МАВЗУ: БАНКЛАРАРО РАҚОБАТ:

МОҲИЯТИ ВА ШАКЛЛАНИШИ.РЕЖА:

1. Банклараро рақобатнинг иқтисодий моҳияти. 2. Ўзбекистонда банклараро рақобатнинг

ривожланиш босқичлари ва унинг ҳуқуқий асослари.

3. Хорижий мамлакатлар банк амалиётида банклараро рақобат муҳитининг шаклланиши.

4. Банклараро рақобат муҳитини шакллантирувчи омиллар.

5. Тижорат банклари рақобатбардошлигини баҳолаш усуллари.

Банклараро рақобат кўпқиррали иқтисодий категория бўлиб, бошқа бозорлардаги рақобат муҳити

шаклланишидан тубдан фарқ қилади. Банклараро рақобат хусусиятлари қуйидагилардан иборат:

• банклараро рақобат, товар ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳасидаги рақобатга нисбатан кеч вужудга келган бўлсада, барқарор суръатларда ўсиб бормоқда; банклараро рақобат бозорида банклар билан биргаликда банкдан ташқари молия-кредит институтлари иштирок этади;

• банклараро рақобат бозорида банклар бир ҳолатда сотувчи, иккинчи ҳолатда эса, харидор сифатида иштирок этади, республикамиз банклари рақобат бозорида ҳозирги кунда фақат кредит ресурсларини сотиб олувчи сифатида иштирок этмоқда;

• банк ишининг ҳар бир йўналиши ўзининг алоҳида хусусиятига эга бўлиб, интенсив рақобатни ташкил этиш имконини беради;

• баҳоли рақобатни чегаралаш, бу биринчи навбатда, банк хизматини бошқариш сифатини ошириш ва рекламани ташкил этишда муаммо келтириб чиқаради;

• банк хизматлари бозори олигопол табақалашган бозор бўлиб, корпорация ва кредит институтларининг бозор сиёсатини олиб бориш имкониятини оширади.

Халқаро банк амалиётида замонавий банклараро рақобатни шакллантириш қуйидаги

босқичлардан иборат:

• банк фаолиятини универсаллаштириш; давлат томонидан банк фаолиятини бошқаришни эркинлаштириш;

• кредит институтлари фаолиятини кенгайтириш;

• банклар бозорига банкдан ташқари молиявий институтларни жалб этиш;

• баҳосиз рақобат қийматини ошириш;

• банклараро рақобатни глобаллаштириш;

• банклараро рақобатни интенсив кучайтиришнинг ҳуқуқий асосларини ривожлантириш.

Жаҳон амалиётида банклар рақобат муҳитини шакллантиришда асосан олтита йўналишга эътибор

берилади.

• Ўз фаолияти чегерасининг кенглиги, яъни банкнинг рақобатдошлик муҳитига мослиги;

• Мижозлар билан ишлашда оптимал ва мустаҳкам ёндашиш;

• Ўз фойдасини кўпайтириш ва харажатларни камайтириш;

• Банклар хизмат кўрсатиш жараёнида, амалга оширмоқчи бўлган операциянингқайси бир босқичида нуқсон ёки камчилик топилса, бу операцияни чуқурроқ таҳлил қилиш ёки имкон қадар воз кечиш зарур бўлади;

• Бошқарувчилик жараёнида ичуи воситаларни тўғри танлаш;

• Банк фаолиятини ривожланиши учун тўғри ёндашув.

Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда, банклараро рақобат деб, банк хизматлари

бозорида ресурсларни жалб этиш, маблағларни жойлаштириш ва бошқа барча

банк хизмат турларини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган иқтисодий

муносабатларга айтилади.

Молиявий бозорда банклар бошқа молиявий институтлар билан қуйидаги шаклларда рақобат

олиб боради.• Биринчидан, тижорат банклари ўртасидаги рақобат (универсал

ва махсуслашган банклар). Рақобатнинг кескинлашуви ушбу банклар фаолиятини универсаллаштиришга олиб келади, бу эса, ўз навбатида, “банклар супермакетини” яратишга, бозор шароитида юзага келувчи жараёнларни тўғри баҳолаган ҳолда бозор конъюнктурасини яратишга, яъни банкнинг рақобатбардошлигини оширишга олиб келади.

• Тижорат банклари учун иккинчи даражали рақобат бу-банкдан ташқари молия-кредит институтлари билан бўладиган рақобат ҳисобланади. Ушбу институтларга кредит уюшмалари, микрокредит ташкилотлари, суғурта компаниялари, инвестиция фондлари, молиявий брокерлар ва бошқа субъектлар киради.

• Тижорат банкларининг учинчи даражали рақобати–молиявий институтлардан ташқари муассасалар бўлиб, буларга савдо уйи, почта, авто ишлаб чиқариш ташкилотлари ва бошқалар киради.

Жаҳон амалиётида қуйидаги рақобат турлари мавжуд:

а) индивидуал рақобат- алоҳида кредит институтлари рақобати;

б) гуруҳ рақобати - молия-кредит институтларидан ташкил топган гуруҳлар МСГлар (молия-саноат гуруҳлари) ўртасида содир бўлади.

Рақобатни тўғри баҳолаш учун қуйидагиларни ҳисобга олиш зарур:

• рақобатни энг кучли томонларининг стратегиясини ишлаб чиқиш;

• банкнинг энг яхши хизмат турини марказлаштириш ва кучайтириш;

• энг яхши мижозларни ажратиб олиш;

• потенциал мижозларга хизмат кўрсатишни ижобий мотивациясини ташкил этиш;

• банк хизмат кўрсатишини кучли ва кучсиз жиҳатларини аниқлаш.

Амалиётда рақобатчилар қуйидаги гуруҳларга бўлинади:

а) тўғри рақобатчилар–юқори иқтисодий ўсиш суръатига ва асосий фаолияти бўйича яхши натижаларга эга бўлган банклар киради;

б) янги банклар– ўртасидаги рақобат эса хорижий банклар ва кичик банклар ўртасидаги рақобатдан иборат.

Рақобат тушунчасига бўлган иқтисодий қарашлар эволюцияси

Рақобатнинг иқтисодий модули

Соф рақобат-жуда кўп ташкилотлар иштирок этади.Нархлар назорат қилинади,эластик талаб катта,баҳосиз рақобат амалиётга киритилмаган.

Монопол рақобат-катта сондаги ташкилотлар иштирок этади, дифференциал маҳсулотлар мавжуд,нархлар кичик ҳолатда назорат қилинади,эластик талаб, баҳосиз рақобат усули қўлланилади.

Олигопол рақобат-кичик сондаги ташкилотлар иштирок этади, нархни назорат қилиш даражаси ташкилотлар ҳаракти билан боғлиқ, баҳосиз рақобат устунлиги

Соф монополия-битта ташкилот иштирок этади, ягона маҳсулот ишлаб чиқарилади, унинг ўрнини босувчи маҳсулот ишлаб чиқарилмайди, нарх назорати йўқ,талаб ноэластик, бозорга бошқа ташкилотларнинг каириши чегараланган ёки умуман йўқ.

Банклараро рақобатни қуйидаги шаклларга ажратиб ўрганишимиз мумкин:

1. сотувчи ва харидорлар ўртасидаги рақобат;2. индивидуал ва гуруҳлар ўртасидаги рақобат;3. тармоқ ичидаги ва тармоқлараро рақобат;4. баҳоли ва нобаҳо рақобат;5. такомиллашган ва такомиллашмаган рақобат.

Банклараро рақобатнинг тармоқлараро рақобат шаклига хос бўлган асосий хусусиятлар:

• 1. Тижорат банклари фаолиятига нисбатан хуқуқий чекловларнинг жорий этилганлиги. Бундай чекловлар банкларнинг мижозлари, омонатчилари ва кредиторларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилади. Масалан, капиталга қўйиладиган минимал талаблар ва бошқа иқтисодий меъёрлар.

• 2. Кредит ресурсларининг манбаларига эгалик қилиш имкониятнинг чегараланганлиги. Бу айниқса, ҳозирги кунда республикамиз банк тизимида мавжуд бўлган рақобат ҳисобланади.

• 3. Банк маҳсулотларининг табақалаштирилганлиги. Банк маҳсулотарининг табақалашиши банк маҳсулотларининг индивидуаллашувини талаб этади.

Банк рақобатбардошлиги=сифат+баҳо+хизмат

кўрсатиш даражаси

Баҳоли ва баҳосиз рақобат. Баҳоли рақобатда тижорат банклари кўрсатадиган молиявий хизматлар баҳосини

пасайтириш йўли билан амалга ошириладиган рақобатга айтилади. Аммо, банклар ўртасида баҳоли рақобатни чеклаш

қуйидагилар билан чегараланади:

• - банкларнинг кредитлари бўйича фоиз ставкалар юқори даражасига давлат томонидан чегара белгиланиши мумкин.

• - банк фоиз ставкларининг шундай қуйи чегараси борки, бунда банклар фойда ололмаслиги ва натижада зарар кўриши мумкин.

Баҳоли рақобатнинг ўзи икки турга бўлинади:

• 1. Очиқ баҳоли рақобат. Бунда банк хизматлари бўйича баҳолар пасайтириб борилади ва рақобат амалга оширилади;

• 2. Ёпиқ баҳоли рақобат. Банк томонидан янги хизматлар жорий этилиб мижозлар бозорида банкнинг роли мустаҳкамланади ва банк хизматларининг баҳоси ўзгариши сезиларли даражада бўлмайди.

Баҳосиз рақобат банклар томонидан кўрсатиладиган молиявий хизматлар ва операциялар

сифатининг ўзгаришига асосланиб рақобат шаклланади.

Молиявий хизматлар ва операциялар сифатини белгиловчи асосий мензонлар қуйидагилардан иборат:

• Мижозга хизмат кўрсатиш тезлиги;

• оперцияни амалга ошириш муддати;

• ноаниқлик ва хатоларнинг сони;

• банк томонидан бериладиган маслаҳатнинг сифати, банк хизматини мижоз тақдим этиш харажати ёки таннархи ҳисобланади.

Банклараро рақобат

Такомиллашган рақобат Такомиллашмаган рақобат

Монополистик рақобат

Олигополия Соф монопол рақобат

Такомиллашган рақобатда турли ва бир нечта банклар томонида хизматлар таклиф қилинади ва улар ўртасида

рақобат бўлади. Такомиллашган рақобатнинг асосий жиҳатлари қуйидагилар:

- иштирокчилар сони кўп бўлади;- рақобат баҳоли характерга эга ва реклама ва бошқа кўринишларда амалга оширилади.- янги ташкил этилган банклар бундай бозорарга кириши ва мажвдулар эркин тарзда чиқиши мумкин.

Такомиллашмаган рақобат бунда бир ёки бир нечта субъектлар фаолияти натижасида бозорга

таъсир ўтказиш орқали, яъни тенг бўлмаган шароитда рақобатнинг бўлишидир.

Такомиллашмаган рақобатнинг 3 та асосий шакли келтириб ўтилади:

• - Монополистик рақобат; - Олигополия; - Соф монопол рақобат.

БКК=

Мамлакатдаги 3 та йирик тижорат банклари

томонидан кўрсатиладиган хизмат турлари

*100%Ушбу хизмат турининг барча тижорат банкларида

улуши

Халқаро амалиётда банклараро бозордаги рақобат муҳитини баҳолашда бозор концентрацияи коэффициентидан фойдаланилади. Ушбу

кўрсаткичнинг норматив даражаси 35 % ни ташкил қилади ва уни қуйидаги формула орқали аниқлаймиз.

Ушбу хизмат турининг барча тижорат банкларида улушиУшбу кўрсаткичнинг 35 % гача бўлиши бозордаги банклараро рақобат

муҳити нормал ва эркин бўлади.Ушбу кўрсаткичнинг 70 % дан юқори бўлиши банк хизматлари бозорида рақобат муҳитининг салбийлиги ва монопол характерга эга эканлигини

кўрсатади.

Биз 2011 йил 1 январ ҳолатига Ўзбекистон Республикасида БКК коэффиценти таҳлилини кўриб чиқамиз. Бунда таҳлили учун 3 та йирик

банклар, ТИФ Миллий банк, Асака банк ва ЎзСҚБ ни олинган.1. Капитал даражаси бўйича.

БКК =

599.7+167.1+210.7

*100% = 46.5 %2104.3

Депозит хизматлари бозорида БКК коэффициенти..

БКК =

1253.2+474.3+662.2*100% = 41.4 %5771.6

Кредит хизматлари бозорида БКК коэффициенти.

БКК =2097.8+943.1+610.4

*100% = 57.3 %6374.4

Тижорат банкларининг рақобатбардошлик коэффиценти қуйидаги омилларга кўпроқ

боғлиқ бўлади:

• Банк имижи. Тижорат банкларининг молия бозорида асосий хусусиятини белгилаббберишда унинг имижи муҳим роль ўйнайди.

• Таъриф сиёсати.Таърифлар ҳар хил кўриниши унинг хизмат кўрсатиш даражасини ошириш имконини беради.

• Банкнинг жойлашиши. Банкнинг мижозларга қулай жойда очилгани унинг мижозларга хизмат кўрсатиш қулайлигини оширади.

• Инвестиция жозибадорлиги. Бу таклиф этилаётган банкнинг кўрсаткичларни аниқлашда, молиявий инструментларнинг ишончлилигини аниқлаш имконини беради.

Тижорат банклари рақобатбардошлигининг мезонлари ва кўрсаткичлари

В Валюта баланси Ук Устав капиталАл Активлар ликвидлиги К Кўриши мумкин бўлган тзарарларни

баҳолашАи Ишловчи активлар Д Даромадлар йиғиндиси

Сқ Ссуда қарздорлиги Х Харажатлар йиғиндиси

Ст Талаб қилиб олингунча қарздорлик Фд Фоизли даромад

И Инвестиция дастурларини молиялаштириш

Фх Фоизли харажат

Мб Мажбуриятлар йиғиндиси Сфд Соф фоизли даромад

Бқ Банк томонидан чиқарилган қимматлм қоғозлар

Бф Баланс фойда

Жш Жисмоний шахслар омонати Бох Бошқа операцион харажатлар

Юш Юридик шахслар омонати С Суд жараёнидаги кредитлар бўйича фоизли даромад

К Капитал М Мижозларнинг бошқа депозитлари

З Банк заҳираси Дэ Эмиссион даромадҚқ Қўшимча капитал Хх Ходимлар харажати

Банклар рақобатбардошлигини баҳолашда Кудашева шкаласи

10-15баллгача

16-25баллгача

26-35баллгача

36-45баллгача

46-50баллгача

Паст даража Ўртадан паст даража

Ўрта даража Ўртадан юқори даража

Юқори даража

Ўзбекистон Республикасида тижорат банкларининг айрим макроиқтисодий кўрсаткичлари динамикаси

КўрсаткичларЙиллар 2010 йилда

2006 йилга нисбатан ўзгариши

2006 2007 2008 2009 2010

Тижорат банкларининг сўмдаги қисқа муддатли кредитларининг ўртача йиллик фоиз ставкаси, %

19,4 18,5 16,4 15,9 13,8 5,6 ф.п.

Тижорат банкларининг сўмдаги узоқ муддатли кредитларининг ўртача йиллик фоиз ставкаси, %

16,4 15,5 16,8 15,9 13,0 3,4 ф.п.

Тижорат банклари кредит қуйилмаларининг умумий миқдори, млрд. сўм

4104,2 4777,6 6374,4 8558,2 11539,3 2,8 марта

Тижорат банклари депозитларининг умумий миқдори, млрд. сўм

2544,5 3829,2 5771,6 8703,1 13236,3 5,2 марта

Тижорат банклари капиталининг умумий ҳажми, млрд. сўм 1070,1 1502,6 2104,3 3010,4 4100,1 3,8 марта

Тижорат банклари талаб қилиб олинадиган депозитларининг брутто депозитлар ҳажмидаги салмоғи, %

58,1 64,3 58,5 67,5 64,6 6,5 ф.п.

Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари активлари ва унда йирик банкларнинг улуши

№ Тижорат банклари Активлари миқдори 2010 йил

якуни бўйича, (млрд.сўм)

Жами банк активларидаги

улуши,

(фоизда)1. ТИФ Миллий банк 5705,6 27,512. ОАЖ “Асака банк” 2697,4 13,013. ОАТБ “ЎЗСҚБ” 1928,5 9,304. ОАТБ “Агробанк” 1681,0 8,115. ДТ “Халқ банк” 1196,6 5,776. АТИБ “Ипотека банк” 1061,4 5,127. ОАТБ “Қишлоқ қурилиш

банк”720,3 3,47

8. Жами 14990,8 72,289. Жами банк активлари 20740 100,0

Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари капитали ва унда йирик банкларнинг улуши

№ Тижорат банклари Устав капитал миқдори 2010 йил

якуни бўйича, (млрд.сўм)

Жами банк капиталидаги улуши

(фоизда)

1. ТИФ Миллий банк 759,3 18,522. ОАЖ “Асака банк” 407,0 9,933. ОАТБ “ЎЗСҚБ” 183,3 4,474. ОАТБ “Агробанк” 220,9 5,395. ДТ “Халқ банк” 199,3 4,866. АТИБ “Ипотека банк” 121,3 2,967. ОАТБ “Қишлоқ қурилиш

банк”180,3 4,40

8. Жами 2071,4 50,52

9. Жами банк капитали 4100,0 100,0

Ўзбекистон Республикаси тижорат банклари депозитлари ва унда йирик банкларнинг улуши

№ Тижорат банклари Банк депозитлари

миқдори 2010 йил якуни

бўйича, (млрд.сўм)

Жами банк депозитлари

таркибидаги улуши

(фоизда)

1. ТИФ Миллий банк 2102,4 15,932. ОАЖ “Асака банк” 1526,7 11,573. ОАТБ “ЎЗСҚБ” 821,1 6,224. ОАТБ “Агробанк” 759,5 5,755. ДТ “Халқ банк” 847,6 6,426. АТИБ “Ипотека банк” 528,2 4,007. ОАТБ “Қишлоқ

қурилиш банк”313,0 2,37

8. Жами 6898,5 52,269. Жами банк депозитлари 13200,0 100,0