ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 2ÌÎÍÃÎË ÕÝËÍÈÉ ÎÉÐÎËÖÎÎ ÓÒÃÛÍ

ÒÎÃÒÎËÖÎÎÃ ÑÓÄËÀÕÓÉ

Åðºíõèé ç¿éë. Àëèâàà õýëíèé îéðîëöîî óòãà ãýäýã áîë íýã òàëààñ õýëíèé õàìãèéí ÷óõàë ñóäëàãäàõóóí, íºãºº òàëààñ áàñ õàìãèéí õýðýãöýýòýé õýðýãëýãäýõ¿¿í áàéäàã. Ìîíãîë õýëíèé õóâüä õýëíèé îíîëûí òàëààñ ñóäàëæ áàéñàí, õýðýãëýýíèé òàëààñ îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã õýëëýãèéí ñàí á¿ðä¿¿ëæ áàéñàí èõ ýðòíèéõ áèø ÷ õóó÷èí óëàìæëàë áèé. Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãûí ñóäàëãàà 1990-ýýä îíû äóíä õ¿ðòýë äàéâàð øèíæòýé áàéñàí áîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ñóäëàà÷èä ýíý òàë ðóó àíõààðàí íýã ñýäýâò çîõèîëûí õýìæýýíä õ¿ðòýë äîðâèòîé ñóäàëãàà õèéñýýð õýä õýäýí íýã ñýäýâ çîõèîë òóóðâèñàí áàéíà.

Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãûí ñóäàëãààã àæèãëàâàë äîòîîäûí áîëîí ãàäààäûí ìîíãîë÷ ýðäýìòýí îëîí õ¿í ñóäëàí øèíæèëñíèé äîòîð, àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ì.Ãààäàìáà, Ò.Ïàãâà, Ñ.Ëóâñàíâàíäàí, Á.Ñóìüÿàáààòàð, Ö.ªëçèéõóòàã, Æ.Òºìºðöýðýí, Í.Á.Äóãàðîâ, Ï.Áÿìáàñàí, Ä.Îòãîíñ¿ðýí, Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, Ì.Áàçàððàã÷àà, Ö.Ñ¿õáààòàð, Ö.ªíºðáàÿí, Ä.Áàäàìäîðæ, Æ.Áàò-Èðýýä¿é, Æ.Áàÿíñàí, Á.̺íãºíöýöýã, Á.Èäýðáàÿð òýðã¿¿òýí õýëáè÷èã, õýëøèíæëýëèéí òàëààñ, Ö.Õàñáààòàð, Ñ.Äóëàì, Ä.Ãàëáààòàð, Ã.Ãàëáàÿð òýðã¿¿òýí óòãà çîõèîë øèíæëýëèéí òàëààñ òóñ òóñ òóóðâèæ áè÷ñýí áàéíà.

Ãàäààä äîòîîäûí ýðäýìòýäèéí ñóäàëãààíû á¿òýýë íîì ñóðàõ áè÷èã ãàðûí àâëàãà òýðã¿¿òíèéã íèéòýä íü àæèãëàâàë íýð òîìü¸îíû õóâüä íýãäýí òîãòîîã¿é, îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã õýëëýãèéí ñóäàëãàà áóñäààñàà ò¿ëõ¿¿, áóñàä íýãæèéí îéðîëöîî óòãûí ñóäàëãàà õîöîðñîí áàéäàëòàé, îéðîëöîî ¿ã, õýëëýãèéí óòãûí á¿ðýëäýõ¿¿í òîîíû õóâüä ÿíç á¿ð, óòãûí àíãèëàëûã á¿òöèéí àíãèëàëòàé õîëüæ õóòãàñàí áàéõ çýðýã îëîí ó÷èð äóòàãäàë àæèãëàãäàæ áàéíà.

Àëü ÷ õýëèéã çàäëàã áàéäëààð ñóäëàíà ãýâýë ø¿òýí áàðèëäàæ á¿òñýí á¿õ þì ¿çýãäýë òýäãýýðèéã òºëººëñºí õýëíèé äîõèî á¿õíèéã äîòîîä îð÷èí áóþó õýñã¿¿äèéã íü ãýýæ ãàäààä îð÷èí áóþó ãàäíàõ õýñã¿¿äèéã íü àâ÷ ãàäàãø õàðüöóóëáàë áîäèòîé, òóñãàé õýñýã ç¿éë áîëæ, ãàäààä îð÷èí áóþó õýñã¿¿äèéã íü äîòîãø íü õàðüöóóëáàë õèéñâýð åðºíõèé á¿õýë ç¿éë áîëíî ãýñýí ¿ã. ªºðººð õýëáýë õýëíèé á¿õ ë íýãæ¿¿ä á¿òýýâýð, ¿ã, õîëáîî ¿ã, ºã¿¿ëáýð ÷ áîäèòîé áàñ õèéñâýð, òóñãàé áàñ åðºíõèé, õýñýã áà á¿õýë ç¿éë áîëíî ãýæ õýëæ áîëíî.

¯ãèéí óòãà áîë ¿ã, íýðëýñýí þì, èëðýõ óõàãäàõóóí ãóðâûí äèàëåêòèê íýãäýë áîëæ áàéäàã. Èíãýæ ¿ã, óòãûí õîîðîíäûí á¿òöèéí õàðüöààíààñ ¿íäýñëýí ¿ãèéí ñàíãèéí õàìãèéí ÷óõàë ãóðâàí õýâ øèíæ áóþó õàðüöàà áîëîõ îéðîëöîî, ýñðýã, èæèë ãýñýí ãóðâàí îéëãîëò ãàðäàã áºãººä îéðîëöîî óòãà íü àëü ÷ õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 3

õàìãèéí ÷óõàë õýñýã áàéäàã áèëýý. Õýë øèíæëýëèéí îíîëä õ¿í òºðºëõòºíèé õýë áîë åðºíõèé人

¿ãèéí õýë ãýæ òîäîðõîéëñîí íèéòëýã ¿çýë áàðèìòëàë áàéäàã ó÷ðààñ õýëíèé ¿íäñýí íýãæèéã ¿ã ãýæ ¿çäýã. ¯íýõýýð àëü õýëýíä ¿ã îíöãîé áàéð ñóóðüòàé áàéäàã. ¯ã íü õýëíèé õàðèëöààíä ã¿éöýòãýæ áàéãàà ¿¿ðýã øèíæ ÷àíàðààðàà õýëíèé àëü ÷ íýãæýýñ äàâóó ÷àíàðòàé áºãººä ¿ãèéí ñàí, õýëç¿éí óòãûã íýýæ ºã¿¿ëáýðèéí ¿íäñýí õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëæ òýð ÷ áàéòóãàé õàðèëöààíû òîäîðõîé íºõöºëä ºã¿¿ëáýðèéí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ ÷àääàã “èä øèä”-òýé íýãæ áèëýý. Ãýõäýý ýíý ºã¿¿ëýëä áèä ãàãö îéðîëöîî óòãàò ¿ã, õýëëýãèéí òóõàé áèø õýëíèé íèéò íýãæèéí òóõàé îéðîëöîî óòãûí òîãòîëöîîíû òóõàé àâ÷ ¿çýõ áèëýý.

Ýíý îéðîëöîî óòãà ãýäýã îéëãîëò çºâõºí ¿ãèéí ñàíãèéí òºâøèíä áèø õýëíèé èõ áàãà íýãæèéí á¿õ òºâøèíä ÿðèãäàõ ºðãºí àñóóäàë þì. ¯ãèéí ñàíãèéí òºâøèíä ¿ã, õýëëýãèéí îéðîëöîî óòãûí òóõàé ÿðèãääàã áàéñàí ýíý îéëãîëò îäîî õýëíèé áàãà íýãæýýñ èõ íýãæ õ¿ðòýë ÿðèãäàõ õýìæýýíä ñóäëàãäàæ áàéíà ãýñýí ¿ã áèëýý. Ìîíãîë õýë áîë îéðîëöîî óòãûí òîãòîëöîîòîé õýë áºãººä ìîíãîë õýëíèé á¿õ òºâøèíä ýíý îéëãîëòûã ÿðüæ áîëíî.

Ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, “Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ÿçãóóð áà äàãàâàðò îéðîëöîî óòãà áàéäãààñ ¿ãèéí ñàíãèéí ñàëàíãèä ¿ãñ-íýðëýëò¿¿ä îéðîëöîî óòãàòàé áîëäîã áàéíà. Áàñ õýëç¿éí óòãàòàé ìîðôåìóóä îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëäîã ó÷ðààñ á¿òýö ºã¿¿ëáýðèéí äîòîð õàðüöààíä îðñîí áóþó ýñâýë õàðüöààíä îðîõîä áýëòãýãäñýí õýëç¿éæñýí ¿ã áóþó õýëáýðæñýí ¿ãýíä îéðîëöîî óòãà ãàðäàã áàéíà. Íýãýíò õýëáýðæñýí ¿ã (ºã¿¿ëáýðç¿éí ¿ã) îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëäãîîñ ¿¿äýæ, íèéëìýë ¿ã, õîðøîî ¿ã, õýâøìýë õýëö, òýð÷ëýí ÷ºëººò áóñ õîëáîî ¿ãñ ÷ ººð õîîðîíäîî îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëîõ ç¿é òîãòîë ãàðíà. Ýäãýýð íü öààøëààä ºã¿¿ëáýð¿¿äèéí õîîðîíä, óëìààð öîãöîëáîðûí áà “ýõ”-¿¿äèéí õîîðîíä îéðîëöîî óòãà ¿¿ñýõ íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëäýã áàéíà.”1 ãýæ ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãûí òîãòîëöîîíû ó÷èð õîëáîãäîëûã íýãòãýí ä¿ãíýæýý.

Ïðîôåññîð Ï.Áÿìáàñàí, “Ñèíîíèì ãýã÷ íü óòãà îéðîëöîî ÿíç á¿ðèéí àéìãèéí ¿ã áàéäàã áºãººä ñèíîíèì ãýäýã íýð íü äýëõèé íèéòýä èõýä äýëãýðñýí ó÷èð ýíý íàðèéã íü õýðýãëýâýë àøèãòàé ìýò ñàíàãäàíà”2 ãýæ ¿çýæ áàéñàí áîë åð íü synonym ãýäýã íýð òîìü¸îã þóíû ºìíº îéðîëöîî íýð ãýæ îð÷óóëæ, òîëèëîæ èðñýí áîëîâ÷ îéðîëöîî óòãà èëýðõèéëäýã õýëíèé àëèâàà àðãà õýðýãë¿¿ð áîëîõ îéðîëöîî óòãàòàé ÿçãóóð, ¿íäýñ, äàãàâàð, íºõöºë, ¿ã, õýëëýã, 1. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 2000, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð ç¿é” 2, 166 äàõ òàë2. Ï.Áÿìáàñàí, 1982, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ñèíîíèì”, [Ìîíãîë õýëíèé îíîë, á¿òöèéí àñóóäàëä] Óá., 360-67 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 4ºã¿¿ëáýð, ýõ öîãöîëáîðûã áàãòààæ áàéãàà ó÷ðààñ îéðîëöîî óòãûí òîãòîëöîî ãýäýã íýð òîìü¸îí äîð õýðýãëýõ ó÷èðòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯å ¿åèéí ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ÷ ýíý òàëàà𠺺𠺺ðèéí áîäîë ä¿ãíýëò ñàíàà îíîîòîé áàéñàí áèëýý.

Ýíý òóõàé ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é ñóäëàà÷ Ä.Îòãîíñ¿ðýí, “Ñèíîíèì ãýñýí ¿ã õýëøèíæëýëèéí óòãà çîõèîëä ¿íäñýí õî¸ð óòãààð õýðýãëýãäýæ áàéíà. ... çºâõºí îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã òºäèéã¿é îéðîëöîî óòãà èëýðõèéëäýã õýëíèé àëèâàà àðãà õýðýãë¿¿ð áîëîõ îéðîëöîî óòãàòàé ºã¿¿ëáýð, õýâøìýë õýëö, äàãàâàð íºõöºë çýðãèéã áàãòààæ áàéãàà òóë îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãýýñ ìàø ºðãºí óòãààð õýðýãëýãäýæ áàéíà. ¯¿íèéã õýëíèé ç¿éí àðãà õýðýãë¿¿ðèéí îéðîëöîî óòãà áóþó îéðîëöîî óòãàò àðãà õýðýãë¿¿ð ãýæ îéëãîîä, îéðîëöîî óòãàò ¿ã, îéðîëöîî óòãàò ºã¿¿ëáýð, îéðîëöîî óòãàò äàãàâàð íºõöºë ãýõ ìýòýýð íýðëýæ áîëîõ...”3 ãýýä Ìîíãîë àðäûí äóó “Ñ¿íæèäìàà”-ãààð æèøýý àâ÷ áè÷æýý. Òýð äóóíû ýõíèé áàäàãò áàéãàà “ àðâóóëàà áîëîîä õîðèóëàà” ãýñýí òîî ñ¿¿ëèéíõýä íü áàéãàà “ õîðèóëàà áîëîîä ãó÷óóëàà” ãýñýí òîîíîîñ áîäèò óòãààðàà ÿëãààòàé áîëîâ÷ ýíý äóóíä îëóóëàà ãýñýí íýã ë óòãà èëýðõèéëñýí áîë õî¸ð áàäàãò áàéãàà àðâàí õýä õîíîëîî, õîðèí õýä õîíîëîî ãýñýí õýëëýã ÷ îëîí õîíîã õ¿ëýýñýí ãýñýí îéðîëöîî óòãà á¿õèé ýõ ñýäâèéí ñèíîíèì áîëíî.” ãýæýý.

Ñóäëàà÷, ïðîô. Í.Íàíñàëìàà, “¯ãèéí ñàíãèéí íýãæ¿¿ä õóâèëáàðòàé áàéõ õî¸ð äàõ òºðëèéí õàðüöàà íü ¿ãèéí ñàíãèéí íýãæ¿¿äèéí õîîðîíä èëðýõ îéðîëöîî óòãûí õàðüöàà þì. Ýíý õàðüöààíû ¿åä ¿ãèéí äîòîîä õýëáýð – óòãàëáàð õàðüöàíãóé òîãòâîðòîé áàéõàä ýíý óòãûã èëýðõèéëýã÷ ¿ãèéí ãàäààä õýëáýð áóþó ¿ãëýâýð õóâèëáàðòàé áàéíà.”4 ãýæýý.

Îéðîëöîî óòãàò á¿òýýâðèéí òóõàé. Ìîíãîë õýëýíä õýëç¿éí ÿçãóóð, íºõöºë, äàãàâàð á¿õ á¿òýýâð¿¿ä îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. ¯¿íèéã îëîí ýðäýìòýí ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý õ¿ëýýí çºâøººðäºã. Ïðîôåññîð Ö.ªíºðáàÿí, “...áè, ìèíèé – ãýñýí õýëç¿éí õî¸ð ¿ãèéí á¿òýö äýõ áè, ìè- õî¸ð íü õýëáýð, áàéðààðàà áèå áèåý ¿ã¿éñãýâ÷, ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý (íýãä¿ãýýð áèåèéã òºëººëºí) áèå áèåý íºõºæ áàéãàà òóë íýã ÿçãóóðûí õî¸ð õóâèëáàð ... áîëîõ æèøýýòýé. ͺõºõ áàéðëàëä áàéãàà õî¸ð á¿òýýâýð íü íýã á¿òýýâðèéí õóâèëáàðóóä áîëíî.” ãýñíýýñ ¿¿äýæ ýäãýýð á¿òýýâýð îéðîëöîî óòãàòàé ó÷ðààñ õýëíèé íýã á¿òýýâðèéí õóâèëáàðóóä áîëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì.

Ïðîôåññîð Ì.Áàçàððàã÷àà, “õýëíèé íýãæ¿¿äèéí õîîðîíäîõ õàðüöàà”-ã îéðîëöîî, ýñðýã, òºñººò, ç¿éë÷èëñýí ãýæ 4 õóâààãààä 3. Ä.Îòãîíñ¿ðýí, 1998, “Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãûí ¿¿ðýã”, [Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí íàéðóóëãà ç¿é], Óá., 37 äàõ òàë4. Í.Íàíñàëìàà, 2005, “¯ãèéí ãàäààä õýëáýð õóâèëáàðòàé áàéõ íü”, [¯ãèéí ñàí ñóäëàë], Óá., 96-100 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 5

ñʦʡʨʦʣʮʦʦ ʙװʪʵʵʚʵʨ (ʫʪʛʘʣʚʘʨ, ʫʪʛʘʪ ʭʵʩʵʛ) ïʜʘʣ, -ʮ (-dal, ļa) ʷʚ-äàë, ÿâ-ö, ñóó-äàë, ñóó-ö, áàé-äàë, áàé-ö, (áàéð áàéö), áóó-äàë, áóó-ö, ã¿é-äýë, ã¿é-ö, -äàë, -ààñ, (dal, la-su): î¸-äîë, î¸-îîñ, çóð-äàë, çóð-ààñ,”5 ãýæ æèøýý àâñàí áàéíà.

Ñóäëàà÷, Á.Áÿìáàäîðæ, “Íýã á¿òýýâðèéí óòãà íºãºº á¿òýýâðèéí óòãàòàé îéðîëöîî áàéõ íü ÿçãóóð, äàãàâàð, íºõöºë á¿òýýâðèéí àëèíä ÷ õàìààòàé áàéíà.”6 ãýýä ìîíãîë õýëíèé ÿçãóóð (öà-öàí, öàñ, öààñ, öàâü, öàâüäàð, öàãàà, öàãààã÷, öàãààí, öàë, öàõèóð, öàãààâòàð; õÿ- õÿðóó, õÿðàì, õÿðàà, õÿëàé, õÿëìàí, õÿðìàã, õèóðñ,), äàãàâàð (-äîë, -îîñ, -îî: î¸äîë, î¸îñ, î¸î), íºõöºë (-ìàãö4, -íãóóò4, -ñààð4) á¿òýýâýð, ñóë ¿ã áóþó ºã¿¿ëáýðèéí íºõöºë (óó, ¿¿, áý, âý)-èéí îéðîëöîî óòãûã æèøýýãýýð áàòëàæ áè÷æýý.

Îéðîëöîî óòãàò äàãàâàð, íºõöºëèéí òóõàé. Ìîíãîë õýëíèé õóâèëáàð á¿õèé á¿õ íºõöëèéã îéðîëöîî óòãàòàé ãýæ ¿çýæ áîëíî ãýæ äýýð äóðäñàí. Ýíý ºã¿¿ëýëèéã óðò áîëãîõã¿éí òóëä òîâ÷ëîí àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä õóâèëáàð á¿õèé òèéí ÿëãàëûí íºõöë¿¿ä (-û, -èé, -í, -ûí, -èéí, -ààð4, -ààñ4, -ã, -èéã, -ûã, -òîé3, -ëóãàà2, -ðóó2) òóõàé òóõàéí òèéí ÿëãàëäàà îéðîëöîî óòãà á¿õèé õóâèëáàðòàé áàéíà. ̺í åðºíõèéëºí õàìààòóóëàõûí –àà4 íºõöºë îéðîëöîî óòãàòàé. Îëîí òîîíû íºõöë¿¿ä (-óóä2, -óóë2, -ä, -íàð2, -ñ, -÷óóä2, -÷óóë2) õýäèéãýýð áèå áèåèéí áàéðàíä òîõèîëäîõã¿é ÷ îéðîëöîî óòãûí ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý. Òýìäýã íýðèéí óòãà ýð÷èìæ¿¿ëýõ áîëîí áóóðóóëàõ äàãàâàðóóä (-âòàð4, -äóó2, -íãóé2, -õàí4, ), òîîíû íýðèéí äàãàâðóóä (-äóãààð2, -äàõ2; -ààä4, -îð÷èì; óäàà, äàõèí;), ¿éë ¿ãèéí õýâèéí íºõöë¿¿ä (-óóë2, -ëãà4, -ãà, -àà4, -ãä, -ä, -ò, -ëä, -ëö, ), ¿éë ¿ãèéí áàéäëûí àéí íºõöë¿¿ä (-÷èõ, -÷, -æ îðõè-, ; -ñõèé, -çíà4; ), ¿éë ¿ãèéí òîäîòãîí õîëáîõ íºõöë¿¿ä (-ëàà4, -ñàí4, -â; -), ¿éë ¿ãèéí íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõ íºõöë¿¿ä (-æ, -÷, -ààä4, -í, ), óãñðóóëàí õîëáîõ íºõöë¿¿ä (-ìàãö4, -òàë4, -õëààð4, -âàë4, -áàë4; -ñàí þì áîë, -íãàà4, -õ çóóð, -õ çàìäàà, -íãóóò2, -ìàãö4, -óóò2, -ñàí äîð, -õëààð4, -ñàíû äàðàà, ), ¿éë ¿ãèéí öàãààð òºãñãºõ íºõöë¿¿äèéí íèéëýã áà çàäëàã õýëáýð (-íà4, -æ áàéíà; -æýý2, -ëàà4, -â; ), áèåýð òºãñãºõ íºõöë¿¿ä (-ÿ3, -ìóé2, -ì¿2, -íà4, -íà4 óó2 ; -ãòóí2, -òóãàé2, -óóçàé2, -æ áîëîõã¿é, -ààñàé4, -äàã4 áîëîîñîé, -õûã õ¿ñýæ áàéíà; -àà÷4, -ààðàé4; ) òºëººíèé ¿ãñ (áè, ìè-, íà-; ÷è, òà, ººðºº; ºä, º÷íººí, òºä, òº÷íººí, º÷íººí òº÷íººí; ýíý, ¿¿í; òýð, ò¿¿-; àëü, ÿìàð; ÿàãààä, õýðõýí; õýä, õý÷íýýí; á¿õ, öºì, áóëò, á¿ãä, á¿õ, õàìàã, äàÿàð, õîòîë, ; ººð, áóñàä, íºãºº; ), õîëáîõ ¿ãñ (áà, áóþó, áºãººä, áîëîí, áîëîîä, ººðººð õýëáýë, ; ãýòýë, ãýâ÷, ãýëýý ÷, ãýñýí ÷, òýãòýë, òýãëýý ÷ ãýñýí, õàðèí, àâ÷, àòàë, íýã áîë, ýñâýë; áàñ, ìºí, ¿¿í÷ëýí, òýð÷ëýí, ò¿¿í÷ëýí, ìºí ò¿¿í÷ëýí, ò¿¿ãýýð áàðàõã¿é,

5. Ì.Áàçàððàã÷àà, 2005, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð ñóäëàë”, Óá., 56 äàõ òàë6. Á.Áÿìáàäîðæ, 2011, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé õýëáýð ñóäëàë”, 28 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 6òºäèéã¿é, òýð áàéòóãàé, ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì, ; èéìýýñ, èéìèéí òóë, èíãýõëýýð, èíãýýä, òèéìýýñ, òèéì ó÷ðààñ, òèéìèéí òóë, ; ó÷ðààñ, óëìààñ, -ûí äàãóó, -çýðýãöýý, ) ÷èìýõ ¿ãñ (ýð÷èìæ¿¿ëýõ óòãàò: ìàø, íýí, òóí, óëàì, ÷àñ, öîî, ïèã, ïàä, ;ä¿ðñëýõ óòãàò: õàãà, õóãà, áóò, áÿö, íÿö, äýëáý, îãëî, ãóä,... áàòëàõ óòãàò: ø¿¿, äàà, äàã, þì, ìºí, ëàâ, áàðàãöààëàõ óòãàò: áèç, øèâ, áèé, ìàÿãòàé, àñóóõ óòãàò: âý, áý, óó, ¿¿, þó, þ¿, ¿ã¿éñãýõ óòãàò: á¿¿, áèòãèé, õýðýãã¿é, ¸ñã¿é; ¿ë, ýñ, áèø, ¿ã¿é, áóñ, îíöëîõ óòãàò: ÷, ë, ) á¿ãä îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ýäãýýð ¿ãñ íü åðºíõèé óòãûí õóâüä ë îéðîëöîî óòãàòàé áàéõààñ áóñ óòãûí íàðèéí ÿëãàìæ, íýìýëò óòãà, áàéìæ óòãûí õóâüä áèå áèåýñýý áàãà áîëîâ÷ ÿëãàð÷ áàéäàã.

Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàòàé íºõöë¿¿äèéí õºãæëèéí òóõàé ä-ð Ö.ªíºðáàÿí, “¿éëèéí íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõ çàðèì íºõöë¿¿ä íºãºº íºõöºëòýéãýý îéðîëöîî óòãàòàé áîëæ àëü íýã íü õýðýãëýýíýýñ øàõàãäàæ èäýâõèã¿é áîëñîí òîõèîëäîë àæèãëàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, -áàë, -õëààð õî¸ð, -íãóóò, -ìàãö õî¸ð òóñ á¿ð èæèë óòãà, ¿¿ðýãòýé áîëñîí áàéíà. ¯¿íýýñ ¿çâýë ¿éëèéí íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõ íºõöºë¿¿äèéí òîî öººð÷, çàðèì íºõöºë¿¿äèéí õýðýãëýý õÿçãààðëàãäàæ, çàðèì íü óòãà ¿¿ðãýýðýý èäýâõæèæ áàéãàà ç¿é òîãòîë àæèãëàãäàæ áàéíà” ãýæ òàéëáàðëàæýý. Ìºí “Àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí áýýð, “Õýëíèé äîõèî õýëáýð íü õýâýýðýý áàéâ÷ óòãà íü ÿíç á¿ð áîëîõ, õýëáýð íü ÿíç á¿ð áîëîâ÷ óòãà íü õýâýýðýý áàéõ óäàà àðâèí òîõèîëäîíî.”7 ãýæýý.

Ýäãýýð íºõöë¿¿ä íü ÿàãààä îéðîëöîî óòãàòàé âý ãýäãèéã îíîëûí ¿¿äíýýñ òàéëáàðëàõàä õýëíèé íºõºõ, ¿ë íºõºõ çàð÷ìûí îíëûã àøèãëàæ áîëíî. Ýíý òóõàé äóðäàæ òàéëáàðëàñàí ýðäýìòýä ÷ áàéäàã. Òóõàéëáàë ïðîô. Ö.ªíºðáàÿí, “Õýëíèé õî¸ð ººð õýëáýðòýé óòãàò õýñãèéã íýã á¿òýýâðèéí õî¸ð õóâèëáàð óó, ýñâýë òóñ òóñäàà áèå äààñàí õî¸ð ººð á¿òýýâýð ¿¿ ãýäãèéã òîãòîîõ õýä õýäýí øàëãóóð áàéäàã. ¯¿íä, àäèë óòãàòàé (îéðîëöîî óòãà ÆÁ) ýñýõýýð íü ÿëãàæ áîëíî. Õýðýâ àäèë óòãàòàé áàéâàë íýã á¿òýýâðèéí õî¸ð õóâèëáàð, ººð ººð óòãàòàé áàéâàë õî¸ð áèå äààñàí á¿òýýâýð áîëíî. Æèøýýëáýë, -ààð, -ýýð ãýñýí õî¸ð õýëáýð íü íýð ¿íäñýíä îðîõîîðîî ¿éëäýõèéí óòãà èëòãýæ, ãîëäóó íýð, ¿éëèéí õàðüöàà çààõ òóë íýã á¿òýýâðèéí õóâèëáàð áîëíî.”8 ãýæ ¿çñýí áºãººä ýíä äóðäàãäàæ áàéãàà “íýã á¿òýýâðèéí õóâèëáàðóóä”-ûã á¿ãä îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. Ýíý áîë õýëíèé àëèâàà ¿çýãäýë òýð äóíäàà îéðîëöîî óòãàòàé ýñýõèéã õýëíèé íºõºõ, ¿ë íºõºõ áàéðëàëûí çàð÷ìààð ÷ ÿëãàæ áîëíî ãýñýí ¿ã þì.

Àêàäåìè÷ Ø.Ëóâñàíâàíäàí, ýíý òóõàé àëü 70-ààä îíû ñ¿¿ëýýð 7. Ø.Ëóâñàíâàíäàí, 1980, “Õýë ò¿¿íèé íýãæ¿¿äèéí õóâèðàõ òîãòîõ òóõàé àñóóäàëä”, [Ìîíãîë õýë øèíæëýëèéí àñóóäëóóä] Óá.,16-17 äàõ òàë8. Ö.ªíºðáàÿí, 2004, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ã ç¿é”, Óá., 93-94 äýõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 7

äýëãýðýíã¿é äóðäñàí áèé. Òýðáýýð, “Áàéðëàë õýëøèíæëýë íü íýã àäèë ôîíåì áóþó ìîðôåìûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàð áîëîõ óó, ýñâýë òóñ òóñäàà áèåý äààñàí ººð ººð ôîíåì áóþó ìîðôåì áîëîõûã çîõèõ ôîíåì, ìîðôåìûí áàéðëàëààð òîãòîîõ àðãûã áîëîâñðóóëñàí áàéíà. Ýíý àðãûí ¸ñîîð áîë ÿìàðâàà õî¸ð àâèà íýãèéíõýý òîõèîëäîõ áàéðàíä íºãºº íü òîõèîëäîõã¿é áàéâàë òýð õî¸ð àâèà íýã ôîíåìûí õî¸ð õóâèëáàð áàéæ , òýãæ òîõèîëäîæ áàéâàë òóñ òóñäàà áèåý äààñàí õî¸ð ôîíåì áîëîõ ¸ñòîé àæýý. Áèåý äààñàí òóñ òóñäàà ìîðôåì áóþó íýã ìîðôåìûí ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàð áîëîõûã ìºí àðãààð ÿëãàí òîãòîîõ áîëñîí áàéíà.” ãýæ áè÷ñýí áºãººä “Õî¸ð ýëåìåíò íü õýëáýð, áàéðûí òàëààð õàðèëöàí áèå áèåý ¿ã¿éñãýâ÷ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéí òàëààð õàðèëöàí áèå áèåý íºõºæ, íºõºõ áàéðëàëä, äàí õýëáýð, äàí áàéð, ýñâýë õýëáýð, áàéð õî¸ðîîðîî áèå áèåý ¿ã¿éñãýâ÷ ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéíõýý òàëààð õàðèëöàí íºõºõã¿é áàéâàë ¿ë íºõºõ áàéðëàë”9 ãýõ áºãººä ¿¿ãýýð ¿çâýë íºõöëèéí õóâèëáàðóóä áîë õýëáýð áàéð õî¸ðîîðîî áèå áèåýñýý ÿëãàðäàã áèëýý. “Õýëíèé àëèâàà õî¸ð ýëåìåíò íü áàéðûí òàëààð õàðèëöàí áèå áèåý ¿ã¿éñãýâ÷ íýã íü íºãººã¿éãýýð áàéæ áîëîõã¿é, íýã á¿õýë ç¿éëèéí õî¸ð òàë áîëæ õàðèëöàí áèå áèåý íºõºæ áàéâàë òýð õî¸ð ýëåìåíò íü çààâàë íýã åðºíõèé äóíäàæ óòãà, ¿¿ðýãòýé áàéäàã áàéíà.” ãýäýã îíîëûí äàãóó ìîíãîë õýëíèé íºõöºë îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéíà.

Ìîíãîë õýëíèé íºõöºë, äàãàâàð îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëîõ òóõàé ìîíãîë ñóäëàà÷ ýðäýìòýä àæèãëàæ òýìäýãëýæ èðñýí áºãººä òóõàéëáàë, ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é ñóäëàà÷ ýðäýìòýí Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð ¿¿íèéã ìºí àæèãëàæ “Ìîíãîë õýëíèé íýð ¿ã, áàñ ¿éë ¿ãèéí õîëáîõ áà òºãñãºõ íºõöëèéí àíãè á¿ëýãò îéðîëöîî óòãàòàé íºõöºë áàñ îëîí áèé. Æèøýý íü Íàìàéã õýëòýë îéëãîëîî, íàìàéã õýëìýãö îéëãîëîî ãýäãèéí –òýë, -ìýãö õî¸ð òóí îéðîëöîî óòãàòàé áàéãàà, áàñ íàìàéã õýëýíã¿¿ò îéëãîëîî, íàìàéã õýëýõòýé çýðýã îéëãîëîî ãýõýä –íã¿¿ò íºõöºëä, çýðýã ãýäýã çàäëàã õîëáîõ õýðýãë¿¿ðòýé ìàø îéðîëöîî óòãà èëòãýæ áàéãàà þì.

Õàðüÿàëàõ òèéí ÿëãàëûí –èéí, -ûí, õóâèëáàðûí óòãàòàé, äàõ, äýõ ãýäýã çàäëàã õýëáýðèéí óòãà íü áàðàã ä¿éäýã. Æèøýý íü: ýíãýðèéí îäîí, ýíãýð äýõ îäîí, òàë äàõ ãàíö àéë, òàëûí ãàíö àéë ãì.”10 õýìýýí áè÷æýý.

Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé îëîí òîî çààõ çàëãàâàðóóä íü óòãûí õóâüä õîîðîíäîî îéðîëöîî óòãàòàé ãýæ ºìíº áè÷ñýí. Õýäèéãýýð ýíý çàëãàâàðóóä õýëç¿éí òîãòîëöîîíû ¿¿äíýýñ íýã íü íºãººãèéí áàéðàíä òîõèîëäîõ, ýñ òîõèîëäîõ õî¸ð áàéäàëòàé áîëîâ÷ îëîíõ òîõèîëäîëä áèå áèåèéõýý áàéðàíä ýñ òîõèîëäîõ 9. Ø.Ëóâñàíâàíäàí, 1969, “Õýëíèé íºõºõ, ¿ë íºõºõ áàéðëàëûí òóõàé àñóóäàëä”, [2010, Õýëøèíæëýëèéí îíîëûí àñóóäëóóä, Óá., 128-137 äàõ òàë]10. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 8áºãººä îëîí òîîíû óòãà èëòãýõ òýð óòãààðàà õîîðîíäîî îéðîëöîî óòãà èëýðõèéëæ áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà. ¯¿íä, -óóä, íàð, -ä, -÷óóä, - ÷óóë, -óóë, -ñ, çýðýã çàëãàâàðóóä áàãòàíà. Òóõàéëáàë óóë ãýäýã ¿ãèéí õóâüä óóëñ, óóëóóä ãýäýã õî¸ð òîõèîëäîë áàéæ áîëîõ áîëîâ÷ áóñàä íºõöë¿¿ä îëíû óòãà çààõ ¿¿ðãýýðýý òîõèîëäîõ áîëîìæã¿é þì. Õàðèí òîîíû àéí çàëãàâàðûã ¿ã á¿òýýõ äàãàâàð óó, ýñâýë ¿ã õóâèëãàõ íºõöºë ¿¿ ãýäýã äýýð çºðººòýé ñàíàëóóä áèé. Ïðîôåññîð Ö.ªíºðáàÿí, “... õýëíèé õýëáýð¿¿äèéí òîî îëøðîõ òóòàì õýëíèé òîãòîëöîîíä ýâäðýë áóþó ýðýìáýã¿éäýë ¿¿ñ÷ äýýä öýãòýý õ¿ð÷ ýðãýýä òîî íü àÿíäàà öººð÷ òîäîðõîé íýã õýëáýð íü óòãà, ¿¿ðãýýðýý äàâàìãàéëàí ººðºº öýãöýðäýã õóóëü ¿éë÷èëäýã áàéíà. Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëýíä îëîí òîîíû íºõöºë¿¿äèéí òîî, óòãà ¿¿ðýãò ýðýìáýã¿éäýë (õàîñ) ¿¿ñ÷ ýðãýýä öýãöðýõ øàòàíäàà îðæ áàéãàà áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. ßëàíãóÿà –óóä2, íàð íºõöºë¿¿ä áóñàä õýëáýðýý øàõàæ áàéãàà áàðèìò ò¿ãýýìýë òîõèîëäîæ áàéíà.”11 ãýæýý.

“Á¿òýö ºã¿¿ëáýðèéí äîòîð õàðüöààíä îðñîí õýëáýðæñýí ¿ãýíä ÷ ñèíîíèì (îéðîëöîî óòãà, ñîëèí íàéðóóëàõ áîëîìæ) ãàðäàã. Æèøýý íü: Áè, òàíòàé óóëçàõààð (óóëçàõ ãýæ) èðëýý ãì. Ýíý áîë õýëç¿éí ñèíîíèì þì. Òýãýõëýýð õýëáýðæñýí ¿ãýíä îéðîëöîî óòãà áàéäàã.”12 ãýæ ìºí ¿çýæ áîëíî.

Îéðîëöîî óòãàòàé ãàäààä äîòîîä õîëáîîñ áóþó áàéìæ ¿ãèéí îéðîëöîî óòãûí öóâààã àâ÷ ¿çâýë: (îéðîëöîî óòãàòàé õîëáîîñóóäûã ; öýãòýé òàñëàëààð çààãëàâ) áà, áºãººä, àãààä, õèéãýýä, áîëîí; èéí, èéíõ¿¿, òèéí, òèéíõ¿¿, ¿¿íýýñ óëàìëàí, ìºí ò¿¿í÷ëýí, ò¿¿í÷ëýí, ¿¿íèé õàìò, ¿¿íèé çýðýãöýý, ¿¿íèé çýðýãöýý(ãýýð), ; èéì ó÷ðààñ, èíãýýä, èéìèéí òóë(ä), ¿¿íèé òóë, òèéì ó÷ðààñ, òèéì ÷ ó÷ðààñ, òèéì äýýðýýñ, òèéì ó÷èð äýýðýýñ, òèéìèéí òóë; ìºí, ìºíõ¿¿, áàñ, áàñõ¿¿, ìºíõ¿¿, ò¿¿íýýñ ãàäíà, õàðèí áàñ, öààøèëáàë, ; õàðèí, ãýõäýý, ãýòýë, ãýñýí ÷, ãýëýý ãýõäýý, ãýëýý ãýñýí ÷, ãýëýý ÷, -ëàà4 ÷, ; õýðýâ, õýðâýý, õýðýâçýý, õýðýâ òýãâýë, òýãýõýä õ¿ðâýë, òèéì áîë, òèéì þì áîë, ; ÿëàíãóÿà, òýð òóñìàà, ; áàéòóãàé, ó÷èð íü, þó ãýâýë; òýð ÷ áàéòóãàé, òºäèéã¿é, ò¿¿ãýýð ¿ë áàðàì, ¿¿íýýñ ãàäíà, ¿¿íýýñ ººð, -ààð4 á¿ë áàðàì, -ààð4 çîãñîõã¿é, ; àëü ýñâýë, ýñâýë, ýñõ¿ë, íýã áîë, ¿ã¿é áîë ; ýíý ìýò, ýíý ìýò÷èëýí(ãýýð), ; íºãºº òàëààð, ò¿¿íýýñ ãàäíà, ººðººð õýëáýë, áóþó, îíäîîãîîð õýëáýë, íýã ¿ãýýð õýëáýë, íºãºº ¿ãýýð õýëáýë, íºãººãººð õýëáýë, ººð óòãààð õýëáýë, íºãºº óòãààð õýëáýë, ; íýí ÿëàíãóÿà, äàà ÿëàíãóÿà, ; -ûí ¸ñîîð, -ûí äàãóó, ; õàðèí ÷, òýãæ ÿðüâàë, -ûí äàâààí äýýð, -ûí òîëãîé äýýð, -õ ¿åä, -ûí àëäàä, ; òýãýýä ÷, ; -ûí öàãò, - õàà òóëáàë, ; ¿íýõýýð, ¿íýíäýý, 11. Ö.ªíºðáàÿí, 2004, “Òîîíû àé”, [Îð÷èí öàãèéí Ìîíãîë õýëíèé ¿ã ç¿é], Óá., 186-96 äàõ òàë12. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 9

¿íýí õýðýã äýýðýý, ¿íýí õýðýãòýý, ¿íýíèéã õýëýõýä, ¿íýíõ¿¿, õýðýã äýýðýý, ¿íäñýíäýý, óãòàà, àðãàã¿é, íýýðýý, ; ãýõ ìýòýýð õýëíèé õºãæëèéí ÿâöàä öººð÷, çàäàð÷, íèéëæ õºãæèõ áîëîìæ áèé.

Õýëíèé äîòîîä ãàäààä õîëáîõ ¿ãñèéí îéðîëöîî óòãûí òóõàé ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, “... ìîíãîë õýëíèé ººðººð õýëáýë ãýäýã íèéëýìæèéã ¿¿ñìýë, íèéëìýë á¿òýöòýé, ãîë íü òîäîñãîã÷-òîäîñãóóëàã÷ õî¸ðûã îíöëîõ, òàéëáàðëàõ óòãàòàé, îíäîîãîîð õýëáýë, íýã ¿ãýýð õýëáýë, íºãºº ¿ãýýð õýëáýë, íºãººãººð õýëáýë, ººð óòãààð õýëáýë, íºãºº óòãààð õýëáýë ãýõ ìýò ñîëèí íàéðóóëàõ áîëîìæòîé õýä õýäýí õóâèëáàðòàé, îðóóëáàð íýãæèéí áàéäàëòàé õýðýãëýãääýã, òàéëáàðëàõ óòãà á¿õèé õîëáîõ ¿ã ãýæ ¿çýæ áàéíà.”13 ãýñýí òîäîðõîéëîëòîä áàéãàà ñîëèí íàéðóóëàõ áîëîìæ ãýäãèéã áîë óòãà òýíö¿¿ áóþó îéðîëöîî ãýñýí ¿ã, õýä õýäýí õóâèëáàð ãýäãèéã îéðîëöîî óòãàòàé õýä õýäýí õóâèëáàð ãýñýí ¿ã, ãýæ îéëãîæ áîëîõ þì.

¯ã á¿òýýõ äàãàâàð, õýëç¿éí íºõöºë îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî ãýäãèéã ýðäýìòýä õ¿ëýýí çºâøººðñººð áóé. Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðèéí õîëáîîñûã á¿ðòãýí ñóäàëñàí ýðäýìòýí Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, “Ìîíãîë õýëíèé ãºæ¿¿í, ãºæ¿¿ä ãýõ ìýò òýìäýã íýðèéí –¿¿í, -¿¿ä äàãàâàð ñèíîíèì äàãàâàð áîëíî. Ýíý ìýò äàãàâðûí àíãè á¿ëýãò îéðîëöîî óòãàòàé á¿òýýâýð ºäèé òºäèé㺺𺺠áèé.”14 ãýæýý.

Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàòàé äàãàâàð, íºõöë¿¿äèéí õºãæèë íü õýëíèé õºãæëèéí õóóëüòàé çàéëøã¿é õîëáîîòîé. Õýë áîë áàéíãà õºãæèæ ººð÷ëºãäºæ áàéäàã õºäºë㺺íòýé ç¿éë ó÷ðààñ íýã äàãàâàð íºõöºë øàõàãäàí ¿ã¿é áîëîõîä íºãºº äàãàâàð íºõöºë ò¿¿íèéã îðëîí ¿¿ñ÷ áàéäàã áèëýý. Òýð îðëîí ¿¿ñ÷ áàéãàà äàãàâàð íü îéðîëöîî óòãàò õóâèëáàð áàéäàã ãýæ õýëæ áîëíî. Ìîíãîë õýëíèé íºõöëèéí ãàðàë õóâüñàë, ººð÷ëºëòèéã ñóäàëñàí ýðäýìòýí Ì.Ñàðóóë-Ýðäýíý áýýð, “Åð íü àëü ÷ õýë õóâüñëûíõàà ÿâöàä óëàì èë¿¿ õºãæèæ áàéãàà áºãººä “õºãæèë” ãýäýãò çºâõºí õýëíèé õýìíýë, àâèà ãýýãäýõ, ºã¿¿ëáýðèéí ãèø¿¿í õóðààãäàõ ¸ñûã àâ÷ ¿çýõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé þì. Çàðèì íºõöºëèéí ¿¿ðãèéã çàäëàã õýðýãë¿¿ð¿¿ä ã¿éöýòãýæ áóé áîëîí àâèà íýìýãäýõ çýðýã äýýðõèéí ýñðýã ¿çýãäýë ÷ ìºí õýëèéã áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéãàà áèëýý.”15 ãýæýý.

Òýðáýýð öààø íü íºõöºë á¿òýýâðèéí òóõàé äóðäàõäàà, “ͺõöºë á¿òýýâýð ¿íäñýíäýý øèíãýõ. Ýíý íü áàðàã á¿õ íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõ íºõöºë¿¿äýä òîõèîëäîæ áóé õóâüñàë áºãººä öàðöàí õýâøñýí èõýíõ ¿ã íü õîëáîõ ¿ãñ áàéíà. Ìîíãîë õýëíèé ¿éëèéã ¿éëòýé

13. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 2005, “Ìîíãîë õýëíèé ººðººð õýëáýë ãýäýã õîëáîõ ¿ãèéí á¿òýö, óòãà, ¿¿ðýã, õýðýãëýý”, [Acta Mongolica], Óá., 57-59 äýõ òàë14. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë15. Ì.Ñàðóóë-Ýðäýíý, 2007, “Ìîíãîë õýëíèé íºõöºë á¿òýýâðèéí ¿ãç¿éí ò¿¿õýí õóâüñàë”, Óá., 7 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 10õîëáîõ ¿íäñýí ¿¿ðýã á¿õèé äýýðõ íºõöë¿¿ä íü öààøèä çàäëàã õýëáýð¿¿äýä áàéðàà àëäàõ, õýðýãëýýíýýñ øàõàãäàõ õàíäëàãàòàé áàéíà. Òóõàéëáàë, -ñààð = -ààä ë, -æ ë, -æ –æ, -âàë = áîë, áîëáîë, -â÷ = áîëîâ÷, ÷ ãýñýí, ãýõäýý, ãýâ÷, -òàë = õ¿ðòýë, áîëòîë, -íãàà = -õ çóóðàà, - õ çàìäàà, -íãóóò, -ìàãö = -õòàé çýðýã, -ñàí äîðîî, -õààð = -õ ãýæ, -õûí òóëä çýðýã çàäëàã-íèéëýã-çàäëàã ãýñýí äàðààëëààð õºãæèõ õýëíèé ýâîëþöè õóâüñëûí ¿ë ñàðíèõ õýëáýëçëèéí äàãóóõ ¿çýãäýë þì.” ãýæýý.

Ìîíãîë õýëíèé áàéìæ ¿ã îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. Ìîíãîë÷ ýðäýìòýí Ã.Ö.Ïþðáååâ, “Îáúåêòèâ õýëõýý õîëáîîã òóñãàñàí áàéìæ ÷àíàðûí íýã òºðºë ç¿éë íü áîäèò áàéìæ óòãà þì. Ýíý íü öàã çààõ òºëºâèéí õýëáýð áîëîí íýýðýý, ¿íýõýýð, ¿íýíýýð, ¿íýí õýðýã äýýðýý, ÷óõàì, ÷óõàìäàà ... çýðýã îéðîëöîî óòãà á¿õèé ¿ã, õîëáîî ¿ãèéí èëòãýö¿¿äýýð èëýðäýã.”16 ãýæýý. Èéíõ¿¿ ìîíãîë õýëýíä îéðîëöîî óòãàòàé áàéìæ ¿ã õºãæèõ áîëîìæòîéã äîîðõ æèøýýíýýñ õàðæ áîëíî. ¯¿íä, õýí õ¿íã¿é, õýí ÿíã¿é, õýí ÷, õ¿í á¿ð, á¿ãä, á¿õ õ¿í, ÿìàð ÷ õ¿í, äóðûí õ¿í, àëèâàà õ¿í, ÿìàðâàà õ¿í ; õýçýý õýçýýã¿é, ìºä, ìºäõºí, õýçýý ÿçààã¿é, äàðóé, ; õýçýýíýýñýý, õóó÷íû, á¿ð äýýðýýñ,; õýçýý áîëîâ÷, õýçýý ÷, õýçýýä, áàéíãà, ¿ðãýëæ, ÿìàãò, äàíäàà, ; õýðõýâ÷, ÿàâ÷, ÿàñàí ÷, åðººñºº, ; ¿íýõýýð, ¿íýíäýý, ¿íýí õýðýãòýý, ¿íýíèéã õýëýõýä, ¿íýíõ¿¿, õýðýã äýýðýý, ¿íäñýíäýý, àðãàã¿é, íýýðýý; ìýäýýæ, ìýäýýæýýð, ìýäýýæ õýðýã, ìýäýýæèéí, ìýäýýæèéí õýðýã, ; ÷óõàì, ÷óõàìäàà, ÷óõàìõ¿¿, ; åð, åð íü, åð íü ë, åð íü ÷, åðººñ, åðººñºº, åðººñºº ë, åð人 ÷, åð人 ë, åðºíõèéä íü, åðºíõèé人, åðºíõèé人 ë, ; óã íü, óã íü ë, óãààñàà, óãààñàà ë, óãààñàà ÷, óóë íü, ç¿é íü, óãòàà ÷, óã ÷àíàðòàé, óóë øóãàìàíäàà, óóë óõààíäàà, ìºí ÷àíàðòàé; çààâàë, çààâàë ÷ ¿ã¿é, çàéëøã¿é, çàéëáàðã¿é, ãàðöààã¿é; ÿàâ ÷, ÿàâ ÷èã, ; ýðõã¿é, ººðèéí ýðõã¿é, ººðèéí ìýäýëã¿é, ; çîõèíî, çîõèëòîé, çîõèñòîé, õýðýãòýé, ; ÿäàõäàà, ¿ã¿é ÿäàõäàà, ÿäàæ, ÿäàõíàà, ãýõ ìýò àñàð ºðãºí áîëîìæ áèé.

Ìîíãîë õýëíèé áàéìæèéí àéã ñóäëàà÷ ä-ð Þ.̺íõ-Àìãàëàí ìîíãîë õýëíèé áàéìæ ¿ãèéã ñóäàëãàà õèéõ ÿâöäàà “Åð íü ÿíç á¿ðèéí áàéìæ óòãà á¿õèé ìîíãîë ºã¿¿áýð¿¿ä íü õóâèðãàëûí õàðüöààíä îðøäîã... òóë áèä õýëýõ¿éí áîëîí õàðèëöààíû ò¿âøèíä ñîëèí õýðýãëýæ áîëîõ õóâèëáàð õýëáýð¿¿äèéã äîð á¿ð íü äóðäàæ ãàðãàõûã îðîëäîâ.”17 ãýýä òóõàé òóõàéí áàéìæ ¿ãñèéí îéðîëöîî óòãûã íýëýýä íýìæ, óòãûã òîäðóóëàí òóñãàéëàí çààæ, æèøýý áàðèìò õàäàæ ºãñºí áàéäàã. Òóõàéëáàë, àñóóõ òºëººíèé ¿ãèéí ñóäàëãààíäàà, “Õýí õ¿í ãýäýã íü ºã¿¿ëáýðò òîäîðõîéã¿é òºëººíèé 16. Ã.Ö.Ïþðáååâ, 1981, “Êàòåãîðèÿ ìîäàëüíîñòè è ñðåäñòâà å¸ âûðàæåíèÿ â ìîíãîëüñêèõ ÿçûêàõ.”, Ìîñêâà., ¹5, 25-30 äàõ òàë17. Þ.̺íõ-Àìãàëàí, 1998, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé áàéìæèéí àé”, 85-86 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 11

¿ãèéí ¿¿ðãýýð îðæ õ¿í áîëãîí, çàõûí õ¿í, òýð áîëãîí õ¿í, õ¿í òýð áîëãîí, õýí õ¿íã¿é, õýí ÿíã¿é, õýí õ¿íã¿é ... çýðýã õàì á¿òöýýð ñîëèí õýðýãëýæ áîëäîã áàéíà. ... Õýí õýíã¿é, õýí õ¿íã¿é, õýí ÿíã¿é, õýí ÷ ãýñýí çýðýã õýëáýð íü õ¿í á¿ð, á¿ãäýýð(ýý), àëèâàà õ¿í, ÿìàðâàà õ¿í, ÿìàð ÷ õ¿í ãýñýí ãýõ ìýò îéðîëöîî óòãà èëýðõèéëäýã.”18 ãýæ ÷óõàì ÿìàð ÿìàð îéðîëöîî óòãààð ñîëüæ õýðýãëýæ áîëîõ áîëîìæòîéã çààæ ºã÷ýý.

Ìîíãîë õýëíèé ¿ã, õýëëýã îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. Åðºíõèé õýë øèíæëýëä “äóóäëàãààðàà ººð áîëîâ÷ óòãààðàà òºñººòýé áóþó íýí îéð ¿ãñèéã îéðîëöîî ¿ãñ ãýíý” ãýæ íýðëýäýã áºãººä áèä “áè÷ëýã äóóäëàãààðàà ÿëãààòàé áîëîâ÷ óòãà èëýðõèéëýõ øèíæýýðýý îéðîëöîî ¿ã õýëëýãèéã îéðîëöîî óòãàò ¿ã õýëëýã ãýíý” ãýæ òîäîðõîéëäîã. Æèøýýëáýë, àâèðàõ, ìàöàõ, àñàõ, ºãñºõ, áýëäýõ, çýõýõ, òºõººðºõ, äýëõèé, åðòºíö, õîðâîî, îð÷ëîí, ìýäýõ, îéëãîõ, óõàõ, òàíèõ, îéõ, óíòàõ, íîéðñîõ, õàæóóëàõ, õºãøèí, áóóðàé, ºòºë, íàñòàí, ºâãºí, òºãöºã, çºíºã, õóðäàí, áóøóó, ò¿ðãýí, ¿òýð, øàëàâ, ýöýõ, öóöàõ, ÷èëýõ, àëæààõ, ÿäðàõ, ç¿äðýõ, çîâîõ ãýõ ìýò.

Õýë õºãæèõºä íýã óõàãäàõóóí óòãà ñàíààã ç¿éë á¿ðýýð èëýðõèéëýõ àðãà áîëîâñðîõ ñàöóó ¿ãèéí ñàíä óòãà ñ¿ëáýýò ¿¿ð ¿ãñ áèé áîëäîã. Ýíý íü òóéëûí áóþó ÿã òýíö¿¿ ÷àíàðò õî¸ð áóþó õýä õýäýí ¿ã íýã õýëýíä áàéäàãã¿é, òèéì õýðýãöýý øààðäëàãà ÷ ãàðàõ áîëîìæã¿é ãýñýí ¿ã þì. Òèéì ó÷ðààñ óòãààðàà á¿ðýí áà á¿ðýí áóñ íèéëæ áàéãàà ¿ãñ áîë îéðîëöîî óòãàò ¿ã áîëîõ þì. Áàñ íºãºº òàëààñ íü ýõèéí óòãûã ººð÷ëºõã¿éãýýð õàðèëöàí áèå áèåèéã îðëóóëæ áîëäîã ¿ãñèéã îéðîëöîî óòãàò ¿ã ãýíý ãýæ òîäîðõîéëæ áîëíî.

Àëü ÷ õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí á¿õ ¿ãñ îéðîëöîî óòãûã á¿ðä¿¿ëäýãã¿é. Õàðèí èõýíõè íü ¿éëèéí óòãà çààñàí, ÷àíàð òýìäãèéã èëýðõèéëñýí áàéõ áºãººä áóñàä õýëýíä ÷ àäèëõàí áàéäàã. “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãèéí ñàíã àâ÷ ¿çâýë èõýíõè íü îéðîëöîî óòãàòàé ¿éë ¿ã áàéäàã áºãººä ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàò ¿éë ¿ãñèéí òóõàé àñóóäàë íü ¿ãèéí ñàí, óòãà ñóäëàëòàé íÿãò õîëáîîòîéãîîñ ãàäíà íàéðóóëãà ç¿é, óòãà çîõèîëûí îíîëòîé õ¿ðòýë õîëáîãäîõ ºðãºí äýëãýð îéëãîëò þì.”19

Îéðîëöîî óòãàò ¿ã õýëëýã íü ¿¿ðãèéí õóâüä ìàø íàðèéí óòãûã òîâîéëãîõ, ¿éë ÿâö, áàéäëûã èëýðõèéëäýã áîë íàéðóóëãûí õóâüä ìàø îëîí ºí㺠àÿñûã èëýðõèéëäýã ñýòãýõ¿éòýé íàðèéí õîëáîîòîé þì. “Ìîíãîë õýëýíä ¿ãèéí ñàíãèéí áà ýõ ñýäâèéí îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñ ¿ëýìæ îëîí, ìàø ñîíèí ç¿é òîãòîëòîé. Ýäãýýð íü ¿ãèéí ñàí, íàéðóóëãà ç¿é õî¸ðûã õîëáîí íºõöºëä¿¿ëæ áàéäàã. Æèøýý íü: 18. Þ.̺íõ-Àìãàëàí, 2007, “Ìîíãîë õýëíèé õý- ÿçãóóðò àñóóõ òºëººíèé ¿ãèéí ¿¿ðýã-óòãàç¿éí îíöëîã”, [ÌÓÈÑ-èéí Ìîíãîë ñóäëàë ÝØÁè÷èã, ¹27 (285)] 56-69 äýõ òàë19. Ñ.Ýíõæàðãàë, 2007, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàò ¿éë ¿ãèéí òóõàé”, [Ìîíãîë õýëøèíæëýë], ¹10 (32), ØÓÀ, ÕÇÕ, Óá., 91 äýõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 12ààæèì-àëãóóð-óäààí-òàéâàí-óóæóó ãì. Ýíý ¿ãñ íü íàéðóóëãàä ÿëãàìæòàé óòãà ãàðãàæ õýðýãëýãääýã.”20 áàéíà.

Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýäèéã äàãíàí ñóäàëñàí ñóäëàà÷ ä-ð Á.̺íãºíöýöýã, îéðîëöîî ¿ã ãýäýã íýð òîìü¸îã áàðèí ìîíãîë÷ ýðäýìòýäèéí õýëèéã àãóóëãà áà õýëáýð, çîãñîíãè áà õºäëºíãè òàëààñ íü ñóäàëñàí ñóäàëãààã ò¿øèãëýí ìýäýãäýõ¿¿í, ìýäýõ¿¿í, õýëýõ¿¿í, õýëýãäýõ¿¿íèé õ¿ðýýíä òóéëûí, îíîâ÷òîé, îíîâ÷òîé áóñ, õóóðìàã îéðîëöîî ¿ã ãýæ àíãèëàí ñóäàëæ, ìýäýãäýõ¿¿íèé òàëààñ íü áîäèò óòãà á¿õèé òóéëûí îéðîëöîî ¿ã, áîäèò óòãà á¿õèé îíîâ÷òîé îéðîëöîî ¿ã, õýëýãäýõ¿¿íèé òàëààñ õèéñâýð óòãà á¿õèé òóéëûí îéðîëöîî ¿ã, õèéñâýð óòãà á¿õèé îíîâ÷òîé îéðîëöîî ¿ã, õýëýõ¿¿íèé òàëààñ õèéñâýð óòãà á¿õèé îíîâ÷òîé áóñ îéðîëöîî ¿ã, õèéñâýð óòãà á¿õèé õóóðìàã îéðîëöîî ¿ã, ìýäýõ¿¿íèé òàëààñ áîäèò óòãà á¿õèé îíîâ÷òîé áóñ îéðîëöîî ¿ã, áîäèò óòãà á¿õèé õóóðìàã îéðîëöîî ¿ã”21 ãýæ óòãûã òóñ òóñ ìàø íàðèéí ÿëãàí ¿çñýí íü ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéã óòãûí õóâüä àíãèëñàí ñóäàëãààíû øèíý ¿ð ä¿í ãýæ ¿çýæ áîëíî. ̺í ìîíãîë õýëíèé õîëáîî ¿ã, íèéëìýë ¿ã, õîðøîî ¿ã áèå äààñàí óòãà èëýðõèéëýõ òîõèîëäîëä õýëíèé áóñàä íýãæòýé îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. Ýíý òóõàé Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, “Ìîíãîë õýëíèé ÷ºëººò õîëáîî ¿ã áîëîí óãñàðñàí íèéëìýë ¿ã, õîðøñîí íèéëìýë ¿ãýíä ÷ îéðîëöîî óòãà îëîí áàéäàã. Æèøýý íü: çàãàñ áàðèõ, çàãàñ ãºõèéäºõ, çàãàñ äýãýýäýõ, çàãàñ ãîõäîõ; íóòàã óñ, íóòàã îðîí; õàðèëöàà õîëáîî, øóóäàí õàðèëöàà; õºíãºí òýðýã, ñóóäëûí òýðýã ãì.”22 ãýæ áè÷æýý.

Îéðîëöîî ¿ã ¿¿ñýõ ýõ ¿íäýñ íü þóíààñ áîëäîã òóõàé àñóóäàë áîë õýëøèíæëýëèéí ñîíèðõîëòîé àñóóäàë áºãººä “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ã ¿¿ñýõ ýõ ñóðâàëæèéã íýã òàëààñ áîäèò þì ¿çýãäýëòýé øóóä õîëáîî á¿õèé þìæóóëàõ õàðüöààíä, íºãºº òàëààñ, þì ¿çýãäýëòýé øóóä õîëáîîã¿é, õàðèí þìûí øèíæ ÷àíàð, õºäºë㺺íòýé õîëáîîòîé äîõèîæóóëàõ õàðüöààíä ¿íäýñëýäýã ãýæ ¿çýæ áîëíî.”23

Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéã ñóäàëæ, ò¿¿íèé òîëü áè÷ãèéã õèéæ áàéõ ÿâöàä ìîíãîë õýëíèé òºðºë á¿ðèéí íýãæ õýëáýð¿¿ä îéðîëöîî óòãàòàé áàéõ áºãººä òóõàéëáàë, îðîí çààõ íýðñ îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. Æèøýý íü: ãàäàð, ãàäíà, ; õîéíî, àðä; óðä, ºìíº, óðàãø; äýýð, äýýä; ãýõ ìýò. ̺í ìîíãîë õýëíèé ÷èìýõ ¿ãñ îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. Òóõàéëáàë, óòãà ýð÷èìæ¿¿ëýõ ¿¿ðýãòýé, ìàø, íýí, òóí, óëàì, ¿ëýìæ, òàñ, öîî, öàâ, øèâ, íîâ, èõ ãýõ ìýò ¿ãñ îéðîëöîî óòãàòàé ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý òóõàé ºìíº õýñýã äýëãýðýíã¿é äóðäñàí áèëýý.

20. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë21. Á.̺íãºíöýöýã, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ã, ò¿¿íèé óòãûí àíãèëàë”,[ “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä”], Óá., 40-74 äýõ òàë22. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë23. Á.̺íãºíöýöýã, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä”, Óá., 52 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 13

Îéðîëöîî óòãûã ÿðèõàä òºñººò ¿ãñèéã ìºí õàìò ÿðüæ ýíý õî¸ðûã òîäîðõîé ÿëãàæ ñàëãàæ îéëãîõ õýðýã ãàðäàã. Ó÷èð íü îéðîëöîî óòãàò ¿ã, òºñººò ¿ã õî¸ðò òºñººòýé ç¿éë áàéäàã ó÷ðààñ çàðèì ñóäëàà÷èä ÿëãàõã¿é áàéäàã. Ãýòýë áàñ ÿëãààòàé ç¿éë áàéäàã ó÷ðààñ îéðîëöîî ¿ã, îéðîëöîî óòãà á¿õèé òºñººò ¿ã õî¸ðûã ÿëãàõ õýðýãòýé ãýæ ä-ð Á.Èäýðáàÿð íàð ¿çäýã. Òóõàéëáàë, òýä “îéðîëöîî ¿ã íü òýìäýãëýõ¿¿í íü ººð ººð, òýìäýãëýãäýõ¿¿í íü îéð, áàñ ººð ººð ÿçãóóðò ¿ãñ áàéäàã áîë òºñººò ¿ã íü òýìäýãëýõ¿¿í, òýìäýãëýãäýõ¿¿í õî¸ð íü õî¸óëàà îéð áóþó îéðîëöîî, íýã ÿçãóóðààñ ýõòýé áàéäàã, îéðîëöîî ¿ãñèéí ¿¿ð íü îëîí ¿ãýýñ á¿òäýã áîë îéðîëöîî òºñººò ¿ãñèéí ¿¿ð öººí ¿ãýýñ á¿ðääýã, îéðîëöîî ¿ãñ íü óòãà îéðîëöîî äàãàâðààð ÿëãàðäàã áîë îéðîëöîî òºñººò ¿ã íü íýìýëò äàãàâðààð ÿëãàðäàã” –ààðàà ººð áîë “íýã ¿ãñèéí àéìàãò áàãòäàãààðàà, ºìíºõ ¿ãýý çàõèðàõ ÷àäâàðààðàà, ÷ºëººò áà ÷ºëººò áóñ íàéðóóëãûí ÿëãààã èëòãýäýãýýðýý èæèë” 24 ãýæ òîäîðõîéëæýý.

Îéðîëöîî ¿ã áîë òóñ òóñäàà ýãíýý ¿¿ñãýäýãýýðýý ¿ãèéí ñàíãèéí áóñàä íýãæýýñ ÿëãààòàé. Òýð òóñìàà õî¸ðîîñ äýýø õýäýí ÷ ¿ãèéí ¿¿ð ¿¿ñãýæ áîëäîã îíöëîãòîé áºãººä ãîë óòãà õàäãàëñàí ¿ã íü öºì áîëæ öºì áóþó ãîë ¿ãýýñýý õîëäîõ òóñàì íýãýí öóâààíä îðñîí ¿ãèéí óòãà íü ãîë óòãààñàà óëàì õîëäîí õîëäñîîð ÿâöóóðàõ õàíäëàãàòàé áîëäîã áàñ íýã îíöëîãòîé.

Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí àéìãèéí ¿¿äíýýñ ¿çâýë á¿õ ¿ãñ îéðîëöîî óòãàòàé áàéõ áîëîìæòîé þì. ¯¿íä æèíõýíý íýð, òýìäýã íýð, òîîíû íýð, òóñëàõ ¿ãñ, àÿëãà ¿ãñ, òºëººíèé ¿ãñ, çýðýã áàãòàíà.

Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé õóâüä áèä îéðîëöîî óòãàò ¿ã õýëëýãèéí á¿òýö, óòãà, ¿¿ðãèéí ñóäàëãààíû íýã ñýäýâò çîõèîëä ìîíãîë õýëíèé õîðøîî ¿ã, ºâºðìºö õýëö, õýâøìýë õýëëýãèéã ìºí áàãòààæ ¿çñýí áèëýý. Òèéì ó÷ðààñ áèä ¿ã - ¿ãèéí õàðüöààíä, ¿ã – õîðøîî ¿ãèéí õàðüöààíä, ¿ã – ºâºðìºö õýëöèéí õàðüöààíä, ¿ã – õýâøìýë õýëöèéí õàðüöààíä, ýäãýýð íü ýðãýýä á¿õ á¿òöèéí õàðüöààíä îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî ãýæ òóñ òóñ àíãèëñàí áèëýý.

¯¿íýýñ õîðøîî ¿ã, ºâºðìºö õýëö, õýâøìýë õýëëýãèéí õýëáýð íü îéðîëöîî óòãàò õýëëýãèéí àñóóäàë áîëîõ þì. Äýýðõ õàðüöààã õî¸ðûí òîãòîëöîîíä àâ÷ ¿çâýë äàðààõ áàéäàëòàé áàéíà. ¯¿íä: ¿ã - ¿ãèéí îéðîëöîî óòãûí õàðüöàà íü õýëýíä õàìãèéí èõ õýìæýýãýýð áàéõ áºãººä òóõàéí ¿ãèéí ¿¿ðèéí õóâüä õÿçãààðã¿é þì.

Òóõàéëáàë, (èíýýõ – ìèøýýõ, õºõðºõ, òîëãîé- òýðã¿¿í, òàðõè, áàðóóí-ºðíº, õîéä-óìàðä, ç¿¿í-äîðíî,) ¿ã – õîðøîî ¿ãèéí îéðîëöîî óòãûí õàðüöààí (õàéðëàõ – ñàíàõ ñàðâàéõ, ìýíä – ýíõ ìýíä, ìýíä àìàð, ýíõ òóíõ, ýñýí ìýíä, àìàð ìýíä, ãì.) ¿ã – ºâºðìºö õýëöèéí îéðîëöîî óòãûí õàðüöàà (àéõ – ç¿ðõ ¿õýõ, ñ¿ëä çàéëàõ, ñ¿íñ õàëèðàõ, ñ¿¿ëýý õàâ÷èõ, òîëãîéí ¿ñ áîñîõ, òàâàí óõààí çàéëàõ ãì.) ¿ã – õýâøìýë õýëëýãèéí îéðîëöîî óòãûí õàðüöàà (äàâðàõ – ãàð áàðèàä áóãóé áàðèõ, ìàëãàé òàâèàä ìàíàéõ ãýõ ãì.)24. Á.Èäýðáàÿð, 2005, “Ìîíãîë õýëíèé òºñººò ¿ã”, Óá., 18-19 äýõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 14Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëíî. ¯¿íèéã

íýã òàëààñ òàéëáàðëàâàë “îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð” ãýã÷ íü èëýðõèéëæ áàéãàà óòãà ñàíààãààð îéðîëöîî óòãàòàé áîëîõîîñ áèø ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íä îðîëöñîí ¿ã õýëëýã íü çààâàë îéðîëöîî óòãàòàé áàéõ ýñýõ òóõàé àñóóäàë áèø áèëýý. Îëîí ýðäýìòýí îéðîëöîî óòãàò ºã¿¿ëáýðèéã õýëíèé øóóä áà øóóä áóñ íýðëýëòòýé õîëáîí òàéëáàðëàäàã þì. Ãýòýë íºãºº òàëààñ ¿çâýë îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òýýõ ãîë õýðýãëýãäýõ¿¿í íü îéðîëöîî óòãà ¿ã õýëëýã áàéæ áîëíî.

Òóõàéëáàë, ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, “ªã¿¿ëáýðèéã øóóä áà øóóä áóñ íýðëýëòèéí óòãàòàé ãýæ àíãèëæ áàéãàà íü ºã¿¿ëáýðèéí óòãûí á¿òýö, íýðëýõ øèíæ, õýëýõ¿éí òàëòàé õîëáîîòîé. Øóóä áà øóóä áóñ íýðëýëòèéí óòãàòàé ºã¿¿ëáýðèéí õàðüöàà íü îéðîëöîî óòãàòàé ºã¿¿ëáýðèéí àñóóäàëòàé õîëáîîòîé þì.”25 õýìýýí øóóä áà øóóä áóñ óòãàò ¿ã õýëëýãòýé õîëáîí òýìäýãëýæýý. ¯íýõýýð õýëýíä øóóä áà øóóä áóñ íýðëýëòèéí àñóóäàë îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òýýõ íýã àðãà ìºí áîëîâ÷ îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð çààâàë íýã íü øóóä íýðëýëòèéíõ, íºãºº íü øóóä áóñ íýðëýëòèéí áàéíà ãýñýí ¿ã áèø þì. Õàðèí îéðîëöîî çýðãýä áîë ãîëäóó íýã ýõ áóþó öîãöîëáîðò òîõèîëäîæ áîëîõ áºãººä íýã ¿éë ÿâäëûí òóõàé, ýñâýë ¿éë ÿâäàë íü ººð ÷ óòãà ñàíàà íü îéðîëöîî áàéõàä òóëãóóðëàæ áèé áîëäîã ç¿éë ó÷ðààñ íýã äîð òîõèîëäîæ áîëäîã.

Îéðîëöîî ºã¿¿ëáýðèéí òóõàé ÿðèõàä õóâèëáàð áîëîí á¿òýö ºã¿¿ëáýð ãýäýã îéëãîëò çààâàë äàãàæ ÿðèãääàã. Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ºã¿¿ëáýðèéã õýëíèé îíäîîøèõ áàñ èæèëñýõ ̧ ñíû ¿¿äíýýñ Ì.Áàçàððàã÷àà òàéëáàðëàæ “Îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð íü àãóóëãà õýëáýð õî¸ðûã õîñëóóëàí áàéæ á¿òýõ áà òóõàéí ºã¿¿ëáýðèéí õóâèëáàð áóþó ñàëàà ñàíàà íü õîëäîí õîëäñîîð îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð áèé áîëîõûí çýðýãöýý, ººð ººð ºã¿¿ëáýð îéðîëöîî ñàíààòàé áîëîõ ÷ áèé.

¯¿íèé ýõíèéõèéã îíäîîøèõ, ñ¿¿ë÷èéíõèéã èæèëñýõ ¸ñ ãýæ áîëíî.”26 ãýæýý. ̺í Ì.Áàçàððàã÷àà, õýëýõ¿¿íèé òàëààñ íü ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òýõèéã çàäëàí øèíæèëæ “åðºíõèé ñàíààã òîäîðõîé , òîäîðõîé ñàíààã åðºíõèé ñàíààãààð òóñ òóñ äàâòâàë îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òíý, òóõàéí çýðýãöñýí ºã¿¿ëáýðèéí õî¸ðîîñ äýýø ãèø¿¿ä íü îéðîëöîî ¿ãýýð ÿëãàðñàí áîë îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òíý, õî¸óëàà íýã ñàíàà èëòãýæ äàëä àäèëòãàëààð áóþó òîéðóóëëààð á¿òíý, íýã ñàíààã ãàðãàõûí òóëä òóõàéí ñàíààã ººð ñàíààòàé èë àäèëòãàí îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð á¿òýýíý.”27 õýìýýí òîäîðõîéëæýý. Ñóäëàà÷ Á.̺íãºíöýöýã, “... ººð ººð ºã¿¿ëáýð¿¿ä 25. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 155 äàõ òàë26. Ì.Áàçàððàã÷àà, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî íýãæèéã ñóäëàõ àñóóäàëä”, [Á.̺íãºíöýöýã, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä, Óá., 2012] 3-16 äàõ òàë27. Ì.Áàçàððàã÷àà, 2007, “Ìîíãîë õýë 9”, Óá., 32 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 15

èæèëñýõ (êîíâåðãåíöèÿ) áóþó íèéëýõ çàìààð ¿¿ñýí áîë îéðîëöîî ºã¿¿ëáýð, íý㠺㿿ëáýðýýñ îíäîîøèõ (äèâåðãåíöèÿ) áóþó ñàëààëàõ çàìààð ¿¿ññýí áîë õóâèëáàð ºã¿¿ëáýð áîëíî.”28 ãýæ ¿çæýý.

Ìîíãîë õýëýíä îéðîëöîî óòãàò ýõ (öîãöîëáîð) áàéæ áîëíî. Ïðîôåññîð Ä.Îòãîíñ¿ðýí, “Íàéðóóëãà ç¿éí ñèíîíèìûí õàìãèéí ºâºðìºö õýëáýð íü ýõ ñýäâèéí ñèíîíèì þì. ... ¯ãèéí ñàíãèéí áîäèò óòãààðàà àäèë áèø áîëîâ÷ ýõ ñýäýâòýý ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãýýðýý îéðîëöîî ¿ã õýëëýãèéã, õýëëýãýýð èëýðñýí ýõ ñýäâèéí ñèíîíèì ãýæ ÿëãàæ áîëíî.”29 ãýæ îéðîëöîî ýõèéí òóõàé àñóóäëûã ýõýä áàéãàà îéðîëöîî óòãàò ¿ã õýëëýãò õàìðóóëñàí áàéíà.

Ïðîôåññîð Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, õàðèí “Òºðºë á¿ðèéí íàéðóóëãà äýýð àæèãëàëò õèéõýä áè÷èë “ýõ”-¿¿ä ÷ îéðîëöîî óòãàòàé áàéæ áîëîõ òîõèîëäîë áèøã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, ìîíãîë àðäûí “ýâòýé äºðâºí àìüòàí”-û ¿ëãýðèéí áè÷èë ýõ ºã¿¿ëýìæ, ñàíààíû á¿òöèéã îðîñûí íýðò çîõèîë÷ È.À.Êðûëîâûí “Õóí, õàâ÷ààõàé, öóðõàé ãóðàâ”-ûí ¿ëãýðèéí ºã¿¿ëýìæ, ñàíààíû á¿òýöòýé õàðüöóóëàõàä íýã äºðºâ íü çîõèëäîí ýâëýð÷, ýâ ýåý îëñíîîðîî, íºãºº ãóðàâ íü ýñ çîõèëäîí ýâ ýåý îëîëã¿é, õýðýã ÿâäàë íü á¿òýýã¿éãýýðýý øèéäýë íü ººð áîëîâ÷ “ýõ”-èéí á¿òýö, ºã¿¿ëýìæ, ñàíààíû áàéäëààðàà “óòãà îéðîëöîî ýõ”-èéí íýãýí ñîíèí æèøýý áîëæ áàéíà.”30 ãýæýý. Îéðîëöîî óòãàòàé ýõèéí õóâüä ìîíãîë àðäûí äóó, ìîíãîë àìàí çîõèîëûí ýõ¿¿ä ìàø òîõèðîìæòîé æèøýý áîëäîã ãýäãèéã ýíä äóðäàëòàé.

Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãà ç¿éí àñóóäàë áîë îéðîëöîî óòãûí ñóäàëãààíû ñàëøã¿é íýãýí á¿ðäýë õýñýã ìºí. Àëèâàà ýõèéí íàéðóóëãà ãýäýã áîë õýëíèé ¿é îëîí ¿çýãäýëèéí õàìãèéí òºãñ ñîíãîëòûí ¿ð ä¿í áàéäàã ãýæ õýëæ áîëíî.

Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãûí àñóóäàë áîë ýõ-èéí áîëîí õýðýãëýýíèé àñóóäàëòàé øóóä õîëáîãäîíî. Ìîíãîë õýë ñóäàëñàí ¿å ¿åèéí íàéðóóëãà ç¿é÷ ñóäëàà÷èä ýíý àñóóäàëä áàñ èõ àíõààð÷ ñóäàëæ áè÷èæ áàéëàà. Òóõàéëáàë, Ñ.Ëóâñàíâàíäàí íàðûí “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéí òîâ÷ òîëü”-ä “Ýð ýì ÿìàðâàà íýã õ¿íä ýðäýì ãýã÷ íàíäèí ÷èìýã áîëäîãèéí àäèë ýíý äýëõèéí ÿìàð ÷ õýëíèé õîñã¿é ÷èìýã íü ò¿¿íèé îéðîëöîî ¿ãñ áàéäàã. Õ¿í òýð ¿ãñýýð ñàíàñàí ñàíàà, õ¿ññýí õ¿ñýë, áîäîë ýðìýëçëýý ã¿í ã¿íçãèé, õîë òóñãàëò, íàðèéí îíîâ÷òîé, ÿðóó ñàéõàí ãàðãàæ õýëäýã ó÷èðòàé þì.”31ãýæ îéðîëöîî ¿ãèéí õýðýãëýýíèé ÷óõàë áîëîõûã çààæýý.

Îéðîëöîî óòãàò ¿ã õýëëýãèéí íàéðóóëãà ñóäëàëûí àñóóäàë áîë 28. Á.̺íãºíöýöýã, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä, ò¿¿íèé óòãûí àíãèëàë”, [Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä], Óá., 89-93 äàõ òàë29. Ä.Îòãîíñ¿ðýí, 1998, “Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãûí ¿¿ðýã”, [Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí íàéðóóëãà ç¿é], Óá., 45 äàõ òàë30. Á.Ï¿ðýâ-Î÷èð, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá., 151 äýõ òàë31. Ñ.Ëóâñàíâàíäàí íàð, 1966, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéí òîâ÷ òîëü”, Óá., 5-6 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 16îéðîëöîî óòãûí õàìãèéí ÷óõàë àñóóäàë áèëýý. Ïðîô. Ä.Îòãîíñ¿ðýí, “Íàéðóóëãà ç¿éí ¿íäñýí àñóóäëûí íýã íü îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãèéí íàéðóóëãûí ¿¿ðýã þì”32 ãýæýý.

Íàéðóóëãà ç¿éä îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéã õýä õýäýí òºðºëä õóâààäàã. Òóõàéëáàë, ä-ð Ä.Îòãîíñ¿ðýí, “Îéðîëöîî óòãàò àðãà õýðýãë¿¿ðèéã ÿðèàíû, íàéðóóëãà äóíäûí, óðàí çîõèîëûí ãýæ ¿íäýí ãóðâàí òºð뺺ð àíãèëñàí àíãèëàë ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà ç¿éí ñèíîíèìûí òóõàéä ÷ íýí òîõèðîìæòîé áàéíà.”33 ãýýä ìîíãîë õýëíèé ñèíîíèìûí íàéðóóëãûí òºðºë, ºí㺠àÿñûí ÿëãààã õîñîîð íü ýñðýãö¿¿ëýí àíãèëæýý.

Ä.Íàöàãäîðæèéí ºã¿¿ëëýãèéí ºã¿¿ëáýðèéí íàéðóóëãûí îíöëîãèéã ñóäàëñàí ïðîôåññîð Ì.Áàçàððàã÷àà, “ºìíºõ ìº÷ëºã¿¿äèéí ñàíààã ä¿ãíýñýí áàéäàëòàé õî¸ð ºã¿¿ëáýð-ìº÷ëºã íü õýäèéãýýð àëñëàí ñàëààâ÷èëæ îðñîí áîëîâ÷ á¿òöýýðýý îéðîëöîî áàéíà. Æèøýý íü, “Õºëä îðîõîîñ àâààä ¿ñ öàéõûã õ¿ðòýë íýã ãîëûã ºãñºí óðóóäàí í¿¿æ, íýã õóäãèéã ýðãýí òîéðîí íóòàãëàñààð, ýíýõ¿¿ åðòºíöèéã ýöýñëýíý” ãýñýí ìº÷ëºã-ºã¿¿ëáýðèéã “Ãàãöõ¿¿ ºã뺺 áóðõàíä çàëáèð÷, ¿äýø òýíãýðò ìºðãºñººð íýã íàñ áàðíà” ãýñýíòýé õàðüöóóëáàë, ... ºã¿¿ëýõ¿¿íä çýðýãöýæ áà óãñàð÷ çàõèðàãäñàí èæèë á¿òýö äàâòàãäàí äîòîîä ãèíæèí õîëáîî ¿¿ñýõ áà íýã... íýã, ºãñºí óðóóäàí, ýðãýí òîéðîí, ºã뺺... ¿äýø, áóðõàí...òýíãýð, í¿¿-... íóòàãëà-, çàëáèð-, ìºðãº-..., åðòºíöèéã ýöýñëýíý... íýã íàñ áàðíà ãýõ ìýòýýð íýã ¿ãèéã àõèõ äàâòàõ, îéðîëöîî áà ýñðýã ¿ãèéã õàðüöóóëàí ãàäààä ãèíæèí õîëáîî ¿¿ñãýí òóõàéí ìº÷ëºã¿¿äýýð èëðýõ ñàíààã áàÿæóóëäàã áàéíà.”34 ãýæ îéðîëöîî, ýñðýã, èæèë ¿ã óòãûí õàðüöààã óðàí çîõèîëä óðàíààð àøèãëàõûí áîäèò æèøýýã àíçààðàí èéíõ¿¿ ñóäàëæ ¿çæýý.

Ä-ð Ý.Ï¿ðýâæàâ, “Ýõ õýëíèéõýý øàâõàãäàøã¿é ºðãºí áîëîëöîî, ¿ãèéí ñàíãèéí àðâèí áàÿëãèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí àøèãëàæ, àðäûíõàà óðàí öýöýí ¿ã õýëëýãýýñ ñóðàëöàõ, ýõ õýëýý öýâýð áàéëãàõûí òºëºº áàéíãàä ñàíàãàëçàæ, õýëç¿éíõýý ä¿ðýì, ̧ ñ ãîðèìûã ã¿íçãèé îéëãîæ ìýäýõ ÿâäàë áîë ìîíãîë óòãà çîõèîëûí õýëèéã óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõîä øèéäâýðëýõ à÷ õîëáîãäîëòîé”35 õýìýýí áè÷èæ áàéíà. ¯¿íä ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ã õýëëýãèéí ìýäëýã, àøèãëàõ õýðýãëýõ óð ÷àäâàð ÷óõàë õîëáîãäîëòîé þì.

Ä-ð Á.Ìàãñàðæàâ, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàòàé ¿ãñ íàéðóóëãûí ÿíç á¿ðèéí ò¿âøèíä õýðýãëýãääýã. Àëáàí áè÷ãèéí íàéðóóëãàä á¿ä¿¿ëýã ¿ã áóþó ýòãýýä õýëëýã õýðýãëýõèéã õîðèãëîõ ãýõ

32. Ä.Îòãîíñ¿ðýí, 1998, “Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãûí ¿¿ðýã”, [Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí íàéðóóëãà ç¿é], Óá., 36-56 äàõ òàë33. Ä.Îòãîíñ¿ðýí, 1998, “Îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí íàéðóóëãûí ¿¿ðýã”, [Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí íàéðóóëãà ç¿é], Óá., 49 äàõ òàë34. Ì.Áàçàððàã÷àà, 2002, “Ä.Íàöàãäîðæèéí ºã¿¿ëëýãèéí ºã¿¿ëáýðèéí íàéðóóëãûí îíöëîã”, [Óòãûí ÷óóëãàí] Óá., 95-96 äàõ òàë35. Ý.Ï¿ðýâæàâ, 1996, “Ìîíãîë õýëíèé õýì õýìæýý”, Óá., 13 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 17

ìýò. Ýíý ìýò÷èëýí àõóéí õýðýãëýýíèé ¿ãñ, öýðãèéí õýðãèéí õýëëýã, íóòãèéí àÿëãóóíû ¿ãñ, øèíæëýõ óõààíû õýëëýã ãýõ ìýòýýð öààø íü ÿðüæ áîëíî. Èðãýäèéí õýë ÿðèàíû ñî¸ëûã ñàéæðóóëàõ ¿¿äíýýñ îëîí õýëíèé òîëü áîëîí ìîíãîë õýëíèé òàéëáàð òîëüä ¿ãñèéã îðóóëàõäàà àìüäðàë àõóéí ÷óõàì ÿìàð ñàëáàðò õýðýãëýäýãèéã çààâàë òóñãàí ºã÷ áàéõ õýðýãòýé áàéíà.”36 õýìýýí ìîíãîë õýëíèé ¿ã õýëëýãèéí íèéãìèéí õýðýãëýýíèé ïðàêòèê à÷ õîëáîãäëûí ÷óõàë áîëîõûã äóðäæýý.

Èéíõ¿¿ äýýðõ áàðèìòóóäààñ ¿çâýë ìîíãîë õýëíèé áàãà íýãæýýñ èõ íýãæ õ¿ðòýë îéðîëöîî óòãûí á¿õýë á¿òýí òîãòîëöîî áàéæ áîëîõ áºãººä ýíýõ¿¿ îéðîëöîî óòãûã õàðüöààã õýëíèé áóñàä íýãæ¿¿äòýé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõ þì áîë õýëíèé á¿õ íýãæ áàéæ áîëäîãîîðîî áóñäààñ ÿëãàðàõ íýã îíöëîãòîé ñóäëàãäàõóóí ãýäýã íü õàðàãäàæ áàéíà. Èéì ó÷ðààñ îéðîëöîî óòãàò õàðüöààíû àñóóäàë áîë õýëíèé á¿õ òîãòîëöîîíä öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõ ¸ñòîé îíîë, ïðàêòèêèéí ìàø ºðãºí òàðõñàí, ÷óõàë îéëãîëò áàéíà ãýäýã íü ìºí õàðàãäàæ áàéíà.

ÍÎÌǯÉÌîíãîë õýëýýð:Áàçàððàã÷àà.Ì1996, “Àæíàé”, Óá.,Áàçàððàã÷àà.Ì, 2000, “Ìîíãîë õýë”, Óá.,Áàçàððàã÷àà.Ì, 2002, “Óòãûí ÷óóëãàí”, Óá.,Áàçàððàã÷àà.Ì, 2005, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýð ñóäëàë”, Óá.,Áàò-Èðýýä¿é.Æ, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàò ¿ã, õýëëýãèéí á¿òýö, óòãà ¿¿ðãèéí ñóäàëãàà”, Ph.D çýðýã ãîðèëñîí á¿òýýë, Óá., Áàò-Èðýýä¿é.Æ, 2006, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî, ýñðýã óòãàò ¿ã õýëëýãèéí òîëü áè÷èã”, Óá.,Áàò-Èðýýä¿é.Æ íàð, 2007, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî, ýñðýã óòãàò õýëö ¿ãèéí ñàí”, Óá.,Áàò-Èðýýä¿é.Æ., 2009, “Ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí äàãàâàð, íºõöºë, áàéìæ ¿ãèéí ñàí”, Óá.,Áàò-Èðýýä¿é.Æ, 2010, “Ìîíãîë õýëç¿éí ñàí”, Óá.,Áÿìáàäîðæ.Á, 2011, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé õýëáýð ñóäëàë”, Óá.,Áÿìáàñàí.Ï, 2006, “Ìîíãîë õýëíèé îíîë, á¿òöèéí àñóóäàëä”, Óá., Ãîëîâèí.Á.Í., 2012, “Õýë øèíæëýëèéí óäèðòãàë”, Óá., Ãýðýëìàà. Ã., 2012, “Õýðýãëýýíèé õýë øèíæëýë”, Óá., Æàìáàëñ¿ðýí.Ã., 1987, “Ìîíãîë õýëøèíæëýëèéí îíîëûí çàðèì àñóóäàë”, Óá.,Èäýðáàÿð.Á, 2005, “Ìîíãîë õýëíèé òºñººò ¿ã”, Óá., Êèòàìóðà. À, 2001, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàò ¿ãèéí òîëü áè÷èã”, Óá., Ëóâñàíâàíäàí.Ñ íàð, 1966 “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéí òîâ÷ òîëü”, Óá.,Ëóâñàíâàíäàí.Ø, 1981, “Ìîíãîë õýëøèíæëýëèéí àñóóäëóóä”, Óá., Ëóâñàíâàíäàí.Ø, 2010, “Õýëøèíæëýëèéí îíîëûí àñóóäëóóä”, IX áîòü, Óá.,

36. Á.Ìàãñàðæàâ, 2011, “Äàÿàðøëûí ¿åèéí ìîíãîë õýë áè÷èã”, Óá., 12 äàõ òàë

ÌÎÍÃÎË ÕÝË ÁÈ×Èà ÓÒÃÀ, ÑΨË, ÕÝÐÝÃËÝÝ 18Ëóâñàíæàâ.×îé, 1964, “Íýð òîìü¸î” (Õýëøèíæëýë), ØÓÀ, Óá.,Á.Ìàãñàðæàâ, 2011, “Äàÿàðøëûí ýðèíèé ìîíãîë õýëáè÷èã”, Óá.,̺íãºíöýöýã.Á, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî çýðãýä”, Óá., ̺íõ-Àìãàëàí.Á, 1998, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé áàéìæèéí àé”, Óá.,Íàíñàëìàà.Í, 2005, “¯ãèéí ñàí ñóäëàë”, Óá.,Íàíñàëìàà.Í, 2011, “¯ã: óòãà, õýðýãëýý”, Óá., Îäîíòºð.Ø íàð, 1995, “Õýë øèíæëýëèéí íýð òîìü¸îíû ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü”, Óá., Îòãîíñ¿ðýí.Ä, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ñàíãèéí íàéðóóëãà ç¿é”, Óá.,ªíºðáàÿí.Ö, 2004, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ¿ã ç¿é”, Óá.,Ï¿ðýâæàâ.Ý, 1996, “Ìîíãîë õýëíèé õýì õýìæýý”, Óá., ØÓÀÏ¿ðýâæàíöàí.À íàð, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî ¿ãèéí òîâ÷ òîëü” Ï¿ðýâ-Î÷èð.Á, 1998, “Ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 2”, Óá.,Ï¿ðýâ-Î÷èð.Á, 2001, “Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé ºã¿¿ëáýðç¿é 1”, Óá.,Ñàìáóóäîðæ.Î, 2011, “Õýëíèé ñî¸ëûí òóëãàìäñàí àñóóäàë”, ¹4, Óá.,Ñàðóóë-Ýðäýíý.Ì, 2002, “Ìîíãîë õýëíèé íºõöºë á¿òýýâðèéí ¿ãç¿éí ò¿¿õýí õóâüñàë” (Àÿíäàà öýãöðýõ òîãòîëöîîíû îíîë áîëîí ýâîëþöèéí ñóðãààëààð), Óá., Ñ¿õáààòàð.Ö, 2003, “Ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãàç¿éí íýð òîìü¸îíû òàéëáàð òîëü”, Óá.,Ñ¿õáààòàð.Ö, 2009, “Ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãàç¿é”, Óá.,Ñ¿õáàò.Ã, 2007, “Íàéðóóëàõ ýðäýì õýë ÿðèàíû ñî¸ë”, Óá.,Øàãäàðñ¿ðýí.Ö, 2010, “Ýõ õýëýý ýâäýõã¿é þì ñàí”, Óá., Ýíõæàðãàë.Ñ, 2007, “Ìîíãîë õýëíèé îéðîëöîî óòãàò ¿éë ¿ãèéí òóõàé”, Øèíýáàÿð.Î, 2012, “Ìîíãîë õýëíèé õýðýãëýý, íàéðóóëãà, óðàí ñàéõíû ýõèéí øèíæëýë”, Óá., ßíæèíäóëàì. íàð, 2012, “Îéðîëöîî õýëöèéí òîëü”, Óá.,Àíãëè õýëýýð:Bat-Ireedui.J., 1998, “The Structure, Meaning and Function of Mongolian Synonyms (words and prhases)”Juha A. Janhunen, 2012, “Mongolian” John Benjamins Publishing Company, Îðîñ õýëýýð:Áàò-Èðýýä¿é.Æ, 2004, “Ñèñòåìà ñèíîíèìîâ â ñîâðåìåííîì ìîíãîëüñêîì ÿçûêå”, Ìîñêâà, Õýëøèíæëýëèéí Óõààíû äîêòîð (Sc.Dr) õàìãààëñàí äèññåðòàöè. “Ñèíîíèìû ðóññêîãî ÿçûêà è èõ îñîáåííîñòè”, 1972, Ëåíèíãðàä,