسلمه ی پسر عبدالرحمن بن عوف ک��ه ب��ه م��دت چن��د س��ال قض��اوت

داشت عهده به را همه ی 1مدینه در و فراوانند ابوهریره از او روایات و. دارند وجود حدیث 2مدونات

تولیت هم او حق، در قاطع و اطمینان مورد تابعی مالک، بن عراک و. داشت عهده به را مدینه در قضاوت عمر 3مسند خلیفه زمان در این که مثل

و است، واگذارگردیده او به مدینه قضاوت تولیت مسؤلیت عبدالعزیز پسر. فراوانند ابوهریره از 4روایاتش

مسوولیت قضاوت مدین��هعبدالرحمن پسر ابی عمره ی انصاری: نامبرده و6 و احادیث فراوان از ابوهریره روایت ک��رده اس��ت.5را به عهده گرفت.

عم��ر پس��ر خل��ده ی انص��اری زرقی، ت��ولیت قض��اوت مدین��ه را ب��ه عه��ده مردی مورد اطمینان، با هیبت و قاطع و ب��ا عفت ب��ود. روای��ات او7گرفت.

8از ابوهریره کمتر از روایات افراد سابق است.

و طلحه ی پسر عبدالله پسر عوف زهری، برادرزاده ی عبدالرحمن پس��ر9عوف قاضی مدینه بود و روایاتی از ابوهریره دارد.

و رب���اح پس���ر عب���دالرحمن بن ابو س���فیان بن ح���ویطب بن عب���دالعزی و روای��اتی از10مس��وولیت ت��ولیت قض��اوت مدین��ه را ب��ه عه��ده گ��رفت

11ابوهریره دارد.

و مس��لم پس��ر جن��دب ه��ذلی، ف��رد م��ورد اطمین��ان، مس��وولیت ت��ولیت از ابوهریره حدیث روایت می ک��رد، ک��ه12قضاوت مدینه را به عهده گرفت

من بر روایتی از او اطالع پیدا نکرده ام. و سعید بن حارث انصاری مرد مورد اطمینان، تولیت قض��اوت در مدین��ه

13را به عهده گرفت.

و اگ��ر از این طبق��ه پ��ایین تر بی��ابیم کس��ان دیگ��ری از قض��ات مدین��ه رامی یابیم که او را ندیده اند، از جمله:

116 ص 1اخبار القضاه ج -1 ? ?. ذکر شده است155و74 ص 1چنانچه در بخاری ج -2

144 ص 9األغانی ج -3 ? ?. و غیر این ها194 ص 8 و ج 142 ص 2بخاری ج -4

273/ ص 2/ق2الجرح و التعدیل ج -5 ? ?. آمده است20 ص 4 و ج 142 ص 3چنان چه در بخاری ج -6

106/ ص 1/ق3الجرح و التعدیل ج -7 ? 257 ص 2سنن ابوداود ج -8 ?

19 ص 5التهذیب ج -9 ? 234 ص 3التهذیب ج -10 ?

?. آمده است417 ص 2چنانچه در مسند احمد ج -1112/ ص1/ق2الجرح و التعدیل ج -12 ?

338 ص 2 و مسند احمد ج11 ص3 روایتش نزد ترمذی ج 124 ص10التهذیب ج -13 ?

107

سعد پسر ابراهیم پسر عبدالرحمن بن عوف که تولیت قضاوت مدینه را و ف��رد مح��ل اطمین��ان مع��روف ب��ه دادگ��ری و فهم و1ب��ه عه��ده گ��رفت.

دینداری و عفت بود. و احمد پسر ابوبکر الزهری؛ او هم از ذریه ی عبدالرحمن بن ع��وف ف��رد م��ورد اطمین��ان و فقی��ه، ک��ه ت��ولیت منص��ب قض��اوت مدین��ه را ب��ه عه��ده

را از او"الموط��أ" نامبرده از ش��اگردان ام��ام مال��ک ب��ود و کت��اب 2گرفت.روایت می کرد و موطأ مملو از احادیث ابوهریره است.

و عبدالله پسر عبدالرحمن بن معمر انص��اری ک��ه در زم��ان خالفت عم��ربن عبدالعزیز مسوولیت تولیت قضاوت مدینه را به عهده گرفت.

بعد همراه با ما به کوفه بیا که مرکز ی��اران ام��ام علی و وارث��ان علم اومی باشد؛

13 ص 6 و ج10 ص 6، األانی ج 463 ص 3التهذیب ج -1 ? 258 ص 1اخبار القضاه ج -2 ?

108

از میان قاضی های کوفی روایت کننده ی حدیث از ابوهریره:

قاضی مشهور کوفه و یار امیرالمؤمنین علی رض��ی الل��ه عن��ه ع��امر بن شراحیل شعبی: )از علی و عبدالله ها و یک صد و پنجاه تن از یاران رس��ول

تولیت منصب قضا در کوفه را به عه��ده1خدا )ص( حدیث روایت می کند.(3 و احادیث فراوانی از ابوهریره روایت کرده است.2گرفت

اب��وبرده ی پس��ر ابوموس��ی اش��عری ک��ه فقی��ه بس بزرگ��واری اس��ت، مسوولیت تولیت منصب قضاوت کوفه را بع�د از قاض�ی ش�ریح ب�ه عه�ده

و روایت او از اب��وهریره در مس��ند5 و سعید بن جب��یر ک��اتب او ب��ود4گرفت6احمد موجود است.

و عبدالله پسر عتب��ه بن مس��عود ه��ذلی ب��رادرزاده عبدالل��ه بن مس��عود، و روای��اتی از7مسوولیت تولیت منصب قضاوت کوفه را ب��ه عه��ده گ��رفت

8ابوهریره دارد. اگ�ر ب�ه می�ان طبق�ات پ�ایین تر بی�اییم، بس�یاری از قاض�ی های ک�وفی را می یابیم ک��ه خ��ود اب��وهریره را ندیده ان��د، ام��ا اح��ادیث او را ب��ه واس��طه ی

دیگران دریافته اند. از جمله:

9عبدالملک بن عمیر )بعد از شعبی به عنوان قاضی کوفه تعیین گردید.( و یحیی بن سعید انصاری مدنی، تابعی مشهور، مسوولیت تولیت منصب قضاوت منطقه ی هاشمیه ی نزدیک کوفه را � در ای��ام خالفت منص��ور � ب��ه

10عهده گرفت.

بعد از این ها قاضی پیشتاز کوفی، کسی که ضرب المثل تلقی می گردی��د، شریک پسر عبدالله نخعی است. و در م��ورد او ب��رای ش��ما همین بس ک��ه امامی عادل، معروف ب��ه ام��انت داری و پرهیزگ��ار و آگ��اه و بی��دار ب��ود، ت��ا جایی که پیر زنان در من��ازل و خانه ه��ا او را ض��رب المثل ع��دل و فراس��ت می خواندند، او در کوفه نشات و رشد یافت و در آن جا ب��ا اف��راد بس��یاری

11از بزرگان و اعیان شیعه مخالطت داشت.

و عبدال��ه بن ش��برمه، فقی��ه م��برز کوف��ه، ک��ه در ای��ام منص��ور، قاض��ی و در میان قاضیان کوفی می توانیم منصور بن معتمر12منطقه ی سواد بود

را نام ببریم، او به زور و اجبار برای مدت دو ماه در مسند قض��اوت ق��رار و پس از آن ها حفص پسر غیاث، مسوولیت تولیت قضاوت در13داده شد.

187الثقات نوشته ی ابن حبان ص -1 ? 413 ص 2اخبار القضاه ج -2 ?

44 ص 8 و مسلم ج 177 ص 3نگاه. بخاری ج -3 ? 298 ص 1 و تاریخ خلیفه ابن الخیاط ج 408 ص 2اخبار القضاه ج -4 ?

18 ص 12التهذیب ج -5 ? 401 ص 2مسند احمد ج -6 ?

405 ص 2اخبار القضاه ج -7 ? ?. مراجعه شود207 ص 2به سنن ابوداود ج -8

133 ص 1 و حدیثش در صحیح مسلم ج 163الثقات البن حبان ص -9 ? 148/ ص 2/ق4 الجرح و التعدیل ج 178 ص 1اخبار القضاه ج -10 ?

?. مراجعه شود128 ص 1، ابن ماجه ج 2 ص 8 و ج49 ص7به صحیح مسلم ج -11315 ص 10التهذیب ج -12 ? 315 ص 10التهذیب ج -13 ?

109

1کوفه و بغداد را به عهده گرفت، او مورد اطمینان و شناخته ش��ده اس��ت

فرزندش عمر از شیوخ بخاری به شمار می رود.

بعد قاضیان بصره و از میان آن ها:

سرکرده ی زهد حسن بصری رحمه الله، عدی پسر ارطاه فرماندار عم��ر بن عبدالعزیز در بصره، مسوولیت ت��ولیت قض��اوت ش��هر را ب��ه او واگ��ذار

2کرد.

زراره ی پسر اوفی، تولیت قض��اوت بص��ره ب��ه او س��پرده ش��د، او م��ورد روای��اتش از اب��وهریره در بس��یاری از کتب ح��دیث3اطمینان و پارس��ا ب��ود

4موجود است.

5و عبدالرحمن بن اذینه ی بن سلمه ی عبدی، قاضی بصره بود.

و هش��ام بن هب��یره ی قاض��ی، رییس منص��ب قض��اوت در بص��ره ب��ود، از اب��وهریره ح��دیث روایت می کن��د و م��ردم بص��ره ن��یز از او ح��دیث روایت

من ب��ه روای��تی از او دسترس��ی پی��دا6 وف��ات ک��رد.72کرده ان��د، در س��ال نکرده ام.

ثمامه بن عبدالله پسر صحابی انس پسر مالک، فرد مورد اعتماد و صالح گفته اند روایتش از اب��وهریره مرس��ل7مسوول دستگاه قضایی بصره بود.

و از طبقات پایین تر معاذ پسر معاذ عنبری که دو بار تولیت منصب8است. و بنا به گفته ی امام احمد او منته��ای9قضاء بصره را به عهده گرفته است

تثبت بود )یعنی هر حدیثی که سندش به او می رسید و مورد تایید او واق��ع احادیث او از شیوخ بصره که سندش��ان10می شد مورد قبول همگان بود.(

به ابوهریره می رسد، فراوان هستند.

158 ص 6 و ج158 ص 1 و در میان نمونه ی روایاتش به روایت بخاری ج 415 ص 2التهذیب ج -1 ?.مراجعه شود

?. و غیره وجود دارد190 ص 4 حدیثش نزد بخاری ج 7 ص 2اخبار القضاه ج -23- 322 ص 2، التهذیب ج 292 ص 1اخبارالقضاه ج ? 322 ص 4 و مسلم ج 180 ص 3نگاه. بخاری ج -4 ?

671 ص 1 روایتش نزد ابن ماجه ج 304 ص 1ج -5 ? 280الثقات الن حبان ص -6 ? 20 ص 2اخبار القضاه ج -7 ?

389 و 355 ص 2روایتش در مسند احمد ج -8 ? 147 ص 2اخبار القضاه ج -9 ?

1 ق 4 ج 249الجرح و التعدیل ص -10 ?

110

بعد نوبت به قاضیان دمشق می رسد و از میان آن ها:

ابو ادریس خوالنی: تابعی و فقیه بزرگوار، در زمان عبدالملک بن م��روان1مسوولیت دستگاه قضایی شام را به عهده گرفت.

و سلیمان بن حبیب محاربی، مرد مورد اعتم��ادو ثق��ه و رفیع الش��أن، ب��ه مدت چهل سال مسوولیت مس��ند قض��اوت ش��ام را ب��ه عه��ده داش��ت، از

و ع��امر بن ل��دین2جمله در سال های دوران حک��ومت عم��ر بن عب��دالعزیز او یکی از3اشعری مس��ند قض��اوت را ب��رای عب��دالملک ب��ه عه��ده گ��رفت.

4تابعین شامی مورد اعتمادو ثقه بود.

بعد قاضی جزیره میمون پسر مهران، عمر بن عبدالعزیز او را به عنوان جزیزه منطقه ای واقع در قسمت فوقانی دجله و5قاضی آن جا تعیین کرد.

فرات از حدود موصل و سنجار تا دیاربکر و نصیبین و مناطق مجاور را دربر می گیرد.

قاضیان مصر و در میان آن ها:

عبدالرحمن بن حجیره خوالنی از تابعین جای ثقه و اطیمنان قاضی دی��ار6مصر بود.

و از میان طبقات که بعد از او بوده اند، فقیه دانشمند امام هوشمند لیث بن سعد روایات فراوانی از زهری از ش��یوخش از ی��اران اب��وهریره دارد و

7همچنین از مقبری از ابوهریره و غیر این ها.

م��ورد اطمین��ان، و8و قاضی مرو عبدالله بن بری��ده بن حص��یب اس��لمیپدرش یک صحابی معروف بود. او روایات فراوانی در ص��حیح البخ��اری از9قاضی صنعا هشام بن یوسف

معمر از زه��ری از ابی س��لمه و حمی��د � دو تن از پس��ران عب��دالرحمن بن10عوف � از ابوهریره، و از زهری از ابن المسیب از ابوهریره دارد.

یکی از لطیفه های ظریف این که؛ چهار نفر از تابعین قاضی در س��ند ی��ک حدیث از ابوهریره گرد آمده ان��د ک�ه یکی از آن ه�ا خلیفه ی راش��د عم�ر بن

عبدالعزیز است، زیرا او قبل از خلیفه شدن قاضی بود. احمد بن یونس برای ما نقل ک�رد او هم از زه�یر، از یح�یی"بخاری گوید:

پسر سعید گوید: ابوبکر بن محمد بن عمرو بن حزم خبر داده که عم��ر بن عبدالعزیز بدو خبر داده که ابوبکر بن عبدالرحمن بن حارث بن هشام ب��دو

هر کس"خبر داده که از ابوهریره شیند می گفت: رسول خدا )ص( فرمود:

ص8 و مسلم ج 50 ص 1، روایتش از ابوهریره نزد بخاری ج 299 ص 1تاریخ خلیفه ی بن خیاط ج -187?

1370 ص 2 روایتش نزد ابن ماجه ج 178 ص 4التهذیب ج -2 ? 1 ق3 ج327الجرح و التعدیل ص -3 ?

303 ص 2 روایتش در مسند احمد ج 140تعجیل المنفعه ص -4 ? 144 ص 1 روایتش نزد ابن ماجه ج 391 ص 10التهذیب ج -5 ?

207 ص 1 روایاتش نزد ابو داود ج 106 ص 6التهذیب ج -6 ? 127 ص 3ر.ک: صحیح بخاری ج -7 ?

157 ص 5 و تهذیب ج2 ق2 ج 13جرح و تعدیل ص -8 ? 2 ق 4 ج7جرح و تعدیل ص -9 ?

176 ص 6 و ج214 ص 4ر.ک: بخاری ج -10 ?

111

عین مال خویش را نزد مرد یا انس��ان مفلس��ی بیاب��د او شایس��ته تر ب��ه آن1"است تا غیر او.

یحیی پسر سعید انص��اری اس��ت و در س��ند ح��دیث چه��ار نف��ر از ت��ابعین وجود دارن��د ک��ه او اولین آن ه��ا اس��ت و همگی مس��وولیت قض��اوت را ب��ه

2عهده داشته اند.

این ح��دیث را از لیث بن س��عد از یح��یی بن س��عید روایت3ابن ماجه نیز می کند و قبال س��خن از لیث را در مبحث قاض��یان مص��ر ب��ه می��ان آوردیم.

نفر قاضی وجود دارند.5بنابراین در سند و از طبقات پایین تر از کسانی که نامشان در یکی از صحیحین یا هر دوی

آن ها آمده است، می توان اشخاص زیر را نام برد:قاضی یمامه: ایوب بن نجار حنفی

قاضی کرمان: حامد بن عمر البکراوی الثقفیباز قاضی کرمان: حسان بن ابراهیم العنزی

قاضی موصل و طبرستان و حمص: حسن بن موسی األشیبقاضی موصل و ارمنستان: علی بن سهر القرشی الکوفی

قاضی حمص: محمد بن ولید الزبیدی از شاگردان زهریقاضی بغداد: محمد بن یزید الرفاعی

قاضی اندلس: معاویه بن صالح الحضرمیقاضی مرو: نضر بن شمیل المازنی، لغت دان مشهور

قاضی مدائن نزدیک بغداد: یحیی بن زکریا بن ابی زائده نفر قاضی � چه آن هایی که او را دیده ان��د و از وی49بدین وسیله تعداد

حدیث شنیده اند و چه آن ه��ایی ک�ه ح�دیث او ب��ه واس��طه ی دیگ��ران ب��ه او رسیده است � که رکن دس��تگاه قض��ایی دوران ت��ابعین و اتب��اع ت��ابعین ب��ه شمار می آیند، همگی از ابوهریره حدیث روایت کرده اند. پس آی�ا شایس�ته است و جا دارد که حسن ظن افراد شک برانگیز نسبت به ابوهریره بیشتر از حسن ظن این بزرگواران باشد که فحص و جستجوی احوال رجال ن��زد آنان به عنوان اخالق و عادت خود به خودی � در ن��تیجه ی ک��ار روزانه ش��ان

� تلقی می گردید؟در فصل خصومت ها و استماع شهود تشدد به خرج دادن در زمینه ی مورد اطمینان دانستن رجال ح��دیث، ی��ک ویژگی عام امر قضاوت به شمار می رفت، بنابراین حال و وضع بعض��ی از این قض���ات ک���ه در ع���دالت و فهم و آگاهی ش���ان س���رآمد روزگ���ار و ضرب المثل همگان بودن�د � امث�ال ش�عبی و ش�ریک و عم�ر بن عب�دالعزیز

خلیفه، ابی برده و ابن شبرمه و حسن بصری و لیث، چگونه باید باشد؟! حتی بعضی از قاض��ی ها در ک��ار قض��اوت روزانه ش��ان نیازمن��د اب��وهریره بودند که حکم رسول خدا )ص( را در زمینه ی ب��رخی از ام��ور قض��ایی ک��ه برایشان پیش می آمد به آن ه�ا ی�اد ده�د. مانن�د )عم�ر بن خل�ده زرقی ک�ه قاضی مدین��ه ب��ود. او گوی��د: هم��راه یکی از ی��ارانم ک��ه مفلس گش��ته ب��ود

بعد حکم آن را بیان کرد. 4خدمت ابوهریره آمدیم...(

147 ص 3بخاری ج -1 ? 460 ص 5فتح الباری ابن حجر ج -2 ?

3- 790 ص 2سنن ابن ماجه ج ? 257 ص 2ابوداود ج -4 ?

112

آیا شایسته است کسی که مرجع قاض��ی ها ب��ود و احک��ام را ب��رای آن ه��اتمییز می کرد و احکام آن ها را مبرم می نمود برای ما مرجع تلقی نشود؟!

بعد مالحظه می کنیم که گروهی از مش�اهیر زه�اد و پارس�ایان و عاب�دان اهل صدق و عبادت و ورع ن�یز از اب�وهریره ح�دیث روایت می کنن�د. مانن�د

و زی��اد1محم��د پس��ر واس��ع ک��ه یکی از زاه��دان و عاب��دان مجاه��د اس��ت. ابی زیاد میسره ی مدنی که مورد ثقه و زاهد از بزرگترین مردان حاش��یه ی

2عمر بن عبدالعزیز خلیفه ی پارسا بوده است.

و غیر این ه��ا از کس��انی ک��ه قبال هنگ��ام ش��مارش فقه��ای ت��ابعین روایت کننده از او، آن ها را بر شمردیم مانند حسن بصری عمرو بن دینار و امثال ایشان و غیر این ها از کسانی که ابوهریره را ندیده اند ولی ب��ه واس��طه از وی ح��دیث روایت کرده ان��د، مانن��د فض��یل بن عی��اض و وهیب بن ال��ورد

المکی. و افراد زاهد عادتا محتاط و پرهیزگارن��د، ب��ه خص��وص در زمینه ی روایت از دیگران احتیاط زیاد به خرج می دهند. بنابراین روایت آن��ان از اب��وهریره دلیل و گواهی آشکار از سوی آنان بر تزکیه ی اوست. تزکیه ای که قلب را ماالمال از اطمینان می گردان��دو یکای��ک آن ه��ا در زهدش��ان همچ��ون اف�راد زاهد طبقات پایین تر که بعضا در تصحیح حدیث از خود تساهل، و در توثیق رجال کم دقتی می کردند، نبوده اند. آن گاه که زمان آن��ان از زم��ان کس��انی ک�ه از ایش�ان ح�دیث روایت می کردن�د دور گردی��ده ب��ود، بکلی هوش��یار و شدیدا محتاط و پرهیزگ�ار بودن�د و راض�ی ب�ه نق�ل روایت از ف�رد زن�ده ی مقیم میان خود نبودند مگر به شرط این که اه��ل و شایس��ته ی آن می ب��ود. ح��تی مش��هور اس��ت ک��ه آن ه��ا غ��ذای اف��راد دروغگ��و و طرف��دار باط��ل و گناهکار را نمی خوردند و سر سفره ی آن ه��ا نمی نشس��تند، ح��تی ب��ر آن ه��ا سالم نمی کردند. با این وصف، آیا روایات این افراد از ابوهریره جز داللت بر تایید و امتحان او و بعد صادق یافتن او معن��ای دیگ��ری می توان��د داش��ته باشد؟ و اگر این چنین نمی بود، به خود اجازه می دادند حدیث او را نق��ل و

روایت کنند؟ و اما قاضی مصر سلیم پس��ر ع��نز تجی��بی بیش از دیگ��ران اب��وهریره را دوس��ت داش��ت و ب��ر او س��الم و درود می فرس��تاد و در غی��اب او ب��رایش استغفار می کرد و چ�ه گران به�ا و ب�اارزش اس�ت اس�تغفار غایب�انه ی ف�رد

مسلمان برای برادر مسلمانش. علی پس�ر رب�اح � ک�ه ب�ه قص�د س�فر حج از مص�ر خ�ارج گردی�ده ب�ود �

سلیم بن عنز به من گفت: اگر ابوهریره را دی��دی س��الم م��را ب��ه او"گوید: )ص�بح3برسان و به او خبر ب�ده ک�ه من ب�رای او و م�ادرش دع�ا ک�رده ام.

4برای او ومادرش استغفار کرده ام.(

از سوی ما نیز سالم و درود بر ابوهریره.

طالم�����اایا حافظ الصحب الکرام اال استلم محب یتبت����ل تحایا

296 ص 2روایتش در مسند احمد ج -1 ? 473 ص 2روایتش در مسند احمد ج -2 ?

308کتاب الواله و کتاب القضاه، محمد بن یوسف کندی ص -3 ? 510 ص 4المستدرک ج -4 ?

113

عناباهره نحن الح�����ماه و کلن����ا االصحاب غمزا یخذل ینفی

ای نگهبان اصحاب و یاران بزرگوار، بگیر دروده��ای دوس��تداری را ک��ه ازدیرزمان از دنیا بریده و پاکدامن زیسته است.

ای اب��وهریره )اب��اهره( م��ا ح��امی )ت��و( هس��تیم و همه ی م��ا از اص��حابمی زداییم هر گونه اشاره یا افترایی را که باعث آبروریزی آن ها شود.

114

زندگی ابوهریره )رض( بعد از پیامبر )ص(

115

ابوهریره بر امارت بحرین:

مهم ترین حوادث زندگی ابوهریره )رض( بعد از پیامبر )ص( چه��ار م��ورد است: شرکت در جنگ های ردت با اکثر اصحاب که در اثنای بحث از جه��اد او به آن پرداختیم، انتخاب او از جانب عمر )رض( به عن��وان ام��یر بح��رین که موضوع بحث این فصل است، کمک به عثمان )رض( هنگام محاصره و موضع گیری او در آن آشوب و باالخره انتخاب او به عنوان استاندار مدین��ه

از طرف م��روان م��وقعی ک��ه ب��ه حج می رفت، ک��ه این مطلب را در،دوبارفصل های آینده مورد بحث و بیان قرار می دهیم.

همراه با عالء بن الحضرمی در زمان پیامبر )ص(:

جمعی گفته اند: پیامبر )ص( ابوهریره را"معلمی یمانی )رح( گفته است: ب��ه نق��ل از1با عالء بن االحضرمی به بحرین فرستاد. در طبقات ابن س��عد

واقدی با سندی که به عالء بن الحضرمی می رسد، آمده اس��ت ک��ه پی��امبر )ص( هنگامی که از جعرانه برمی گشت، مرا با چند نفر از جمله اب��وهریره

فرس�تاد و ب�ه من توص�یه ک�رد"من�ذر بن س�اوی العب�دی"ب�ه بح�رین ن�زد تاخیرخواه او باشم.

سپس واقدی می گوی��د: عبدالل��ه بن یزی��د ب��ه نق��ل از س��الم ب��رده ی آزاد شده ی بنی نصر برایم نقل کرد که از ابوهریره شنیدم گفت: رس��ول خ��دا )ص( مرا همراه با عالء الحضرمی فرستاد و درباره ی من ب��ه او س��فارش کرد و هنگامی که حرکت کردیم به من گفت: رس��ول خ��دا )ص( درب��اره ی شما مرا سفارش کرد. حال بگو چه چیز را بیشتر دوست می داری؟ گفتم

مگو. او هم موافقت"آمین"اذان گفتن را به من واگذار کن و پیش از من 2کرد.

باری دیگر با عالء در زمان ابوبکر )رض(:

وجو" به دالیلی ابوبکر خالفت زمان در ابوهریره این که بر مبنی دارد د . سعد ابن طبقات در جمله از بازگشت سند 3بحرین ذکر با واقدی از نقل به

امارات بر را الحضرمی بن عالء خالفتش، دوران در ابوبکر که است آمده" " . دارین فتح از آن ضمن در و بازگو را داستان سعد ابن گمارد بحرین

سال در عالء . 14توسط بحث دیگری سند با سعد ابن سپس است گفته ه� ) تا ) نماید ترک را بحرین داد دستور عالء به نامه ای طی رض عمر که کرده

. ابوهریره با همراه عالء اساس این بر بگمارد را غزوان بن عتبه ی او جای به. برگشت بحرین به ابوهریره و یافت وفات راه در اما کرد، ترک را بحرین

سال تا عالء وفات که معتقدند نویسان تاریخ از .21برخی افتاد تاخیر به ه� . با هنگامی ابوهریره که است این بر دلیل شد، گفته آن چه لیکن اعلم والله

4/2/76 طبقات ابن سعد، -1 ? 224االنوار الکاشفه -2 ?

4/2/77طبقات ابن سعد -3 ?

116

سال و ساخت آن جا امیر را عالء ابوبکر که برگشت بحرین به در 14عالء ه�". بود 1بحرین

با قدامه بن مظعون در زمان عمر:

ابوهریره باری دیگر در زمان فرمانروایی ابن مظعون بر بحرین به آن جا و غ��یر آن"االص��ابه" همچنان که این موضوع از شرح حال قدامه در ،رفت

در بحث عالء بن الحضرمی آمده اس��ت ک��ه2روشن است و در فتح البلدان ابوهریره تا هنگام وفات در بحرین ماند و بر اس��اس این منب��ع م��رگ او در

هجری به وق��وع پیوس��ت. س��پس عم��ر"15 " را در اوایل سال"14"سال )رض( قدام���ه ابن مظع���ون الجمحی را ب���ر جمع آوری مالی���ات گم���ارد و مسئولیت رسیدگی به احداث )آشوب ها و فتنه ها( و همچنین ام��امت نم��از

3"را به ابوهریره سپرد.

عم�ر ف�اروق اب�وهریره را بع�د از این پیش�رفت ت�دریجی ام�یر بح�رینمی سازد:

ابو یوسف قاضی شاگرد امام ابوحنیفه )رح( می گوید:مجالد بن سعید به نقل از عامر او هم به نقل از محرر بن ابی هریره، او هم به نقل از پدرش به من خبر داد که عمر بن خطاب )رض( ی��اران رس��ول خ��دا )ص( را ف��را خواند و خطاب به آنان گفت: اگر شما مرا یاری نکنید، پس چه کسی م��را یاری می کن��د؟ گفتن��د: م��ا ش��ما را ی��اری می ک��نیم، س��پس عم��ر گفت: ای

4ابوهریره باید امسال به بحرین و هجر بروی، من هم رفتم.

این سخن بسیار با ارزش اس��ت، زی��را نش��ان می ده��د ک��ه اب��وهریره در زم��ان عم��ر یکی از برجس��تگان و متنف��ذین در می��ان مس��لمان ب��وده و در درجه ای قرار داشته که عمر از او خواسته است، با او همکاری کرده و در

تحمل مسولیت های دولت با وی مشارکت نماید. را می بینم ک��ه از عص��بانیت ب��ه"ابوری��ه"برای من چنان است که گ��ویی

خود می پیچد و ادعا می کند که این موضوع را فالنی روایت کرده و در این ادعایش دروغ می گوید و آن را در راستای تبلیغ برای خودش ب��ه هم بافت��ه اس��ت. لیکن می گ��ویم ه��ر کس این مطلب را انک��ار کن��د در واق��ع تص��دی ابوهریره را بر امارت عمال انک��ار ک��رده اس��ت و انک��ار آن مس��تلزم انک��ار روایتی است ک�ه ب�ر اس�اس آن بع�دا عم�ر اب�وهریره را ب�ه پ�ای محاس�به

می کشد، همچنان که پس از چندی این موضوع را پیش خواهیم کشید. لیکن ابوریه و امثال او به خاطر محاسبه ی ابوهریره توسط عمر، دنیا را زیر و رو کردند و عمال آن را به اثبات رس��اندند. پس بای��د عمال ب��ه بدس��ت گرفتن والیت بحرین از جانب اب�وهریره معتق�د باش�ند و در دس�ت گ�رفتن

این والیت باید با چنین خطابی از جانب عمر شروع شده باشد.

225االنوار الکاشفه -1 ? 92الفتوح/ -2 ?

، مسئول احداث، رئیس پلیسی است که به خاموش کردن آشوب ها و تعقیب225االنوار الکاشفه -3 ?.آشوبگران رسیدگی می کند

?. منظور از عامر امام شعبی است114کتاب الخراج -4

117

مثل این ک�ه عم�ر وق�تی دانس�ت اب�وهریره تج�ارب ف�راوانی از اوض�اع"1بحرین کسب کرده و مورد اعتماد مردم آن جاست، او را بر آن جا گمارد.

چهارص��دهزار درهم از بح��رین"پس وقتی ابوهریره به نزد عمر برگشت:با خود آورده بود.

عمر خطاب به او گفت: آیا به کسی ظلم کرده ای؟ابوهریره: نه!

عمر: چیزی به ناحق دریافت نموده ای؟ابوهریره: نه!

عمر: برای خودت چه مقدار آورده ای؟ابوهریره: بیست هزار درهم.

عمر: این مقدار دارایی را از کجا به دست آورده ای؟ابوهریره: آن را از راه بازرگانی کسب کرده ام.

عمر: اموالت را وراسی کن، سرمایه و سهم خودت را برگ��یر و بقی��ه را2به بیت المال برگردان!

عم��ر ب��ه او گفت: ای دش��من خ��دا و کت��اب"در تعبیر ابوعبید آمده است:خدا، آیا مال خدا )بیت المال( را سرقت کرده ای؟

اب�وهریره در ج�واب گفت: دش�من خ�دا و کت�ا بش نیس�تم بلک�ه دش�مندشمنان آنها هستم و مال خدا را هم سرقت نکرده ام.

عمر گفت: پس ده هزار درهم را از کجا به دست آورده ای؟ ابوهریره پاسخ داد: از زاد و ولد گله ی مادیان، جیره ه��ای نق��دی مت��والی

حکومتی و سهمیه هایی که پی در پی به من رسیده است. ابوهریره می گوید: پس عمر این اموال را از من گرفت و وقتی که نم��از

3"صبح را ادا نمودم، برای امیرالمومنین از خدا طلب مغفرت کردم.

دش�منان اب�وهریره از این عم�ل عم�ر ب�رای اف�ترا ب�ه اب�وهریره و متهم ساختن وی به دزدی، دروغ و غارت اموال عمومی بهره ب�رداری نموده ان�د، ولی در واقع ابوهریره از این اعمال به دور بوده اس��ت. زی��را عم��ر )رض(

و او4این کار را در جمع فرمانداران و کار به دستان دولت با او انجام داد.در این برخورد تنها نبود.

علت اق��دام عم��ر هم این ب��ود ک��ه عم��ر بن الص��عق وق��تی دی��د دارایی" فرمانداران رو به افزایش است، از این مسئله نگران ش��ده و موض��وع را

5"طی چند بیت شعر برای عمر نوشت.

عم��ر ب��ه دنب��ال فرمان��دارانش از جمل��ه س��عد و اب��وهریره فرس��تاد و"6"اموالشان را با آنان دو نیم کرد.

عمر همچنین ابوموسی اشعری را از امارت بصره عزل و اموالش را ب��ا او نصف کرد و نیز حارث بن کعب بن وهب را ع��زل و نص��ف م��الش را از

7او گرفت.

339از سخنان استاد السماحی در المنهج الحدیث ص -1 ? ? روایت با سند صحیح4/336طبقات بن سعد -2

ص ابوعبید -3 269، االموال، ? جدول البدایه و النهایه -4 113ص 8، ?

269االموال، ابوعبید ص -512105 به نقل از طبقات این سعد ص 225همان. ضمنا محمد عجاج الخطیب این مطلب را در ص -613

. مقاسمه ی سعد به میان آورده است2 ق 3ج

118

عمر همواره از این بیمناک بود که مبادا مردم فرمان��داران را ب��ه خ��اطر جاه و مقامی که دارند در تج��ارت و س��ود بازرگ��انی رع��ایت نماین��د و ل��ذا قسمتی از داراییهایشان را اخذ و تحویل بیت المال می داد تا ب��دین وس��یله ذمه شان فارغ شود. سپس بر حسب استحقاقی که داش��تند، از بیت الم��ال

1به آنان حقوق می داد که این حقوق بدون شبهه و کامال حالل بود.

عمر می خواهد برای بار دوم ابوهریره را امیر بحرین سازد:

دلیل بر این که این رفتار عمر با ابوهریره از باب احتیاط ب��ود ن��ه از ب��اباتهام این است که عمر خواست ابوهریره را بار دیگر به کار گیرد.

نمی خ��واهی ک��ار ک��نی؟"ابوهریره می گوید: بعد از آن عمر ب��ه من گفت: گفتم: ن��ه! عم��ر گفت: ام��ا به��تر از ت��و )یوس��ف( مس��ئولیت را ب��ه عه��ده گرفت. گفتم: یوسف پیامبر و پسر پیامبر ب�ود و من پس�ر امیم�ه هس�تم و لذا از سه ام��ر و دو ام��ر ه��راس دارم. عم��ر گفت: چ��را نمی گ��ویی از پنج

2امر؟

ابوهریره می گوید: )ب��دون توج��ه ب��ه س��وال اخ��یر عم��ر( در بی��ان م��واردپنجگانه گفتم: می ترسم که:

از روی ناآگاهی حرفی بزنم.-1 بدون داشتن صبر و شکیبایی به امر داوری بپردازم، ی��ا این ک��ه گفت:-2

می ترسم ب��دون داش��تن ص��بر ح��رفی ب��زنم و ناآگاهان��ه قض��اوت کنم)شک از ابن سیرین(

پشتم کوبیده شود.-3حیثیتم لکه دار گردد.-43"داراییم را از من بگیرند.-5

بدون شک چنان چه عمر خیانتی از ابوهریره مشاهده کرده بود، قطعا او و اگ��ر عم��ر در درس��تکاری"را رها کرده و مجددا بر سر کار برنمی گرداند

اب��وهریره کم��ترین ش��کی داش��ت او را محاکم��ه ک��رده و طب��ق ق��انون ب��ه مج��ازات می رس��اند. ام��ا چ��ون او را امین و ص��ادق می انگاش��ت، پس از

4مدتی از او خواست تا مسولیت اداره ی بحرین را دوباره به عهده بگیرد.

الزم است به ه��دف ه��ر چ��ه به��تر روش��ن ش��دن ص��داقت و درس��تکاری ابوهریره از تصمیم مجدد عمر )رض( برای منصوب ساختن وی بر ام��ارت بحرین، اهمیت نسبی آن روز امارت بحرین را مورد عنایت قرار دهیم، نه این که آن را ب��ا معی��ار اهمی��تی ک��ه ام��روز، نس��بت ب��ه جه��ان اس��الم دارد، بسنجیم. زیرا بحرین قبل از ب��ه وق��وع پیوس��تن فتوح��ات اس��المی، پس از حجاز مهم ترین شهر اسالمی بود. چون بعد از مدینه اولین شهری ب��ود ک��ه

العقد" اشاره می کند به این که ابن عبدربه ماجرای ابوموسی و حارث را در 225محمد عجاج در ص -7 ? . آورده است33 ص 1 ج "الفرید

213االنوار الکاشفه، ص -1 ? استاد عبدالله احمدیان در توضیح عبارت ابوهریره نوشته است: این که ابوهریره پنج مطلب را به -216

عبارت )سه مطلب و دو مطلب( گفته به این علبت بوده که از این پنج فقره، دو فقره عنوان علت و سبب و سه فقره عنوان اثر و نتیجه داشته اند و فاروق در ابتدای سخن معتقد بوده که عموما یک نوع می باشند. پس نظر هر دو به جای خود درست است. جاح مال عبدالله احمدیان سیمای صادق فاروق

)مترجم(500اعظم ص ? روایت با سند صحیح269ابوعبید، االموال، ص -3

438السنه قبل التدوین ص -4 ?

119

مردمش مس��لمان ش��ده بودن��د و اولین نم��از جمعه ای ک��ه پس از مس��جد واق��ع در"عب��دالقیس"محم��د رس��ول خ��دا )ص( برگ��زار ش��د، در مس��جد

1 بحرین بود."جواثی"محله ی

موضع گیری درست ابوهریره در فتنه:

ابوهریره از لحاظ فقه سیاسی ش��رعی از ح��ظ واف��ری برخ��وردار ب��ود. امری که او را به اتخاذ مواض��ع ص��حیح رهنم��ود می ک��رد. لیکن دش��منانش خواستند موضع گیری هایش را ناصحیح جلوه دهند و داستان هایی برایش به هم بافتند که بر اساس آن ها او شخصی است س��ودجو و م��ادی ک��ه ب��رای افزایش ثروت و کسب منفعت از هر فرصتی استفاده می کند. حال آن ک��ه

جایگاه ابوهریره را از نظر زهد و برخورداری از اخالق مومنین شناختیم.

6 ص 2صحیح بخاری ج -1 ?

120

موضع گیری درست وی در محنت عثمان )رض(:

اراذل و اوب��اش ش��هرهای اط��راف، در مدین��ه حض��ور ب��ه هم رس��انده و عثم��ان را در خ��انه اش ب��ه م��دت چن��د روز م��ورد محاص��ره ق��رار داده وخواستار کناره گیری وی شدند، اما عثمان به خواسته ی ایشان تن در نداد. در می��ان آش��وب گران گ��روهی ک��ه بیش از بقی��ه سبک س��ر، بی پ��روا وشتاب کار بودند، می خواستند هر چه زودتر به داخل خانه ی عثمان بریزند.

ابوهریره وقتی که آمد و این صحنه ی وحش��تناک و غم انگ��یز را از ب��یرون دید، مصمم شد موضع درستی بگیرد، موضعی که ی��ک مس��لمان در چ��نین مواقعی آن را خواهد گرفت، ک�ه عب�ارت اس�ت از ی�اری دادن فرم�انروای

شرعی و اطاعت از دستورات او. ابوهریره متوجه می شود که اکثریت اه��ل مدین��ه ب��ه خ��اطر این ح��وادث هراسان شده و از یاری رساندن به موقع به عثمان عاجز مانده اند، به ج��ز ع��ده ی کمی از م��ردم ب��ا ایم��ان ک��ه قلبش��ان می س��وخت و ب��دون قائ��د و

فرمانده می خواستند به دفاع از عثمان بپردازند. ابوهریره که جلو آمد، مردم خانه ی عثمان را رها ک��رده بودن��د، ب��ه ج��ز"

این گروه که جان بر کف در حال پیشروی بودند و لذا به آنان ملحق ش��ده و رهبریتشان را به عهده گرفت و با لهجه ی حمیری ها گفت ام��روز، روزی است که جنگ برای ما مباح است. و بعد فریاد برآورد که ای م��ردم س��بب چیست که ما شما را به راه نجات دعوت می کنیم، اما شما ما را به سوی

1"آتش دوزخ فرا می خوانید؟

ب��ا او"ابوهریره داخل خانه ی عثمان شد و از عثمان خواست اجازه ده��د حرف بزند. عثمان موافقت ک�رد و اب�وهریره پس از حم�د و س�تایش خ�دا گفت: من از رسول خدا )ص( شنیدم که فرمود: شما پس از من با فتنه و اختالف ی��ا این ک��ه فرم��ود ب��ا اختالف و فتن��ه مواج��ه خواهی��د ش��د. یکی از حاضران سوال کرد ای رسول خدا آن وقت ما چه کار کنیم؟ رس��ول خ��دا )ص( در ج��واب این س��وال ب��ا اش��اره ب��ه عثم��ان فرم��ود، ب��ا این ش��خص

2درستکار و با دانش باشید.

سپس به سوی عثمان جلو رفت��ه و خط��اب ب��ه او گفت: ام��روز جنگی��دنبرای ما مباح است و آنان تا به حال یک نفر از ما را کشته اند.

عثمان پیشنهاد اب��وهریره را رد ک��رده و گفت از ش��ما می خ��واهم خ��ارج ش��وی و ای اب��وهریره خ��واهش می کنم شمش��یرت را زمین بگ��ذار. زی��را ه��دف آش��وب گران فق��ط من هس��تم و می خ��واهم ب��ا ف��دا ک��ردن خ��ود مس��لمانان را محف��وظ نگ��اه دارم. آی��ا دوس��ت داری من و همه ی م��ردم

)مدافعانم( کشته شویم؟ابوهریره گفت: نه!

عثمان ادامه داد: قسم به خدا اگر یک نفر را بکشی مانند این اس��ت ک�ه3همه ی مردم کشته شده باشند.

، روایت با سند صحیح345، ص 2اما احمد، مسند، ج -1 .?151 ص 1تاریخ خلیفه بن خیاط ج -2 ?

? از سوره ی مائده )مترجم(32اشاره به آیه ی -3

121

مس��لح ب��ه شمش��یر مان��د ت��ا این ک��ه عثم��ان او را از"اب��وهریره م��دتی و پس از آن برگشت و )ب��ه دس��تور عثم��ان( از1برداشتن اسلحه منع کرد.

و شمشیرش را بر زمین گذاشت و دیگر معلوم نبود2جنگ خودداری کردهکجا رفت.

این بود که اراذل و اوباش هجوم آورده و عثمان به ش��هادت رس��ید. آری عثمان این گونه اجتهاد کرد و تصور او این بود که هدف آنان تنها اوست ن��ه همه ی اسالمی که در او و نخبگ��ان مس��لمان آن روز تبل��ور یافت��ه و ش��کل

گرفته است. که در پس پ��رده ی این آش��وب ای��ادی یه��ودی و مجوس��یاو نمی دانست

قرار دارد، ایادی که ت��وطئه ی وس��یع خ�ود را علی��ه اس��الم ب��ا کش�تن عم�ر فاروق )رض( شروع کرده و اینک در گام دوم این توطئه ، می خواهند او را به قتل برسانند، تا راه را برای بقیه ی نقش��ه های از پیش تع��یین ش��ده ب��از

کنند. ابوهریره و امثال او به جز اطاعت از خلیفه نمی توانستند ک��اری از پیش ببرن��د و ل��ذا این توطئ��ه ب��ه ش��هادت عثم��ان انجامی��د. )وال ح��ول وال ق��وه االبالله( بدین سبب ابوهریره هر گاه به یاد حادثه ی عثم��ان می افت��اد گری��ه

او در این4 و ص��دای گریس��تنش ب��ه اطرافی��ان می رس��ید.3س��ر می داد گریستن همانند زید بن ثابت و ثمامه بن ع��دی )رض( ب��ود ک��ه ب��ر اس��اس

روایت با یاد عثمان زار می گریستند.

بی طرفی ابوهریره هنگام مصیبت جنگ بین علی و معاویه:

بی گمان بینش صحیحی که ابوهریره را به موض��ع ط��رف داری از عثم��ان کشاند، در آینده و آن هنگام که آتش فتنه بعد از کشته شدن عثمان بیشتر زبانه کشید و جنگ در میان علی و معاویه )رض( درگرفت، او را لزوما ب��ه اتخاذ موضع درست سوق داد و از این رودررویی کنار کشید و شاید تاکی��د عثمان برخود داری از جنگ در ذهن او مجسم بود و احادیث مبتنی بر نهی

از شرکت در آشوب و فتن را پیش خود تکرار می کرد و می گفت: "ق��ال رس��ول الله )ص( س��تکون فتن القاع��د فیه��ا خ��یر من الماش��ی و الماشی فیها خیر من الس�اعی و من یش�رف تستش�رفه و من وج�د ملج�ا

5اومعاذا فلیعذ به"

یعنی: رسول خدا )ص( گفت: فتنه هایی در آینده به وقوع خواهد پیوست که نشسته در آن ها از رونده بهتر و رونده از دون��ده به��تر اس��ت. ه��ر کس ب��دان ها توج��ه نمای��د او را ب��ه س��وی خ��ود خواهن��د کش��ید. پس ه��ر کس

پناهگاهی یافت بدان پناه ببرد. وای بر اع��راب از این"ابوهریره مردم را از جنگ بر حذر داشت و گفت:

6"مصیبتی که نزدیک شده است، رستگار کسی است از آن اجتناب نماید.

151 ص 1تاریخ خلیفه بن خیاط ج -1 ? 70 ص ص 3طبقات ابن سعد ج -2 ?

? روایت باسند صحیح81 ص 3همان. ج -3?همان و روایت با سند صحیح -4

61ص9 وج 241، ص4بخاری ج -5 ? ? روایت با سند صحیح413ص2سنن ابوداود، ج -6

122

سپس برنامه و موضع خ��ود درب��اره ی این فتن��ه را ب��ا ص��راحت بیش��تری اعالم کرده و گفت: من می دانم فتنه ای در شرف وق��وع اس��ت ک��ه فتنه ی قبل )فتنه ای که عثمان )رض( در آن به شهادت رس��ید( در مقایس��ه ب��ا آن مانن�����د نفس خرگ�����وش اس�����ت و راه خ�����روج از آن را هم می دانم.

چگونه می توانی از آن رهایی یابی؟ گفت: دس��ت نگ��اه می دارم"پرسیدند:1"تا این که کسی بیاید و مرا بکشد.

این موضع بی طرفانه، تنها موضع ابوهریره نب��ود، بلک��ه ع��ده ی زی��ادی از اصحاب، همین موضع را اتخاذ کردند و معتقد بودند که خداون��د متع��ال ب��ه

دستور داده است، اما نه در ابتدا بل که فرموده است:2جنگ با اهل بغی بینهم��ا ف��ان بغت اح��دایهماا فاصلحوا"و ان طائفتان من المومنین اقتتلو

علی االخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی الی امر الله فان فائت فاص��لحوا3بینهما بالعدل و اقسطوا ان الله یحب المقسطین"

یعنی: هر گاه دو دسته از ایمانداران به جنگ با همدیگر پرداختند در میان آن ها آشتی برقرار کنید. اگر یکی از آن دو دسته در حق دیگری به س��تم و تعدی روی آوردن��د، ب��ا آن��ان بجنگی��د ت��ا ب��ه س��وی فرم��ان خ��دا )مص��الحه( برگردند. پس اگر برگشتند آن وقت آنان را دادگرانه ب��ا هم آش��تی دهی��د و )در اجرای صلح( عدالت پیشه کنید، بی گم�ان خداون�د دادگ�ران را دوس�ت

دارد. گفتند خداوند به آغاز کردن جنگ دستور نداده و نگفته است، با ه��ر کس که به شما ستم و تعدی روا داشت، بجنگید... زیرا اکثر مسلمان ها و به��تر بگوییم اکثر مردم به نحوی دست به ظلم و تعدی می زنن��د، بل ک��ه فرم��ان خ��دا ب��ر این اس��ت ک��ه ه��ر گ��اه دو گ��روه از ایم��ان داران ب��ا هم ب��ه جن��گ پرداختند، برقرارسازی صلح در میان آنان واجب است، مشروط بر این ک�ه یکی از این دو گروه مامور به جن��گ نباش��د، پس ه��ر گ��اه یکی از آن��ان ب��ه ص��لح تن در ن��داده و ب��ه جن��گ ادام��ه داد، بای��د ب��ه دلی��ل ادامه ی جن��گ و نپذیرفتن صلح با او جنگید، زیرا جز با جنگ نمی توان از ش��ر آن جلوگ��یری

4کرد.

از جمله ی کسانی که جانب بی طرفی را گرفته بودند، می توان ب��ه س��عد شاید بتوان گفت ک��ه"بن ابی وقاص و عبدالله بن عمر )رض( اشاره کرد.

در میان هر دو سپاه، پس از علی کس��ی بزرگ��تر از س��عد بن ابن وق��اص5"وجود نداشت در حالی که بی طرف بود.

سعد از جنگ خود را کنار گرفت و با هیچ یک از علی و معاوی�ه نجنگی�د و علی پس از آن به خاطر این موضع گیری به مقام او غبط��ه می خ��ورد و از او روایت شده که گفت: خ�دا را ج�ایی اس�ت ک�ه س�عد و ابن عم�ر در آن جای گرفتند و موضع آنان چنان چه گناه باشد بی گمان گناه ک��وچکی اس��ت

6و اگر صحبح باشد کار بس بزرگی است.

? روایت با سند صحیح472، ص4المستدرک ج -1 ?بغاه یا اهل بغی: مخالفان سیاسی حکومت)مترجم( -2

9حجرات/ -3 ? 4 229، ص �4 ابن تیمیه، الفتاوی الکبری، ج ?

?.همان -522 ص 1تذکره الحفاظ ج -6 ?

123

همچنین یکی از کسانی که بی طرفی را پیش گرفتند، عمران بی حص��ین7)رض( بود که از فتنه کنار کشید و از جنگ با علی خودداری کرد.

عمران بزرگ ترین اصحاب بود، تا جایی که علی )رض( آرزو داش��ت ک��هکاش با او می بود.

در حالی که در منزلش ب��ود،"اهبان بن صیفی )رض( علی به نزدش آمد علی بر در اتاقش ایستاده، بر او سالم ک�رد، ش��یخ اهب��ان ج�واب س��الم را داد. سپس علی به او گفت: حال شما چطور اس��ت ای ابومس��لم؟ اهب��ان گفت: خوبم. علی از او سوال کرد: با من نمی آیی تا در برابر این ق��وم ب��ا من همکاری کنی؟ شیخ گفت: چرا. اما به آن شرط که به آن چه هم اکنون ب��ه ش��ما نش��ان می دهم راض��ی باش��ی. علی گفت: آن چیس��ت؟ اهب��ان دخترش را صدا زد و گفت شمشیرم را بی��اور. دخ��ترش غالفی آورد، پیش او گذاشت. سپس شیخ تک��ه چ��وبی از آن ب��یرون کش��یده و س��رش را ب��ه س��وی علی بلن��د ک��رد و گفت: دوس��ت من و پس��ر عم��وی ت��و )ع( ب��ه من سفارش داد تا هر گاه فتنه در می��ان مس��لمانان ب��روز ک��رد، شمش��یری از چوب بسازم و این شمشیر من است و اگر می خواهی ت��ا ب��ا این شمش��یر به یاریت بیایم. علی )رض( گفت: مرا ب��ه ت��و و شمش��یرت نی��ازی نیس��ت.

2"این بود که علی داخل اتاق نشده و از پیش در برگشت.

و محم��د بن3ابوبکره الثقفی، کعب بن عج��ره، معاوی��ه بن ح��دیج )رض( ن��یز از این فتن��ه کن��ار کش��یدند و ش��اید بیش��تر4مس��لمه و اس��امه بن زی��د

بزرگان اصحاب همین رای را داشتند. اما من معتقدم که موضع ابوهریره و اینان ی�ک موض�ع بی طرفان�ه نب�ود. زیرا آنان به برحق بودن علی )رض( اع��تراف ک��رده و در ابت��دا ب��ا او بیعت نمودند و تا در قید حیات بود، بر بیعت خود باقی ماندند. زی��را علی هم ب��ه نظر آنان و هم از دید ما امیر مسلمانان و خلیفه ای ق��انونی و برح��ق ب��ود. ولی آنان دست به اسلحه نبردند، زیرا دیدند قضیه هر دو طرف درگ��یر در جنگ بسیار ب��زرگ اس��ت و خون ه��ای پ��اک زی��ادی در ه��ر دو س��پاه ریخت��ه می شود. پس به اجتهاد پرداخته و هر چند به خالفت علی معترف بودند به ترک سالح متمایل شدند. به خاطر اطاعت از اح�ادیثی ک�ه از رس�ول خ�دا )ص( شنیده بودند، احادیثی ک�ه آن��ان را از فتن��ه و ش��رکت در آن ب��ر ح�ذر می داشت. پیروی از این اح��ادیث را ب��ر فرم��انبرداری از علی در خص��وص این جریان، ترجیح دادند و به تعبیر صحیح تر، آنان، این احادیث را بر اق��دام به قرار گرفتن در صفوف سپاه علی برتری دادند. چ��ون در ت��اریخ نیام��ده است که علی آنان را همچون اهبان بن صیفی دعوت نموده و آنان امتن��اع کرده باشند و آن چه که درباره ی بیعت کردن این دسته با معاویه، در تاریخ آمده مربوط است به بعد از کش��ته ش��دن علی و ص��لح حس��ن، ن��ه زم��ان

حیات علی )رض(. مخصوصا درباره ی ابوهریره عقیده ام بر این است ک��ه او در ای��ام وق��وع جنگ صفین، مسن بود و بیش از شصت سال سن داشت. بنیه اش ضعیف

364 ص 2سیر اعالم النباء ج -7 ? ? روایت با سند صحیح69 ص 5مسند امام احمد ج -2

30 ص 1تذکره الحفاظ ج -3 ? 226 ص 4فتاوی ابن تیمیه ج -4 ?

124

بود و نمی توانست در جنگ نقشی ایفا کند و از طرفی شرکت در جن�گ ب�ابرداشتن اسلحه برای دفاع از عثمان متفاوت است.

لیکن دشمنان ابوهریره در جعل داستان هایی علیه او تالش فراوان کرده و او را به جانبداری از معاویه و استفاده از شرایط جن��گ متهم س��اخته اند، بدون این که دلیل معتبری بر ادعای خود اقامه نمایند. اصال متقدمین شیعه این اته��ام را ب��ه او نمی زدن��د و تنه��ا مت��اخرین آن را س��اختند. از جمله ی متقدمین می توان به نصر بن مزاحم منقری یکی از غالت متق��دم ش��یعه و

ه� اشاره ک��رد ک��ه در پیگ��یری و بررس��ی جری��ان جن��گ212متوفای سال صفین کوشش فراوان نموده و عمر خود را به سر برده تا کتاب مشهوری

)جنگ ص��فین( نامی��ده"وقعه صفین"را در این زمینه تالیف نموده و آن را که چاپ هم شده است.

من این کت��اب را س��راپا مطالع��ه ک��رده و دی��دم ک��ه از ری��ز و درش��ت جریان های مرب��وط ب��ه این جن��گ بحث نم�وده و از هیچ قض��یه ای فروگ�ذار

نکرده است. این دال بر چه واقعیتی است؟ البته خلیفه بن خیاط در البالی بحث از وق�ایع جن�گ ص�فین گفت�ه اس�ت: 1بالل بن ابوهریره در میان پیاده نظام جن��اح چپ لش��کر معاوی��ه در ص��فین

قرار گرفته بود، اما خود ابوهریره حضور نداشت. از طرفی دیگر می بینم که ابوهریره از عمار بن یاسر تمجی��د ک��رده و او

کس�ی ک�ه خداون�د او را ب�ر زب�ان پی�امبرش"را به این عبارت می س�تاید: در حالی ک��ه عم��ار ج��زو س��پاهیان علی ب��ود و"2)ص( از شیطان پناه داد.

ممکن ب��ود توص��یف و تعری��ف اب��وهریره از او ب��ر همک��اری م��ردم ب��ا علی کس�ی ک�ه"بیافزاید، چون او همان گونه ب�ود ک�ه عایش�ه درب�اره اش گفت:

م��ردم ب��ه خ��اطر دینش از او پ��یروی می کنن��د. پس چگون��ه ممکن اس��تابوهریره طرفدار معاویه باشد و از عمار هم توصیف به عمل آورد؟

همچنین به ابن قتیبه منسوب است که گفت: اب��وهریره و ابوال��درداء ب��ه نزد معاویه و علی آم��ده و معاوی��ه را ب��ه منظ�ور جلوگ�یری از ریخته ش��دن خ��ون م��ردم نص��یحت ک��رده و س��پس ب��ه خ��اطر ق��اتالن عثم��ان ب��ه علی پیوستند. اگر این مطلب صحیح باشد، دلیل اس��ت ب��ر این ک��ه اب��وهریره در این جریان بی ط��رف ب��وده و در راس��تای وح��دت کلمه ی مس��لمانان تالش

ولی ما نمی ت�وانیم این مطلب را ب�ه اثب�ات برس�انیم، چ�ون3نموده است. که این خبر را نقل کرده است، به دروغ به ابن"االمامه و السیاسه"کتاب

قتیبه نسبت داده شده و جعل کنن��ده، آن را از دسیس��ه و اف��ترا ب��ه س��لف صالح انباشته است، در حالی که ابن قتیبه به سالمت اعتقاد و اح��ترام ب��ه

سلف معروف است. خبری که ابوجعفر اسکافی ذک��ر ک��رده مب��نی ب��ر"شبیه همین خبر است

این که ابوهریره با نعمان بن بشیر بود، آن گاه که نعمان به منظور خاموش کردن آتش جنگ و جلوگیری از ریخته شدن خون مس��لمانان از دمش��ق ب��ه نزد علی که در مدینه بود، آمد و توافق کردند، شام و مصر برای معاویه و حجاز و عراق برای علی باشد. این خبر نیز صحت ندارد و هیچ مورخی آن را روایت نکرده و جز در شرح نهج البالغه به روایت از اب��وجعفر ک��ه ب��دون

179 ص 1تاریخ خلیفه ی ابن خیاط ج -1 ? 392 ص 3المستدرک ج -2 ?

228ابوهریره، روایه االسالم ص -3 ?

125

هیچ سندی آن را ذکر کرده ، نیامده است. پس چگونه می توان ب��ه ص��حت1آن حکم کرد در حالی که با اخبار صحیح در تعارض می باشد.

همین جعل کننده قول بسیار بی معنی و نحیفی را به ابوهریره منس��وب ساخته که در آن می گوی��د: نم��از خوان��دن پش��ت س��ر علی ک��امل تر و غ��ذا خوردن ب�ا معاوی�ه چرب ت�ر اس�ت. ام�ا چ�نین چ�یزی ب�ه اثب�ات نرس�یده و سازنده ی آن سند معتبری برای آن ذکر نک��رده اس��ت و این ی��اوه گویی ه��ا جز حکایت ساخته ش��ده از ط��رف انس��ان های مس��خره و پ��ررو از ادیب��ان بدعت گذاری که جایگاهی در دین ندارند، چیز دیگری نمی تواند باشد و م��ا

در دین��ار و ح��تی در درهم نمی پ��ذیریم"در حالی که شاهدی را علی��ه خ��ود چگونه جایز است ک��ه"مگر این که از تهمت مبری و از اشتها به دور باشد.

در رابطه با احوال سلف و رویدادهای گذشتگان کسی را که جایگاهی در" بپسندیم؟2"دین ندارد

ابوریه به روایت از ابن ابی الحدید و استادش اسکافی، ابوهریره و یکی از بزرگان صحابه را متهم می سازد به این ک��ه اح��ادیثی را در اف��ترازدن ب��ه علی )رض( جعل کرده ان��د. ام��ا این ادع��ا هم بی اس��اس اس��ت، زی��را خ��بر همچ��ون کس��انی ب��ا داش��تن ح��الت خیره س��ری و تعص��ب و جانب��داری را نمی توان پذیرفت و نیز منقطع بودن سندهایشان آن ها را از رتبه ی احتجاج پایین می آورد و احادیثی که به آن استدالل کرده ان��د ج��ز اح��ادیث موض��وع نیستند. همچن��ان ک��ه منتق��دان ح��دیث ی��ادآوری کرده ان��د. از ط��رفی دیگ��ر ائمه ی حدیث واضع هر ح��دیثی را از راوی��ان آن ج��دا س��اخته و هیچ ی��ک از متخصصان حدیث هیچ وقت اظهار نکرده اند که اب��وهریره دس��تی در وض��ع

مگر یکی از مبتدعه ی ادبا و به دیگر تعبیر از کس��انی3حدیث داشته است. ک�ه کت�ابش را ب�ا ه�ر آن چ�ه4که در تاریکی به جمع آوری هیزم می پردازن�د

بدون تشخیص و بررسی به دست آورده، لبریز ساخته است و بدون ش��ک کتاب ه�ای نوش��ته ش��ده در زمینه ی ت��اریخ، اخالق، موعظ�ه و امث��ال آن در برگیرنده ی بس��یاری از اس��رائیلیات و اح��ادیث جعلی اس��ت ک��ه ربطی ب��ه

5اسالم ندارند.

از طرف دیگر بیعت ابوهریره با معاویه � همچنان که پیش تر گفتیم � بعد از صلح حسن با او به وق��وع پیوس��ت و نبای��د ب��ا هم��ان عین��ک ت��یره ای ک��ه نامبرده از خالل آن معاویه را می بیند به معاویه نگاه کنیم و فقط می ت��وان گفت ابوهریره مجتهدی بوده که در اجتهادش به خطا رفته است. می دانیم که این صحابه ی بزرگوار بعدا خدمات تحس��ین برانگ��یزی را تق��دیم اس��الم کرد. زیرا در زمان او فتوحات اسالمی که در ایام فتنه متوقف گشته ب��ود، از سر گرفته شد و معاویه بود ک��ه این س��پاه عظیم را آم��اده و ب��رای فتح قس��طنطنیه )اس��تانبول فعلی( ک��ه آن هنگ��ام دژ محکم کف��ر ب��ود، روان��ه ساخت. تا جایی که تب و تاب و هیجان نیروی اعزامی، اشتیاق آن پ��یرمرد سالخورده ابوایوب انصاری معروف را که موقع فتن��ه در س��پاه علی ق��رار داشت، به جهاد برانگیخت و تحت فرماندهی یزی��د بن معاوی��ه ب��ه ص��فوف

112همان ص -1 ? 252از سخنان قاضی ابن العربی در کتاب العواصم من القواصم ص -2 ?

188دفاع عن السنه ص -3 ? ?کنایه از انجام دادن کار بیهوده )مترجم( -4

166دفاع عن السنه ص -5 ?

126

مجاه�دین پیوس��ت و ق�بر او هن��وز زی�ر دیوار ه�ای قس�طنطنیه ق�رار دارد. بدیهی است معاویه که جزیره ی قبرس را ب��ا مجاه��دانی ک��ه پیغم��بر )ص(

1"مث��ل المل��وک علی األس��ره"آنان را نشسته بر کشتی های جنگی با تعبیر

توصیف کرد، فتح نمود. بدینس���ان پ���اکی اب���وهریره )رض( از تم���امی ش���بهاتی ک���ه پ���یرامون موضع گیری او در رابطه با فتنه ی به شهادت رساندن عثم��ان، ایج��اد ش��ده است، روشن و آشکار می گردد و کسی ک��ه عاق��ل باش��د این مطلب را از روی روایاتی که ص��حابه ی طرف��دار علی و ش��یعیان نخس��تین از او روایت

کرده اند، همچنان که بعدا خواهیم دید، زود می فهمد. بی گمان اگر ابوهریره طرفدار معاویه ب�ود، هیچ وقت ش�یعیان ح�دیث از او روایت نمی کردن��د و در روایت ش��یعیان ص�در اول از او حکمت، دلی��ل و اندرزی نهفته است برای کسی که دلی آگاه داش��ته باش��د و ی��ا ب��ا حض��ور

قلب گوش فرا دهد.

. ترجمه: ]مانند پادشاهان نشسته بر تخت پادشاهی[19 ص 4صحیح بخاری ج -1 ?

127

ارتباط ابوهریره با مروان بن حکم و امویان

آن چه در فصل سابق گفته شد، درب��اره ی رد ش��بهاتی ب��ود ک��ه پ��یرامون موضع گیری ابوهریره در حال حیات امیرالمومنین علی )رض( ایج��اد ش��ده

بود. اما شایعه سازان و دروغ پ��ردازان در این ح��د هم متوق��ف نش��دند، بلک��ه پس از کشته شدن علی هم به کار خود ادام��ه داده و تهمت ه��ای ف��راوانی را پیرامون رفتار و منش او به راه انداختند و او را شخصی معرفی کردن��د که در میان سیاست امویان قرار داشت، ب��ه آن ج��امه ی عم��ل پوش��انید و مردم را به سوی آن دعوت نمود و چون در مدینه زندگی می کرد و مروان هم از طرف معاویه والی آن جا بود اکثر مطالب گفته شده درباره ی او ب��ه

مروان ارتباط داده می شد. مروان بن حکم اموی قریشی، پسر حکم پسر ابوالعاص پسر امیه پس��ر عبد شمس، دو سال و به روایتی چه��ار س��ال پس از هج��رت متول��د ش��د. عثمان او را کاتب خود ساخت و در ایام معاوی��ه والیت مدین��ه را عه��ده دار گردید. پس از م��رگ معاوی��ه پس��ر یزی��دبن معاوی��ه، ب��رای او بیعت خالفت

1گرفته شد و به مدت نه ماه حکومت کرد.

مروان با توجه به موضع درستی که ابوهریره در فتنه ی عثمان )رض( در پیش گرفت � همچن��ان ک�ه دی��دیم � ب�ه خ�اطر خویش�اوندی ک�ه ب��ا عثم�ان داشت و نیز به منظور ارج نهادن ب��ه اق��دام اب��وهریره، عالقه ی خ��ود را ب��ا ابوهریره استحکام و تقویت بخشید تا آن ج��ا ک��ه چ��نین ب��ه نظ��ر می رس��د، بخشی از تربیت اوالدش زیر نظر او بوده باش��د، زی��را پس�رش عب��دالعزیز

پنجمین خلیفه از خلفای راش��دین و همچ��نین خلیفه ی2بن مروان پدر عمر حدیث از او روایت کرده اند و هر دو نفر از دید3فقیه عبدالملک بن مروان

اهل حدیث شناخته شده اند جز این که برخی از آنان به خاطر کشتاری ک��ه در زم��ان خالفت عب��دالملک ب��ه وق��وع پیوس��ت، او را ض��عیف انگاش��ته اند وگرن��ه اجم��اع منعق��د اس��ت ب��ر این ک��ه او پیش از رس��یدن ب��ه خالفت از

بزرگان فقها بود. دیدیم یکی از نتایج این پیوند محکم این بود که م��روان دو مرتب��ه هنگ��ام رفتن به حج ابوهریره را به جای خود نشاند و این جای تعجب ن��دارد، زی��را ابوهریره آن وقت به دلیل مرگ نسل بزرگان صحابه یا پراکنده شدن آنان در بالد مفتوحه، یکی از برجستگان اصحاب به حساب می آمد و ممکن بود هر امیری اعم از مروان و غیر او ایشان را جانشین سازد، بل که می ت��وان گفت او در مقام ریاست بزرگان مدینه قرار داشت. به این دلیل ک��ه اه��ل مدینه عادت کرده بودند، او را در همه ی ادوار ام�وی و عل�وی ب�ه وی�ژه ب�ا توجه به این که سابقه ی والیت از جانب مروان بر بحرین را داش��ت، ب��رای

امامت نماز مقدم می داشتند.

91 ص 10 ج "التهذیب"بخشی از بیوگرافی او در کتاب -1 ? 256 ص 6التهذیب ج -2 ?

422همان ص -3 ?

128

امام مسلم با سند خودش ک��ه ب��ه ک��اتب ام��ام علی، عبی��د بن ابی راف��ع استخلف مروان اب��اهریره علی المدین��ه و"می رسد، روایت کرده که گفت:

1"خرج الی مکه فصلی لنا ابوهریره الجمعه

یعنی: مروان اب��وهریره را جانش��ین خ��ود در مدین��ه ق��رار داد و ب��ه مک��هرفت، پس ابوهریره نماز جمعه را برای ما اقامه کرد.

ابوهریره در مدتی که والی مدینه ب�ود، هم س�مت قض�اوت را ب�ه عه�ده داشت و هم حدود شرعی را اقامه می ک��رد و جری��ان قض��اوت او را وکی��ع

ذکر کرده اند.2 والدو البی پیون��د و ارتب��اط می��ان م��روان و اب��وهریره را دش��منان اب��وهریره ب��دون مشوش ساختن و بهره برداری از آن در جهت متهم ساختن او به اتهام��ات بی اساس رها نساختند بلکه با سوءاس��تفاده از این ارتب��اط اتهام��اتی وارد، ساختند که بر اساس آن ه��ا اب��وهریره انس��انی اس��ت آزمن��د و ح��ریص ک��ه مصالح دنیایی را با تملق و چاپلوس��ی در براب��ر م��روان از پس این ارتب��اط

کسب می نماید. حاشا که ابوهریره چنین بوده باشد و ب��دون ش��ک نفس او بلن��د تر از این بوده که او را به انجام چنین کارهایی وادارد. لیکن آن چه انجام داده است، در راستای اطاعت از امیر بوده که اطاعت از امرا مادامی که کفر آشکار و مدلل به دلیل قرآنی از آنان مش��اهده نش��ده اس��ت ب��ر همه ی مس��لمین واجب است و هر امیر مسلمانی ک��ه ق��ول ی��ا عم��ل کفرآم��یز از او ص��ادر نش�ود و ظ��اهر ش��ریعت و احک��ام حالل و ح�رام را رع�ایت نمای��د و دارای عقیده ی توحید باشد، اطاعت از او واجب خواهد بود و چنان چه امیر دچ��ار اشتباه شده و مرتکب گناه یا خطایی شود، باید مسلمانان او را ب��ه انج��ام

معروف امر کرده و از خطا و منکری که انجام داده است، باز دارند. ابوهریره � خدای را سپاس � این گونه از مروان مانند ی��ک ام��یر اط��اعت می کرد و هرگز از متنبه کردن او نسبت به خطاهایی که احیانا از او ص��ادر می شد، فروگذار نمی کرد و از نصیحت عمومی او برای برحذر داشتنش از فریب و شیفتگی دنیا غافل نبود. از جمله ی نصایح عمومی ابوهریره ب��رای م��روان م��وردی اس��ت ک��ه ام��ام بخ��اری از طری��ق اس��تادش موس��ی بن اسماعیل از عمرو بن یحیی بن سعید بن عمرو بن سعید قریشی او هم از

:"کنت جالس�امع ابی هری�ره فی مس�جدپدربزرگش روایت کرده ک�ه گفت النبی )ص( بالمدینه و معنا مروان قال ابوهریره سمعت الصادق المصدوق یقول: هلکه امتی علی یدی غلمه من قریش فقال مروان لعنه الل��ه علیهم

3".غلمه. فقال ابوهریره لوشئت ان اقول بنی فالن و بنی فالن لفعلت

ابوهریره در مسجد پیغمبر )ص( در مدینه نشسته بودم. مروان هم ب��ابا ما بود. ابوهریره گفت از صادق مصدوق رسول خدا )ص( شنیدم که گفت هالک این نسل از امتم بر دست چند تا پسر بچه از قبیله ی قریش خواه��د بود. مروان گفت: خدا لعنتشان کند آن پسربچه ها را. اب��وهریره گفت اگ��ر مایل بودم می توانس�تم آن�ان را مش�خص ک�رده و بگ�ویم فرزن�دان فالن و

فرزندان فالن... .

15 ص 3صحیح مسلم ج -1 ? 29، ص2 والکنی واالسماء، ج112 و ص 111 ص 1اخبار القضاه ج -2 ?

60 ص 9صحیح بخاری ج -3 ?

129

صریح تر از حدیث فوق تعبیر حاکم است به روایت از مالک بن ظالم ک��ه از اب��وهریره1"سمعت اب��ا هریره)رض( یق��ول لم��روان بن الحکم...."گفت:

ش��نیدم ک��ه خط��اب ب��ه م��روان بن حکم گفت.... . همه ی ح��دیث را نق��ل می کند و سپس می گوید: حدیفه ی بن یم��ان ص��حت ح��دیث را تایی��د ک��رده

)پسر بچگ��ان احم�ق("غلمه سفهاء"است. در تعبیر حاکم و غیر او عبارت آمده است. لیکن به نظر می رسد که این لفظ با شرایطی که بخاری برای

روایت حدیث منظور کرده، نیامده است. لذا فقط در عنوان باب و پیش آن که ح��دیث را نق��ل کن��د، ب��ه آن اش��اره ک�رده اس�ت و این خ�ود تع�رض ص�ریحی اس�ت ب�ه م�روان ک�ه اب�وهریره می خواهد او را از قرار گرفتن در صف چنین کسانی برحذر دارد، اگ�ر چ�ه نمی تواند قاطعانه این مطلب را ادا کند. زیرا رسول خدا )ص( از آنان ن��ام نبرده بود و این که ابوهریره گفته: اگر مای�ل باش�م، می ت�وانم از آن�ان ن�ام ببرم از باب حدس و تخمین بوده است. آیا کسی که بخواهد ب��ا م��روان از در تمل��ق و چرب زب��انی در آی��د و ب��ه دنب��ال کس��ب مص��الح دنی��وی باش��د،

می تواند این گونه به او تعریض کند؟ باز از جمله ی نصایح عمومی ابوهریره ب��رای م��روان مطل��بی اس��ت ک��ه حاکم از یزید بن شریک روایت کرده است، مبنی بر این ک��ه اب��وهریره ن��زد

که مروان ب��ه درب��ان گفت ب��بین چ��ه کس��ی پش��ت در اس��ت؟"مروان بود درب��ان گفت: اب��وهریره اس��ت. م��روان اج��ازه ی ورود ب��ه او داد و س��پس گفت: ای ابوهریره مطل��بی ب��رای م��ا بگ��و ک��ه آن را از رس��ول خ��دا )ص(

لیوش��کشنیده باشی. ابوهریره گفت: از رسول خدا ش��نیدم ک��ه فرم��ود: 2رجل ان یتمنی انه خر من ثریا و لم ینل من امر الناس شیئا.

نزدیک است زمانی فرا رسد که کسی آرزو کند از ستاره ی ثریا س��قوطکند اما عهده دار هیچ یک از کارهای مردم نشود.

کسی که این نصیحت و هشدارش باشد، بای��د م��روان را هنگ��ام ارتک��ابخطا نیز راهنمایی و هدایت کند.

برای نمونه ابوهریره مروان را ب��ه ش��دت از ب��ه ک��ار گ��رفتن تص��اویر در قصری که در مدینه س��اخته ب��ود، نهی ک��رد. در این رابط��ه ام��ام احم��د از

با ابوهریره داخل ساختمان مروان بن"ابوزرعه نقل کرده است که گفت: حکم ش��دیم در ح��الی ک��ه س��اخته می ش��د. اب��وهریره تص��اویری را در آن مشاهده ک��رد و ل��ذا گفت: از رس��ول خ��دا )ص( ش��نیدم ک��ه گفت خداون��د بزرگوار می فرمای��د: و من اظلم ممن ذهب یخل��ق خلق��ا کخلقی فلیخلق��وا

3ذره او فلیخلقوا حبه اولیخلقوا شعیره.

چه کسی ظالم تر است از کسی که مخل��وقی ش��بیه ب��ه آفری��ده های من می آفریند. آنان اگر به زعم خودشان قادر بر آفرینش هس��تند،پس ذره اي

بیافرینند و یا دانه ای را ویا یک تار موخلق کنند . شدیدتر از این، این که باری دیگر بر ساختمان مروان گذر می کن��د و تن��د با او حرف زده و راجع به وجوب زهد و تحقیر دنیا به او تذکر می دهد. زیرا ح��اکم از اب��ومریم ب��رده ی آزاد ش��ده ی اب��وهریره روایت نم��وده اس��ت ک��ه

"م��ر اب��وهریره بم��روان و ه��و یب��نی داره ال��تی وس��ط المدین��ه ق��الگفت: ? روایت با سند صحیح47 ص4المستدرک ج -1

? روایت با سند صحیح91 ص 4المستدرک ج -2162 ص 6 و صحیح سلم ج 7166مسند امام احمد، حدیث شماره -3 ?

130

فجلست الیه و العم��ال یعمل��ون ق��ال ابن��وا ش��دیدا و آمل��وا بعی��دا و موت��وا قریبا. فقال مروان ان اباهریره یحدث العمال فماذا تقول لهم یا اباهریره؟ قال قلت ابنو شدیدا و آملو بعیدا و موت�وا قریب�ا. ی�ا معش�ر ق�ریش � ثالث

مون ارق�ائکمدمرات � اذکروا کی�ف کنتم امس و کی�ف اص�بحتم الی�وم تخ� فارس و الروم کلوا خبز السمیذ و اللحم السمین ال یاک�ل بعض��کم بعض��ا و

ارا تکونوا غدا کب�ارا والل�ه الیرتف�عغالتکادموا تکادم البراذین کونوا الیوم ص1منکم رجل درجه اال وضعه الله یوم القیامه."

ابوهریره بر مروان گ��ذر ک��رد در ح��الی ک��ه س��اختمانی را ک��ه در وس��ط مدین��ه داش��ت، بن��ا می ک��رد. راوی می گوی��د در کن��ار اب��وهریره نشس��تم. کارگران مشغول کار بودند ک��ه اب��وهریره گفت: محکم بس��ازید، آرزوه��ای دور و دراز بپرورانید و به زودی بمیری��د. م��روان گفت: این��ک اب��وهریره ب��ا کارگران حرف می زند. ای ابا هریره به آنان چه می گ��ویی؟ پاس��خ داد: ب��ه آنان گفتم محکم بسازید، آرزوهای دور و دراز بپرورانید و به زودی بمیرید. )ابوهریره ادامه داد( ای جماعت قریشیان � سه مرتبه � به یاد بیاوری��د ک��ه دیروز چگونه بودید و امروز به کجا رسیده اید. ام��روز بردگ��انی از ای��ران و روم به خدمت می گیرید. نان س��اخته ش��ده از آرد س��فید و نیزگوش��ت پ��ر چربی بخورید. همدیگر را نخوری��د و مانن��د اس��بان یک��دیگر را گ��از نگیری��د. امروز خودتان را کوچک نشان دهید تا فردای قیامت بزرگ باشید. ب��ه خ��دا سوگند هر کس از شما یک درج��ه ب��اال رود )بزرگنم��ایی کن��د( خداون��د روز

قیامت او را پایین آورد. آی��ا زب��ان و ادبی��ات کس��ی ک��ه در ص��دد چاپلوس��ی و چرب زب��انی باش��د،

این گونه خواهد بود؟ چگونه ابوهریره مال دنیا را از مروان طلب می کن��د، در ح��الی ک��ه خ��ود

الن یحتطب"فرموده ی رسول خدا )ص( را روایت کرده که فرموده است:2"احدکم حزمه علی ظهره خیر له من ان یسال احدا

اگریکی از شما کوله باری از چوب بر پشت حمل کن��د و آن را بفروش��د، بهتر از آن است ک��ه چ��یزی را از کس��ی درخواس��ت کن��د، چ��ه آن را ب��ه او

بدهد چه ندهد. نیز ابوهریره چگونه دنیا را از مروان و ی��ا غ��یر او درخواس��ت می کن��د در حالی که حدیثی را روایت کرده است با مض��مون: خداون��د در روز قی��امت به سه کس نگاه نمی کند )به آنان احس�ان نمی ورزد( و آن�ان را نمی س�تاید )یا این که آنان را از گناه پاک نمی سازد( و عذاب درد آوری خواهن��د داش��ت

رجل بایع اماما الیبایعه اال لدنیا فان اعطا منها رضی و ان"که یکی از آنان 3"لم یعطه منها سخط

که با امامی بیعت کند، ام��ا بیعت او ب��رای دنی��ا باش��د، چنان چ�ه ازکسی دنیا به وی بدهد، راضی باشد وگرنه عصبانی و ناراضی.

پس ابوهریره که خود را وقف تعلیم و تربیت دیگران نم��وده اس��ت، چ��هنیازی به دنیا خواهد داشت؟

بی گمان عالقه ی ابوهریره به مروان یک عالقه ی ع��ادی مبت��نی ب��ر بینش صحیحی است که در حین فرمان برداری از م��روان او را ام��ر ب��ه مع��روف

، روایت با سند صحیح463، ص 4المستدرک، ج -1 ? 141، ص 3صحیح بخاری، ج -2 ?

137 ص 3صحیح بخاری ج -3 ?

131

هم می کن��د و این عالق��ه ب��ه گ��ونه ای نیس��ت ک��ه س��خن دروغ پ��ردازان و افتراکنندگان را به اثبات برساند و چنین چیزی امکان ندارد. زیرا ابوهریره

و م��روان ن��یز از"در اطاعت از مروان نه گناهکار ب��ود و ن��ه ب��دعت گ��ذار. نگاه صحابه و تابعین م��ردی ع��ادل و درس��ت کار ب��ود. از جمله ی اص��حاب، سهل بن سعد ساعدی حدیث از او روایت کرده است و تابعین نیز هم سن و سال او بودند گرچه با داشتن لقب صحابی بنا ب��ر یکی از دو رأی از آن��ان

"جلو بود. فقه��ای ش��هرهای مختل��ف هم او را تعظیم ک��رده و خالفتش را معت��بر"

می شمارند، فتواهایش را م�ورد توج�ه ق�رار داده و روایتش را می پذیرن�د.1"اما مورخان و ادیبان جسور و گستاخ در حد خود سخن می گویند.

امام بخاری هم به حدیث او استشهاد ک�رده و او را در ردی��ف مس�ور بن دانسته است و حدیث دیگری را هم به روایت زید بن ثابت2مخرمه )رض(

3از پیغمبر )ص(، از او آورده است.

89 ص "العواصم من القواصم"از سخنان قاضی عیاض در کتاب زیبای -1 ? 124 ص 3صحیح بخاری ج -2 ?

182 ص 1همان، ج -3 ?

132

ازدواج، فرزندان و خویشان ابوهریره

ازدواج:

ناپیوسته روایتی را از استادش اص��بغ بن الف��رج1بخاری با لفظ متابعه ی مص��ری ب��ا س��ندی ک��ه ب��ه اب��وهریره می رس��د، روایت ک��رده ک��ه گفت��ه

قلت یا رسول الله انی رجل شاب و انا اخ��اف علی نفس��ی العنت و"است: ال اجد ما اتزوج النساء فسکت ع��نی ثم قلت مث��ل ذل��ک فس��کت ع��نی ثم قلت مث��ل ذل��ک فق��ال الن��بی )ص( ی��ا اب��اهریره ج��ف القلم بم��ا انت الق

2"فاختص علی ذلک او ذر

گفتم ای رسول خدا من مردی جوان هستم و از وقوع در زن��ا بیمن��اکم و می دانید که هزینه ی ازدواج ب��ا زن��ان را ن��دارم. رس��ول خ��دا )ص( س��کوت اختیار کرد. دوباره این مطلب را تکرار کردم. ب��از م��را بی پاس��خ گذاش��ت. بار سوم مشکلم را به عرض او رساندم. این دفع��ه فرم��ود: ای اب��وهریره قلمی که سرنوشت تو را نوشته خشک شده است )و سرنوشت ت��و قاب��ل تغی��یر نیس��ت و آن چ��ه ب��رای ت��و منظ��ور ش��ده ب��ه ت��و خواه��د رس��ید( پس می خواهی خودت را اخت��ه کن و نمی خ��واهی از این ک��ار بپره��یز و منتظ��ر

3سرنوشت باش.

از این حدیث نتیجه می گیریم که اب��وهریره در زم��ان حی��ات رس��ول خ��دا)ص( مجرد بوده و در کنار او به دور از زنان زندگی کرده است.

ابوهریره بعدا و آن هنگام که مروان او را در امارت ب��ر مدین��ه جانش��ین ب��ا بس��ره ی م��ازنی دخ��تر غ��زوان ازدواج ک��رد. این زن،4خ��ود می س��اخت

صحابی و خواهر عنبه ی پسر غزوان م��ازنی ص��حابی مش��هور ام��یر بص��ره این عتبه از مسلمانان سابق بود و در دومین هجرت، به حبش��ه رفت5بود.

و جزو تیراندازانی بود که در میان اصحاب رسول خدا )ص( از او نام برده این م��رد7 او مردی بلند باال و زیبا بود و در جنگ بدر شرکت ک��رد6می شد.

صحابی شهر بصره را با نقشه و طراحی خ��ود س��اخت و در زم��ان خالفتعمر بن خطاب )رض( وفات یافت.

متابعه اشاره به یکی از اصطالحات علم حدیث است و عبارت از این است که راوی در روایت، -1446 با غیر خود مشارکت ورزد بدین معنی که غیر او هم این حدیث را روایت کرده باشند و چنان چه

مشارکت در کل سند باشد متابعه تام وگرنه متابعه ی قاصر نامیده می شود و احتماال قید غیر موصولهکه ما آن را ناپیوسته ترجمه کرده ایم، اشاره به متابعه ی قاصر باشد. )مترجم(

5 ص7صحیح بخاری ج -2 ? یادآوری می شود که امر به اخته کردن از جانب رسول خدا )ص( برای تهدید است نه برای تجویز -3

?)مترجم(246 ص 4االصابه ج -4 ?

?همان -599 ص 3طبقات ابن سعد ج -6 ?

5ص7همان ج -7 ?

133

بر1فاخته دختر غزوان و خواهر عقبه همسر عثمان بن عفان )رض( بود. این اساس ابوهریره با جناغ عثمان می شود و افزایش اعتبار ناشی از این

مسئله برای ابوهریره، بر کسی پوشیده نیست.

فرزندان ابوهریره:

گفته اند که ابوهریره دارای چهار پس��ر و ی��ک دخ��تر ب��ود، مش��هورترین و "عب��دالرحمن" ، سومی "محرز" بود. دومی "محرر"بزرگ ترینشان پسرش

نام داشت. اضافه می شود که اینان احادیثی از پدرش��ان"بالل"و چهارمی روایت کرده اند.

نام خواهرشان را نتوانستم پیدا کنم. لیکن ابن سعد گفت��ه اس��ت: س��عید دام��اد"االص��ابه"بن مس��یب او را ب��ه عق��د ازدواج خ��ود درآورد. در کت��اب

دیگری ب��رای اب��وهریره ذک��ر ش��ده اس��ت و او ص��حابی رس��ول خ��دا )ص( ج���ارود بن معلی اس���ت ک���ه ش���وهر خ���واهر اب���وهریره می باش���د. این

خویشاوندی نیز به طور ضمنی بر اعتبار ابوهریره می افزاید. چنین پیدا است که نسل ابوهریره ادامه پیدا کرده و در جامعه ی اسالمی

از ذریه ی اب��وهریره ب��ه یوس��ف"نفح الطیب"معروف بوده اند. نویس��نده ی ه� اشاره کرده که یکی از علما و ادبای228بن یحیی ین یوسف، متوفای

از جمله ی ذریت2اسپانیایی است ک��ه ب��ه س��وی ش��رق هج��رت نموده ان��د. ابوهریره می توان به خانواده ی قایانی مصر اشاره ک��رد. خیرال��دین زرکلی

نوش���ته اس���ت یکی از اوالد اب���وهریره عب���دالجواد بن"کت���اب العالم"در میالدی اس��ت1870 ه� براب��ر ب��ا 1287عبدالمطلب قایانی متوفای س��ال

"القایات"که فقیهی شافعی و صوفی بوده است. تولد و وفات او در شهر مص��ر ب��وده و در ق��اهره درس خوان��ده اس��ت. زرکلی می گوی��د نس��ب

3خانواده ی عبدالجواد به ابوهریره )رض( می رسد.

ابوهریره بدرود حیات می گوید:

اکنون باالخره ما در حضور پیر سالخورده ای هستیم که ب��ه س��ن هش��تاد سالگی نزدیک شده و بعد از این که امانتی را که بر عهده داشت ادا ک��رده و حدیث رس��ول خ��دا )ص( را نش��ر و آن را ب��ه م��ردم آموخت��ه اس��ت، ب��ه

سرعت به سوی مالقات خدا می رود. وی زندگی باشکوه و پر از صحنه های قابل توجهی داشت مانن��د هج��رت از سرزمینی دور، گذران با قناعت و همراه با سختی، پیوستگی محکم ب��ه رسول خدا )ص(، جنگ با شرک همراه با رسول خدا )ص(، پیکار با ارتداد، شرکت در غزوات، فداکاری در دفاع از خالفت، کناره گیری از فتنه ی کودتا علیه عثمان )رض(، پخش و نشر حدیث رس��ول خ��دا )ص( و این��ک آخ��رین

پرده از حیات او شتافتن به لقای پروردگار. ابوهریره در حالی که در بستر م��رگ ق��رار دارد این ص��حنه ها را از نظ��ر گذرانده و گریه سر می دهد. از او می پرسند: س�بب گ�ریه ی ش�ما چیس�ت

82 ص 4تاریخ طبری ج -1 ? 274 ص 3نفح الطیب ج -2 ?

49 ص 4االعالم ج -3 ?

134

ای ابوهریره؟ پاسخ می دهد: من برای این دنیای شما گریه نمی کنم، بل که به خاطر دوری راه سفر و کم بضاعتی خود می گریم! من هم اکنون ص��عود و عروجی در پیش دارم که در نهایت آن، در بهشت ی��ا دوزخ ف��رود می آیم

1و نمی دانم به کدام یک از این دو منزل روانه خواهم شد.

سپس به وصیت پرداخته و می گوید: هرگاه م��ردم، ب��ر من گری��ه و زاری2نکنید، چون این کار برای رسول خدا )ص( عملی نشده است.

باری دیگر به آنان سفارش داده و می گوید: بر من خیمه نزنید ی��ا این ک��ه سایبان نسازید، همراه جنازه ام آتش��دان و بخ��ور نیاوری��د و جن��ازه ام را ب��ا

اذا وض��ع الرج��لعجله ببرید، چون از رسول خ��دا )ص( ش��نیدم ک��ه گفت: الصالح علی سریره قال قدمونی قدمونی و اذا وض��ع الرج��ل الس��وء علی

سریره قال یا ویله این تذهبون بی. یعنی: هرگاه انسان صالحی بر روی تابوت قرار داده شد، می گوی��د م��را جلو ببرید، جلو ببرید )زودتر به آرام گاه برسانید( و هر گاه انسان ناص��الح

3بر تابوت قرار داده شد، می گوید: وای بر من! مرا کجا خواهید برد؟

این مرتبه هم گریه سر می دهد و می پرسند: سبب گریه ات چیس��ت؟ در4پاسخ می گوید: دوری بیابان و کمی توشه و گردنه ی صعب العبور.

چند لحظ��ه قب��ل از م��رگ م��روان ب��ر او وارد ش��ده و می گوی��د: خداون��د شفایت ده��د ای اب��وهریره! ام��ا اب��وهریره ک��ه در فض��ایی دیگ��ر در پ��رواز است، یارای پرداختن به جواب مروان را نداشته و به مناجات و راز و نی�از با پروردگارش ادامه می دهد. بسان کسی با اعتقاد کامل و دستان انباشته از کارهای نیکو و چشم به انتظار رحمت پروردگار و می گوید: خداوندا من

مالقات با شما را دوست دارم پس شما هم مالقات با من را بپسند! نرس��یده ب��ود ک��ه اب��وهریره"اصحاب القط��ا"مقبری می گوید: مروان به

اما یاد پاک ابوهریره در قلب ایمان داران تا روز قیامت خواهد5جان سپرد.ماند.

6سال وفات ابوهریره مورد اختالف است

ب��ه58 ه� یا 57خلیفه ی ابن الخیاط گفته است:وفات ابوهریره در سال وقوع پیوسته است. اما هنگام شرح حال سعید بن العاص قاطعانه اظه��ار

7 بوده است.58می دارد که وفات او در سال

را س��ال وف��ات اب��وهریره دانس��ته و گفت��ه اس��ت:59ابن اسحاق س��ال سال داشت. واقدی هم در این گفت��ه78ابوهریره هنگامی که متوفی شد

با او موافق است. وفات ابوهریره )رض( در وادی عقیق یکی از وادی های مجاور مدین��ه ب��ه

ولی��د بن عتب��ه بن ابی س��فیان8وقوع پیوست. از آن جا به مدینه آورده شد. که آن هنگام از طرف عمویش معاویه ام��یر مدین��ه ب��ود، ب��ر او نم��از میت

153 و الزهد نوشته ی احمد بن حنبل، ص 339 ص 4طبقات ابن سعد، ج -1 ? 382 ص 1المستدرک ج -2 ?

? چاپ شاکر، روایت با سند صحیح39 ص 15 مسند احمد بن حنبل ج281 ص 3مصنف ابی شیبه ج -3178الزهد، احمد بن حنبل، ص -4 ?

? روایت با سند صحیح339 ص 4طبقات ابن سعد، ج -5213 ص1 و تاریخ خلیفه ج114طبقات خلیفه، ص -6 ?

507 ص3المستدرک ج -7 ? 213 ص 1 و تاریخ خلیفه ج144طبقات خلیفه ص -8 ?

135

خواند. یادآوری می شود که مروان آن هنگ��ام از ام��ارت مدین��ه ع��زل ش��دهبود.

یکی از پسران عثمان بن عفان )رض( در حمل جنازه اش ت�ا رس�یدن ب�ه قبرستان بقیع شرکت کرد. ابوسعید خدری و مروان جل��وی جن��ازه ح��رکت

در تش��ییع جن��ازه ش��رکت ک��رد. او جل��وی" عبدالله بن عمر نیز 1می کردند. جنازه پی�اده راه می رفت و بس�یار از خ�دا ب�رایش طلب رحمت می ک�رد و می گفت: ابوهریره از کس��انی ب��ود ک��ه ح��دیث رس��ول خ��دا )ص( را ب��رای

2مسلمانان حفظ کردند.

ولید بن عتبه به معاویه نام��ه نوش��ت و او را از وف��ات اب��وهریره"سپس باخبر س��اخت. معاوی��ه در پاس��خ ولی��د چ��نین نوش��ت: ب��بین اب��وهریره چ��ه کسانی را از خود به جای گذاشته است، به هر کدام از وارث��انش ده ه��زار درهم عطا کن. حق همسایگی ایشان را به خ�وبی انج��ام ده و ب��ا آن��ان ب��ه نیکی رفتار کن. زیرا ابوهریره از کسانی بود که عثمان را کمک کردند و با

خداوند او را رحمت کند و از او راضی شود و راض��یش 3"او در منزل ماند.!گرداند

30 ص 4طبقات ابن سعد ج -1 ??همان -2

? همان -3

136

قسمت دوم

ابوهریره در میان هجوم دشمنان و نقد دوستان

137

ابوهریره و شیعه

حب علی، فاطمه و پسرانش: حب علی )رض( یک خصلت ایمانی است که باید در قلب ه��ر مس��لمانی جای گیرد و بر زبان هر کسی که پیغم��بر )ص( را دوس��ت می دارد، ج��اری شود. چ��ون علی نس��بت خویش��اوندی ب��ا پیغم��بر )ص( داش��ت، زود اس��الم آورد، در تمام جنگ ه�ای اس�الم قهرمانان�ه جنگی�د و ب�انوی زن�ان این امت، فاطمه ی زهرای بتول )رض( را به زنی گرفت. ایمان هیچ مسلمانی هرگ��ز با روگرداندن قلبی از محبت علی و مبغوض داشتن او صحیح و درس��ت از آب در نمی آید. ولی متاسفانه دروغ پردازان به ابوهریره اف��ترا زده و او را به عنوان کسی معرفی کرده اند که دشمن علی و پسرانش بوده، از آن��ان نفرت داشته و علیه آنان به فعالیت پرداخته است. بدین ترتیب با این افترا

و دروغ پردازی بر او ظلم روا داشتند.

حب او نسبت به علی و فاطمه )رض(:

خود ابوهریره از فضائل و شجاعت های علی در روز خیبر می گوید. زی��را امام مس��لم از اب��وهریره )رض( روایت نم��وده ک��ه رس��ول خ��دا )ص( روز

"العطین ه��ذه الرای��ه رجال یحب الل��ه و رس��وله یفتح الل��هجنگ خیبر گفت: یع��نی: همان��ا این پ��رچم را ب��ه م��ردی خ��واهم داد ک��ه خ��دا وعلی یدی��ه"

رسولش را دوست دارد و خداوند خیبر را ب��ر دس��تان او فتح خواه��د ک��رد. سپس روایت کرده است که پرچم را به علی سپرد. آیا می ت�وان گفت این روایت از کسی است که از ام��یر الموم��نین علی )رض( متنف��ر اس��ت؟ در بحث فضایل فاطمه )رض( ابوهریره )رض( این گفته ی رس��ول خ��دا )ص(

:یع��نی 1"ان فاطم��ه س��یده نس��اء ام��تی."را روایت کرده اس��ت ک��ه گفت: فاطمه بانوی زنان امت است.

چگون��ه این مق��ام را نداش��ته باش��د، در ح��الی ک��ه در آغ��از بعثت همه ی تکذیب و اذیت و آزاری که متوجه پدرش گردید، متوجه او نیز شد. گذش�ته از این، زمانی را که در مدینه بود، با زهد و قناعت سپری کرد. بدینسان که

با اندک غله ای که با آسیاب دستی آرد می کرد، راضی شد.

محبت بیش از اندازه ای که با حسن داشت:

این بار احادیثی را از ابوهریره مورد بحث قرار می دهیم که در خص��وصحب او نسبت به حسن بن علی رسیده است.

وقایع و اخباری که در میان ابوهریره و حس��ن ب��ه وق��وع پیوس��ته اس��ت، داللت می کند بر این که ابوهریره محبت ف��راوانی نس��بت ب��ه حس��ن در دل

داشت، محبتی که هیچ کدام از محبان حسن به درجه ی آن نرسیدند. حس��ن بن علی در ح��الی ک��ه گردنبن��دی در گ��ردن"اب��وهریره می گوی��د:

داشت، بر خواست که برود. رسول خدا )ص( آغوشش را باز کرد. حس��ن هم آغوشش را باز کرد، سپس رسول خدا )ص( او را در آغ��وش گ��رفت و

? با سند موصول1، ق 1 ج 222التاریخ الکبیر، بخاری ص -1

138

گفت: خداوندا من حسن را دوست می دارم، پس تو هم او را دوست ب�دار و نیز کسانی که او را دوست می دارند، دوست داشته باش و از روزی ک��ه چنین رفتاری را از رسول خدا )ص( نسبت به حسن دیدم، هیچ احدی ن��زد

1"من محبوب تر از حسن بن علی نبود.

اب��وهریره م��اجرای دیگ��ری را از حس��ن و پیغم��بر )ص( روایت ک��رده و هنوز محبت حسن را فراموش نکرده ام از روزی ک��ه رفت��اری را"می گوید:

از رسول خدا )ص( نسبت به او دیدم و آن این که حسن را دیدم در ح��الی که در دامن رسول خدا )ص( قرار داشت، انگش��تانش را در ریش رس��ول خدا )ص( فرو می کرد، پیغمبر هم زبانش را در ده��ان حس��ن می گذاش��ت. سپس گفت: خداوندا من حسن را دوست دارم، پس ت��و هم او را دوس��ت

2داشته باش.

س��عید المق��بری ص��حنه ی دیگ��ری را نق��ل ک��رده ک��ه در آن اب��وهریره از با ابوهریره بودیم"محبت نسبت به حسن تعبیر می نماید. نامبرده می گوید:

که حسن بن علی بن ابی طالب بر م��ا وارد ش��د، س��الم ک��رد و ج��وابش را دادیم، اما ابوهریره متوجه نشد و لذا گفتیم: ای ابوهریره این��ک حس��ن بن علی بر ما سالم کرد. ابوهریره به او نزدیک شده و جواب داد: سالم بر تو ای س�رورم. س�پس ادام�ه داد: از رس�ول خ�دا )ص( ش�نیدم ک�ه گفت: او

3)حسن( سید است.

بر این اساس جای تعجب نیست که دیدیم ابوهریره روزی که حس��ن ب��هرحمت خدا پیوست، گریست و مردم را هم به گریستن دعوت نمود.

اب��وهریره را روزی ک��ه"شاهدی که در آن روز حض��ور داش��ته، می گوی��د: حسن وفات یافت، دیدم بر بام مسجد ایستاده و می گریس��ت و ب��ا ص��دای بلند می گفت: ای مردم امروز محبوب رسول خدا )ص( از دنی��ا رفت، پس

4گریه و زاری کنید.

205 ص7بخاری ج -1 ? 2 ? روایت با سند صحیح169 ص�3 المستدرک ج

?همان -3301 ص 2التهذیب ج -4 ?

139

محبت ابوهریره با حسین )رض(:

محبت ودوستی که اب��وهریره نس��بت ب��ه حس��ین بن علی )رض( داش��ت کمتر نبود از محبتی که در حق حسن )رض( اظهار می نمود. زیرا ح��ادثه ی

هرگ��اه حس��ین بن علی"دیگری را در رابطه با پیامبر نقل کرده و می گوید: را می بینم اشک از چش��مانم س��رازیر می ش��ود. ب��دین س��بب ک��ه ی��ک روز رسول خدا )ص( از خانه بیرون آمد و مرا در مسجد ی��افت. پس دس��تم را گرفت و بر من تکیه زد. با او رفتم تا به بازار بنی قینق��اع رس��یدیم. ب��دون این که با من حرفی بزن��د، گش��تی در ب��ازار زد و نگ��اهی ان��داخت و س��پس برگشت و من هم با ایشان برگش�تم ت�ا این ک�ه در مس�جد ب�ا ح�الت احتب�ا )دست در زانوها حلقه کرده( نشست و خطاب به من گفت بچ��ه را ب��رایم صدا کن. حسین به سرعت آمد تا این که بر دامن رس��ول خ��دا )ص( ق��رار گرفت. سپس دستش را در ریش حض��رت ف��رو ک��رد. حض��رت ن��یز ده��ان حسین را باز کرد و دهان خود را در آن ق��رار داد و می گفت: خداون��دا من

حسین را دوست دارم پس تو هم او را دوست بدار. این داستان را ما از بخاری روایت کردیم و ب��ر اس��اس آن چ��ه در بخ��اری آمده این پسر بچه حسن بوده است نه حسین. ولی حاکم اشاره کرده که هر دو روایت حفظ و وارد شده اند. چنین چ�یزی ممکن اس�ت زی�را در این

روایت بحث از برگشتن به مسجد به میان آمده است.

احادیثی که ابوهریره درباره ی حب حسن و حسین ب��ا هم روایت ک��ردهاست:

رسول خدا )ص( بیرون آمد"حاکم از ابوهریره نقل کرده است که گفت: در حالی که حسن و حسین را بر شانه هایش گذاشته بود و هر ب��ار یکی را می بوسید تا این که به ما رسید. پس مردی از ایشان سوال کرد ای رسول خدا )ص( آنان را دوست داری؟ گفت: آری و محبت با آنان، محبت ب��ا من

1و کینه و بغض با آنان کینه و بغض با من است.

ب��ا رس��ول خ��دا"همچنین حاکم از ابوهریره روایت نموده است که گفت: )ص( نم��از عش��ا را اقام��ه ک��ردیم، ه��ر گ��اه رس��ول خ��دا )ص( ب��ه س��جده می رفت، حسن و حسین بر پش��ت او می پریدن��د و م��وقعی ک��ه از س��جده بلند می شد، آنان را به آرامی بر زمین می گذاشت و ب��ا ه��ر س��جده ای این کار را تکرار می کردند. پس از تمام شدن نماز آنان را در کنار خود )ی��ا ب��ر دامن خود( نشاند. عرض کردم ای رس��ول خ��دا )ص(، حس��ن و حس��ین را پیش مادرش��ان ب��ر نگ��ردانم؟ فرم��ود: ن��ه. در آن ح��ال ن��وری درخش��ید و رس��ول خ�دا )ص( فرم��ود: اکن��ون بروی��د پیش مادرت��ان. این ب��ود ک�ه زی��ر

2روشنایی برق، به داخل منزل رفتند.

باری دیگر، در روز مرگ حسن )رض( با ابوهریره خواهیم ب��ود ت��ا ببی��نیمچگونه از فضایل حسن و حسین می گوید:

166منبع قبلی ص -1 ? 167منبع قبلی ص -2 ?

140

من روزی ک��ه حس��ن بن علی"حاکم از ابوح��ازم روایت ک��رده ک��ه گفت: وفات یافت، حاضر بودم. دیدم که حسین بن علی با زدن به گ��ردن س��عید بن عاص او را متوجه خود س��اخته و از او درخواس��ت ک��رد )جهت ام��امت نماز میت( جلو برود. ضمنا گفت چنان چه این کار سنت نبود، شما را جل��و نمی انداختم � چون ک��دورتی در می��ان آن��ان ب��ود � ل��ذا اب��وهریره گفت: آی��ا خاکی را که پس�ر پیغمبرت�ان را در آن دفن کنی�د، از او دری�غ می داری�د، ب�ا این که من از رسول خدا )ص( شنیدم که گفت: هر کس حسن و حسین را دوست ب�دارد، من را دوس�ت داش�ته اس�ت و ه�ر کس آن�ان را خش�مگین

1سازد، من را خشمگین کرده است.

ابوهریره همان روز خطاب ب��ه م��روان ک��ه راض��ی نب��ود، حس��ن در کن��ار به خدا سوگند ت��و والی نیس��تی،"جدش رسول خدا )ص( دفن شود، گفت:

س��پس ادام��ه"والی کس دیگ��ری اس��ت، بگ��ذار او را آنج��ا دفن ک��نیم. لیکن ش��ما در ک��اری دخ��الت می کنی��د ک��ه آن را قب��ول ن��داری، بل ک�ه"داد:

2"می خواهی کسی را راضی کنی که این جا نیست و او معاویه است.

رحمت خدابر تو باد ای ابوهریره که علی و نسل او را دوست داش��تی و خداوند با کسانی که این حقایق را ن��ابود س��اخته و آن ه��ا از محب��ان علی و اوالدش پنهان ساختند و نگذاشتند از آن ها بهره مند شوند، با ع��دل خ��ودش

رفتار کند!

روایت فرزندان علی و سلحش�وران، ی�اران و بردگ�ان آزاد ش�ده ی او وعامه ی شیعیان نخستین از ابوهریره:

مقدمه:

و اب��وجعفر االس��کافی � ه��ر دو از معتزل��ه � ب��ر زب��ان علی )رض(نظ��ام دروغ بسته و بدون سند تکذیب ابوهریره را روایت نموده و ادع��ا کرده ان��د که امام علی این مطلب را اظهار داشته و بدین وسیله، متاخرین شیعه را دچار توهم و آنان را واداشته اند تا بپذیرند که گویا ابوهریره دروغگ��و ب��وده

است. این س��خن بی اس��اس قاب��ل قب��ول نب��وده و ممکن نیس��ت کس��ی آن را بپذیرد، چون فاقد س��ند ب��وده و علم��ای منتق��د، هیچ خ��بری را ب��دون س��ند

نپذیرفته اند. با این وجود ما در این فصل، با دالیل قطعی و کافی، ثابت خ��واهیم ک��رد که فرزندان علی )رض( حدیث اب��وهریره را متع��بر دانس��ته و آن را روایت کرده اند و نیز ث��ابت می ک��نیم ک��ه بزرگ��ان از جنگجوی��ان علی، فرمان��دهان لشکر وی، که در جنگ های جمل، صفین و نهروان شرکت داش��تند، ع��ده ی زیادی از تابعین که با علی مالقات داشته و ح��دیث از او روایت کرده ان��د و اکثریت قابل توجهی از ش��یعه، اه��ل کوف��ه و محب��ان اوالد علی از طبقه ی ابتاع تابعین و نسل بعد از آن��ان، ح��دیث اب��وهریره را روایت ک��رده و آن را

مورد استفاده و استناد قرار داده و در کتاب های خود تدوین کرده اند.

171منبع قبلی ص -1 ?108 ص 8البدایه و النهایه ج -2 ?

141

مجموع این روایات و اثب��ات این ک��ه تم��امی اف��راد م��ورد اش��اره، ح��دیث ابوهریره را به ک��ار برده ان��د، دلی��ل واض��حی اس��ت ب��ر این ک��ه این تک��ذیب منسوب به امام علی )رض( را نه هیچ کدام از فرزندانش و نه لشکریان و کسانی که حدیث از او شنیده و روایت کرده اند و نه ش��یعیان ص��در اول و اهل کوفه پایتخت امام علی و قلعه ی تشیع نپذیرفته و بر مبن��ای آن عم��ل نکرده ان��د و چنانچ��ه این س��خن جع��ل ش��ده، اساس��ی داش��ت و موض��وع نمی بود، نزد آنان شهرت پیدا می کرد و همگی اب��وهریره را ره��ا س��اخته و حدیث از او روایت نمی کردند و نیز بر جمع آوری و روایت حدیث او حریص

نمی بودند. از این رو می توان گفت: این فصل، مهم��ترین فص��ول این کت��اب خواه��د

بود، چون کسی تا به حال در این زمینه مطلب ننوشته است. همچنین در فصل آینده سکوت جمیع هاش�میان بزرگ�وار را در براب�ر این

سخن افشا خواهیم کرد.

شعر:

افتخار حدیث ابوهریره را نیز روایت و حمل نمودند؟! چه راویان ف��راوانی از کس��انی ک��ه راوی علی در کوف��ه بودن��د، ب��ا

ابوهریره را روایت و ثبت نمود. از جمله جعف��ر ص��ادق آن م��رد بلن��د همت، بس��ان پ��درش ح��دیث

شگفتم از کسانی که این اعتماد و باور را ندارند. همچ���نین زین العاب���دین و یارانش���ان این ک���ار را کردن���د. پس در

برداشته شد و دیگر در نیات برخی مخفی و پوشیده نمی ماند. ای ابوجعفر )منظور ابوجعفر اسکافی است( پرده از روی مسئله

بودن آن غافل می مانیم؟ اگر تو س��خنی را از علی روایت ک��نی، فک��ر می ک��نی م��ا از جعلی

کردن )ابوهریره( بودی، اما ما کارت را نقش برآب کردیم! چنانچه عمدا آن را جعل کرده باشی، با این ک��ارت در فک��ر ب��دنام

چیزی نگفتند و چرا پس��ران علی هم��ه ب��ا هم این س��خن را در می��ان خ��ود پس اگر این جریان صحت دارد، چرا شیعیان نخستین راجع ب��ه آندست به دست نگردانیدند؟

پاک نگاه داشتند و سکوت دسته جمعی هاشمیان ب��رای این مطلب ک��افی آنان همگی ساکت شده و زبان خود را از تلفظ ب��ه چ��نین س��خنیاست.

در معرفی کردن این اش��خاص ابت��دا ب��ر من��ابع جدی��د غ��یر ش��یعی مانن��د طبقات ابن سعد، الجرح و التعدیل نوشته ی ابن الحاتم، الثقات ت��الیف ابن حیان، تهذیب التهذیب ابن حجر و م��یزان العت��دال ذه��بی، تکی��ه می نم��ایم. سپس شیعه بودن آنان را با استفاده از منابع مهم ش��یعی اثب��ات می کنم ودر این امر از تعدادی کتاب بهره بردم که شیعیان آن ها را معتبر می دانند.

نوشته ی شیخ طوسی، کت��ابی ک��ه محق��ق آن"الفهرست"از جمله کتاب اث��ر"محم��د ص��ادق آل بحرالعل��وم درب��اره ی آن گفت��ه اس��ت آن هم��ان

گران بهایی است که علمای امامیه همگی در باب علم الرجال ب��ر آن تکی��ه"می کنند.

ه� بارزترین علمای شیعه در طول تاریخ460شیخ طوسی متوفی سال را ب��ا"ش��یخ الطائف��ه"آنان می باشد و اولین و آخرین کسی است که لقب

خود حمل کرده و نخستین کسی است ک�ه نج��ف را مرک�ز علمی ش��یعیان

142

قرار داد. او نزد استادان ب��زرگی چ��ون س��ید مرتض��ی، ش��یخ مفی��د، ش��یخ غضائری و ابوالقاسم تنوخی که معروف ترین بزرگان شیعه هس��تند، درس

خواند. همچنین از جمله ی کتاب ه�ای معت�بر در ن�زد ش�یعه ک�ه ب�ه آن ه�ا اس�تناد

نوش��ته ی ش��یخ طوس��ی،"الرج�ال"می شود، می توان به کتاب ه�ایی چ�ون: تالیف شیخ نجاشی از علمای ق��رن چه��ارم و از معاص��رین ش��یخ"الرجال"

اثر شیخ کشی اشاره کرد."الرجال"طوسی و منابع چهار گانه ی فوق همچنان که احمد حسینی در مق�دمه ی کت�اب ش�یخ

اش��اره کرده ان��د، "الفهرس��ت"کشی و نیز آل بحرالعلوم در مقدمه ی کتاب چهار منبع معتبر نزد شیعه بوده که مهمترین و معتبرترینش��ان کت��اب ش��یخ کشی بود و هر کدام از آن ها گروهی را مورد بحث و نقد قرار داده اند ک��ه

در بقیه ی منابع بحثی از آنان نرفته است. کتاب های دیگ��ری ن��یز ض��میمه ی این من��ابع می ش��ود ک��ه از نظ��ر اهمیت دس��ت کمی از آن ه��ا ندارن��د. از جمله ، کت��اب عالمه ی مامق��انی اس��ت ب��ا

که شیخ شوشتری آن را تصحیح و ب��ازبینی ک��رده"قاموس الرجال"عنوان است. این کتاب که از اهمیت به س��زایی برخ��وردار اس��ت، دربرگیرن��ده ی تمامی کتاب های پیش از خود بوده و جایگاه آن در میان کتب شیعه همانند

شیخ ابن حجر است از حیث این که کلیه ی مطالبی"التهذیب"جایگاه کتاب را ک��ه ق��دما در این زمین��ه گفته ان��د را در خ��ود ج��ای داده اس��ت، ولی

متاسفانه هنوز به طور کامل چاپ نشده است. سید محمد مه��دی آل بحرالعل��وم یکی از"الرجال"از جمله ی آن ها کتاب

ه� است.1212روسای سابق طایفه ی شیعه در عراق و متوفای سال شایان ذکر است که کتاب های مزبور را صفحه به ص��فحه ورق زدم، ام��ا نه شرح حال ابوهریره را در آن ها یافتم و نه تک��ذیب او را در اثن��ای ش��رح حال دیگری پیدا کردم. با این که نویسندگان آن ها ش��رح ح��ال و بی��وگرافی تع��داد زی��ادی از اف��راد )راوی��ان( ض��عیف را در این کتاب ه��ا آورده ان��د. ب��ه استثنای شوشتری که به طور غیر منتظره ای اشاره می کند ک��ه اب��وهریره کاذب بوده است. آن هم به این دلیل است که بسیار، مت��اخر ب��وده و آرای نظام و اسکافی را باورد کرده است. اما کتاب های پنجگانه ی دیگ��ر در این باره ی��ک ح��رف بحث نکرده ان��د. این پدی��ده متض��من حکمت و پی��ام مهمی است برای شیعه ای که منصف باش��د و دلی��ل اس��ت ب��ر این ک�ه ب��ه اعتق�اد شیعیان تض��عیف اب��وهریره )ب��ه عن��وان راوی ح��دیث( رایی اس��ت جدی��د و

اخیرا پیدا شده است. "الرج��ال"به کتاب مهم دیگری نیز مراجعت ک��ردم ک��ه عب��ارت اس��ت از

نوشته ی ابوجعفر بن احمد بن ابی عبدالله که کتاب دیگ��ری هم ب��ا او چ��اپ ت��الیف حس��ن بن علی بن داود حلی، متول��د"الرج��ال"شده است ب��ه ن��ام

ه�. این کتاب نیز ابوهریره را به صراحت مورد م��دح و س��تایش647سال قرار داده است. اضافه می شود که کتاب مورد اشاره همچنان ک�ه محق�ق آن � ارموی � گفته است از امهات و اصول کتب رجال نزد شیعه ی امامی��ه

است.

روایت و قبول حدیث ابوهریره از جانب امام زین العابدین:

143

اولین کسی که در سیر کردن در میان نسل اول شیعه روبروی ما ق��رار می گیرد. امام بزرگ، ع��ادل و معت��بری اس��ت از فرزن��دان علی ،او کس��ی نیس��ت مگ��ر ام��ام زین العاب��دین علی بن الحس��ین بن علی بن ابی ط��الب

)رض(. احم��د بن"بخاری که تمام احادیثش صحیح قلمداد می ش��ود، گفت��ه اس��ت:

یونس به روایت از عاصم بن محمد از سعید بن مرجانه یا علی بن حسین، :"ایما رج��لبه نقل از ابوهریره به من خبر داد که رسول خدا )ص( فرمود

ا مسلما استنقذ الله بکل عضو منه عضوا من النار".ءاعتق امر یع��نی: ه��ر کس م��رد مس��لمانی را آزاد ک��رده و از ب��ردگی نج��ات ده��د، خداون��د ب��ا ه��ر عض��وی از آن یکی از اعض��ایش را از آتش دوزخ نج��ات

می دهد. سعید بن مرجانه می گوید: این حدیث را پیش علی بن حسین ب��ردم و او هم برای نیل به ثواب موعود در این حدیث، عبدی را که عبدالله بن جعف��ر برای خریدش ده ه��زار درهم ی��ا ه��زار دین��ار ب��ه او پیش��نهاد داده ب��ود، آزاد

1کرد.

علی بن حس�ین )رض( گفت: ای س��عید خ�ودت"در تعبیری آم��ده اس��ت: این حدیث را از ابوهریره شنیده ای؟ گفت: آری. آن گاه علی بن حسین ب��ه یکی از غالم�انش ک�ه س�اده لوح ب�ود )و ح�رف ه�ر کس�ی را می پ�ذیرفت(

دستور داد که مطرف را برایش صدا بزند. همین که مطرف حضور پی��دا ک��رد، ام��ام گفت: ب��رو ت��و در راه خ��دا آزاد

2هستی.

این استفسار علی بن حسین )رض( به طور واض��ح و آش��کار می رس��اند که امام علی )رض( به ابوهریره وثوق کامل داش�ته و س�پس ب�ا عم�ل ب�ه روایت او و آزاد کردن برده اش بر وثوق و اعتبار خود نسبت ب��ه اب��وهریره

تاکید نموده است. پس از آن علی بن حس��ین و ابن مرجان��ه این ح��دیث را روایت و آن را چون مژده ای برای مردم نقل می کردند. مثال عمر بن علی بن الحسین آن

همچنین زی��د بن اس��لم آن را از علی روایت3را از ابن مرجانه روایت کرد4نمود.

سعید بن عبدالله بن مرجانه جزو شیعیان نخس��تین اس��ت و ب��رقی او را 5یکی از بزرگ��ان اص��حاب علی بن حس��ین )رض( ب��ه ش��مار آورده اس��ت.

سعید به ام��ام زین العاب��دین پیوس��تگی همیش��گی داش��ت و ل��ذا ب��ه ی��ار و"6"همدم او معروف شده بود.

روایت کرده است ک��ه طوس��ی، س��عید بن7"قاموس الرجال"تستری در مرجانه را ب��ه تش��یع نس��بت داده و ب��ه نق��ل از مامق��انی گفت��ه اس��ت: وی

شیعه ی امامیه بوده است.

218 ص 4 ج 178 ص 3بخاری ج -1 ? 6 و فتح الباری، ج145 ص 1 روایت با سند صحیح، مسند ابن عوانه، ج324المنتقی، ابن جارود، ص -2

73ص ? 311 ص 1 و مشکل آالثار ج 317 ص 3صحیح مسلم، ج -3 ?

420 ص 2 و مسند امام احمد ج181 ص 8بخاری، ج -4 ? 9الرجال، برقی، ص -5 ?

72 ص 6الفتح، ج -6 ? 373 ص 4قاموس الرجال ج -7 ?

144

از وثوق و اعتبار فراوان خود نسبت به اب��وهریرهباری دیگر ابن مرجانه از او روایت ک��رده اس��ت و می دانیم1پرده برداشته و یک حدیث قدسی را

که هیبت و احتیاطی که در روایت حدیث قدسی بای�د باش�د، بیش از هیبت و احتیاطی است که در حدیث نبوی روایت ش��ده در ب��اب فض��ایل، اعم��ال

می گردد. 2البته ابن مرجانه احادیث دیگری را هم از ابوهریره روایت نموده است.

این گونه می بینم که علی بن حسین به تصدیق ابوهریره مبادرت کرده و به آن چه او روایت نموده عمل می کند. سپس خودش آن را برای نسل بعد از

خودش روایت می نماید. پس متاخرین شیعه چه فکر می کنند؟! می بینیم یاران ب�زرگ اب�وهریره ک�ه نش�ر ح�دیث اب�وهریره را ب�ه عه�ده گرفته اند و همچنین شاگردانشان آنانی را که اب��وهریره را درک نکرده ان��د، اما مرویات او را از طریق اصحابش دریافت نموده اند، از علی بن حسین، حدیث روایت نموده اند. مانند ابوسلمه بن عبدالرحمن بن عوف، یح��یی بن سعید انصاری، قعقاع بن حکیم، طاوس بن کیسان، زهری، ابوالزناد و غیر اینان. یا زین العابدین در مدت چه��ل س��الی ک��ه بع��د از اب��وهریره زیس��ت، سخن جدش را درباره ی ابوهریره برای آنان نقل نکرد یا این که این س��خن را از پدرش نشنیده بود، در حالی که سنش در سال واقعه ی کربال بیست و

سه سال بود؟ بی گمان س��کوت زین العاب��دین )رض( در براب��ر نق�ل س��خن منس�وب ب��ه جدش قرینه ای است دال بر عدم وج��ود آن س��خن ک��ه ب��ه ق��رینه ی روایت حدیث عتق )آزادسازی برده( و عمل به آن از جانب او � که قبال بحث ش��د

� اضافه می شود.

محمد باقر و جعفر صادق و روایت حدیث از ابوهریره:

تحقیق و بررسی گنجینه ی بسیار ب��اارزش دیگ��ری را در اختی��ار م��ا ق�رار می دهد و بر اساس آن دو امام معتبر و بزرگوار پیش ما مجسم می شوند: ام�ام محم�د ب�اقر پس�ر علی بن حس�ین بن علی بن ابی ط�الب و پس�رش جعفر صادق بن محمد، کسی که همه ی شیعیان خود را ب��ه او نس��بت داده

و آرا و اقوالش مدار و محور کلیه ی مسائل فقهی آنان است. محمد باقر، مادرش دختر حسن بن علی است. او شخصی محل وثوق و کثیرالحدیث اس��ت. ح��دیث او در ص��حیحین بخ��اری و مس��لم وج��ود دارد و

نسائی او را از جمله ی فقهای اهل مدینه و از تابعین برشمرده است. اما پسرش جعفر صادق از او مشهورتر و از احادیث بیش��تری برخ��وردار است. احادیث او نیز در صحیحین مسلم و بخاری آمده اس��ت. او در می��ان

فقهای مدینه از جایگاه برجسته ای برخوردار است. محمد باقر و جعفر صادق هر دو حدیث ابوهریره را روایت کرده اند و در

در سند حدیثی که عبدالعزیز دراوردی، حاتم بن اسماعیل و3صحیح مسلم سلیمان بن بالن آن را از جعفر صادق، از پدرش روایت کرده اند، دوب��ار ب��ا هم آمده اند. جز این که این سه نفر وصف صادق را برای جعفر ذکر نکرده

176 ص 2صحیح مسلم، ج -1 ? ?. اشاره کرد281 ص1برای نمونه می توان به کتاب معانی االثار ج -2

15 ص 3صحیح مسلم ج -3 ?

145

دلی��ل این"عن جعفر بن محمد عن ابی��ه"و آن را مهمل گذاشته و گفته اند "رج��ال الح��دیث"اهمال هم شهرت جعفر ب��وده و این ک�ه متخصص��ان علم

اسامی مهمل را از روی ن�ام کس�انی ک�ه ح�دیث از آن�ان روایت کرده ان�د، می شناسند و این سه نفر روایت کنن��ده از جعف��ر، اح��ادیث بس��یاری را ب��ا

بدون ذکر جعفر،"صادق" یعنی با به کار بردن "عن الصادق عن ابیه"تعبیر 1روایت کرده اند.

بی گمان سکوت زین العاب�دین از نق�ل س�خن م�ورد ادع�ایی ک�ه ب�ه علی )رض( نس��بت می دهن��د، در ح��الی ک��ه روایت ح��دیث اب��وهریره توس��ط فرزندان علی معلوم همگان است دلیل دیگری است دال ب��ر ک��ذب ب��ودن این ادعا که به دلیل اول روی��ات ح��دیث از اب��وهریره توس��ط زین العاب��دین

اضافه می شود. باقر هم در م��ورد ح��دیث اب��وهریره تنه��ا ب��ه روایت آن بس��نده نمی کن��د، بل که آن را به عنوان منبع و دلیل فقهی به کار می گیرد، بر اساس آن فتوا داده و عمل می کند. همچنان که امام شافعی )رح( در اثنای بحث از دالیل قب���ول خ���بر واح���د و حجت ب���ودن آن ب���ه این مطلب تص���ریح ک���رده و

همچنین می بینیم که محمد بن علی بن حسین از طریق ج��ابر از"می گوید: پیامبر )ص( و از طریق عبیدالله بن ابی راف�ع از اب��وهریره از پی��امبر )ص(

2حدیث روایت می کند و از هر کدام از این طرق حدیث ثابت می شود.

منظور شافعی همچنان که خ��ودش گفت��ه این اس��ت ک��ه محم��د بن علی احادیثی را که ابوهریره در موضوع حالل و حرام ب��ه تنه��ایی روایت ک��رده،

3حجت دانسته است.

حدیث شناسان راویان صادق را به دو دسته تقسیم نموده اند: ب��ر خی از آنان کسانی هستند که دچار اشتباه و خطا می شوند و به فقاهت مع��روف نیستند. احادیثی را از این دسته روایت می کنند ک��ه غ��یر خودش��ان از اه��ل صدق در آن احادیث با آن��ان مواف��ق باش��ند. ب��رخی دیگ��ر راوی��انی هس��تند صادق، حافظ و نگاه دارن��ده ، دقی��ق و فقی��ه. مح��دثین، اح��ادیثی را ک��ه این دسته از راویان به تنهایی روایت کرده ان��د، ب��دون چ��ون و چ��را می پذیرن��د. محمد بن علی در این جا � همچنان که شافعی گفته اس��ت � س��ید و س��رور راویان معتبر و مورد اعتماد بوده و بدون شک با ابوهریره ب��ه مث��ابه ی ی��ک راوی صادق، ضابط و فقیه معامله می کرد. پس ش��گفتا از آن دیگ��ری ک��ه

4این اعتماد و باور را ندارد.

همچنان که دیدیم علی بن حسین یاران و شاگردانی دارد ک��ه آن��ان را در اخذ و نقل مرویات ابوهریره آزاد گذاشته و آنان را از این کار ب��از نداش��ته است. همین طور پسرش محمد و ن�وه اش جعف�ر ص�ادق، ی�ارانی دارن�د از مشاهیر گیرندگان مرویات ابوهریره که آنان را آزاد گذاشته و حرفی را از آن چه که به زعم ابوجعفر اسکافی علی آن را نس��بت ب��ه اب��وهریره گفت��ه است، به آنان نگفته اند. بنابراین س��کوت محم�د بن علی و پس�رش جعف�ر

و غیر آن از صادق رویت کرده است، حاتم بن اسماعیل988 ص 2- دراوردی در سنن ابن ماجه، ج 12 ص3 از صادق روایت کرده است و سلیمان در صحیح مسلم ج 290 و 270 ص 1در سنن نسائی، ج

از صادق روایت نموده است.9?. و این از نصوص کمیاب است1245 بند 455الرساله، امام شافعی ص -2

1238همان، بند -3 ? ?یکی از مصراع های شعر سابق الذکر )مترجم( -4

146

صادق قرینه ی دیگر و تازه ای است که بر روایت عملی حدیث اب��وهریره وحجت دانستن آن از جانب ایشان، افزوده می شود.

از جمله ی یاران باقر می توان به فقیه صدرنشین مدینه، عمرو بن دین��ار، محمد بن اسحاق صاحب کتاب سیره، اوزاعی امام اهل شام، زه��ری، اب��و اسحاق همدانی، فقیه معروف کوفه عبدالله بن شبرمه، اعرج، ابن جریح و

اعمش، اشاره کرد. اما یاران جعفر صادق که احادیث ابوهریره را دست به دس��ت کرده ان��د، بیش از یاران باقر هستند که از جمله ی نامبردگان می توان ب��ه: دراوردی، حاتم بن اسماعیل و س�لیمان بن بالل و ن�یز ام�ام مال�ک، یح�یی بن س�عید القطان، یحیی بن سعید انصاری، س��فیان ث��وری، س��فیان بن عیین��ه و غ��یر

اشاره کرد. همچنین، همان طور که باقر و ص��ادق ش��اگردانی داش��ته اند ک��ه روای��ات ابوهریره را دس��ت ب��ه دس��ت کرده ان��د، اس��تادانی هم داش��ته اند ک��ه ج��زو شاگردان ابوهریره و از ناشران علم او بوده اند. مانند عط��اء بن ابی رب��اح، استاد جعفر صادق، یزید بن هرمز استاد ب�اقر.آی�ا در ص�ورتی ک�ه جعف�ر و باقر معتقد ب��ه ض��عف اب��وهریره می بودن��د، اس��تادان خ��ود را از او برح��ذر

نمی داشتند؟

147

محمد بن حنفیه و پسرش از ابوهریره حدیث روایت می کردند

از جمله ی پس���ران علی، ام���ام محم���د بن علی بن ابی ط���الب )رض( معروف به ابن الحنفیه است. او امامی است فقیه، معتبر، زاهد و عابد که حدیث او به روایت از پدرش در ص��حیح مس��لم و بخ��اری ف��راوان اس��ت و

پسرش حسن بن محم��د1می بینیم که مستقیمااز ابوهریره روایت می کند. بن علی بن ابی ط��الب ن��یز از او تبعیت نم��وده چ��را ک��ه او ن��یز از جمله ی

2کسانی است که از ابوهریره روایت کرده اند.

محمد بن حنفیه و پسرش حسن نیز یارانی دارند ک�ه در ک�ار پخش و ب�ه س��مع م��ردم رس��اندن، اح��ادیث اب��وهریره نقش داش��ته اند. پس این دو بزرگوار نیز اصحاب خود را از نقل حدیث ابوهریره من��ع نکردن��د، همچن��ان که در برابر سخنی که دروغ پردازان آن بر زب��ان علی ابن ابی ط��الب جع��ل

کردند، سکوت اختیار نمودند. از جمله ی اصحاب ابن الحنفیه منذر بن یعلی الث��وری، عم��رو بن دین��ار و عطا بن ابی رب��اح و از جمله ی اص��حاب پس��رش زه��ری و عب��دالرحمن بن

ابی الموال است.

نوه ی حسن دوم به این کاروان می پیوندد

از احفاد علی، محمد بن عبدالل��ه بن حس��ن بن علی اس��ت. این ش��خص معتبر شناخته شده و در روایتی از ابوزناد از اعرج3نزد نسائی و ابن حبان

اذا سجد احدکم فالیبرک"از ابوهریره گفته است: رسول خدا )ص( فرمود: 4"کبتیهرکمایبرک الجمل و لیضع یدیه علی

یعنی: هرگ��اه یکی از ش��ما ب��ه س��جده رفت، نبای��د مانن��د ش��تر ک��ه زان��ومی زند به سجده برود بل که باید دستانش را بر زانوهایش بگذارد.

عبدالل��ه بن عب��اس و پس��رش در اعتم��اد ب��ه اب��وهریره، از ابن��ای علیسبقت می گیرند

از خویشاوندان پیامبر )ص( پسر عموی او و علی، عبدالله بن عباس بن عبدالمطلب )رض( را می بیینم که بیش از یک حدیث را ب��ه ط��ور مس�تقیم

سپس پسرش علی بن عبدالل��ه بن عب��اس را5از ابوهریره روایت می کند. و او از به��ترین م��ردم ب��وده و6داریم که حدیث از ابوهریره روایت می کند

ابوزرعه، عجلی و ابن حبان او را معتبر دانسته اند.

سلحشوران نام آور امیرالمؤمنین و روایت از ابوهریره:

آمده است که از جمله ی روایات کمیاب و منحصر به فرد335روایت او در مسند الطبالسی ص -1 ?.است

320 ص 2التهذیب ج -2 ? 252 ص 9همان، ج -3 ?

193 ص 1 و سنن ابوداود ج 381 ص 2مسند امام احمد، ج -4 ? 52 ص 8 و ج58 ص 7 و مسلم ج216 ص 5 و ج247 ص 4بخاری ج -5 ?

358 ص 7التهذیب ج -6 ?

148

ام��ا سلحش��وران نام��دار علی و فرمان��دهان لش��کرش، کس��انی ک��ه در جنگل های او شرکت داشتند و نیز روسای اداره ی پلیس او را می بینیم ک��ه

با حماست بیشتری برای پخش مرویات ابوهریره )رض( می کوشند.

ابوایوب طلیعه دار راویان حدیث ابوهریره

اولین کسی که از این جنگجویان قهرم��ان ب��ه چش��م می خ��ورد، ص��حابی بزرگوار ابوایوب انصاری )رض( است. زیرا تابعی مورد اعتماد، ابوالشعثاء

و1او را دی��ده ک��ه در مدین��ه ح��دیث از اب��وهریره روایت می ک��رده اس��ت ابوای��وب از جمله ی ص��حابیانی اس��ت ک��ه ش��یعیان او را پذیرفت��ه و گم��ان می کنند او پنجمین صحابه ای است که بعد از ارتداد اصحاب مرتد نش��د. ت��ا

او را مورد اعتماد دانسته اند و بحرالعلوم ن��یز او2جایی که کشی و غیر او، را در ع�داد ش��یعیان علی )رض( ب��ه حس�اب آورده و معتق�د اس��ت ک�ه در

3تمامی جنگ های امیرالمومنین سهیم بوده است.

رئیس اداره ی پلیس امیرالمومنین و روایت از ابوهریره:

جوزجانی و عقیلی گفته ان��د: خالس بن عم��رو هج��ری بص��ری ک��ه رییس اداره ی پلیس علی )رض( ب���وده، از اب���وهریره و علی ص���حیفه ای روایت

4کرده است.

شیخ طوسی خالس نامبرده را از ی��اران علی )رض( دانس��ته و روایت او را از علی به اثبات رسانده است و به خاطر این اهمی��تی ک��ه خالس دارد، ائمه ی ح��دیث را می بی��نیم ک��ه ب��ه ثبت روایت ه��ای او از اب��وهریره، در

ت��ا ج��ایی ک��ه ام��ام خراس��ان اس��حاق بن5دیوان های خود مبادرت ورزیدند راهویه یک فصل از مسندش را به روایت های خالس از ابوهریره اختصاص

6داده است.

رئیس پلیس � هم چنان که می دانیم � شبانه روز به منظور آم��ادگی ب��رای اجرای اوام�ر ام�یر ب�ا او خواه�د ب�ود و چنان چ�ه خالس تح�ذیری راج�ع ب�ه ابوهریره از علی می شنید، قطعا ب��ه گ��رفتن ح��دیث از اب��وهریره اعتن��ایی

نمی کرد.

رئیس دیگری از روسای اداره ی پلیس همین راه را طی می کند

همچنین یکی از روسای اداره ی پلیس، ش��ریح بن ه��انی م��ذحجی ک��وفی است که هم عصر پیامبر بوده اما او را ندیده است. این شخص که یکی از ی��اران علی بن ابی ط��الب )رض( ب��وده و در جنگ ه��ای او ش��رکت داش��ته

362 ص 9 و مجمع الزوائد ج 512 ص 3المستدرک ج -1 ? 2 و رجال البرقی ص39رجال الکشی، ص -2 ?

218 ص 2رجال آقای بحرالعلوم ج -3 ? 1 ق228 ص 2التاریخ الکبیر، بخاری ج -4 ?

141، المنتقی البن الجارود ص 359 ص 2، المسند ج780 ص 2، ابن ماجه ج279 ص 2ابوداود، ج -5 ?و غیر آن ها

?. بر آن افزوده است63 و در ص 24دست نویس مسند ابن راهویه، ص -6

149

است، به جهت وثوق و اعتباری که نزد علی داشت، ریاست اداره ی پلیس1را در عهد او عهده دار گشت.

بحث ش��رع را پیش کش��یده و"ق��اموس رج��ال الش��یعه"شوش��تری در درباره ی او گفته است:شخصی است که اسالم و ج��اهلیت را درک ک��رده،

2"کنیه اش ابوالمقدام و یکی از یاران بزرگ علی علیه السالم بوده است.

شریح به این دلیل که چیزی راجع به تض��عیف اب��وهریره از علی نش��نیده است، می بینیم که احادیث زیادی را از ابوهریره دری��افت و آن ه��ا را پخش

3کرده است.

شخصیت ممتاز مقربان امیر المومنین با همین موضوع

یکی از سلحشوران علی )رض( کمیل بن زیاد نخعی کوفی است که ابن معین و عجلی او را معتبر و محل وثوق دانسته اند. این شخصیت در جن��گ ص��فین ب��ا علی ش��رکت ک��رده و در می��ان ق��ومش از ش��رافت و اط��اعت

برخوردار بوده است. برقی و ابن داود، او را از جمله ی شخصیت های برجس��ته ی اص��حاب علی

کمی��ل فرمان��دار" 5 و شیخ طوسی نیز همین نظر را داشته اس��ت.4دانسته علی علیه السالم در شهر هیت بود... و در مسند طوالنی کلی��نی آم��ده ک��ه امیرالمومنین علی علیه السالم به عبدالله بن راف��ع دس��تور داد، ده نف��ر از شخصیت های مورد اعتمادش را بر او وارد کند که از جمله ی آنان کمیل را

6"نام برد.

کمی���ل ح���دیثی مهم و ط���والنی دارد، ب���ه روایت از اب���وهریره و آن را اسرائیل، معمر و عمار بن زریق از ابو اسحاق سبیعی از کمیل و شعبه از عبدالرحمن بن عابس روایت کرده اند ک��ه گفت: از کمی��ل بن زی��اد ش��نیدم که از ابوهریره به روایت از پیغمبر )ص( نقل می کرد که روزی رسول خدا )ص( ب��ه می��ان نخلس��تان مدین��ه رفت و خط��اب ب��ه اب��وهریره فرم��ود: ای ابوهریره یا ای ابوهر سرمایه داران هالک می شوند، قطعا سرمایه داران در روز قیامت فقیر و نیازمند خواهند شد، مگر کسانی ک��ه ث��روت خ��ود را در

جهات خیرپخش نمایند و چنین کسانی کمیابند. ای ابوهریره نمی خواهی یکی از گنجینه های بهشت را به تو نش��ان دهم؟

اس��ت. ای"الح��ول وال ق��وه اال بالل��ه و ال ملج��ا من الل��ه اال الی��ه"آن ذک��ر ابوهریره می دانی حق خدا بر بندگانش و نیز حق بندگان بر خ��دا چیس��ت؟ ابوهریره می گوید: گفتم خ�دا و رس�ولش می دانن�د. فرم�ود: ح�ق خ�دا ب�ر بندگان این است او را بپرستند و هیچ چپز را برایش شریک ق��رار ندهن��د و حق بندگان بر خدا این اس��ت ک��ه هیچ بن��ده ای را ک��ه چ��نین باش��د، ع��ذاب

7ندهد.

128 ص 6 و طبقات ابن سعد ج330 ص4التهذیب ج -1 ? 70 ص 5قاموس الرجال ج -2 ?

. اما روایات9 ص 4 و النسائی ج66 ص 8نگاه کن به روایات از ابوهریره در صحیح مسلم، ج - 3504 . آمده است84 ص 1 و النسائی ج 160ص1او از علی در صحیح مسلم ج

281 و رجال ابن داود ص 6رجال البرقی ص -4 ? 56رجال الطوسی ص -5 ?

? به روایت از ابن ابی الحدید436 ص 7قاموس الرجال، شوشتری، ج -6،520، 309 صص 2این روایت و همچنین روایت ابواسحاق سبعی از کمیل در مسند امام احمد ج -7

?. آمده است535، 525

150

کمیل یک حدیث قدسی را هم از ابوهریره از پیامبر با همین سند سابق روایت کرده است، لکن در روایت آن ق��اطع نب��وده و می گوی��د: ب��ه نظ��رم رس��ول خ��دا )ص( گفت خ��دای عزوج��ل )در رابط��ه ب��ا کس��ی ک��ه از گنج فوق الذکر خودار باشد( می فرماید بنده ی من خود را تسلیم )خ��دای خ��ود(

1کرد.

کاتب و منشی خصوصی امیرالمؤمنین و حضور در این قافله:

یکی از نزدیکان علی )رض( تابعی بزرگوار عبیدالل��ه بن ابی راف�ع بن��ده ی البت�ه پس�ران2آزاد ش�ده ی پی�امبر )ص( اس�ت ک�ه ک�اتب ام�ام علی ب�ود.

ابوراف��ع اعم از عبیدالل��ه و ب��رادرانش ی��تیم و تحت رع��ایت علی )رض( علی سرپرستی و تربیت آنان را در خانه ی خودش به عهده گ�رفت3بودند.

و هنگامی که عبیدالله به سن بلوغ رسید و رشد پیدا ک��رده، علی او را ب��ه خود نزدیک نموده و کاتب و منشی خود ساخت. او در پی عه��ده دار ش��دن این مسولیت کتابی را در باره ی وقایع علی و یکی را نیز درب��اره ی کس��انی

نگاشت.4که با او در جنگ شرکت نمودند، جعفر صادق از پدرش باقر از عبیدالل��ه بن ابی راف��ع روایت ک��رده ک��ه او پشت سر ابوهریره نماز جمعه خواند که ابوهریره در این نم��از س��وره های

هنگ��امی ک��ه اب��وهریره"جمعه و منافقین را قرائت کرد. عبیدالله می گوید: نماز را تمام کرد پیش او رفته و گفتم شما سوره هایی ق��رائت ک��ردی ک��ه علی بن ابی طالب نیز در کوفه آن ه��ا را ق��رائت می نم��ود. اب��وهریره گفت

5قرائت این دو سوره را در نماز جمعه از رسول خدا )ص( شنیده ام.

عبیدالله روایت دیگری نیز ابوهریره از پیامبر )ص( دارد راجع به ق��رائت6و به سجده رفتن در محل سجده از آن."اذا السماء انشقت" سوره ی

این که می گوییم عبیدالله بن ابی رافع ح��دیث اب��وهریره را روایت و آن را قبول کرده است. به این معنی است که خ��انوداه ی ابوراف��ع همگی روایت ابوهریره را پذیرفته اند. چون خانواده ی ابورافع جزو خانواده ه��ای ش��یعه و نخس��تین در کوفه ان��د ک��ه علی را ی��اری داده و هم��راه او و فرزن��دانش جنگیدند و در حمایت از تشیع نخستین و توس��عه ی آن کوش��یدند. بلک��ه این خانواده یکی از سی خانواده ی کوفی هستند که مورد احترام شیعیان بوده و فضل حمایت از تشیع نخستین را به آنان بر می گردانند و بحرالعلوم ذکر

این خانواده را بر همه ی خانواده ها مقدم داشته است. چیزی که به طور اکید داللت می کند، بر محبت خانواده ی ابورافع نس��بت به ابوهریره و فرزندانش، موافقت عثمان پسر عبیدالله بن ابی رافع است با محرز پسر اب��وهریره، در رفتن ب��ه س��وی عبدالل��ه بن عم��ر جهت ط��رح

520 ص2مسند امام احمد ج -1 ? 520 ص 6بخاری ج -2 ?

41التاریخ الصغیر، بخاری ص -3 ? 206 ص 1رجال آقای بحرالعلوم ج -4 ?

112 و منتقی ابن الجارود ص15 ص3صحیح مسلم، ج -5 ? و72 ص 4 و اما روایات عبیدالله از علی در صحیح بخاری، ج355 ص 1سنن ابن ماجه، ج -6522

موچود است. یادآوری می شود که روایت مورد اشاره در116 ص 3 و ج185 ص 2صحیح مسلم ج سنن ابن ماجه نیامده است، بل که در صحیح مسلم کتاب المساجد و مواضع الصاله آمده است، آن هم

نه از عبیدالله بن ابی رافع بل که یک راوی به نام ابورافع آن را از ابوهریره روایت کرده است. )مترجم(

151

چون این موافقت، دلیل است بر این که پسران عبیدالل��ه1سوالی پیش او. و اب�وهریره ب�ا هم دوس�ت و ص�میمی بوده ان�د و هیچ وقت چ�یزی ب�ه ن�ام تکذیب و دشمنی در میان آنان وجود نداشته اس��ت و تک��ذیب روایت ش��ده درباره ی او چیزی جز اختراع و دروغ پردازی عقول مت��اخر نیس��ت و ب��دون شک شیعه ی منصف ام��روزی حس��ن ظن خ��ود نس��بت ب��ه اب��وهریره را از روی حس��ن ظن متق��دمینی چ��ون اوالد علی و مقرب��ان و سلحش��وران و

کاتبان او بنا می نهد.

جمعی دیگر از اصحاب علی و روایت از ابوهریره:

جناح راست مبارک لشکر دف��اع از این ص��حابی ب��زرگ عب��ارت اس��ت از گروه زیادی از تابعین معتمد از آنانی که از علی شنیدند، ب��ا او س��ر و ک��ار داشتند و حدیث از او روایت نمودند و شاید با او همچون افراد فوق الذکر، همگام با او جنگیدند. اینان از نظر فضل و مقام درجات مختلفی دارن��د. از جمله ی طبقه ی عالی رتبه از مشاهیر فقها می توان ب��ه اف��راد زی��ر اش��اره

کرد:�2 ابو عبدالرحمن سلمی از شخصیات معتمد و از بزرگان اصحاب علی

و�3 مس��ور بن مخ��رمه ی زه��ری )رض( ص��حابی کم س��ن ک��ه از علی روایت کرده است.4ابوهریره

�5 فقیه بزرگ ابوبرده، پسر صحابی بزرگ ابوموسی اشعری )رض(

ح�دیث روایت7 و اب�وهریره�6 ع�امر ش�عبی، قاض�ی و فقی�ه ک�ه از علی کرده و س��پس بع��د از علی همنش��ین و مالزم ی��اران او ب��اقی مان��د ت��ا ب��ه واسطه ی ایشان آن مقدار از علم علی را که موفق به دری��افت آن نش��ده

8بود، جمع آوری کند.

� ن��افع بن جب��یر بن مطعم بن ع��دی، ت��ابعی معتم��د و ام��امی از ابن��ای ح��دیث روایت می کن��د و س��پس هم��دم و10 که از علی و ابوهریره9صحابه

مالزم اصحاب علی باقی می ماند، برای این ک�ه اح�ادیث از دس��ت رفت��ه از11علی را توسط آنان اخذ و جمع آوری نماید.

� و ابو امامه بن سهل بن حنیف شخصیتی معتمد از اوالد صحابه و بن��ابر12رایی صحابی کم سن و سال.

2 ق232 ص 3التاریخ الکبیر، بخاری ج -1 ? و جاهای بسیار دیگری آمده است و نیز روایت79 ص 9روایت او از علی در صحیح بخاری ج -2524

. است که روایتی نادر است39 ص 4او از ابوهریره در مسند ابن راهویه ج151 ص 10التهذیب ج -3 ?

?. آمده است401 ص 2روایت او در مسند امام احمد، ج -4 و همچون پدرش یکی از اصحاب علی است و407 ص 2روایتش از علی در سنن ابوداود، ج -5527

. مندرج است401 ص 2نیز روایت او از ابوهریره در مسند امام احمد ج ?. آمده است204 ص 8همچنان که در صحیح بخاری ج -6

7- ?. و غیر آن آمده است177 ص 3روایتش در بخاری ج ?. روایت کرده است16 و 13 صص 9مانند خبری که از ابوجحیفه به نقل از علی در صحیح بخاری ج -8

404 ص 10التهذیب ج -9 ? آمده و به اثبات رسیده که حدیث از علی116 ص 13روایت او از علی در سنن ترمذی ج -10532

. موجود است204 ص 7شنیده است و نیز روایت او از ابوهریره در بخاری ج ?. آمده است182 ص 2مانند روایت او از مسعود بن الحکم به نقل از علی که در سنن ابوداود ج -11 آمده50 ص 3 و از ابوهریره در صحیح مسلم ج79 ص 1روایت او از علی در مسند امام احمد ج -12

?.است

152

از طبقه ی دوم که از نظ��ر فض��ل و ش��رافت پ��ایین تر از طبقه ی م��ذکورمی باشند، می توان افراد زیر را نام برد:

� عبدالملک پسر نوفل پسر حارث پسر عبدالمطلب پسر هاشم قریش�ی معتمد و یکی از بزرگان نام�دار ش�یعه. مالحض�ه ش�ود1مکنی به ابومخنف

که این شخص شریف و اصیل، مطلبی و هاشمی، پدربزرگش پسر عمویپیامبر )ص( و علی )رض( است.

� عب��دالرحمن بن الح��ارث بن هش��ام مخ��زومی فقی��ه ک��ه روایت او از و یکی از راویان معروفی است ک��ه2ابوهریره را ابن ابی حاتم، بیان کرده

دقت شود که پسرش ابوبکر ب��ه روایت3از علی حدیث روایت کرده است.5 همچنین است نوه اش عبدالملک پسر ابوبکر4از ابوهریره معروف است.

� خیثمه پسر عبدالرحمن بن ابی سبره کوفی که معتمد بوده و طلحه بن 7 و اب��وهریره6مصرف او را به ابراهیم نخعی تشبیه نموده اس��ت و از علی

حدیث روایت کرده است. � و باالخره محمد بن کعب قرظی فقیهی زاهد و یکی از روایت کنن��دگان

و غیر آنان.9 و ابوهریره8از علی

شیعه از اتباع تابعین و تابعین آنان

دسته ای دیگ�ر از ش�یعیان از اتب�اع ت�ابعین و طبق�ات بع�د از آن�ان، نقش جن��اح چپ لش��کر مب��ارک و ح��امی اب��وهریره )رض( را عملی س��اخته، علومش را دریافت و به احادیثش استناد می کنند و محدثین، روای��ات آن��ان را در صحاح، سنن و سایر کتاب های خود، ثبت می نمایند. زی��را مح��دثین و از جمله مسلم و بخاری روایت شیعه را تا زمانی ک��ه در ص��دق، دین��داری، ضبط حدیث و عدم دعوت به سوی تشیع ث��ابت ق��دم بودن��د، می پذیرفتن��د. چون تش�یع در آن زم�ان مانن�د تش�یع ام�روزی نب�ود، بلک�ه عب�ارت ب�ود از محبت زی��اد ب��ه علی و برت��ری دادن او تنه��ا ب��ر عثم��ان )رض( و او را از شیخین یعنی ابوبکر صدیق و عمر ف��اروق )رض( برت��ر نمی دانس��تند و ه��ر کس که محدثین، حدیث از او روایت کرده اند و یا به ش��یعه بودن موص��وف شده است فقط همین حالت )برتری دادن علی بر عثمان( را داشته است و کسانی را که از این حد تجاوز نموده ان��د نپذیرفته ان��د و اق��وال مب��نی ب��ر تجاوز برخی از کسانی که بخاری حدیث از آن ها روایت نموده، از این ح�د، به اثبات نرسیده است و اصال کس��ی ک��ه متج��اوز از این ح��د باش��د ش��یعه نامی��ده نمی ش��ود، بلک��ه رافض��ی ی��ا ش��یعه ی اف��راطی و غ��الی خوان��د

10می شود.

که روایت او را از علی آورده است. لکن حدیث او به روایت از ابوهریره425 ص 6التهذیب ج -1535. موجود است290 2 ص2در مسند امام احمد، ج

? بخش دوم2، ج 224الجرح و التعدیل ص -21 و سنن ابن ماجه ج 118، ص 1روایت او از علی در مسند امام احمد ج -3 ?

?. و غیر آن آمده است147 ص 3همچنان که در صحیح بخاری، ج -42، ق224، ص2الجرح و التعدیل، ج -5 ?

178، ص3التهدیب، ج -6 ??. آمده است215، ص 13روایت او از ابوهریره در سنن ترمذی ج -7، آمده است195، ص 1روایت او از علی در مسند امام احمد، ج -8 .??. آمده است157، ص 1روایت او از ابوهریره در سنن ابوداود، ج -9

?.این مطالب در هدی الساری مقدمه ی فتح الباری به طور کافی توضیح داده شده است -10

153

اعمش و رهبری قافله

پیشوا و طالیه دار این راویان، امام معت��بر، نام��دار و ب��زرگ، س��لیمان بن مه��ران ک��وفی ملقب ب��ه اعمش اس��تاد اب��ونعیم و عبیدالل��ه بن موس��ی از

دارای1محدثین معروف شیعه است. اعمش � همچنان که عجلی می گوید� تفک���ر ش���یعی ب���ود و ابن داود حلی او را در ش���مار راوی���ان مم���دوح و تعریف ش��ده ای ب��ه حس��اب آورده ک��ه ص��احب نظ��ران آن��ان را ض��عیف

2ندانسته اند.

دانشجویان علوم الحدیث معتقدند که اعمش در کوفه، در پخش و نش��ر حدیث ابوهریره نقش اساسی داش��ته و دیوان ه��ای ح��دیث، مق��دار بس��یار زیادی از احادیث ابوهریره را که توسط اصحابش از او روایت شده است،

3در خود جای داده اند.

در صورتی که علی )رض( سخن مورد ادع��ای ایش��ان مب��نی ب��ر تک��ذیب ابوهریره را بر زبان جاری س��اخته ب��ود، ب��دون ش��ک این س��خن ب��ه گ��وش اعمش می رسید و از روایت احادیث ابوهریره امتن��اع می ورزی��د. چ��را ک��ه اعمش توجه خاصی به جمع آوری اح��ادیث و اخب��ار علی از طری��ق ص��حابه مب�ذول داش�ت ت�ا ج�ایی ک�ه بس�یاری از اح�ادیث روایت ش�ده از علی، از

طریق اعمش روایت شده است.

منصور بن معتمر در این مسیر:

از جمله ی شیعیان کوفه ک�ه ب�ه اعمش تأس�ی ک�رده و مس�یر او را طی نمودند و حدیث اب��وهریره را از اص��حاب او روایت کردن��د، مح��دث معت��بر، منصور بن معتمر است ک��ه شخص��ی حجت، مش��هور ب��ه تق��وی و ص��الح و جودت حدیث است. آنچنان که عجلی گفت��ه، تش��یع منص��ور کم ب��وده و در

ض��منا منص��ور از طری��ق حس��ن بص��ری و اب��و4این امر غلو نداشته است.حازم اشجعی و مجاهد نیز حدیث از ابوهریره روایت نموده است.

ابن اسحاق صاحب سیره

ابن داود حلی، محمد بن اسحاق بن یسار، صاحب سیره مع�روف را ن�یز ب��ه حس��اب5در زمره ی ممدوحین و از اصحاب محمد باقر و جعفر ص��ادق

شبو کت��ا 6آورده و می دانیم که ابن اسحاق احادیث ابوهریره روایت کرده و مغازی نوشته شده انباشته از ذکر خیر ابوهریره است.که در سیره

223 ص 4التهذیب ج -1 ? 177رجال ابن داود، ص -2 ?

و جاهای بسیار دیگر و158 ص 6 و ج221 و 185 صص 3همچنان که در صحیح بخاری ج -3547. آمده است42 و 39 صص 1همچنین در صحیح مسلم، ج

315، ص 10التهذیب ج -4 ? 297رجال ابن داود حلی ص -5 ?

124 ص 5صحیح مسلم، ج -6 ?

154

شیعه ای از آن سوی یمن مسولیت نش��ر کت��ابی کمی��اب و مش��تمل ب��رتنها روایات ابوهریره را به عهده می گیرد

یکی از ش��اگردان یم��نی را ب��ه ن��ام هم��ام بن منب��ه ف��راابوهریره )رض( خوانده و او را در جلو خود نشاند. کاغ��ذ و قلم را در دس��ت او ق��رار داد و

حدیث از مهم ترین احادیثی را که150کتابی را بر او امال کرد که در حدود از رسول خدا )ص( شنیده بود، انتخاب و در آن درج نموده بود. این کت��اب

بعدا به صحیفه ی همام بن منبه معروف شد. سپس همام به ن��وبه ی خ��ود این ص��حیفه را در اختی��ار ش��اگرد یم��نی اش معمر بن راش��د ق��رار داده و همه ی آن را ب��ه س��مع او رس��اند. ام��ا معم��ر صحیفه را شخصا پخش نکرد، بلکه آن را در اختی��ار ع��ده ی کمی از جمل��ه عبدالرزاق بن همام صنعانی و عبدالله بن المبارک مروزی ق��رار داد و این دو شخص وقتی متوجه اهمیت ابن صحیفه ش��دند، عه�ده دار نش�ر و بخش آن گشته و نقش اساسی و مهمتر را در انجام این وظیفه عبدالرزاق بازی

کرد. طالبان حدیث و دوستداران ابوهریره از بخاری و نیشابور برای نوشتن و شنیدن این احادیث به سوی عبدالرزاق روان��ه ش��دند. عب��دالرزاق اح��ادیث صحیفه را بر امام احمد بر خواند و او آن ه��ا را در مس��ندش روایت نم��ود. همچنین آن ها را به استادان بخاری: اسحاق بن ابراهیم حنظلی معروف به ابن راهویه، اسحاق بن منصور، علی بن المدینی، یحیی بن جعفر، عبدالل��ه بن محمد المسندی و غیر آنان شنوانید. بخ��اری هم آن ه��ا را از اس��تادانش به نقل از عبدالرزاق روایت نمود. امام مسلم ن�یز اح�ادیث این ص�حیفه را از اساتید بخاری و غیر آنان روایت نمود و همچنین برخی از صاحبان دیگ��ر کتب حدیثی، آن ه�ا را روایت کردن��د. آری عب��دالرزاق این تالش ف�راوان را

در راستای پخش این کتاب کمیاب ابوهریره متحمل شد. عبدالرزاق از مشاهیر شیعه ی یمن است و ابن حجر، اق��وال ف��راوانی را از علمایی که با او مالقات داش��ته و پیش او درس خوانده ان��د، نق��ل ک��رده که در آن ها تصریح نموده اند به این که عبدالرزاق سخت ب��ه تش��یع متمای��ل بوده است و هنگامی که به یحیی بن معین گفته شد که امام احمد ح��دیث عبیدالل���ه بن موس���ی را ب���ه علت ش���یعه ب���ودن رد می نمای���د. یح���یی

عبدالرزاق � سوگند به خدایی که جز او خدایی نیست � صد برابر از"گفت: یعنی درباره ی مقدم داشتن علی ب��ر1"عبیدالله در این زمینه، شدیدتر بود.

عثمان، چون مفهوم تشیع در آن زمان جز این نبود. اما در مقابل ابوبکر و شخین )ابوبکر و عمر( را به دلیل این ک��ه"عمر، خود عبدالرزاق گفته است:

علی آنان را بر خودش برتری می داد، برتری می دهم و اگر خودش آنان را برت��ری نمی داد من هم این ک��ار را نمی ک��ردم، از نظ��ر خ��وار و بی اعتب��ار کردن خود، کافی است که علی را دوست داشته باشم، ولی مخالف ق��ول

2"او عمل کنم.

313 ص 6التهذیب ج -1 ? ?همان -2

155

ذکر کرده و خ��بری را1شوشتری عبدالرزاق را در قاموس رجال الشیعه طوس��ی"راجع به شیعه بودن او ب��ه نق��ل از نجاش��ی آورده و گفت��ه اس��ت:

بحث عبدالرزاق را در کتاب الرجال ذکر نموده است. خواننده، حدیث عبدالرزاق را به روایت از معمر از همام از ابوهریره ب��ه

2آسانی در صحیحین مسلم و بخاری پیدا می کند.

شیوخ شیعه نشر حدیث ابوهریره را در کوفه پی می گیرند

ام��ا عقب دار و پس ق��راول لش��کر، ب��ا این ک��ه دف��اع کنن��دگان و حامی��ان ابوهریره پایان پذیر نیستند و پرچم حس��ب او ت��ا روز قی��امت � انش��اءالله � برافراشته خواهد ماند، متشکل از طبقه ی دیگری از شیعیان کوف��ه و غ��یر آنان است که در پی طبقات فوق الذکر آمده و بر نشر و پخش مروی�ات او

دوام پیدا کردند.

اول آنان حافظ قهرمان و دلیر ابونعیم

طالیه دار این راویان، حافظ موثق ابونعیم بن دکین کوفی اس��ت، کس��ی که بخاری در صد و نود جا از ص��حیحش ح��دیث از او روایت ک��رده اس��ت.

جز این ک��ه عقی��ده ی ش��یعی ام��ا ب��ه دور از غل��و و"این شخص حجت بوده هیچ وقت حافظان حدیث س��ب" تا جایی که می گفت:3"سب داشته است.

اب��ونعیم ب��ا این 4"و دشنامی را از من نسبت به معاوی��ه یادداش��ت نکردن��د. ب��ه غ��یر معاوی��ه، ازسخن خود می خواهد بگوید که او اهل س��ب و دش��نام

صحابه نیز نبوده است و اغلب شیعیان صدر اول این گون��ه بودن��د و ش��یعه بودن آنان فقط در حب زائد برای علی )رض( و برتری دادن او بر عثم��ان

)رض( خالصه می شد. قابل ذکر است که ابونعیم یکی از قهرمانانی است که در محنت مخلوق بودن قرآن در کنار امام بزرگوار احمد، بن حنبل ایس�تاد و اس��تقامت زائ��د الوص�فی از خ�ود نش�ان داد، آن گ�اه ک�ه ش�دت عالق�ه ب�ه افک�ار فلس�فی یونانی، معتزله را وادار به شکنجه ی حامالن عقیده ی ناب و ص��حیح ک��رد و این قول از ابونعیم وقتی ک��ه شمش��یر برن��ده را در براب��ر او تک��ان دادن��د،

و"دنیا نزد من از دکمه ی پیراهنم بی ارزش تر است"معروف شد که گفت: به خاطر مقاومتی که از او مشاهده کردند از کشتن او بیمن��اک ش��دند. در

حالی که او آن وقت پیرمردی کهنسال بود. و نیز وق��ایع حی��ات او5ابونعیم احادیث فراوانی از ابوهریره روایت کرده

را پیگیری و نقل نموده است، همچنان که این مطلب از البالی شرح ح��الابوهریره در طبقات ابن سعد به وضوح پیداست.

ش��یعه ای زاه��د از پرچم��داران ت��الیف در کوف��ه، مس��ندش را از ح��دیثابوهریره انباشته می سازد

321 ص 5قاموس الرجال، ج -1 ? و53 و 45، صص 9 ج 159 و 153، ص 8، ج75 و 73 صص 6، ج45 ص 1برای مثال به بخاری، ج -2

88 و 38، 7 صص 5مسلم، جدول ? 229 ص 2بخشی از سخنان ذهبی در میزان االعتدال ج -3 ?

?. و در هدی الساری به شیعه بودن او اشاره شده است276 ص 8التهذیب، ج -4177 و 145، صص 3 و ج77 و 38 صص 1برای مثال رجوع شود به صحیح بخاری، ج -5 ?

156

سپس زاهد عابد و موثق، عالم به قرائت های قرآن، عبیدالله بن موس��ی از بزرگ��ان"عبسی از کوفه، ص��احب مس��ند و مش��هور ن��زد متق��دمین ک��ه

آن ج��ا ک��ه س��اجی او را ب��ه اف��راط و تش��یع منس��وبتا 1"علمای شیعه بود و احمد غلوو زیاده روی او را در تشیع، با وجود پرهیزگاری و عبادتی2کرده

چرا که عبیدالله احادیث منک��ری را در3که داشته، بر او عیب گرفته است4رابطه با تشیع روایت نموده است.

شوش��تری بحث او را آورده و ب��ه وج��ود روی��ات زی��ادی از او در کت��اب5الکافی کلینی و التهذیب طوسی اشاره نموده است.

که در میان آن ها ح��دیثی6نامبرده احادیثی را از ابوهریره روایت می کند. 7است که از طریق ابوالزن��اد، از اع��رج، از اب��وهریره روایت ش��ده اس��ت.

چیزی ک��ه داللت می کن��د ب��ر این ک��ه او همه ی اح��ادیثی را ک��ه در نس��خه ی حجیم و بزرگ ابوالزناد وجود دارند را روایت می کرده است، نسخه ای ک��ه

همتای صحیفه ی همام بن منبه مذکور در فوق است. عالوه بر همه ی کسانی که ذکرشان رفت، تعداد بسیار زیادی از اح��ادیث ابوهریره در تمامی کتب حدیثی، توسط گروه کثیری از کوفیان از کس��انی که به تشیع مع��روف نب��وده بلک��ه فق��ط ب��ه حب ف��راوان ب��رای ذریت علی شهرت داشته اند، روایت شده است. از جمله توسط امام ابوحنیفه نعمان بن ثابت )رح( که شاگردی او برای جعف��ر ص��ادق معل��وم اس��ت و عالقه ی زیادی هم به زید بن علی و پسرش داشت. همچنین توسط س��فیان ث��وری

ش��مار مم��دوحینی ک��ه همک��اران او را ض��عیف"ک��ه ابن دواد حلی او را در و هکذا سفیان بن عیینه کوفی و سپس"ندانسته اند به حساب آورده است

مکی، که ابن داود او را نیز ذکر کرده و صراحتا س�توده اس�ت، عثم�ان بن و غیر آنان."مصنف"ابی شیبه، ابوبکر بن ابی شیبه صاحب

پس چنانچه امام علی کلماتی مبنی بر تکذیب ابوهریره گفته ب��ود، حتم��ادر کوفه شایع می شد و اینان از آن مطلع می شدند.

حاکم نیشابوری سهم خود از پاداش را می برد

"المس��تدرک علی الص��حیحین" حاکم نیشابوری صاحب سپس ابوعبدالله مس��تدرک را از ح��دیث اب��وهریره انباش��ته ک��رده و بخش مفص��لی را ب��ه فضایل ابوهریره و دفاع از او اختصاص داده است. حال، ح�اکم نیش�ابوری کسی است که برخی او را به خاطر عالقه و حب زیادی که به علی داشته و ح�تی ب�ه علت این عالقه ی مف�رط وادار ب�ه تص�حیح تع�دادی از اح�ادیث 8ضعیف نیز شده اس��ت، ش��یعه ب��ه حس��اب آورده ان��د. ذه��بی گفت��ه اس��ت

حاکم شیعه ای است که به این تفکر معروف شده بدون این که اعتراض��ی"" داشته باشد.(نسبت به شیخین )ابوبکر و عمر

343سخن ذهبی در تذکره الحفاظ، شرح حال شماره -1 ? 53 ص 7التهذیب ج -2 ?

422هدی الساری مقدمه فتح الباری ص -3 ? 400 ص 6طبقات ابن سعد، ج -4 ?

232 ص 6قاموس الرجال ج -5 ? ?. آمده است126 و 222، صص 4 و ج87، ص 2همچنان که در صحیح مسلم ج -6

318 ص 1، جیسنن دارم -7 ?85 ص 3میزان االعتدال، ج -8 ?

157

آیا نمی توان از این بزرگان درس عبرتی گرفت؟

البته م�ا پن�د و درس خ�وبی از رای و نگ�اه این بزرگ�ان می آم�وزیم. ام�ا کسانی که دل هایشان آکنده از تعص��ب اس��ت هرگ��ز نمی خواهن��د از چ��نین عبرت هایی استفاده کنند، در حالی که � قسم به خدا � از آن�ان دور نب�وده و

در دسترس آنان قرار دارد. و الحول القوه اال بالله.

گروهی از محدثین بزرگ که شیعیان آنان را شیعه می دانن��د، ح��دیث ازابوهریره روایت کرده اند

گروه دیگری وجود دارن��د ک��ه ب��ه اح��ادیث اب��وهریره توج��ه نموده ان��د، از شاگردان خودش یا از طبقات متاخر که منابع حدیثی ما، آنان را به عن��وان ش��یعه ذک��ر نکرده ان��د، لیکن کتب رج��ال ش��یعه آن��ان را ب��ه ش��یعه ب��ودن

موصوف ساخته و به ستایش و توصیف آنان پرداخته اند.

دام��اد اب��وهریره و معروف ت��رین ش��اگردانش ک��ه ش��یعه او را موث��قمی داند:

از این راوی��ان اس��ت، مش��هورترین ش��اگردان اب��وهریره و ش��وهر یگان��ه دخترش، تابعی بزرگوار، پس��ر ص��حابی، ص��حابی زاده، س��عید بن المس��یب پسر حزن قریشی. چرا که کشی اخبار فراوان را پیرامون م��واالت س��عید بن المسیب برای علی پسر حسین نقل کرده و گفته اس��ت امیرالموم��نین

آی��ا چ��نین کس��ی رای علی را1علی، او را در دامن خ��ود پ��رورده اس��ت. درباره ی ابوهریره نشنیده اس��ت، ب��ا این ک��ه در دامن او و زی��ر پ��رورش او بوده است؟ و چگونه علی به او اجازه می دهد که دختر دروغگوترین مردم را به زنی بگیرد، در حالی که ولی امر و سرپرس��ت او ب��وده اس��ت؟ ش��ما

بگویید ای مردم! ب��رقی و طوس��ی ن��یز س��عید بن المس�یب را در ش��مار اص�حاب علی بن

و شیخ مفی��د بن مطه��ر حلی در بخش اول کت��ابش2حسین ذکر نموده اند که آن را به راویان موث��ق و معت��بر اختص��اص داده اس��ت، او را از جمله ی رجال معتبر شیعه دانسته و گفته است کشی روایتی را نقل نموده دال بر

وی در ادام��ه3"سعید از پ��یروان علی بن حس��ین )ع( ب��وده اس��ت."این که مس���بب بن ح���زن ک���ه ک���نیه اش ابوس���عید ب���ود، "می نویس���د: پ���درش

4امیرالمومنین علیه السالم را وصی خود قرار داد.

بی گمان احادیثی که ابن المسیب از ابوهریره روایت کرده بیش از حدی است که بتوان آن ها را برشمرد. زیرا ابن المسیب معروف ترین ش��اگرد و وارث علم او بوده و هیچ ی��ک از ص��فحات کتب ح��دیث از ح��دیث او خ��الی نمی باشد و از لحاظ دلیل کافی است این که فقط صحیح بخاری در ص��د و بیست و شش جای صحیحش حدیث او را ب��ه روایت از اب��وهریره آورده و

109رجال کشی، ص -1 ? 90 و رجال طوسی ص 8رجال برقی، ص -2 ?

79رجال حلی، ص -3 ? 170همان ص -4 ?

158

صحیح و مسلم نیز بیش از این مقدار از این احادیث را در خود ج��ای دادهاست.

زین العابدین، گواهی با ارزش و پرمحتوایی را ارائه می دهد

کشی ش��رح ح��ال س��عید بن المس��یب را ب��ا اث��ر بس��یار مهمی ب��ه پای��ان می ب��رد، زی��را ب��ا س��ندی ک��ه ب��ه علی ابن الحس��ین زین العاب��دین )رض(

سعید بن المسیب دان��اترین م��ردم اس��ت"می رسد، روایت کرده که گفت: 1"نسبت به آثار گذشته و بافهم ترین مردم زمان خودش است.

دیدیم که سعید خود را وق��ف ح��دیث اب��وهریره نم��ود و در زم��ان حی��ات علی بن حسین )رض( حدیث از او نقل می کرد. بنابراین قول علی ش��امل حدیث ابوهریره نیز شده و اقراری است ضمنی به صحت آن چه س��عید از

ابوهریره )رض( نقل کرده است. پس آیا اگر حرف شما درست است، چرا زین العاب��دین نگفت: س��عید در صورتی که حدیث ابوهریره را روایت نمی کرد، دان��اترین م��ردم می ب��ود؟ و چرا نگفت: سعید اگر س��ادگی ک��ه حقیقت اب��وهریره را از او پنه��ان ک��رده است را نداشت، فهمیده ترین انسان های زمان خودش به حساب می آمد؟ ی��ا این ک��ه چ��را نگفت: اگ��ر نافرم��انی � ک��ه او را وادار ک��رد ت��ا نص��یحت امیرالمومنین را به گوش فراموشی سپرده و با دختر ابوهریره ازدواج کند و حدیث ابوهریره را روایت نماید � در او موجود نبود، با هوش ترین م��ردم

زمانش محسوب می گردید؟شما بگویید و داوری کنید ای مردم!

از جمله دالیلی که بیانگر اعتماد زی��اد ابن المس��یب ب��ه روایت اب��وهریره است، قول امام شافعی است آن جا که می خواهد دالیل قبول خبر واحد و

می بی�نیم ک�ه س�عید در مدین�ه"حجت بودن آن را بیان کند که گفت�ه اس�ت: می گوید: ابوسعید خدری به روایت از پیامبر راجع به ص��رافی ب��ه من خ��بر داد و حدیث او سنتی را به اثبات می رساند و می گوید: ابوهریره به روایت از پیامبر )ص( برایم حدیث کرد و روایت او س��نتی را ث��ابت می س��ازد و از

فردی غیر از آنان روایت می کند باز هم حدیثش سنتی را ثابت می کند. ع��روه را ن��یز می بی��نیم ک��ه می گوی��د: عایش��ه ب��ه من خ��بر داد ک��ه: ان

رسول الله قضی ان الخراج بالضمان ]رسول خدا )ص( مقرر کرد که درآمد )شیئی( در برابر ضمانت آن ش��ی

به کسی تعلق می گیرد[ این خود نیز سنتی را ثابت می نماید. همچنین عروه موارد زی��اد دیگ��ری"

را از طریق عایشه از پیامبر روایت می نمای��د و آن ه��ا را ب��ه عن��وان س��نت2"ثابت، منشاء حالل و حرام می داند.

ابن المسیب به حدیث اب��وهریره، در زمین��ه حالل و ح��رامبر این اساس استناد کرده ولو این که ابوهریره به تنهایی آن را روایت نموده باش��د و این خود دلیل بر اعتماد کامل او به ابوهریره است. بحث از عایشه هم ب��ه این خاطر به میان آمد تا دلیلی باشد بر این که اصطالح شافعی در تثبیت سنن به معنی اعتماد کردن در حالل و حرام به آن ها است و ضمنا فقها شرایط

110رجال کشی، ص -1 ? 453الرساله، ص -2 ?

159

اح��ادیث م��ورد اس��تناد در زمینه ی حالل و ح��رام و عقای��د را س��خت تر ازشرایط احادیث دال بر فضایل در نظر می گیرند.

یکی از یاران م��دینه ای زین العاب��دین، سرپرس��تی نش��ر کت��ابی ن��ادر ازابوهریره را به عهده می گیرد

یکی از آنان ابوالزناد عبدالله بن ذکوان است که شخصی است موث��ق و طوس��ی او را از جمله ی ی��اران علی بن حس��ین )رض( ب��ه حس��اب آورده

1است.

ابوالزناد راوی همان نسخه ی مشهوری است که اعرج آن را از اب��وهریره روایت کرده و همتای صحیفه ی همام بن منبه و محتوی احادیث من��درج در آن است و جز ابوالزناد کسی آن را از اعرج روایت نکرده است. اما تعداد فراوانی از راویان آن را از ابوالزناد ش��نیده اند. مانن��د ام��ام مال��ک، ث��وری، ابن عیینیه، شعیب بن ابی حمزه و غیر آنان. امام بخاری هم در ص��حیحش در صد و چهل و پنج جا احادیث نسخه ی مورد اشاره را توس��ط ش��اگردان افراد فوق الذکر، تخریج نموده است و نیز تمامی صاحبان کتاب های حدیث

احادیث آن را با ذکر سند آورده اند.

96رجال طوسی، ص -1 ?

160

رازی بزرگ و غافلگیر کننده

فصل گذشته کال در بیان اثبات موثق و معتبر بودن ابوهریره بود از نگ��اه یاران و فرزندان امام علی و شیعیان صدر اول، به ق��رینه ی روایت ایش��ان از او و س��کوت اقراریش��ان در مقاب��ل شاگردانش��ان، آن��انی ک��ه اح��ادیث

ابوهریره را دست به دست روایت کرده اند. اما رازی را که تا کنون مخفی نگاه داشته بودم، وقت آن رس��یده اس��ت ک��ه آن را از دس��ت م��ا دری��افت نم��ایی و آن این اس��ت ک��ه ابن داود حلی

ه� را می بی��نیم در بخش اول از کت��ابش ک��ه آن را ب��ه اف��راد647متول��د ممدوح مورد پسند اختصاص داده است، بحث ابوهریره را به میان کشیده

ابوهریره، مع��روف و از اص��حاب رس��ول خ��دا1عبدالله"و چنین می نویسد:2)ص( بوده و شیخ طوسی در کتاب الرجال از او یاد کرده است.

بنابراین معلوم می شود ک�ه ب�دعت لکه دار ک�ردن اب�وهریره و تک�ذیب او پیش از زمان ابن داود حلی وجود نداشته و این ابن ابی الحدید بود ک��ه این

بدعت را ایجاد و شیعیان بعد از خودش را درگیر این جنگ سخت نمود. همچ��نین روش��ن ش��د ک��ه نیام��دن ن��ام اب��وهریره در چ��اپ فعلی کت��اب منسوب به طوسی ک��ه ش��یخ تم��امی طوای��ف ش��یعه در همه ی عص��ور ب��ه حس��اب می آی��د، دلی��ل ب��ر این اس��ت ک��ه این کت��اب بع��د از ابن داود حلی

دستخوش تحریف و دستکاری گشته است.پس ای مردم عبرت بگیرید!

و از راه پیمان شکنان برگردید و به راه روش��ن "عبرت بگیرید ای مردم راه یافتگان بپیوندید. زبان را از طعنه زدن به سابقین در دین نگاه داری��د و جزو کسانی نباشید که در روز قیامت به سبب دشمنی با اص��حاب رس��ول خدا )ص( هالک می شوند. زیرا کسانی که در روز قیامت مورد مخاص��مه ی یاران رسول پیامبر قرار گیرن��د، هالک خواهن��د ش��د. ماجراه�ای گذش��ته را کنار بگذارید چون خداوند حکم خود را درباره ی آن ها صادر کرده است. در انج��ام وظیفه ی اعتق��ادی و عملی خ��ود بکوش��ید و زب��ان خ��ود را ب��ا ه��ر هیاهوکننده ای که اعتنایی به دین ندارد، در کاری که به ت��و مرب��وط نیس��ت

3رها مکن. چرا که خداوند اجر نیکان را ضایع نمی گرداند.

ای دوستداران امیرالمومنین و ذریتش )رض(! بر آخرت خود حریص باش��ید، حب اب��وهریره )رض( را در دل خ��ود ق��رار دهید و در نمازهایتان برای او دعا کنید. این�ک ب�رای ش�ما ث�ابت گردی�د ک�ه امامانت��ان ح��دیث از او روایت کرده ان��د و ب��رای ش��ما ث��ابت ک��ردیم ک��ه سلحشوران علی )رض( فرماندهان اداره ی پلیس او، منش��یانش، بزرگ��ان قبایلی که پیرو او بودند، یارانش و تم��امی ش��یعیان نخس��تین، ح��دیث از او روایت نموده و او را موثق دانسته اند و جز موضعی ک��ه ایش��ان داش��ته اند برای شما شایسته نیست. پس، از خواب غفلت بی��دار ش��وید و از جه��الت

در االصابه فی تمییز الصحابه از چندین طریق روایت شده که اسم ابوهریره عبدالله بوده است. -1 ?)مترجم(

198رجال ابن داود حلی ص -2 ? 180اقتباس از سخنان ابن العربی در کتاب العواصم من القواصم، ص -3 ?

161

ناشی از تعصب به خود آیید و راه اهانت کنن��دگان را ره��ا کنی��د، باش��د ک��هموفق و کامیاب گردید!

162

سکوت همه ی علویان و هاشمیان نسبت به تضعیف

ابوهریره

پیش گفتار

فصل سابق برای بحث و بررسی سکوت اختیارکردن امیرالمومنین علی )رض( از جرح و تک��ذیب اب��وهریره ت��رتیب داده ش��د، چ��یزی ک��ه از روایت یاران و سربازان علی اعم از صحابه و ت��ابعین، از اب��وهریره و همچ��نین از روایت فرزن��دان و نوه ه��ایش و هک��ذا ش��یعیان ص��دور اول، از او، اس��تنتاج

می شود. اما این فصل را به بیان سکوت کسانی اختصاص می دهیم ک��ه ح��دیث از ابوهریره روایت نکرده اند، مانند برخی از ابنا و احف��اد علی، طالب ح��دیث از فرزندان عقی��ل و جعف��ر دو ب��رادر علی و پس��ران عم��ویش عب��اس ک��ه سکوت اینان را هم از روی روایت شاگردانشان از ابوهریره و همچ��نین از روی دست به دست کردن حدیث او با استفاده از واس��طه و من��ع نک��ردن

این شاگردان از این روایت و دست به دست کردنها، دریافتیم. امری که ما را وامی دارد تا قاطعانه و بدون هیچ شک و تردی��دی بگ��وییم که احدی از آنان سخن مورد ادعای نظ��ام و اس��کافی را مب��نی ب��ر این ک��ه

علی ابوهریره را تکذیب نموده، دریافت نکرده است. پس فرق این فصل با فصل گذشته در این است که افراد م��ورد اش��اره در فصل س��ابق کس��انی هس��تند ک��ه خودش��ان ح��دیث اب��وهریره را روایت

163

کرده و یا آن را به کار برده ان��د و روایت آن��ان سکوتش��ان را )از اق��رار ب��ه ضعف ابوهریره( تایید می نماید. اما افراد مورد بحث در این فص��ل ح��دیث اب��وهریره را روایت نک��رده و آن را ب��ه ک�ار نبرده ان��د، لکن س��کوت اختی��ار ک��رده و ب��ا روایت ح��دیث اب��وهریره و ت��داول آن از ج��انب شاگردانش��ان موافقت کرده و آنان را از این کار باز نداشته اند. و از محت��وای این فص��ل به خوبی روشن خواه��د ش��د ک��ه اه��ل ح��دیث اس��تفاده کنن��ده از مروی��ات ابوهریره، از هاشمیان و ب�ه وی�ژه از علوی�ان دور نبوده ان�د ت�ا بت�وان گفت سخن مورد ادعا، به دست آنان نرسیده است، بلکه با خ��ود ایش��ان ب��وده،

برای آن شاگردی کرده و علوم آنان را دریافت و جمع آوری نموده اند. ض��ما امک��ان ن��دارد در این ج��ا در موض��ع رد گفت��ه ش��ود ک��ه مص��احبت استفاده کنندگان از حدیث ابوهریره ب��ا فرزن��دان علی و روایت کنن��دگان از او، سپس با کسانی که آنان را درک کرده اند از علوی��ان و بزرگ��ان ش��یعه، موجب این نمی شود که آن��ان ه��ر آن چ��ه می دانن��د و از جمل��ه س��خن علی راجع به تکذیب ابوهریره را به این شاگردان منتقل کرده باش��ند. چ��را ک��ه گاهی شاگرد استاد را همراهی می کند و به روایت از او معروف می ش��ود.

بدون این که بر همه ی علم او دست پیدا کند. این چنین ردی وارد و قانع کننده نیست، چ�ون این ح�رف چنانچ�ه ص�حت داشته باشد، مانند جزئیات علوم و اخب��ار نیس��ت، بل ک��ه بالغ مهمی اس��ت که متضمن انذار و هشدار است نسبت ب��ه خط��ری ج��دی و ب��زرگ ک��ه ب��ه زعم ایشان ابوهریره )حاش��ا از او( م�رتکب آن ش��ده اس��ت. س��پس آن��ان همچون حامالن علم علی از فرزندان و شیعیان او بارها و باره��ا از ج��انب گروه هایی پشت سر هم که آشکارا ح��دیث اب��وهریره را دس��ت ب��ه دس��ت کرده و به آن استناد می کنند، تحریک می شوند اما هیچ وقت علیه آنان ب��ه هیجان نیامده و ذهنشان آم��اده ی این نمی ش��ود ت��ا س��خن مهم علی را ب��ه آنان تذکر دهند. آیا این دلیل نمی شود برای صاحبان عقل و خ��رد؟ آی��ا این به مثابه ی یک اجماع سکوتی نیست برای رو کردن این س��خن جع�ل ش��ده بر زبان امام علی )رض(؟ همچنین آیا ناآگاهی آنان را نسبت ب��ه اتهام��اتی که در باب طرفداری از معاویه در ای��ام فتن��ه، ب��ه اب��وهریره زدن��د، روش��ن

نمی سازد؟ از سوی دیگر، عدم احاطه ی یک شاگرد ب��ه همه ی علم اس��تاد ب��ه مع��نی ضایع شدن کل علم اس��تاد نیس��ت. چ��ون جمع آوری روای��ات این اس��تاد از جانب تعداد زیادی از دیگر شاگردان استاد به کمال می رسد و از جمع بین این فصل و فصل گذشته، جمع کثیر و قابل توجهی از فرزن��دان و نوه ه��ای علی و اص��حاب ش��اگرد ب��رای او ب��ه هم می پیون��دد ک��ه احتم��ال غفلت از سخنان مهمی که ب��ر زب��ان علی ج�اری ش��ده اس��ت، غ��یر ممکن ب��ه نظ�ر می رسد و هر کس قلبش از تپش افتاده و یا نمی خواهد عینک تاریک را در فضای غبارآلود از روی چشمانش بردارد، چنین کسی اگر کاغذی مبنی ب��ر توثی��ق و معت��بر دانس��تن اب��وهریره را ب��ا مه��ر و امض��ای علی )رض( در اختیارش قرار دهیم و با دست خود آن را لمس کند، به��ره ای از آن ن��برده

و او را قانع نمی سازد.

164

حال اگر تایید کنندگان این سخن منسوب به علی، ب�ر نظ�ر خ�ود اص�رار می ورزند، در این صورت باید سبب مخالفت این بزرگان � که به حب علی

معروف شده اند � را توجیه و تفسیر نمایند! همچنین در فصل گذشته روایت و سکوت علی بن حس��ین و دو پس��رش عم��ر و محم��د و ن��یز روایت و س��کوت جعف��ر بن محم��د و ابن الحنفی��ه و پسرش حسن و محمد بن عبدالله بن حسن المث��نی را ث��ابت نم��ودیم و در فصل مربوط به توثیق ابوهریره از روایت و سکوت صحابه ی م��ورد قب��ول

شیعه مانند ابوایوب، جابر و ابن عباس یاد کردیم. ب��دین س��بب اف��راد ب��اقی مان��ده از فرزن��دان علی، بس��تگان ابوط��الب و عباسیان، این فصل را به خود اختصاص خواهن��د داد. س��پس بحث کس��انی را پیش می کشیم که در حکم آنان می باشند مانند طرفدارانشان از ی��اران علی خواه از ص�حابه باش�ند ی�ا از ت�ابعین، ی�ا از طبق�اتی ک�ه علی را درک

نکرده اند اما علم او را به دست آورده اند. بر این اساس در ابتدا سکوت حسن و حسین )رض( را توض��یح خ��واهیم داد و سپس به ت�رتیب از س�کوت ذریت آن دو بزرگ�وار و بع�دا از س�کوت فرزن�دان محم�د بن علی و عم�ر بن علی و ن�یز از س�کوت عباس�یانی ک�ه پیش از تشکیل دولتشان وفات یافتند و همچنین درباره ی سکوت فرزندان عقیل و جعف��ر ب��رادران علی و ام ه��انئ خ��واهرش و پس از آن راج��ع ب��ه سکوت ی��اران علی و کس��انی ک��ه رابطه ی محکمی ب��ا هاش��میان داش��تند؛ مانند خانواده ی ابورافع و معروف بن خربوز که شیعه بودند و نیز درباره ی سکوت کسانی که با آن ارتب��اط نداش��تند و ب��ه تش��یع هم مع��روف نبودن��د

بحث خواهیم کرد.

الهافهم اطبقو اسکتا و عف لسانهم جمیع سکت شمیین یکمل و

]پس آنان سکوت اختیار نم�وده و زب�ان خ�ود را )از زدن تهمت دروغ ب��ه ابوهریره( پاک نگاه داشتند و سکوت همه ی هاشمیان بر مطلب مهر تایی��د

نهاد[

خودداری حسن و حسین )رض( ازخدشه دار کردن سیمای ابوهریره

حسن یاران بسیاری در میان راویانش دارد که حدیث ابوهریره را روایت نموده اند، اما هرگز آنان را از این کار ب��از نداش��ته اس��ت و گ��اهی از کن��ار مسجد ج��دش پی��امبر )ص( رد می ش��د و می دی��د حلقه ه��ایی از ش��اگردان پیرامون او نشس�ته و اح�ادیثش را می ش�نوند و می نویس�ند، ام�ا او از این

کار جلوگیری نمی کند.

اصحاب حسن

از یاران حسن می توان ب��ه محم��د بن س��یرین ام��ام وقت خ��ود، عکرم��هموالی ابن عباس و ابو مجلز الحق بن حمید، اشاره کرد.

اصحاب حسین

165

از اصحاب حسین نیز می توان افراد زیر را نام برد: روایت ک��رده2 و اب��وهریره�1 س��نان بن ابی س��نان دؤلی ک��ه از حس��ین

است. �3 بشر بن غالب اسدی که از هر دو روایت نموده است.

�4 عامر شعبی

� و ب��االخره ش��اعر مع��روف ف��رزدق بن غ��الب تمیمی ک��ه ح��دیث از روایت کرده و در او نوعی از تشیع )ب��ا مض��مونی ک��ه آن زم��ان5ابوهریره

برای تشیع وج��ود داش��ت( ب��ود و حب واض��حی در اش��عار و ابی��اتی ک��ه در حضور حسین به ویژه در اشعاری که هنگام مالقات با او در حین خروج از

6مکه و حرکت به سوی عراق، سروده بود، دیده می شود.

سکوت فرزندان حسن و حسین )رض(:

برخی از محدثین که شاگرد نوادگان ایشان بوده اند:از نسل حسن می توان به افراد زیر اشاره کرد:

� زید پسر حسن بن علی بن ابی طالب و از یارانش عب��دالرحمن بن ابی7الموال

� پسرش حسن بن زید و از یارانش محم��د بن عب��دالرحمن بن ابی ذئب،8محمد بن اسحاق، مالک، ابن ابی الزناد و وکیع

� محمد بن عمرو بن حسن بن علی بن ابی طالب و مادرش رمل��ه دخ��ترعقیل بن ابی طالب.

اضافه می شود که س��عد بن اب��راهیم بن عب��دالرحمن بن ع��وف اح��ادیث9فراوانی از محمد بن عمرو روایت کرده است.

� عبدالله پسر حسن المثنی بن الحس��ن بن علی بن ابی ط��الب )رض( و مادرش فاطم��ه دخ��تر حس��ین بن علی. ک��ه مال��ک و ث��وری ن��یز ح��دیث از

عبدالله روایت نموده اند.از نسل حسین نیز می توان افراد زیر را نام برد:

� حسین پس��ر علی پس��ر حس��ین بن علی بن ابی ط��الب ک��ه عبدالل��ه بن افتخار شاگردی او را داشته است.10المبارک

� عبدالله بن علی بن الحسین بن علی که موس��ی بن عقب��ه از او روایت11کرده است.

� عمر پسر علی بن الحسین بن علی که محم��د بن اس��حاق از او روایتکرده است.

� زید بن علی بن الحسین بن علی، استاد زهری، اعمش و شعبه.1 ق2 ج252الجرح و التعدیل ص -1 ?

31 ص 7 و مسلم ج 180، ص 7بخاری ج -2 ? 1 ق1 ج363الجرح و التعدیل ص -3 ?

345 ص 2التهذیب ج -4 ? 2 ق3 ج93الجرح و التعدیل ص -5 ?

?.در کتاب االغانی نوشته ی ابوالفرج اصفهانی آمده است -6406 ص 3التهذیب ج -7 ?

279 ص 2همان، ج -8 ? و از مثال های روایت سعد از او371، ص 9 و التهذیب، ج1 ق4 ج29الجرح و التعدیل ص - 9193

. اشاره کرد140، ص 1می توان به احادیث بخاری، ج ?. آمده است263 ص 1روایت ابن المبارک از حسین در سنن نسائی، ج -10

325، ص 5التهذیب ج -11 ?

166

� پس���رش حس���ین بن زی���د بن علی بن الحس���ین اس���تاد دراوردی وابومصعب زهری راوی موطا امام مالک.

از پسران جعفر صادق:

� محمد بن جعفر بن محم��د بن علی بن الحس��ین بن علی بن ابی ط��الب که دو استاد بخ�اری: اب�راهیم بن المن�ذر الح�زامی و یعق�وب بن حمی�د بن کاسب و نیز اس�تاد مس�لم: محم�د بن اب�و عم�ر الع�دنی، ب�ا او هم�دمی و

مصاحبت داشته اند. � اسحاق بن جعفر بن علی که ابراهیم بن المنذر و یعق��وب بن حمی��د بن

کاسب از او روایت کرده اند. � علی بن جعفر بن محمد که نصر بن علی الجهضمی و سلمه بن شبیب

و بعضی از اساتید بخاری از او روایت کرده اند. � و باالخره علی پسر عمر پسر حسین بن علی اس��تاد یزی��د بن عبدالل��ه

بن الهاد. هر کس اسانید ابوهریره را در صحیحین بخاری و مس��لم م��ورد بررس��ی قرار دهد، کثرت روایت این راویانی که از حس��ن و حس��ین و ذریت آن دو، روایت کرده اند را به واضحی در می یابد و نیز متوجه کثرت ورود نام آن��ان در زمره ی اساتید صحیحین می شود و ما قصد ایج��از داش��تیم وگرن��ه ذک��ر شماره ی صفحات مشتمل بر روایت حدیث ابوهریره از جانب آنان و هکذا بیان و تعیین صفحات محتوی روایت آنان از علوی��انی ک��ه از ذک��ر نامش��ان خودداری شد، کاری است آسان و قابل دسترسی. چون این روای��ات ی��ا در

صحیحین یا در سنن اربعه و یا در مسند امام احمد درج گردیده اند.

محمدیان و عمریان و بیان سکوت آنان

خود محمد بن حنفیه مستقیما حدیث از اب��وهریره روایت ک��رده و روایت او را در فصل سابق آوردیم. لکن پسرانش وقتی دیدند پدرشان ح��دیث از ابوهریره روایت می کند سکوت اختیار کرده و هیچ گون��ه طعن��ه و تج��ریحی

نسبت به ابوهریره از خود نشان ندادند. ابنای محمد می توان به افراد زیر اشاره کرد:زا

� عبد بن محمد بن علی بن ابی طالب که زه��ری و عم��رو بن دین��ار از اوروایت کرده اند.

� اب��راهیم بن محم��د بن علی بن ابی ط��الب ک��ه محم��د بن اس��حاق از اوروایت کرده است.

از عمری های علوی نیز می توان افراد زیر را نام برد: � محمد بن عم��ر بن علی بن ابی ط��الب، م��ادرش اس��ماء بنت عقی��ل بن ابی طالب که محمد بن اسحاق، ابن جریح و یحیی پس��ر س��عید انص��اری از

او روایت کرده است. � پسرش عبدالله بن محمد بن عم��ر بن علی بن ابی ط��الب ک��ه م��ادرش خدیجه دختر علی بن حسین )رض( اس��ت و دراوردی و ابن المب��ارک از او

روایت کرده اند.

167

� پسر دیگرش عبیدالله بن محمد بن عم��ر، ک��ه ابن المب��ارک و ابویوس��فقاضی شاگرد ابوحنیفه از او روایت نموده اند.

روایت این همک��اران از اب��وهریره در ص��حیحین مس��لم و بخ��اری آم��دهاست.

سکوت ام هانی )رض(

آف��رین ب��ر ام ه��انی � همچن��ان ک��ه پی��امبر )ص( ن��یز روز فتح مک��ه او راتحسین کرد.

ام هانی دختر ابوطالب و خواهر علی اس��ت. از ش��اگردان روایت کنن��ده:از ابوهریره، این افراد به شاگردی ام هانی برخاستند

پسرش� پسر ابن موالی ابوصالح، کریب هبیره، بن جعده بن یحیی عب��اس، یزی��د اب��ومره م��والی عقی��ل، ش��عبی، عط�اء، مجاه�د و ع�روه ابن

الزبیر.

عقیلیان هم از تجریح ابوهریره می پرهیزند

عقیل بن ابی ط��الب شخص��ا از طعن��ه زدن ب��ر اب��وهریره اجتن��اب ک��رد و یارانش را که از مشاهیر راویان ابوهریره بودند مانند حسن بصری، عط��اء

بن ابی رباح و ابوالسمان از روایت حدیث ابوهریره، باز نداشت. بع��د از خ��ودش ن��وه اش عبدالل��ه بن محم��د بن عقی��ل بن ابی ط��الب ب��ه روایت ح��دیث ش��هرت پی��دا ک��رد و م��ادرش زینب ص��غری دخ��تر علی بن ابی طالب بود و عده ی زیادی از دس��ت اندر ک��اران ح��دیث اب��وهریره مانن��د ابن جریح، زائده، ثوری و شریک به مق��ام ش��اگردی و مص��احبت او دس��ت

یافتند.

جعفری ها بر سکوت همداستان شدند

اول آنان عبدالله بن جعفر بن ابی طالب )رض( که مادرش اس�ماء دخ�تر عمیس بود، زنی که بعدا همسر علی بن ابی ط��الب ش��د. علی عبدالل��ه را بعد از کشته شدن پدرش در جنگ موته که در زمان پیامبر )ص( ب��ه وق��وع پیوست با فرزندان خودش تربیت و سرپرستی کرد تا این که ب��زرگ ش��د و باالخره در جنگ صفین یکی از فرماندهان جنگ بود و به عنوان عض��وی از

اعضای اهل حل و عقد )خبرگان طرف مشاوره( علی پذیرفته شد. یکی از شاگردان عبدالله که حدیث ابوهریره را روایت می کردند، ع��روه بن الزبیر و یکی از استفاده کنندگان از حدیث ابوهریره عمر بن عبدالعزیز

خلیفه ی عادل عصر امویان بود. سپس پسرش معاویه بن عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، اعرج و زه��ری

حدیث از او روایت کرده اند. از همه ی این ها در اسانید صحیح مسلم و صحیح بخ��اری ت��ا می رس��د ب��ه

ابوهریره بحث فراوانی ، وجود دارد.

عباسی ها نیز همین رویه را در پیش می گیرند

168

از جمله عبدالله ابن عباس بن عبدالمطلب ک��ه روایت او را از اب��وهریرهدر فصل سابق بیان کردیم.

همچنین قثم بن العباس بن عبدالمطلب ص��حابی ک��ه علی بن ابی ط��الب )رض( او را امیر مدینه س�اخت. این ش�خص ک�ه ب�رادر ش�یری حس�ین بن علی است اب�و اس�حاق س�بیعی ک�ه از جمله ی روایت کنن�دگان و ک�اربران حدیث ابوهریره است، حدیث او را روایت کرده است. کثیر بن العباس بن عبدالمطلب هم از جمله ی آنان است که اعرج و زهری حدیث او را روایت

کرده اند. عبیدالله بن عباس بن عبدالمطلب کسی که علی او را امیر یمن ساخت و سلیمان بن یسار، عط��اء بن ابی رب��اح و ابن س��یرین ح��دیث از او روایت

نموده اند و همه ی این ها حدیث ابوهریره را روایت کرده اند. این از ابنای عباس و اما از میان نوه های او به تعبیری از می��ان فرزن��دان

روات نامبرده، می توان افراد زیر را نام برد. � علی بن عبدالله بن عباس که حدیث او را زهری و منصور بن المعتم��ر

روایت کرده اند. � عبدالله بن عبیدالله بن عباس که یحیی بن سعید انص��اری ح��دیث از او

روایت کرده است. � عباس بن عبیدالله بن عباس، ابن جریح و ایوب س��ختیانی ح��دیث از او

روایت کرده اند. � داود بن علی بن عبدالل��ه بن عب��اس ک��ه اوزاعی، ابن ج��ریح، ث��وری و

شریک از او روایت کرده اند. قابل ذکر است که نام همه ی راویانی که از این عباسیان روایت کرده اند

در اسناد صحیحین بخاری و مسلم تا به ابوهریره می رسد، آمده است.

سکوت یاران صحابی علی نسبت به جریحه دار کردن ابوهریره

اف��راد ذیل ال��ذکرهمگی ص��حابه و از ی��اران علی بوده ان��د و در عین ح��الهیچ گونه جرح و لومی نسبت به ابوهریره اظهار نداشته اند:

� جابر و ابوسعید خدری که در فصل گذشته از آنان یاد کردیم و همچنیناست ابویوب.

� ابوذر غفاری )رض( ک��ه ع��ده ای از روات اب��وهریره از جمل��ه س��عید بن المسیب، ابو ادریس خوالنی، عبید بن عمیر و ابو عثمان نهدی همنشین او

بوده و حدیث از او روایت کرده اند. � عمار بن یاسر )رض( ک�ه در جن��گ ص�فین هم�راه علی ب��ود و در همین جنگ کشته شد و تعدادی از روات حدیث ابوهریره مانن��د حس��ن بص��ری و

منصور بن راشد موالی عمار بن یاسر، حدیث او را روایت کرده اند. � سلمان فارسی )رض( که از یاران ابوهریره تابعی بزرگوار عبدالرحمن

بن مل ابوعثمان نهدی حدیث از او روایت کرده اند. � حذیفه بن الیم�ان )رض( ک�ه از ی��اران اب��وهریره: اب��وادریس خ�والنی و

ابوالشعثاء حدیث از او روایت کرده اند. � جریر بن عبدالله بجلی کوفی )رض( امیر بجیله در دو عصر ج��اهلیت و اسالم که از یاران ابوهریره نوه اش ابوزرعه بن عم��رو بن جری��ر و ش��عبی

حدیث از او روایت کرده اند.

169

� مقداد بن اسود )رض( یکی از بارزترین یاران صحابی علی که از یاران ابوهریره سلیمان بن یسار و عمیر بن اسحاق موالی بنی هاشم ح��دیث از

او روایت کرده اند. � سهل بن سعید ساعدی )رض( که زیاد عمر ک��رد و اخب��ار او راج��ع ب��ه حزن و اندوه وی برای حسین معروف می باشند و از ی��اران اب��وهریره اب��و ح��ازم اش��جعی و از دس��ت اندرکاران ح��دیث اب��وهریره ابن ش��هاب زه��ری

حدیث از او روایت کرده اند. � از صحابه از وزرای علی ابوالطفیل عامر بن واثل��ه لی��ثی )رض( اس��ت

همراه امیرالمومنین علی )ع( ب��ود و ح��دیث از"یکی از صحابه ی جوان که او روایت کرد و جزو شیعیان و پیروان او بود و نسبت به علی در جایگاهی ق��رار دادش��ت و از ش��هرتی برخ��وردار ب��ود ک��ه م��ا را از ذک��ر او بی نی��از می سازد. سپس با مختار بن ابوعبید در خونخواهی حسین قی��ام ک��رد و ب��ا مختار تا جایی پیش رفت که شهید شد اما مختار نجات ی��افت و پس از آن

1"هم به حیات ادامه داد.

از روایت کنن��دگان از ابوالطفی��ل از دس��ت اندرکاران و ناش��ران ح��دیث ابوهریره از کسانی که ن��ام آن ه��ا در اس��ناد ص��حیحین بخ��اری و مس��لم ت��ا می رسد به ابوهریره آمده است، می توان به قتاده بن دعام��ه السدوس��ی، سعید بن ایاس جریری، زهری، ابوالزبیر مکی، عکرمه بن خالد مخزونی و

عمرو بن دینار، اشاره کرد. آری این قراین نیز روی هم جمع شده تا برائت و پ��اکی زب��ان علی را از آن چه به او نسبت داده ش��ده اعالم نم��وده و تاکی��د کنن��د ک��ه � بحمدالل��ه � آنچه گفته اند اساسی ندارد، بل که همچن��ان ک��ه ش��عبی )رح( اظه��ار ک��رده

آن اندازه که بر زبان علی )رض( دروغ ساخته ش��ده ب��ر زب��ان هیچ"است 2"احدی از امت اسالمی بسته نشده است.

147 ص 15االغانی، ابوالفرج اصفهانی ج -1 ? 82 ص 1تذکره الحفاظ ج -2 ?

170

انتقاد بر ابوهریره

رد برخی از احادیث ابوهریره از جانب نخعی و حنفیه:

عمل غریبی از ت��ابعی و فقی��ه ب��زرگ اب��راهیم بن یزی��د نخعی ک��وفی ب��ه چش��م می خ��ورد و آن این ک��ه او ب��رخی از اح��ادیث اب��وهریره را ک��ه ب��ا قیاس های فقهی مخالف بوده رد می کرده است. و چون ابوحنیف��ه اعتم��اد فراوانی به مرویات حماد بن ابی سلیمان از نخعی، داش��ته می بی��نیم خ��ود امام ابوحنیفه و برخی از یارانش از نخعی پیروی کرده و بعضی از احادیث

ابوهریره را رد کرده اند. لذا این اقدام نخعی و ابوحنیفه به عنوان مستمسکی از ج��انب منتق��دان ابوهریره مورد استفاده قرار گرفته است. زیرا به ظاهر آن اکتف��ا ک��رده و با آن طبل زده و در صرنا دمیدند و سر و صداهای زیادی به راه انداختن��د.

تا جایی که در دل مردمان مخلصی هم شک ایجاد نمودند. بر این اساس م��ا � ان ش��اءالله � این موض�وع را ب��ه ط��ور مفص��ل م��وردبحث قرار می دهیم و بدینسان بطالن حیله ی مکاران را روشن می نماییم.

ب��رخی از اح��ادیث اب��وهریره را ب��ه ک��ار می گرفتن��د و"نخعی گفته است: دس�ت اندرکاران علم" همچنین گفت�ه اس�ت:1"برخی را نیز رها می ساختند.

ح��دیث در اح��ادیث اب��وهریره چ��یزی احس��اس می کردن��د و ل��ذا ب��ه همه ی احادیثش عمل نمی کردند، مگر احادیثی که راجع به احوال دوزخ و بهش��ت بحث می کرد یا این که در باب تش��ویق ب��ر عم��ل ص��الح ب��ود و ی��ا در م��ورد

2"جلوگیری از کار بدی رسیده بود که در قرآن هم وجود داشت.

خودش سبب جدایی انداختن در میان احادیث ابوهریره را توض��یحنخعی داده و ادعانموده که ابوهریره فقیه نبوده است. همین ادعا حنفیه را جری ساخته تا بتوانند هر حدیث ابوهریره � ک��ه ب��ا قی��اس جلی مخ��الفت داش��ته

هر یک از روایات ابوهریره که موافق قی��اس"باشد � را رد نموده و بگویند: است به آن عمل می شود و هر آن چه مخالف قیاس باشد در ص��ورتی ک��ه امت )صاحب نظران( آن را بپذیرند به آن هم عمل می ش��ود وگرن��ه قی��اس صحیح از نظر شرع بر روایت او مقدم است. البته در موضوعاتی که ب��اب

چون قیاس صحیح حجتی اس��ت ک��ه ب��ا" "رای درباره ی آن ها مسدود باشد

341 ص 1اصول السرخسی ج -1 ?109 ص 8البدایه و النهایه ج -2 ?

171

قرآن، سنت و اجماع ثابت شده است. پس آن چه که از ه��ر نظ��ر مخ��الف قیاس صحیح باشد � به نظر آنان � مخالف کتاب، س��نت مش��هور و اجم��اع

1می باشد. بجا است در این جا این نصوص را تحلیل کرده و رای حافظ�ان ح�دیث را

:در مورد آن ها از نظر بگذرانیم این )انتقاد" مخالف خشمگین امام ذهبی است و اعالم می دارد که اولین

نخعی از ابوهریره بی مورد است( بی م��ورد اس��ت چ��را ک��ه مس��لمانان از ق��دیم و جدی��د ح��دیث اب��وهریره را ب��ه علت برخ��وردار ب��ودن از حف��ظ، بزرگواری و اتقان حجت دانسته اند. گذشته از این که امثال ابن عباس ب��ا او

فت�وی ب�ده ای"أفت ی�ا اب�اهریره، یع�نی:"مودبانه رفت�ار ک�رده و می گوی�د:2" و به همین سبب سخن او را به باد انتقاد گرفتند."ابوهریره.

ابن عساکر هم از ابوهریره پشتیبانی کرده و این س��خن اب��راهیم نخعی" ابن کثیر تصریح کرده که کار کوفیان م��ردود همچنین3"را رد نموده است.

4" مخالفند."جمهور با آنانمی باشد و

نخعی به علت داشتن این دیدگاه، از بعضی از مخالفات خ��ودبه هر حال با حدیث ابوهریره پرده برداشته است. اما مقایسه ی فقهی ک��ه اب��وهریره روایت کرده با فقه مورد قبول نخعی می تواند در این زمین��ه، ب��رای داوری کردن به نفع یکی از آن دو طرف مرجع شناخته شود و می توان ب��رای این

کار به آوردن یک مثال اکتفا کرد:

رد گوسفند تصریه شده بعد از فروش:

حدیثی است از ابوهریره با مضمون رد گوسفندی ک��هیکی از این موارد بعد از جمع شدن شیر زیاد در پستان هایش بر اثر برخورداری از دوش��یدن آن، فروخته می شود به شرط این که مشتری یک صاع خرم��ا را ب��ه ع��وض شیری که استفاده کرده است، به همراه گوسفند به مشتری برگرداند ک��ه

روایت نم�وده و ب�ه دنب�ال آن فت�وایی از ابن عب�اس5این حدیث را بخ�اری نامیده می شود."مصراه"آورده که موافق مفاد حدیث است. این گوسفند

ری یع��نی حبس ش��ده و ب��رای"بدین معنی که شیر در پستان گوس��فند ص�� چند روز از دوشیدن آن خ��ودداری می نماین��د و تص��ریه در اص��ل ب��ه مع��نی

محفله نیز همان گوسفند مص��راه"حبس آب و جمع کردن آن آمده است. است. و بدین جهت محفله گفته می شود که شیر در پس��تانش جم��ع ش��ده

است. جمهور فقها به مضمون این حدیث عمل کرده اند، مگر نخعی و به تبع او ابوحنیفه که آن را مخالف قیاس دانسته و رد کرده اند. و ب��ه تعب��یری آن را مخالف مبادی عامه و اصول مقرر در شریعت دانسته اند. بدین مع��نی ک��ه آن را مخالف قیاس ع��ام ک��ه عب��ارت اس��ت از عم��ل ب��ه مب��ادی و قواع��د شریعت، تلقی کرده اند. لکن حقیقت این است که هرگاه نص ثابت شد به

141 ص 1اصول السرخسی ج -1 ?35 ص 1 و میزان االعتدال، ج438، ص 2سیر اعالم النبالء، ج -2 ?

110 ص 8البدایه و النهایه، ج -3 ? ?همان منبع -4

87 ص 3بخاری ج -5 ?

172

مثابه ی اصلی از اصول قلمداد گردیده و به صرف ظن ب��ه این ک��ه مخ��الفقیاس و اصول است، رد نمی شود.

چنین پیداست که این موض��وع ب��رای ام��ام قاض��ی ابویوس��ف و زف��ر بن هذیل که از اکابر یاران ابوحنیفه می باشند روشن و واضح بوده و ل��ذا رای

او و نخعی را رد نموده و به حدیث عمل کرده اند. جمهور اهل علم به ظاهر این حدیث عمل ک��رده و"ابن حجر گفته است

ابن مسعود و اب�وهریره طب�ق آن فت�وی داده ان�د ب�دون این ک�ه هیچ ی�ک از یاران رسول خدا با آنان از در مخالفت درآیند. همچنین عده ی بیشماری از تابعین و نسل بعد از آنان نیز با این مسئله موافق بوده ان��د. ب��دون تف��اوت قائل شدن میان این که شیر دوش��یده ش��ده زی��اد باش��د ی��ا کم و ی��ا این ک�ه

خرما از خرمای منطقه باشد یا خارج از منطقه وارد شده باشد. اک��ثر حنفی��ه در اص��ل مس��ئله و دیگ��ران هم در ف��روع آن ب��ه مخ��الفت"

برخاس��ته اند. حنفی��ه گفته ان��د: حی��وان خری��داری ش��ده ب��ا عیب تص��ریه رد نمی ش��ود و دادن ص��اع خرم��ا هم الزم نیس��ت و از می��ان آن��ان زف��ر ب��ه مخالفت ایستاده و رای جمهور را پذیرفته است. مگ��ر در مس��ئله ی خرم��ا که گفته است خریدار در میان رد یک صاع خرما و یا نیم صاع گندم مخت��ار

خواهد بود. ابن ابی لیلی و ابو یوسف نیز در روایتی با جمهور موافق بوده ان��د. ج��ز"

این که آنان گفته اند الزم نیست حتما یک صاع خرما به جای ش��یر اس��تفاده شده با گوسفند مسترد گردد. بل که مشتری می تواند به جای خرم��ا قیمت آن را هم به فروشنده برگرداند. در روایتی از امام مالک و برخی ش��افعیه نیز همین رای آمده لکن گفته ان��د ب��ه ج��ای ش��یر بای��د از ق��وت منطق��ه ب��ه

فروشنده پرداخت همچنان که در زکات فطر نیز این کار الزم است. بغوی نقل کرده است که در این که اگر بایع و مشتری ب�ه غ�یر خرم�ا از"

قوت یا غیر آن رض��ایت دادن��د ک��افی اس��ت، خالفی در می��ان علم��ا وج��ود ندارد. اما ابن کج گفته است در این مس��ئله علم��ا ب��ا هم متف��ق نیس��تند و ماوردی دو رای را در صورتی که مشتری از پیدا ک��ردن خرم��ا ع��اجز مان��د نقل کرده است، مبنی بر این که آیا قیمت خرما را با نرخ آن ج��ا می پ��ردازد و یا با نرخ نزدیک ترین کش��وری ک��ه خرم��ا را از آن ج��ا وارد می س��ازند ک��ه

حنابله رای دوم را پذیرفته اند.حنفیه با بهانه های گوناگون از عمل به حدیث مصراه خودداری کرده اند:"

برخی از آنان حدیث را به دلیل این که روایت ابوهریره اس��ت، مخ��دوش دانسته و گفته اند چون ابوهریره به درجه ی ابن مسعود و غیر او از فقهای صحابه نرسیده است، نمی ت�وان ب�ه ح�دیثی از او ک�ه مخ�الف قی�اس جلی باشد، عمل کرد و این حرفی اس��ت ک��ه گوین��ده اش خ��ود را ب��ا ارائه ی آن آزار داده است و نقل آن ما را از ردش بی نیاز می س��ازد و خ��ود ابوحنیف��ه قیاس جلی را به خ��اطر روایت اب��وهریره و امث��ال او ت��رک نم��وده اس��ت. مانند مسئله ی وضو با نبیذ خرما و یا تجدید وضو از قهقه��ه در نم��از و غ��یر این ها. و به نظرم به خاطر این نکته است که بخاری حدیث ابن مسعود را به دنبال حدیث ابوهریره آورده برای اشاره ب�ه این ک�ه ابن مس�عود هم ب�ه مطابق حدیث ابوهریره فتوی داده است و در صورتی که حدیث اب��وهریره

173

در این م��ورد ث��ابت نمی ب��ود، ابن مس��عود در این مس��ئله ب��ا قی��اس جلی"مخالفت نمی کرد.

باید گفت که ابوهریره به تنهایی این ح��دیث"سپس ابن حجر می افزاید: را روایت نکرده است. بلکه ابوداود آن را از حدیث ابن عمر روایت نموده و ط��برانی ن��یز آن را از طری��ق دیگ��ری از ابن عم��ر روایت نم��وده اس��ت. همچ��نین اب��ویعلی آن را از ح��دیث انس روایت ک��رده و هک��ذا بیهقی در خالفی��ات آن را از ح��دیث عم��رو بن الم��زنی و احم��د از روایت م��ردی از

صحابه که نام برده نشده، روایت نموده است. ابن عبدالبر گفته است این حدیث از نظر عقل، صحت و ثب��وتش م��ورد"

اجماع است و کسی که آن را نپذیرفته به دالیل بی اساسی اس��تناد نم��وده"است.

س��پس ابن حج��ر علته��ایی را ک��ه آن��ان ب��رای رد این ح��دیث اب��وهریره تراشیده اند، همراه با پاسخ آن ها، آورده و از سمعانی نقل کرده ک��ه گفت��ه

هرگاه حدیثی ثابت شد به عنوان اصلی از اصول مورد قب��ول واق��ع"است: شده و نیازمند آن نیست که با اصلی دیگر تطبیق داده شود. زی��را اگ��ر ب��ا آن موافق باشد که هیچ، اما اگر مخالف آن باشد در این صورت نمی ت��وان هیچ کدام از آن ها را رد کرد، چرا که اگر چنین کنیم حدیثی را با قی��اس رد

1"کرده ایم و این عمل به اتفاق مردود می باشد.

ابن حجر با هشت دلیل قوی اثبات می نماید که این حدیث مخالفآن گاهقیاس نیست.

شیخ در این زمینه داد سخن داده و خوب از عهده ی بیان مطلب بر آمده است که حقیر از ذکر این دالیل و کالم ارزشمند دیگری که در اثنای نق��ول سابق وجود داشت به خاطر وجود اص��طالحات و مب��احث فقهی و اص��ولی که درک آن برای خواننده ی غیر متخص��ص در این فن��ون، دش��وار ب��ه نظ��ر

می رسد، خودداری کردم. احم��د محم��د ش��اکر، کالم ابن حج��ر را پس��ندیده و آن را چ��نین توص��یف

این سخن سخنی اس��ت بس��یار بلی��غ و ع��الی در زمینه ی نق��د"کرده است:2"ادبی بر سخن کسانی که جرات تعدی به ابوهریره را به خود داده اند.

از نگاه محققین حنفی��ه رد"به این ترتیب عاری ساختن ابوهریره از فقه ابوهریره فقی��ه" ابن همام در کتاب التحریر گفته است:چون 3"شده است.

گفت���ه251، ص 2ش���ارح این کت���اب ابن ام���یر الح���اج، ج" و "اس���ت ابوهریره چ��یزی از ش��رایط اجته��اد کم نداش��ته و در عص��ر ص��حابه"است:

فتوی داده است در حالی که در عصر اصحاب به جز مجته��د کس��ی فت��وی4"صادر نمی کرد.

فرد مجم��وع علم��ای حنفی��ه، بع��د از ص��در اول، ج��امع و ش��ارحداناترین کتاب های محمد بن حسن ش��یبانی از ش��اگردان ابوحنیف��ه، ش��مس االئم��ه

ه�.ق، ب��ه بی��ان تعظیم و اجالل اب��وهریره از490سرخسی، متوفای س��ال جانب حنفیه پرداخته و کالم بلیغی را بر زبان ج��اری س��اخته ک��ه در آن ب��ه گ��ونه ی مسرت بخش��ی از اب��وهریره تعری��ف ک��رده و حنفی��ه را از تهمت

268، ص 5فتح الباری ج -1 ? 29 ص 13مسند امام احمد، ج -2 ?

176االنوار الکاشفه، معلمی، ص -3 ? ?همان -4

174

ش��اید کس��ی"کاستن قدر و منزلت ابوهریره تبرئ��ه نم��وده و گفت��ه اس��ت: گمان کند که این سخن ما توهین به اب��وهریره اس��ت، معاذالل��ه ک��ه چ��نین

و نیز 1"باشد، چون ابوهریره در عدالت، حفظ و ضبط حدیث پیشتاز است. ابوهریره کسی است که احدی در عدالت و ط��ول ص��حبت او"گفته است:

همچ��نین در حس��ن" سپس در ادامه گفت:"با رسول خدا )ص( شک ندارد. :"او کرده به این ک��هو او را توصیف 2"حفظ و ضبط او نیز کسی شک ندارد

جزو کس��انی اس��ت ک��ه ب��ه" به عدالت، ضبط و حفظ معروف است" و او3"مصاحبت رسول خدا )ص( و شنیدن حدیث از او شهرت یافته اند.

ابوریه روایت کرده مبنی بر این که ابوحنیفه گفته است: همه یاما آن چه اص��حاب رس��ول خ��دا دارای ع��دالت می باش��ند، ب��ه اس��تثنای ع��ده ای و ابوهریره را هم استثنا کرده است، این ی��ک دروغ بیش نیس��ت و اح��دی از ثق��ات آن را روایت نک��رده اس��ت. بلک��ه فق��ط ابن ابی الحدی��د آن را از

اسکافی روایت کرده و هر دوی آن ها )از نظر روایت( ضعیف می باشند. البته هر چه باشد نخعی، ابو حنیفه و یارانش در مقام اجتهاد محض بوده

جور نخواهند بود، زیرا می دانیم که آنان از نیت پاک، ایمانأو به هر حال م قوی و تعص��ب ب��رای دف��اع از ش��ریعت برخ��وردار بوده ان��د و هیچ ک��دام از ایشان نخواسته اند با این اجتهادات خود ابوهریره را متهم به دروغ کرده و یا از او بدگویی کند. چون آنان برتر از آنند که بر چنین گناه بزرگ و بدعت منکری تصمیم بگیرند � حاشا از ایشان � زیرا آنان جزو امامانی هستند که مقتدای مردم بوده و از آنان تقلید به عمل آمده است. بلکه بیماری در دل کسانی ق�رار دارد ک�ه مقص�ود و کالم آن�ان را تحری�ف ک�رده اس�ت. زی�را ابوحنیفه اگر از یک سو برخی از اح��ادیث اب��وهریره را رد ک��رده اس��ت. از طرفی دیگر بسیاری از احادیثش را روایت نموده اس��ت. ب��رای نمون��ه ب��ه

و همچ�نین ب�ه مس�ند4 که ابویوسف آن را از او روایت ک�رده"کتاب االثار"امام ابوحنیفه که حصکفی آن را روایت نموده است، مراجعه شود.

انتقاد از طرف ضعیف باوران

بدان که مردم از لحاظ درک و فهم و آرا با هم تفاوت دارند به ویژه در" مسائل مربوط به ام�ور دی�نی و غی�بی، چ�ون علم انس�ان در براب�ر علم و حکمت خداوند متعال ناچیز است و ب��دین خ��اطر آی��ات ف��راوانی در ق��رآن هست که بسیاری از مردم فهم آن ها را مشکل می پندارند و در این زمین��ه کتاب های زیادی تالیف شده است. همچنین عده ی زیادی از مردم اح��ادیث فراوان ثابت شده از رسول خدا )ص( را دشوار می انگارن��د ک��ه ب��رخی از

"آن ها را بزرگان صحابه و یا تعدای از آنان روایت کرده اند. بدینسان معلوم می شود که دشوار و مشکل ب��ه نظ�ر رس��یدن نص��ی ب��ه معنی باطل بودن آن نص نیست و وجود نصوصی که ظ��اهر آن ه��ا مش��کل است به صورت اتفاقی در کتاب و سنت واقع نشده اند بکله عمدا در نظر گرفته شده اند برای این که خداوند درون انسان ها را بیازماید و راه هایی را

341، ص 1اصول سرخسی، ج -1 ? 340همان، ص -2 ?

340همان ، ص -3 ? 4- 107، 55، 27، 22اآلثار صص ?

175

برای تالش و فعالیت های علمی به روی علما بگشاید تا به وسیله ی آن ب��ر1درجاتشان بیفزاید.

اما کم خردان، عقلشان از تصور این امور غیبی و غ��ریب ع��اجز مان��ده و ل��ذا گفتن��د الزم اس��ت ح��دیث را ب��ر عق��ل عرض��ه ک��رد و ه��ر آن چ��ه در محدوده ی تصورات عقل ناقص آنان قرار گرفت، آن را پذیرفت��ه و ص��حیح دانستند و حدیثی را که از حدود تصورات عقلشان خارج بود، ره��ا ک��رده و

روایتش را به دروغ متهم ساختند. داستان عرضه کردن حدیث بر عقل، داستانی است قدیم که ب��رخی از"

معتزلیان م��ردم را ب��ه آن فراخوان��ده و عمال آن را ب��ه اج��را در آورده ان��د و خاورشناسان نیز اخیرا آن را مطرح ساخته اند و استاد احمد امین )رح( در این مسئله از آنان تبعیت کرده و تع��دادی از اح��ادیث ص��حیح را ب��ه عن��وان

"مثال ذکر کرده و به نظر وی عقال غیر قابل قبول می باشند. در میان حدیثی که عقل آن را نمی پذیرد با حدیثی که آن را غ��ریب"آنان

می پندارد تفاوت قایل نشده اند و هر دو ن��وع ح��دیث را در این ک��ه بای��د ب��ه سرعت آن ها را انکار و تکذیب کرد، یکی دانسته اند. ب��ا این ک��ه حکم عق��ل در حدیثی که آن را نمی پذیرد، ناشی از محال بودن آن است و در ح��دیثی که آن را غریب می داند ناشی از عاجر مان��دن از تص��ور آن اس��ت و می��ان

2"این دو حدیث تفاوت بسیار زیاد است.

از زشت ترین جسارت هایی که مرتکب آن شده اند و ن��یز از ب��دترینیکی فریبی که از عقل ناقص خود خورده اند، این اس��ت ک��ه اح��ادیث اب��وهریره )رض( را تکذیب نموده ان��د. ام��ا مش��اهده ی��ک نمون��ه از حقی ک��ه آن را از ابوهریره غریب پنداشته اند، به خوبی روشن می س��ازد ک��ه انس��ان چگون��ه باید حدیث صحیح االسناد را بپذیرد ول��و این ک��ه غ��ریب هم باش��د و ح��دیث

مگس در این باره برای اهل اندیشه، کافی است.

حدیث مگس

: اذااز ابوهریره )رض( ک��ه رس��ول خ��دا )ص( گفت"بخاری روایت کرده وقع الذباب فی اناء احدکم فلیغمسه کله ثم لیطرحه فان فی احد جناحی��ه

3شفاء وفی االخرداء"

کسی که می خواه��د)از ظرف های شما واقع شد هر گاه مگس در یکی ] یا ناچار است از محتوای ظرف استقاده کند( باید همه ی مگس را در مایع فرو ببرد و سپس آن را دور اندازد، چرا ک��ه در یکی از بال ه��ایش )س��بب(

شفا و در دیگری سبب درد وجود دارد.[ ب��ه علت غراب��تی ک��ه در ح��دیث وج��ود دارد، اف��راد ض��عیف االیم��ان و گستاخان به تکذیب آن مبادرت ورزیده اند در حالی که � قبل از این ک��ه ب��ه تجزیه و تحلیل حدیث از نظ��ر ط��بی ب��پردازیم � می بی��نیم در واق��ع راوی��ان دیگری نیز غیر از ابوهریره آن را روایت کرده اند و به این ترتیب اب�وهریره

می پیون��دد. و س��وگند ب��ه خ��دا این4از انفراد خارج شده و به حالت متابعه223االنوار الکاشفه ص -1 ? 45السنته و مکانتها، ص -2 ?

181 ص 7صحیح بخاری، ج -3 ? متابعه در اصطالح علم مصطلح الحدیث این است که غیر راوی در روایت حدیث با راوی -4216

مترجم"شرکت داشته باشد )تیسیر مصطلح الحدیث � محمد طحان( "

176

درآمدن به حالت متابعه نیست، بل که شایسته تر آن است ک��ه گفت��ه ش��ود غیر ابوهریره نیز توفیق نیل به مشارکت در اجر و شرف حمل این ح��دیث و تبلیغ آن به امت را به دست آورده اند. چون اب��وهریره )رض( ب��ه تنه��ایی آن را روایت نکرده است. بلکه ابوس��عید خ��دری ن��یز آن را از پی��امبر )ص(روایت ک��رده اس��ت. آن چن��ان ک��ه در مس��ند ام��ام احم��د ح��دیث ش��ماره )

، با185، ص 2 و سنن ابن ماجه، ج193 ص 2( سنن النسائی، ج11207 سند صحیح آمده است. همچنین انس بن مالک، بر اساس آنچ��ه هیتمی در

گفته، آن را روایت نم��وده اس��ت. طب��ق گفته ی38، ص 5مجمع الزوائد، جهیتمی بزار آن را روایت کرده و رجال آن رجال حدیث صحیح می باشند.

از کسانی که به بهترین شیوه درباره ی صحت این حدیث س�خن گفته ان�د می توان به استاد شیخ محم��د الس��ماحی اش��اره نم��ود. زی��را او ب��ه ط��ول مفصل راجع ب��ه ط��رق ح��دیث و آرای متق��دمین درب��اره ی آن، بحث ک��رده است. سپس در ضمن جوابیه اش یک مقاله ی علمی بس�یار مهمی را از دو نفر طبیب به نام های دکتر محمود کمال و دکتر محم��د عب��دالمنعم حس��ین

منتشر ساختند1378آورده که آن را در جزء هفتم از مجله ی االزهر سال و در آن موض��وع اثب��ات حم��ل م��واد ض��د میک��روب توس��ط مگس را از دانشمندان غرب نقل کرده و گفته ان��د: دانش��مندان غ��ربی این م��واد را در

مگس کشف نموده اند. اس��تاد"بریفل��د"در منابع علمی آمده است ک��ه "این دو پزشک می گویند:

دری��افت ک��ه مگس خ��انگی مبتال ب��ه1871دانشگاه ه��ال آلم��ان در س��ال انگلی از جنس انگل ه��ای ق��ارچی اس��ت ک��ه او آن ه��ا را امپ��وزا موس��کی نامید.... او گفت: این انگل ها در الیه ی چربی داخل شکم مگس به صورت سلول های محتوی آنزیمی خاص زندگی می کنند. آن ها در ابتدا دایره شکل بوده و سپس در جهت طول تغییر شکل داده و از راه سوراخ های تنفس��ی یا از میان مفاص��ل بط��نی از ش��کم خ��ارج و در ب��یرون جس��م مگس ق��رار می گیرند. این فرایند نقش تناسلی انگل را ب��ازی ک��رده و تخم انگل ه��ا ب��ه مقداری که امکان انفجار سلول را ف��راهم س��ازند در داخ��ل س��لول تجم��ع نموده و بدینسان سلول باز شده و تخم ها به سوی خ��ارج آزاد می ش��وند و این انفجار و رهاسازی با نیروی دفع شدیدی انجام می پذیرد به گونه ای که تخم ها بر اثر منفجر شدن سلول و فوران مایع داخل آن به مقدار تقری��بی

سانتی متر، دور رانده می شوند. همواره در پیرامون مگس م��رده و ره��ا2 شده بر شیش��ه، می��دانی از تخم این انگل ه��ا وج��ود دارد. س��ر س��لول های مستطیل شکلی که تخم ها از آن خ��ارج می ش��ود پ��یرامون ش��کم و پش��ت )بخش سوم و نهایی مگس( قرار دارد و این قسمت از مگس هنگامی که بر جایی می نشیند تا ت��وازن خ��ود را حف��ظ ک��رده و آم��اده ی پ��رواز گ��ردد، همواره بلندنگاه داشته می شود و انفجار سلول � همچنان ک��ه گفت��ه ش��د � پس از باال رفتن فشار مایع داخل سلول مستطیل شکل به مقدار معی��نی،

به وقوع می پیوندد. ین فرایند گاهی ناشی از وجود قطره ای زائد از مایع موج��ود پ��یرامونا"

سلول مستطیل شکل می باشد و در هنگام انفجار همراه با مایع و تخم ه��ا مقداری از سیتوپالزم از انگل خارج می شود. همچنان که استاد النگیرون �

� گفت��ه اس��ت: این1945بزرگترین استاد در دانش انگل شناسی در س��ال

177

انگل های قارچی، همچنان که گفتیم، به صورت سلول هایی دایره شکل در داخل بافت ه��ای ب��دن مگس، زن��دگی می کنن��د و آنزیم ه��ایی ق��وی از خ��ود ترشح می نمایند، در حدی که اجزای حامل بیماری حشره را تجزیه کرده و

آن را ذوب می سازند. ( آرنشتین و کوک از انگلس��تان1947-1950از سویی یگر در سال های )

و رولیوس سویسی توانستند ن��وعی آن��تی بیوتی��ک را ب��ه ن��ام جافاس��ین از هم��ان انگل ه��ای موج��ود در مگس اس��تخراج نماین��د ک��ه این آن��تی بیوتی��ک باکتری ه��ای مختلفی را از جمل��ه باکتری ه��ای گ��رم منفی و گ��رم مثبت و همچ��نین باکتری ه��ای بیم��اری دیس��انتری و تیفوئی��د را می کش��د. در س��ال

دانشمندانی چون بریان، کورتیس، هیمینگ، جیفریس و م��اکجوان از1948 انگلستان آن��تی بی��وتیکی ب��ه ن��ام کلوت��یزین را از انگل ه��ای ق��ارچی ک��ه در مگس می زید و بر باکتری های گرم منفی از جمله باکتری های دیسانتری و

تیفوئید تاثیر می گذارد، تولید کردند. کوکس و فامر از انگلستان، گرمان، روث اتلنجر و بالتنر1949در سال

از سویس آنتی بیوتیکی موسوم به انیاتین از خود انگل های ق��ارچی ک��ه در مگس زندگی می کنند تولید کردند که تاثیر زیادی بر روی باکتری های گ��رم مثبت و گرم منفی و همچنین بر برخی از انگل های دیگر از جمل��ه ب��اکتری

دیسانتری، تیفوئید و کولیرا، دارد. ین آنتی بیوتیک ها هنوز در پزشکی به کار برده نشده اند ولی تنها به یکا"

دلیل از عجایب علمی به شمار می روند و آن این که اگر ب��ه مق��دار زی��ادی داخل جسم شوند باعث به وجود آمدن مشکالت زیادی در زمینه ی بیماری می گردند در حالی که از قدرت بسیار باالیی برخوردار بوده و قدرتشان از قدرت تمامی آنتی بیوتیک های مورد استعمال در عالج بیماری های گون��اگون بیشتر است و مقدار بسیار کمی از آن ها برای جلوگیری از حیات ی��ا رش��د

باکتری های تیفوئید، دیسانتری، کولیرا و امثال آن، کفایت می کند. م��وفیتش آنتی بیوتیک ه��ایی را از م��زرعه ی انگل ه��ای1947در س��ال

موجود بر روی جسم مگس جدا کرد و دید که آن ها دارای تاثیر فراوانی بر برخی باکتری های گرم منفی مانند باکتری تیفوئید دیسانتری و امثال آن ه��ا

می باشند. وی همچنین با بحث و بررسی پیرامون نفع این انگل های ق��ارچی ب��رای"

مقاومت در برابر میکروب های ب��ه وج��ود آورن��ده ی بیم��اری تب ک��ه م��دت کمی ب��رای بس��تری الزم دارد، دری��افت ک��ه ی��ک گ��رم از این آن��تی بیوتی��ک

لی���تر ش���یر را از آل���ودگی ب���ه باکتری ه���ای1000ممکن اس���ت بیش از بیماری زای نامبرده محفوظ نگاه دارد و این خود بزرگترین دلیل اس��ت ب��ر

قدرت فراوان این آنتی بیوتیک ها. ام��ا در خص��وص آل��ودگی مگس ب��ه میکروب ه��ای بیم��اری زایی چ��ون"

میک��روب کول��یرا، تیفوئی��د و دیس��انتریت و غ��یر آن ک��ه مگس آن ه��ا را از فاضالب ها، فضوالت و مدفوع بیماران، جاه��ایی ک��ه مگس اک��ثرا ب��ه آن ه��ا رفت و آمد می کند، منتقل می سازد، باید گفت که این میکروب ها فقط ب��ر روی پاهای مگس و یا در مدفوع آن وجود خواه��د داش��ت و این مطلب در تمامی منابع باکتر ی شناسی به اثبات رسیده است و ذک�ر ن�ام م�ؤلفین ب�ا

178

من��ابعی ک��ه ب��ه این حقیقت روش��ن تص��ریح نموده ان��د، ض��روری ب��ه نظ��رنمی رسد.

از همه ی آنچه گفت��ه ش��د نتیج��ه می گ��یریم ک��ه ه��ر گ��اه مگس ب��ر روی" خوراک، نشست بدون شک آن را ب��ا پاه��ایش ک��ه آل��وده ب��ه میکروب ه��ای بیماری زایی چون میکروب تیفوئید، کولیرا، دیسانتری و یا غیر آن ها، لمس می نماید و هر گاه روی غذا، مدفوع انداخت آن را � همچن��ان ک��ه در م��ورد

آلودگی های پاهایش اشاره کردیم � آلوده می سازد. ام��ا انگل ه��ای ق��ارچی ک��ه آنتی بیوتی��ک از خ��ود ترش��ح می نماین��د و"

میکروب ه��ای بیم��اری زای موج��ود در م��دفوع و در روی پاه��ای مگس را می کشند، این انگل ها در شکم مگس قرار داشته و همراه با م��ایع موج��ود در سلول مستطیل شکل که محتوی آنتی بیوتی��ک می باش��د از انگل ه��ا ره��ا نمی شود مگر وقتی که م��ایعی ک��ه فش��ار داخلی م��ایع س��لول را اف��زایش می دهد با آن برخورد کند و سبب انفجار سلول مس��تطیل ش��کل و خ��روج

تخم ها و مایع گردد. بدینسان دانشمندان با بررسی های خود این حدیث نبوی را که ضرورت"

فرو بردن همه ی مگس را در مایع یا خوراکی که در آن افتاده است را ب��ه خاطر خنثی کردن اثر میکروب های بیماری زایی که ب��ا پ��ا ی��ا در م��دفوعش

آن ها را منتقل ساخته است، تفسیر می نمایند. همچنین حقیقت دیگری را که حدیث به آن اشاره ک��رده اس��ت، روش��ن"

س��اخته اند و آن این ک��ه در یکی از بال ه��ای مگس بیم��اری وج��ود دارد و در واقع یعنی یکی از اج��زای جس��م مگس محت��وی بیماری ه��ای منتق��ل ش��ده توسط میکروب های بیماری زایی است که با خود حمل کرده است و با بال دیگ���رش در برگیرن���ده ی ش���فا و درم���ان اس���ت ک���ه عب���ارت اس���ت از آنتی بیوتیک هایی که انگل های قارچی موجود در ش��کم مگس، آن ه��ایی ک��ه همراه با مایع موجود در پیرامون سلول های مستطیل شکل انگل ها، خارج

1می شوند، آن ها را ترشح می نمایند.

بدینسان معجزه ی خداوند � علی رغم میل و خواست الح��اد � تحق��ق پی��دامی کند.

گفته است284 ص 4 و طحاوی در کتاب معانی االثار ج 386المساحی، المنهج الحدیثی، ص -1217 جلو انداختن بالی که محتوی بیماری است از جانب مگس همچنان که در برخی روایات به آن تصریح

شده است یک الهام است از طرف خداوند به مگس همچنان که به زنبور عسل الهام نموده که در.کوه ها برای خود خانه بسازد

179

قسمت سوم

با کسانی که حدیث ابوهریره را روایت کرده اند

180

مقدمه

روایت افراد مورد اطمینان )موثق( از او:

حاکم از شیخ شیوخش ابوبکر محمد بن اسحاق بن خزیمه روایت ک��رده او از جمله ی یارانی ب��وده ک��ه بیش��ترین"که او در مورد ابوهریره می گوید:

عدد احادیث روایت شده از رسول خدا )ص( را � در می��ان روای��اتی ک��ه از او و بقیه ی یاران با مخارج صحیح منتش��ر گردیده ان��د � ب��ه خ��ود اختص��اص

1داده است.

حافظ ابن حجر می گوید: اهل حدیث بر این امر ک��ه اب��وهریره بیش��تر از اتفاق دارند. همه ی اصحاب از رسول خدا )ص( حدیث روایت کرده است،

ابومحمد بن حزم گوید مسند بقی بن مخل��د بیش از پنج ه��زار و سیص��د و2اندی از احادیث مروی ابوهریره را در خود جای داده است.

جای توجه و دقت است که این عدد، ع��دد مت��ون مس��تقل نیس��ت، بلک��ه عدد تمامی روایاتی است با تکراری ها و روایات ضعیف ک��ه بقی بن مخل��د آن ه��ا را از اب��وهریره روایت ک��رده اس��ت. ب��ا این وص��ف تع��داد روای��ات صحیحه ی غیر تکراری نسبت به این رقم خیلی کمتر اس��ت، پس نکن��د ک��ه ابهام آفرینی طعنه گران تو را بفریب��د ک��ه گوی��ا بیش��تر از پنج ه��زار متن را روایت کرده است و دلیل بر این ادعا هم این است ک��ه ام��ام احم��د پس��ر

ح��دیث را از او روایت ک��رده اس��ت ک��ه3848حنب��ل در مس��ند خ��ویش احادیث تکراری فراوان � به لفظ یا معنی � در میان آن ها وجود دارد. چون

است و در می��ان مروی��ات3عادت و رویه ی او در مسندش بر تکرار حدیث او احادیث ضعیف السند وجود دارد و جز تعداد کمی، به احادیث صحیح غیر مکرر دست نیافته است، که خیلی از این رقم کمتر اند. مطلبی ک��ه از این هم بیشتر بر مقصد ما داللت می ورزد، این که ابن حجر عس�قالنی اح�ادیث صحیحه ی منقول از ابوهریره را که در بخاری آمده اند، ب��ر ش��مرده اس��ت.

این در حالی اس��ت4 حدیث صحیح دسترسی پیدا کرده است.446تنها به ح��دیث موص��ول را از اب��وهریره برش��مرده اس��ت. س��بب این1011ک��ه

تفاوت فراوان این است که بیش��تر این روایت ه��ا تک��راری هس��تند. ب��ا این توضیح روشن می شود ک��ه مح��دثین اح��ادیث ض��عیف و تک��راری را ن��یز در مرویات خ�ویش می آوردن��د. پس از ت��دلیس دش��منان، و هولن��اک ش��مردن کثرت احادیث اب�وهریره توس�ط آن ه�ا ، ب�ر ح�ذر ب�اش و مق�ارنه ای می�ان سرشماری بنده و سرشماری ابن حجر ب��رای اح��ادیث او بزرگ��ترین دلی��ل برای شما به شمار می رود. این حقیق��تی بس��یار مهم ب��رای دف��ع ش��بهاتی

512ص3 جالمستدرک -1 ?202ص4االصابه ج -2 ?

?. مراجعه شود83ص1به کالم احمد شاکر در المسند ج -3192ص2 هدی الساری ج 1/57فتح الباری -4 ?

181

است که در رابطه با کثرت روایت ابوهریره و قلت روایت دیگران، به راه هم طب�ق انداخته اند. زیرا آن ه�ا تع�داد اح�ادیث اب�وهریره را می آورن�د، آن

سرشماری ابن حجر ی��ا غ��یر او. یع��نی چ��نین نیس��ت ک��ه همه ی آن چ��ه ب��ه ابوهریره نس��بت داده ش��ده اس��ت، ص��حیح، و از او روایت گردی��ده باش��د. بل که جعل کنندگان حدیث او را مقصد و هدف خویش قرار داده و احادیث کثیری به نام او جعل و وضع کرده اند و دراین راس��تا از آوازه و ش��هرت او اس��تفاده نموده ان��د. اگ��ر بقی پس��ر مخل��د همه ی اح��ادیث اب��وهریره را در مسند خویش ذکر کرده است، قرار نیست که ابوهریره ملزم ب��ه دف��اع از

همه ی روایاتی باشد که از او روایت گشته اند. و این اح���ادیث پ���اک و طیبه ی ف���راوان را اف���راد کث���یری از او روایت

کرده اند. نف��ر از اه��ل علم � ی��ا800ابن حجر گوید: بخ��اری گفت��ه ک��ه نزدی��ک ب��ه

بیشتر از این عدد � از ص��حابه و ت��ابعین و غ��یرهم اح��ادیث را از اب��وهریره1روایت کرده اند.

همه ی این افراد محل ثقه و جای اطمنیان بوده اند، جز اندک افرادی ک��همجهول الحال مانده اند و جز تعداد قلیلی که ضعیف بوده اند.

نفر( از بزرگان ص��حابه و ت��ابعین800این امر که تعداد به این فراوانی ) ح��دیث را از او گرفته ان��د و ب��ه اح��ادیث و روای��ات او اعتم��اد و ثق��ه پی��دا

800 دلی��ل ب��ر جاللت ق��در و ص��دق لهجه ی او، و 800کرده ان��د، در واق��ع تکذیب بر کسانی که آتش حسادت و ع��داوت و تعص��ب دل ه��ای آن ه��ا را

2خورده است � از مستشرقین و پیروان مسلمانانشان � تلقی می شود. افراد جای ثقه و اعتماد � از آن ه��ا ن��یز، آن ه��ایی ک��ه ش��ناخته ش��ده و در قوت ضبط و اتقان از دیگران � ممتاز هس��تند. از این رو ائمه ی نق��د آن ه��ا را به چندین درجه تقسیم کرده و احادیث برخی از آن ها را به ص��حیحتر از احادیث دیگران توصیف کرده ان��د. لکن ب��ا رع��ایت اح��وال کس��انی ک��ه � از

تابعین یا تابع تابعین � احادیث را از آن ها روایت کرده اند. پس صحیح ترین اسنادهای ابی هریره در نظر بخاری سندی است که ابو

الزناد، از اعرج، سپس ابوهریره )رض( روایت کرده باشد. اما صحیح ترین حدیث ابوهریره نزد امام احمد پسر حنبل، ح��دیثی اس��ت که محمد بن سیرین روایتش کرده باشد. بعد از او حدیثی که س��عید پس��ر

مسیب آن را روایت کرده باشد. ام��ا ص��حیح ترین اح��ادیث اب��وهریره ن��زد ام��ام علی بن م��دینی، اح��ادیثی هستندکه شش تن آن ها را روایت کرده باشند که عبارتند از ابن المسیب،

ابو سلمه، اعرج، ابوصالح، ابن سیرین و طاووس. صحیح ترین احادیث ابوهریره نزد ابن معین نیز، احادیث شش تن هستند که عبارتند از: ابن المسیب، ابو صالح، ابن س��یرین، مق��بری، اع��رج و اب��و رافع که در چهار نفر آن ها موافق ابن المدینی ب��وده اس��ت و اب��ا س��لمه و طاووس را استثنا کرده ک��ه ب��ه ع��وض آن ه��ا مق��بری و اب��و راف��ع را آورده

است.

این کلمه را در مولفات چاپ شده ی بخاری نیافته ام، شاید در تاریخ االوسط265/ص12التهذیب ج -1 ?.او که چاپ نشده، موجود باشد

280از کالم استاد السباعی رحمه الله ص -2 ?

182

اما بخاری از همه ی این ها، و افراد بس��یاری غ��یر این ه��ا ن��یز، از بزرگ��ان تابعین احادیث روایت کرده است و در نتیجه مجموعه ی یارانی ک��ه بخ��اری

نفر تابعی هستند که این عده غیر ابن57برای ابوهریره ذکر کرده است، نفری به شمار می آیند که بخ��اری800عباس و انس هستند که از جمله ی

آن ها را شمرده است که از ابوهریره حدیث نقل کرده اند. نف�ر800من بر این امر ح�ریص ب�ودم ک�ه س�خن بخ�اری را در زمینه ی

بودن کس��انی ک��ه از اب��وهریره ح��دیث روایت کرده ان��د، تحقی��ق کنم و ی��ک سرش��ماری دقی��ق علمی ب��ر روی آن ه��ا انج��ام دهم ک��ه دل دوس��تداران ابوهریره از آن شاد گردد و هر کس را که مدعی اس��ت، بخ��اری در م��ورد ابوهریره مبالغه ورزی��ده و ب��ه س��کوت وادارد. ب��ه اس��تخراج مثال ه��ایی از روایات ی��اران اب��وهریره در ص��حیحین و س��نن اربع��ه )ابی دواد � نس��ایی � ترمذی و ابن ماجه( و مسند احمد پرداختم، بعد روای��ات کس��ان دیگ��ری را ذکر کردم که در این هفت کتاب نیامده اند و آن ه��ا را از کتاب ه��ای دیگ��ری استخراج کردم، بعد به استخراج نام کسانی پرداختم که عبدالرحمن پس��ر ابی الحاتم در کت��اب الج��رح و التع��دیل روایت آن ه��ا را از اب��وهریره آورده است و من به روایت آن ها در این کتب دست نیافته ام. بعد به ذکر اسامی کسانی پرداخته ام که ابن حبان در کتابش الثقات روایت آن ها از اب��وهریره را آورده است که در این کتب نیامده اند، بعد فهرستی از این روایات طبق حروف الفبا با تکرار کسانی که مشهور ب��ه لقب ی��ا ک��نیه ای هس��تند � اگ��ر روایتی از او نقل ش��ده باش��د � پ��رداخته ام و ب��ه ه��ر ک��دام از آن��ان ع��ددی اختصاص داده ام، بعد در فهرست دیگری به ارقام کسانی ک��ه بخ��اری ن��ام آن ها را در صحیح خود آورده است، پرداخته ام. بع��د ارق��ام کس��انی را ک��ه مسلم آن ها را ذک��ر ک��رده و در فهرس��ت بخ��اری نیامده ان��د، آورده ام. بع��د فهرست کسانی را که اصحاب سنن و ام��ام احم��د آورده ان��د ب��ر فهرس��ت بخاری و مسلم افزوده ام. بعد فهرست کسانی را که ابن راهویه و غ��یر او بر مرویات این هفت کتاب افزوده اند، آورده ام. بعد نام کس��انی را ک��ه ابن ابی الحاتم آورده است، بعد زیادات ابن حبان را، همه ی این سعی و تالش و فهرس��ت بن��دی در راس��تای اس��تفاده بیش��تر خوانن��ده و محق��ق ص��ورت گرفته است که خواننده مح��ترم همه ی این توض��یحات و فهرس��ت ها را در

]دفاعی از اب��وهریره[" دفاع عن ابی هریره"کتاب مفصل بنده موسوم به خواهد یافت.

نف�ر � طب�ق800مناقب اب�وهریره در این خالص�ه نمی ش�وند ک�ه تع�داد شمارش بخاری � یا بیش��تر اح��ادیث او را روایت کرده ان��د، چ��را ک��ه طب��ق سرشماری که من انجام داده ام، عدد آن ها کمی کم��تر از این رقم اس��ت، بلکه منحصر گردانیدن آن ها در هشتصد تن باعث ض��ایع ش��دن بس��یاری از دست نوشت های حدیثی خواهد شد که مثال ه��ای ف��راوان دیگ��ری در آن ه��ا وجود دارد. چون در مسند ضخیم بقی بن مخلد و غیر او، بلکه غ��یر از این مناقب، مناقب دیگری وجود دارد که در ض��من اعتراف��ات اتب��اع ت��ابعین در ممالک حجاز و عراق و شام و مصر و خراسان آشکار و روش��ن می ش��وند که اعترافات این عدد فراوان به روایات یاران ابوهریره ک��ه اح��ادیث از او گرفته و ب��ه دیگ��ران رس��انده اند و در کتب م��دون ح��دیث ب��ه وف��ور ی��افت

می شوند، جزو مفاخر و مناقب او به شمار می آیند.

183

بس��یار مفی��د و ب��ا اهمیت ب��ه نظ��ر می رس��د ک��ه خوانن��ده ی عزی��ز را ب��ر نام هایی مطلع گردانیم که از ابوهریره حدیث روایت کرده اند و با این که از جمله ی بزرگان و شجاعان انسان ها بوده اند و ب��ه عق��ل و نی��ک اندیش��ی و دورنگری شهرت داشته اند و صاحب فقه و استنباط بوده، ی��ا اه��ل ع��دل و حسن قضاوت و زهد و پارسای و کثرت عب��ادت ب��ه ش��مار رفته ان��د ی��ا ب��ه شریف ترین خانواده های قریشی و انصاری منتسب بوده اند. با وص��ف دارا بودن همه ی این مناقب � که محال است این چ��نین اف��رادی از مش��اهده ی دروغ از او غفلت بورزند � از ابوهریره ح��دیث روایت کرده ان��د. کس��ی ک��ه دروغگو و ضعیف یا اهل جعل حدیث باشد، حال و وضع خ��ود را ح��داقل از دو سه نفر مخفی نگه می دارد که از او حدیث روایت می کنن��د و بعض��ا ب��ه دروغگویی همچون خودش می رسد که در جهت خدمت ب��ه اطالع رس��انی دروغ و دروغگویی، دروغ او را نقل کند اما محال اس��ت ک��ه کس��ی بتوان��د حال و وضع درغگویانه ی خود را از صدها نف��ر پنه��ان ب��دارد، ی��ا این ک��ه ب��ه صدها نفر دروغگو دسترسی پیدا کند و همه ی آن ها مسخرش شوند. چنین نیست که خداوند متعال غفلت و سادگی را برای صدها نف��ر روایت کنن��ده مکتوب و مقرر فرموده باشد، اما آقایان اسکافی و ابوریه اهل ذک��اوت و هوشمندی و خرد تلقی شوند. تا یکی باور کند و بگوی�د، آن ه�ا نتوانس�ته اند حال و وضع ابوهریره را کش��ف و درک کنن��د، ام��ا ابوری��ه توانس��ته اس��ت؛ خداوند سبحان مقرر فرموده است ک��ه م��ا اف��راد دروغگ��و و من��افق را از لحن بیان شناسایی کنیم. چنان که در کتاب مب��ارکش فرم��وده اس��ت. چ��ه شد که بااین تعداد فراوان لحن ق��ول و دروغگ��ویی � اگ��ر دروغگ��و ب��وده � اب��وهریره را در نیافتن��د، در ح�الی ک�ه در می��ان آن ه�ا ده ه��ا تن از بزرگ�ان تابعین � از نظر علم و صدق و ورع و امر به معروف وج�ود داش�ته اس�ت، از جمله ی آن ه��ا کس��انی ک��ه ن��ام آن ه��ا را در فص��ول مختلفه ی این کت��اب

آوردیم. نف��ر هس��تند، در ح��الی ک��ه750نام های واضحی که آورده ایم نزدیک ب��ه

نفر بوده اند.800بخاری فرموده است آن ها بدین ترتیب بخاری در سرشماری خود خیلی دقیق بوده است.

این چنین فضل و بزرگواری ابوهریره � دراین که تعداد کث��یری از ص��حابهاشاعه کننده ی علم او بوده اند � روشن و معلوم می گردد.

من برادران م��ومن � دوس��تداران ص��حابه )رض( را � دع��وت می کنم ک��ه این تحقی��ق را قرین��ه و نش��انه ی ص��حت و دقت همه ی اق��وال و س��خنان بزرگان ص��در اس��الم تلقی کنن��د و حس��ن ظن ش��ان نس��بت ب��ه اب��وهریره،

نشات گرفته از حسن ظن شان به این بزرگان باشد. در کتاب مفصل )دف��اع عن اب��وهریره( دومین گ��ردش مب��ارک دوس��ی را می یابید و در آن با کسانی مص�افحه می نمایی�د ک�ه اب�وهریره را ندیده ان�د، بلکه از طریق واس��طه ح��دیث را از او دری��افت کرده ان��د و این واس��طه ها صغار متاخرین تابعین، و افراد زیرک و آگاه بعد از آن ها، از ب��زرگ م��ردان

علمای ممالک و دانشمندان هوشیار علم حدیث به شمار رفته اند. من کوشیده ام که در همه ی طرق و راه هایی ک��ه بخ��اری و مس��لم در دو صحیح خود از کانال آ ن ها خواس��ته اند ب��ه اب��وهریره برس��ند، تتب��ع و تحقی��ق بورزم. بدین وسیله اسنادها را از یاران او به شاگردانشان نس��بت داده ام،

184

بعد به طبقات پایین تر از آن ها که ب��ه دنب��ال ایش��ان آمده ان��د ت��ا ب��ه ش��یوخ بخ��اری و مس��لم منتهی می ش��وند، بع��د بس��یاری از نام ه��ا را ذک��ر و بی��ان کرده ام که بخاری و مسلم نسبت و توضیح آن ه�ا را نادی��ده گرفته ان��د و در

این کار از مقدمه فتح الباری بهره گرفته ام. مقدمه ای که بخش مستقلی از کتاب را به خ��ود اختص��اص داده اس��ت و همچنین از کتاب تهذیب التهذیب به��ره گ��رفته ام. ب��رای ه��ر ی��ک از ی��اران ابوهریره نقشه ای مانند شجره ی نسب درست ک�رده ام. مانن�د اس�ناد هایی که بخاری به واسطه ی آن ها به ابوهریره وصل ش��ده اس��ت. بع��د نقش��ه ی دیگری برای اسناد هایی که امام مس��لم ب��ه واس��طه ی آن ه��ا ب��ه اب��وهریره رسیده است و هدفم از این عمل این بوده که نقشه ی مبارکی از نام ه��ای ش��ریفه و مب��ارک را ک��ه اح��ادیث اب��وهریره را در س��ه ق��رن اول پخش کرده اند، تهیه کرده باشم ت��ا این نقش��ه ها کمکی باش��ند ب��رای دوس��تداران ابوهریره که به سرعت بر اسانید صحیحه ای که به واسطه ی آن ها احادیث ابوهریره را روایت می کنند � در ه��ر ج��ا ک��ه بیابن��د، اطالع پی��دا کنن��د و این

مطلب را به عنوان یک ضرورت و نیاز اساسی انجام داده ام. برای تهیه ی هر نقشه ای شماره ی خاصی در نظر گرفته ام تا مراجعه ب��ه آن به آسانی صورت بگیرد، چنان چه شمارشی انجام داده ام که ب��ه گم��انم بسیار دقیق می باشد و این شمارش جاهایی را که بخاری یا مسلم ن��ام آن

تابعی را از ابوهریره در آن آورده اند، مشخص کرده است. این نقشه ها تالش جدیدی هستند که من به ابتکار خود آن ها را ب��ه وج��ود آورده ام و خواسته ام که کمکی باشند برای دوستداران اب��وهریره آن ه��ایی که با علم رجال و حدیث و اتصال اس��انید آش��نایی چن��دانی ندارن��د ک��ه ب��ه سرعت ب��ه ص��حت تع��داد بس��یاری از اح��ادیث اب��وهریره ک��ه در ص��حیحین

نیامده اند اطالع و آگاهی پیدا کنند. این نقشه ها هر دیوانی از دیوان ه��ای ح��دیث را ب��ر خوانن��ده � ب��ه هنگ��ام مطالعه ی آن � عرضه کرده اند. زیرا کسی که ح�دیثی در س�ننن نس�ایی ی�ا ابو داود یا مسند احمد می یابد و می خواهد ب��ر ص��حت س��ند آن اطالع پی��دا کند، الزم نیست زحمتی فراوان تحمل کند. بلکه برای او همین بس که نام تابعی را در سند حدیث آن پیدا کن��د، بع��د می بین��د ک��ه این س��ند ب��ر همه ی فروعیات راویان از این تابعی در نقشه یا نقشه هایش منطبق است و سند صحیح. نه تنها صحیح بل که بر ش��رط بخ��اری و مس��لم � ک��ه اعلی درجه ی صحت حدیث هس�تند � ن�یز هس�ت. اگ�ر س�ند م�ورد نظ�ر ب�ر این ش�روط انطب��اق نی��افت، ب��ر او الزم اس��ت ک�ه پ��یرامون آن در کتاب ه�ا ب��ه ک�اوش بپردازد یا از اهل علم به رجال اسانید سوال و پرسش نماید، آن گاه حدیث

صحیح یا ضعیف از آب در می آید و حکمش برای او روشن می شود. پس بر مشاهده ی این مجموعه ی ن��ادر و فری��د و گران به��ا از این پالک و پوسترهای گران قیمت و زیبا ک��ه نم��ایش دهن��ده ی ه��نر دوس��ی مس��تقلی

هستند، اطالع پیدا کنید. این پوسترها قبل از این که یک نقشه شجره ی نس��ب باش��ند، پوس��ترهای مزین شده ای هستند و تمامی اسماء و نام هایی که در آن ها آمده اند، ج��ای ثقه و اهل کمال و درستی و صدق هس��تند، مگ��ر تع��داد کمی از نام ه��ا ک��ه صاحبانشان جزو صادقینی بوده اند، که کمال و درستی ش��ان کم��تر از بقی��ه

185

بوده است، و بخاری و مس��لم اح��ادیثی را ک��ه در آن ه��ا م��ورد اتب��اع واق��عشده اند، روایت کرده اند نه احادیثی را که در آن ها منفرد گشته اند.

در مش��اهده ی این نقش��ه های فرص��ت دیگ��ری اس��ت ب��رای دوس��تداران ابوهریره ت�ا اجم�اع ائمه ی علم�ا و پارس�ایان و نواب�غ ق�رون فاض�له را ب�ر

تداول احادیث ابوهریره به چشم خود ببینند. نکت��ه ظری��ف و در خ��ور توج��ه این ک��ه، همچنان ک��ه روایت کنن��دگان از

نف��ر هس��تند، ن��اقالن800اب��وهریره طب��ق سرش��ماری بخ��اری در ح��دود احادیث او هم در صحیحین طب��ق سرش��ماری ک�ه انج��ام داده ام، در ح�دود

نفر اهل ثقه هستند و به هنگام شمارش اسامی آن ها می بینید که در800 میان آنان اشراف و بزرگان مسلمان و فرزندان و نوادگان بزرگان صحابه

مشاهده می شوند: در می��ان آن��ان کس��انی را می ی��ابی ک��ه از ذریه ی اب��وبکر ص��دیق )رض( هستند. مانند محمد پسر عبدالله پسر ابی عتیق، محمد پس��ر عب��دالرحمن پسر ابوبکر، یا کسانی که از ذریه ی عمر بن خط��اب هس��تند، چ��ون س��الم پسر عبدالله پس�ر عم�ر، و حفص پس�ر عاص�م پس�ر عم�ر و عاص�م پس�ر محمد پسر یزید پسر عبدالل��ه پس��ر عم��ر و واق��د پس��ر محم��د بن زی��د بن عبدالل��ه بن عم��ر و عم��ر بن حم��زه بن عبدالل��ه بن عم��ر، در می��ان آن��ان کسانی هستند ک��ه از ذریه ی عب��دالرحمن بن ع��وف الزه��ری القرش��ی ب��ه شمار می آیند، مانن��د: ابی س��مله پس��ر عب��دالرحمن بن ع��وف و حمی��د بن عبدالرحمن بن عوف و سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن بن عوف و فرزن��د او ابراهیم بن سعد بن ابراهیم و نوه ی او عبیدالله بن سعد بن اب��راهیم بن سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن، و یعقوب بن ابراهیم بن سعد بن ابراهیم بن عبدالرحمن، عبدالمجید بن سهیل بن عبدالرحمن و ابی مص��عب احم��د

بن ابی بکر الزهری او هم از ذریه و نسل عبدالرحمن. و کسانی که از ذریه ی عبدالل�ه پس�ر مس�عود ب�ه ش�مار می آین�د، چ�ون: عب��دالملک بن معین بن عب��دالرحمن بن عبدالل��ه بن مس��عود و پس��رش

محمد بن عبدالملک. از اموی ها نیز: اسماعیل بن امیه ی بن عمرو بن سعید بن العاص االموی و ایوب پسر موسی بن عمرو بن س��عید بن الع��اص و عم��رو بن یح��یی بن

سعید بن عمرو ابن سعید بن العاص. و دوباره از ذریه ی صحابه: عروه بن زبیر بن الع��وام و فرزن��دش هش��ام بن عروه. ابراهیم پسر سعد بن ابی وقاص الزهری و عبدالله بن براد بن یوسف بن ابی برده بن ابوموسی االشعری. و قدام��ه بن موس��ی بن عم��ر بن ص��حابی قدام��ه پس��ر مظع��ون الجمحی، و اب��وزرعه ی بن عم��رو بن ص��حابی جری��ر پس��ر عبدالل��ه البجلی و عبیدالل��ه بن عبدالل��ه بن عتب��ه بن

مسعود الهذلی. و اس��حاق بن عبدالل��ه بن ص��حابی قهرم��ان ابی طلحه ی االنص��اری و عبدالله پس��ر الفض��ل بن العب��اس بن ربیع��ه بن الح��ارث بن عب��دالملک بن

هاشم. عبدالملک پسر ابوبکر بن عبدالرحمن بن الحارث بن الهشام المخ��زومی و محمد بن عبدالرحمن بن نوفل بن االسود بن نوفل بن خویلد بن اسد بن

عبدالعزی.

186

محمد پسر معن بن محمد بن معن بن صحابی نضله بن عمرو الغفاری و ایوب بن خالد بن صفوان االنصاری نوه ی ابی ایوب االنصاری و ام��ا ائمه ی بزرگوار: حسن بصری، محمد بن مسلم الزهری، سفیان ثوری، سفیان بن عیین��ه، ش��عبه بن الحج��اج، عبیدالل��ه بن المب��ارک، عب��دالرحمن بن عم��رو االوزاعی، عبدالل���ه بن الزب���یر الحمی���دی القرش���ی، و حس���ن بن محم���د الزعفرانی، ک��ه این دو نف��ر اخ��یر از م��وثق ترین ی��اران ش��افعی ب��ه ش��مار

می آیند. از زاهدان و پارسیان: فضیل پس��ر عی��اض و وهیب پس��ر ال��ورد المکی و حی��وه پس��ر ش��ریح، همه ی این ه��ا از رج��ال ص��حیحین هس��تند ک��ه روایت مستقیم و مباشر از ابوهریره دارند یا از جمله ی کسانی هستند ک��ه روایت او را در صحیحین نق��ل می نماین��د، دقت کن ک��ه چگون��ه فض��ل و ش��رف و

بزرگواری از هر طرف ابوهریره را احاطه کرده است. از این رو برای او و برای ما دوستداران او، جایگاه رفی��ع و بلن��د هس��ت و

برای آن ها )صاحبان سوء ظن( پست ترین مرتبه و پایه.***

و بعد...

) ( حامالن آن ها و هستند ما دینی الگوی ص خدا رسول یاران که آن جا ازدریافت آن ها از را امانت این که کسانی سوی به محمدی سنت و خدا کتاب

در و می باشند داده اند، تحویل دیگران به و کرده حمل خوبی به و کرده . و ما بر امانت این حق است رسیده ما به سالم و صحیح امانت این نتیجه

بزرگواران این پاک سیره ی از شبهه ای گونه هر که می کند ایجاب ما امثالبر و کرده اند حفظ را آن خود تالش با ما گذشتگان که سیره ای کنیم، دفع

آن ها بر ظالمانه که را افترایی و تجاوز و بهتان گونه هر که ماستانسان ها انظار بر که آن ها صورت تا بزداییم آن ها ساحت از چسپانیده اند . زیسته اند و بوده اند آن چنان که بماند صادق و پاک صورتی می شود، عرضه

خداوند که شریعتی به نسبت و جویند تاسی و اقتدا آن ها به آیندگان تاو باشند داشته کامل اطمنیان است، داشته ارزانی بشریت به آن ها توسط

چون است، کرده تلقی دین بر طعن را، آن ها بر طعن اسالمی شریعتتشویه واقع در آنان صورت کردن کریه و زشت و بوده اند دین راویان آن ها . زشت می آید شمار به کرده اند، حمل آن ها که امانتی تشویه و دین چهره ی

شریعت که بنیان هایی همه ی در تشکیک آن ها بر طعن و آن ها چهره ی کردناولین و می آید شمار به است، استوار آن ها بر سمیح و حنیف دین این در

سرمشق از آنان از بعد نسل های و جوان نسل کردن محروم آن نتایجآنان دنبال به را اسالم امانات و بجویند تاسی و اقتدا بدان که است حسنه ای

نیکی های و حسنات این که مگر نیست، ممکن امر این و کنند حمل خود باو بشناسند را آنان کریمه ی سجایای و اخالق و دهند قرار سرمشق را آناندر را سجایا این و می نمایند تشویه را حسنات این که کسانی که دریابندبا می خواهند واقع در می دهند، جلوه خود طبیعی شکل از غیر شکلی. نمایند ادب اسائه ی اسالم علیه اسالم، بزرگان و مردان علیه ادب 1اسائه ی

?اقتباس از کالم محب الدین الخطیب در مقدمه ی العواصم من القواصم -1

187

جوانان که باشند حق فریادهای از فریادی صفحات این امیدوارم منرا تنها این که � صحابه دشمنان خطرناک دسیسه ی این بر را مسلمانآن نتیجه ی در تا گرداند، متنبه و آگاه � می باشد آنان دسیسه های از نمونه ای

تاریخ حقیقت در تحقیق به بتوانند خیر، سوی به کرده پیدا توفیق افرادرا اسالم مردان بزرگوارنه ی و شریف صفات و گمارند همت اسالمیاز را آنان حفاظت جزای عزوجل خداوند که دریابند آن پی در و بشناسند

همکارانشان و آنان دستان بر که است داده قرار معجزه ای تاریخ، حقیقتبشریت تاریخ در را انقالب نمونه ی عظیم ترین آنان این که آن و یافت ظهور

1آفریدند.

امواج! از و ساخته اند او اطراف در که توفان هایی تمامی از ابوهریره آری . او است آمده بیرون سربلند انداخته اند، طالطم به را او پای زیر که غداری . و داشتند دوست را او مردم جمهور ماند استوار و پابرجا همیشه برای

آفرینندگان و دریافتند را او منزلت و جایگاه و شدند قایل احترام برایشنشینی عقب خورده شکست و سرافکنده، کننده گمراه تهاجمات این همه ی

. می کشند خود دنبال به را شکست و شرمندگی دامن که 2کردند

جای درونشان در پیش از که آن چه روشنایی در طعنه زنان این حقیقت دربه و می پردازند ابوهریره روایات و اخبار تنقیب و تحقیق به است گرفته

که کاری نمی گمارند، همت هوس و هوی از دور و خالی تحقیقسنت به مربوط علوم حق در بل که ابوهریره، حق در نیز خاورشناسان

. ] قرار] خاورشناسان نظریات تاثیر تحت نیز عده این کرده اند الحدیث علومنشخوار � باشد خواست شان و هوا مطابق اگر � را آنان سخنان و گرفته

از خرده گیری و نقادی به مغرض خاورشناسان این این که از غافل می کنند، ناجوانمردانه ی تهاجم مورد نیز را قرآن بلکه نکرده، اکتفا محدثین و احادیث

. زیانی هیچ آن ها هجمه ی و عملکرد از سنت و قرآن اما داده اند قرار خودهوس و هوا اهل از بسیاری و معتزله نیز اینان از قبل زیرا نشده اند، متحمل

قدم ثابت کوه همچون سنت اما کرده اند، را آن از بعضی یا کارها این همه یمایوس و خسته که بودند این ها تنها و است ایستاده آن ها مقابل در استوار و

. گشتند سرافکنده 3و

اسالم در این از که نیستند کسانی اولین دسته اش و دار و ابوریه بنابراینراه اسالم اما دارند، را هوا اهل از قدیمی پیشوایان آن ها بلکه کوبیده اند، را

. فریاد دارند توان چه هر آن ها بگذار می کند طی قوت با همچنان را خودنشنیده را آن ها فریاد اسالم بگویند، دارند دوست هرچه و برآورند

به را آن ها یا می گذرد کنارشان از ایشان به توجه بدون یا لذا می انگارد، . می کند خرد و نابود شدت

معاصرین این آن چه که است این می رسد، نظر به عجیب آن چه ولییک تنها و گفته اند قدیمی ها که است چیزی همان معنا و اصل در می گویندچه قدیمی ها و گذشتگان این که آن و دارد وجود این ها و آنان میان فرق

گمراه آگاهانه بیشترشان بوده اندو آگاه و عالم ملحد، یا باشند بوده منحرف. است کرده سرگردانشان خداوند و گشته اند

315از سخنان محمد عجاج الخطیب ص -1 ? 315از سخنان محمد عجاج الخطیب ص -2 ?

126ص/12 جاقتباس با تصرف از کالم احمد محمد شاکر در شرح مسند -3 ?

188

] [ توشه ی جهل به گشودن دهان بر جرات و جهل جز معاصرین این اماتلفظ عهده ی از خوبی به حتی که می نمایند تکرار را الفاظی ندارند، دیگری

براه را آن ها بخواهد که کس هر بر بعد مقلد ند، کفر در نمی آیند، آن هابر. می ورزند تکبر برگرداند، مستقیم و 1راست

بی و پوچی بر شدت به این که با � کتاب این تالیف زمان مدت در من حتیو او، فراوان و واسع مطالعه ی از بودم، واقف ابوریه اعتراضات ارزشی

چنین متفرقه، کتب از فراوان حدیث همه این بر کردنش پیدا اطالعو احادیث همه این تا کشیده زحمت طوالنی سال های او که می پنداشتم . و آثار زمینه ی در طحاوی کتاب وقت آن تا من است کرده جمع آوری دالیل

" " زمینه ی در قتیبه ابن کتاب و مشکل اآلثار عنوان تحت مشکله، احادیثگذشت از پس چون و بودم نکرده مطالعه را مختلف حدیث های تاویل

کردم، مطالعه را شده یاد کتاب دو کتاب، این تالیف کار به آغاز از مرحله ایتنها کارش بل که است، نیاورده جدیدی چیز اصال ابوهریره که شدم متوجهآن ها سوم و دوم قرن دو زنادقه که است بوده مختلفه ای شبهات جمع آوری

بعد و کرده آوری جمع را آن ها قتیبه ابن و طحاوی و انداخته اند راه به رارد نهایت در و بررسی و نقد نظیرشان کم و نمونه کتاب دو این در را آن هااین نقد که بوده این داده انجام و برخاسته بدان ابوریه که کاری و کرده اند

مانده باقی شبهه های و کرده حذف شده، آوری جمع شبهات بر را عالم دوسنت بر شعاعی گویا که نهاده نام کتابی را آن و گذاشته باقی را زنادقه از

المریسی و نظام گفته های که نیست این جز ابوریه کار واقع در و می اندازد. است کرده نشخوار دیگر بار را آن ها امثال و

رسیده آن به ابوهریره که برسد درجه ای به تاریخ در صحابی فرد یک اگرپیشوایان مسلمانان، همه ی که ببرد گمان و بیاید فردی امروزه و است

در او و نکرده اند دریافت و نشناخته را او حقیقت محدثین و تابعین و صحابه . در افراد از برخی که موضعی چنین این است بوده افتراگر و دروغگو واقعکه است این شایسته ی می کنند، اتخاذ بزرگواری صحابه ی همچون قبال

� علم شان و عقل که آورد بوجود وضعیتی آن گویندگان و اتخاذکنندگان برای. گیرد قرار تمسخر و استهزاء مورد همه با � هم 2با

باره ی در خداوند وصیت با که آن هایی باشند حذر بر و بترسند پس ) ( مقابل در و برمی خیزند مخالفت به ص خدا رسول یاران و اصحاب : خداوند این که از بعد که بدانند و می کنند کجی دهن او امثال و ابوهریره

اعالن و پرداخته آن ها از ستایش به و کرده تصریح آن ها عدالت به سبحانباقی مسلمانی انسان هیچ حرف برای جایی است، راضی آن ها از که کردهحسن بیان به و بگشاید آن ها تشریف و تزکیه به دهان این که مگر نمی ماند، . مومن انسان اما بپردازد آن ها خصوص و عموم مورد در خویش اعتقاد

تثبیت و نشر و تاسیس چگونگی و اسالم مبین دین در اگر عاقل و اندیشمنداسالم نور درخشش مطالعه ی به و کند دقت جهان اکناف و اطراف در آن

افراد بهترین بزرگوار اصحاب که می آورد ایمان حقیقت این گمارد، به همتاو پیغمبر و خداوند به که بودند آنان زیرا بوده اند، جهان سراسر در امت این

برخاستند، جهاد به مال و جان با حق کلمه ی اعتالی راه در و آوردند ایمانو هجرت، خود مملکت از امین رسول نصرت و دین راه در که بودند آنان

85/ص12احمد محمد شاکر در مسندش ج -1 ? 304بخشی از کالم السباعی در کتاب السنه و مکانتها ص -2 ?

189

ایشان اعمال مقابل در آنان غیر نیکوی اعمال و کردند، ترک را خود اقواماگر وصف این با بزرگ، و بسیار شئی یک مقابل در کوچک و کم است چیزی

را بودن بهترین این شایستگی کسی چه نباشند امت افراد بهترین آناندارد؟

) ( ص خدا رسول شخصیت به نظری دانا و عارف مسلمان انسان اگر . " اخالق " گردید نورانی او مقدم به جهان و است رحمه للعالمین که بیندازد،

و مبارک مقدم برکت به گیتی و است گذارده اثر بشریت همه ی بر او عظیمکه انسان ها از گروه اولین که می داند است، گردیده نورانی او بزرگوار دینآیا هستند، کرام اصحاب گردیدند، منور او نور به و گرفتند بهره او دین ازاما گرداند، نورانی را بعید اماکن و کند طلوع خورشید که است معقول

آیا بمانند؟ بهره بی آن روشنایی و انوار پرتو از نزدیک اماکن و آن اطراف ) ( آیات و ارشادات و ص خدا رسول فراخوانی و دعوت که است معقولغباری چون همه او، کلمه ی جوامع و شریف احادیث و او توسط شده تالوت

چنین اگر نبرد؟ سودی آن ها از کسی و شوند پراکنده بیهوده باد مسیر درو کردند دریافت درخشش و نور اسالم، نور پرتو از کسانی چه پس نیست،

کار این آیا رساندند؟ جهان اکناف و اطراف به را مبین دین این کسانی چهممکن نمی کند، تجاوز دستان انگشتان از تعدادشان که نفر چند توسطمردان از نفر هزار صد حدود در تعدادی الوداع ه حج¥ در حالی که در استخدمت در پروردگارشان، سهم به راضیه صالحه ی مومنه ی زنان و مؤمن

. ) بودند ) ص خدا رسولبی و کند بدگویی خدا رسول یاران حق در کس هر که دانست باید پساما کند، ویران اساس از را اسالم ساختمان می خواهد واقع در بورزد، ادبی

اسالم نور و شود ویران که است آن از مهمتر اسالم ساختمان که بدانند بایدنور که نمی خواهد این جز خداوند زیرا گردد، خاموش که است آن از برتر

گرداند، گسترده تر آن را آیین این پیروزی با پیوسته و رساند کمال به را خود. باشند نداشته دوست کافران چند 1هر

: شوید گم هوس و هوی اهل ایبورزید، اصرار خویش انحرافی عقیده ی بر باز دالیل این وجود با اگر

] [ خوار را او ناصالح خلف شما اگر و است شدید خداوند عقاب که بدانیدنیکوکار قدیمیان از که بدانید می دهید، قرار بی احترامی مورد و می کنیدنشست و مجالست ابوهریره با تمام سال بیست که هست کسی کوفیلحظه ای تنها کاش ای می کند آرزو او مرگ هنگام این وجود با است، داشته

روایت اعمش از می دادند، او به را ابوهریره با مجالست و نشست شرف: گوید السمان ابوصالح که شده

آن ها که سفید لباس دست دو جز نمی کردم، چیزی هیچ آروزی دنیا در من. بنشینم ابوهریره خدمت در و بپوشم 2را

) ( تا می کند امر سفید لباس پوشیدن به را آن ها رض ابوهریره گوییازاله ی و صفا و نورانیت و درخشش در که دلهایشان همچون ظاهرشان

و پاک است، پاک الله رسول حدیث مانند آن از حقد و چرک و زنگ . باشد زنگ بی و درخشنده

از سخنان زیبای شیخ امجد الزهاوی رحمه الله رییس رابطه ی علمای عراق در فتوای صادره از -11 ه� ق1387 ماه صفر سال 22رابطه در بغداد در

111تاریخ ابن ابی خیثمه ص -2 ?

190

) ( در برمی خیزید، او ناسزاگویی و سب به امثالش و ابوریه شما اگرطلب و استغفار خدا رسول یاران برای کرده، امر را شما خداوند حالی که

نسل های همه ی به که دارند وجود تابعین از بزرگانی که بدانید کنید، بخشش. کنند بخشش طلب خداوند از ابوهریره برای می کنند وصیت مسلمین : گفت بودیم، ابوهریره خدمت در شبی می گوید سیرین محمدبن

در کند، استغفار دو این برای که کسی و مادرش و ابوهریره از پروردگارا ] مشمول ] تا می کینم غفران طلب آن ها برای هم اکنون ما گوید محمد گذر،

. شویم واقع او 1دعای

) ( هم مؤلف برای 2من هم اکنون که مسلمانان از نفر میلیون صدها بامنبر روی خطیبی که آن جا � می کنند رضوان و غفران طلب ابوهریره

. یک فرستنده ای هر یا می پردازد موعظه به منبرش روی واعظی یا می رودمی گویم و شده هم زبان آن ها با هم من � می کند پخش اسالمی وصیت

قرار خودت رحمت مورد را آن ها و درگذر مادرش و ابوهریره از خداوندااو. خداوند این که مگر نمی گشاید، او دشنام و سب به دهان احدی هیچ و بده

حق به نطق از زبانش و می گرداند محروم جماعت با بودن نعمت از را . بی شک می گردد محروم فصاحت نعمت از و می شود مشکل گرفتار

: می فرماید که کرده تالوت را خداوند آیه ی این ابوهریره

یوم ال یخزی الله الن��بی و ال��ذین آمن��وا مع��ه، ن��ورهم یس��عی بین" ایدیهم و بایمانهم یقولون: ربنا اتمم لنا نورنا و اغفرلنا، انک علی کل شیئی

"قدیر

یعنی: در روزی که خداوند پیغمبر و کسانی را که به او ایم��ان آورده ان��د، خوار و سبک نمی دارد. نور ایشان پیشاپیش و سوی راستش��ان در ح��رکت است، می گویند پروردگارا نور ما را کامل گردان و ما را ببخشای، چرا ک��ه

تو بر هر چیزی بس توانایی. ابوهریره از کسانی است که به او )پیغمبر( ایمان آورده اند. بی گم��ان او در روز قیامت در انتظار این راهپیمایی لذت بخش با پیغم��بر )ص( اس��ت،

در حالی که در امن و اطمینان کامل، و دور از هر خوفی است. ابوهریره نور درخشان و روشن است، خداوند به وسیله ی ق��وه ی حف��ظ او را روش��نایی بخش��یده اس��ت و روای��اتش ب��ه درازای زم��ان و در پی هم آمدن نسل های مسلمان راهنما و روشنگر خواهند ماند، و هر کس این نور و روشنایی را مشاهده نکند، ج��ز ظلمت و تاریکس��تان چ��یزی از او تص��ور

نمی کنیم. رحمت و رضای خدا بر تو باد ای ابوهریره، گویی ت��و را می بی��نیم ک��ه در ح��ق کس��ی ک��ه من در رد مق��اله ی او، خ��ود را خس��ته ک��رده و ب��ه زحمت انداخته ام، تو بس مشفق و مهربان هستی و در حق کس��انی ک��ه دوس��تت ندارن��د و ب��ا ت��و دش��منی می ورزن��د، هم��ان س��خن را تک��رار می ک��نی ک��ه پیغمبرت در حق کسانی که او را دشمنی می کردند، به نقل از قرآن ک��ریم

112ص1االدب المفرد للبخاری ج -1 ? ?همچنین مترجم -2

191

عن��ده نه مم��حانی رت��ی و آ من ربهت��نیلی ب عتن ان کمتیأروم ا یا قگفت: 3مکموها و انتم لها کارهونانلز علیکم فعمیت

ن���وح گفت: ای ق���وم من، ب���ه من بگویی���د اگ���ر من دلی���ل روش���نی از پروردگارم داش��ته باش��م، و خداون��د از رس��ول خ��ود رحم��تی ب��ه من عط��ا فرم��وده باش��د و این رحمت الهی ب��ر ش��ما پنه��ان مان��ده باش��د، آی��ا م��ا می ت��وانیم ش��ما را ب��ه پ��ذیرش آن واداریم، در ح��الی ک��ه ش��ما دوس��تش

نمی دارید و منکر آن می باشید؟نه نه! ای صحابی بزرگوار دوستدار دل های ما

آن ها را به پذیرش آن بینه وا نمی داریمبل که تو عزیزی

بر بینه هستیو به رحمت خدا مطمئن باش

و برای ما و شما ]نزد خدا[ اطمینان و آرامش است و برای آن هاست آن چه خود برگزیده اند، از سر گ��رانی و اض��طراب، م��ا

همواره در حال رجا و خوشحال هستیمآن ها همواره در نگرانی و یاس

و ص��لی الل��ه علی س��یدنا محم��د و علی آل��ه الطی��بین و ص��حبهالمیامین اجمعین

پایان23/10/85

28هود -3 ?

192

مهمترین مراجع کتاب

( مسند1احمد بن حنبل )چاپ میمنه-1چاپ معارف، تحقیق احمد محمد شاکر-2العلل و معرفه الرجال، چاپ آنکارا-3الزهد: چاپ مکه ی مکرمه-4

بحرالعلوم: محمد مهدی: رجال سید بحرالعلوم، چاپ نجفبخاری محمد بن اسماعیل:

الجامع الصحیح، چاپ محمد علی صبیح-1األدب المفرد شرح فضل الله الصمد-2التاریخ الکبیر، چاپ حیدرآباد-3

برقی احمد بن ابی عبدالله: کتاب الرجال، تهرانترمذی ابوعیسی السنن، به شرح ابن العربیابی جارود عبدالله بن علی: المنتقی، قاهره

ابن ابی حاتم عبدالرحمن: الجرح و التعدیل، حیدرآبادحاکم نیشابوری: المستدرک علی الصحیحین، حیدر آباد

ابن حبان البستی: الثقات، حیدرآبادابن حجر العسقالنی:

فتح الباری به شرح صحیح البخاری چاپ بابی-1تهذیب التهذیب، حیدرآباد-2األصابه فی تمییز الصحابه، قاهره-3

1962خطیب محمد عجاج: ابوهریره روایه األسالم، قاهره خلیفه بن خیاط:

التاریخ، تحقیق اکرم العمری-1الطبقات، تحقیق اکرم العمری-2

ابن ابی خیثمه ابوبکر: التاریخ: خطی دانشگاه قروییندار قطنی علی بن عمر: السنن: چاپ دار المحاسن قاهره

دارمی عبدالله بن عبدالرحمن: السنن چاپخانه ی اعتدال دمشق دارمی عثم���ان بن س���عید: ال���ردعلی البش���ر المریس���ی العنی���د، چاپ خ���انه ی

انصار السنهابوداود سلیمان بن اشعث: السنن: چاپ البابی

ابن داود حلی تقی الدین: الرجال، تهرانالذهبی شمس الدین:

میزان االعتدال، چاپ قاهره-1تذکره الحفاظ، چاپ حیدرآباد-2

السباعی مصطفی: السنه و مکانتها فی التشریع االسالمی، دارالعروبه قاهرهالسرخسی محمد بن احمد: اصول سرخسی دار الکتاب العربی

ابن سعد محمد: الطبقات الکبری، بیروت1985السماحی محمد: المنهج الحدیث فی علوم الحدیث چاپ ازهر

193

الشافعی محمد بن ادریس: الرساله، تحقیق احمد محمد شاکرابو شهبه محمد: دفاع عن السنه و رد شبه المستشرقین، چاپ ازهر

ابن ابی شیبه ابوبکر: المصنف حیدرآبادالطحاوی ابوجعفر:

معانی اآلثار، چاپ کلکته-1مشکل اآلثار، چاپ حیدرآباد-2

الطوسی ابوجعفر:الرجال، نجف-1الفهرست، نجف-2

ابن قتیبه عبدالله بن مسلم:تأویل مختلف الحدیث، قاهره-1رساله العرب، چاپ توسط محمد کردعلی در ضمن رسائل البلغاء-2

ابن کثیر ابوالفداء: البدایه و النهایه، چاپ ششم در قاهرهالکشی محمد بن عمر: رجال الکشی کربال

ابن ماجه محمد بن یزید: السنن، چاپ توسط محمد فواد عبدالباقیمحمد عبدالرزاق حمزه: ظلمات ابی ریه امام اضواء السنه المحمدیه، قاهره

مسلم بن الحجاج: الصحیح، چاپ توسط محمد علی صبیحابن المطهرالحلی: رجال العالمه الحلی، نجف

المعلمی عبدالرحمن الیمانی: األنوار الکاشفه لم��افی کت��اب اض��واء علی الس��نهمن الزلل و التضلیل و المجا زفه، چاپ خانه ی السلفیه، قاهره

النجاشی احمد بن علی: الرجال چاپ تهرانالنسائی احمد بن علی: السنن به شرح سیوطی، قاهره

الواقدی محمد بن عمر: المغازی اکسفوردابویف القاضی:

اآلثار چاپخانه ی األستقامه قاهره-1الخراج چاپخانه ی السلفیه قاهره-2

194