ffi

ut. oRTA9AG ve TURK OonEmiKAZI SONUQLARI ve

sANAT TARiHi sEmpozvumu

eiroiRiLER

EDiT'Ozu,tiR,vr,DENKfr\$ . Y oZenr. f\.srt0tnoc-il.u ARSLAN

rTt /\I . U ,

nncivns uNivsnsirnsiFEN-EDnniran nemimnsisANAT ranini eoruMu

q\-\-.

KAYSERI 2 OO2

osr{ANtr ndunuinor rsri uluryl Ennni vE yAprutRr.

Bekir ESKici"

Eski Malatya, bugtinkii ismiyle Batttlgui,Malatya ilinin 8 km. lmzeyinde hir ilgemerkezidir, Eski gallardan beri sahip oldugu co$afi konumu gehrin her dtinemde ticarive kiiltiirelyiinden geligmesine neden olmugtur'. Roma drjneminde imparatorluk snlr-lan yakrmnda yer almast nedeniyle iinceleri burada askeri bir karargah kurulmug vezamanla EehirleEme bu kamp Eevresinde oluEmugturz. Roma imparatorlufunun ikiyebiiltihmesiiizerine, Bizans srnrrl4n iginde kalan gehir, 532'deJustinianus'un tamamlat-tr[r surlarla kugatrlmrg ve 3. Ermeniye eyaletine merkez olmugtuf. 7. * fi. yiizyrltararasnda Bizans ve islam devletleri arasrnda zaman zaman el de[igtiren gehrin{ bu farihistratejik konumu Ttirk dtinemlerinde de iinemini korumug, tizellikle SelEuklu ve 0s-manlr hakimiyetlerinde hayli imar giirmiigtiit', selguklu devletinin zayfiamutyla 13.yiizyrhn sonlanndan itibaren iince Mofollar'rn, sonra da Memltikler'in eline gegen gehir,uzun siire Memluk sultanlanrun tayin ettikleri emirler tarafrndan ytinetilmig; zamun

7

3

{

Bu bildiri, lggo - 1993 yrllan arasrnda Yiikek Lisans tez konusu otarak yapmq oldufumuz aragtr-mamn giizden gegirilrnq bir btiliimiin0 olugturmakadrr. BIa. Bekir Eskici, Eski Malatya'daki Tiirkillem Eserleri Onkara Unv, Sosyal Bilimler Enstitiisii Yayrnlanmamq Yiilsek lisans tezi), Ankara,r93.Dr., Sanat Tarihgi-Konservatdr, Ankara Universitesi, Bagkent Meslek Yiikekokulu "Resrorasyon -Konsenasyon Programr", D.T.C.F. Ek Bin4 &hhrye-ANKARAHitit ve Asur yzrtlannda }laldiyq Milidy4 Melid isimleriyle geEen ilk yerlegim, Eski Malatya'nrn 4 km.giineyindeki Arslantepe Htiyiilii olarak isimlendirilen yerde kurulmu5tur. Bkz., Besim Darkor, "Malat-ya', islam Ansiklopedisi, C. 7, istanbul, 1988, S. 226 - ZZj .Bkz. Besim Darkot, a.g.m., s. 224.Bkz, Besim Darkot, a.g.m., s. 22J.Bla. Gregory Abu'l Farac, A.bu'l Farac Tarihi (Qev: d. Rza DoFul), C. I, .4nkar4 1987, sl5g ; E.Honingman, "Mtlatya.",islam Ansiklopedisi, C. 7, istanbul, l9BB, s. 233 - 239.$ehirde Selguklu ve 0smanl ddnemlerinden kalma pek gok yapr ve yapr kahntrsr mevcuttur. 0zellikle13. yiizyrldan kalma Ulu Cami ve 17. yiizyrla ait Silahtar Mustafa Paga Kenansarayr gbi anrrsal nitelikliyaprlann varh$ SelEuklu ve Osmanl gaflannda gehrin sahip olduiu 6nemi ortaya koymaktadr. Li ya-pdar haklunda bkz., Albert Gabriel, Yoyoges Archeologiques Dans La Turquie orienkle, c.I, paris,1940, s. 268 -275;Olaay lslanapa, Tiirk Sauatr (2. basrm), istanbul, l!8p, s. lZ3 - 126 ; M. 0luq A-nl! "Malatya Ulu Camii'nin asli Plam Ve Tarihi Hakkrnda", Yakflar Dergisi, 8, Ankrra" 1969, s. l4l -148 ; Neiat Gtiy0nE, "Eski Malatya'da Silahtar Mustafa PaSa Hanf'Tarih Enstitiisii Dergisi, Sayr: l,istanbul, 1970, s.63 - 92.

zunlrrL dz biilgede hakim olan Dulkadiroflulart'nca idare edilmigtif. 1515 yrhnda ise,

Yavuz Sultan S-elim tuafrndan kesin olarakQsmanh topraldarrna katrlmrgtr/.

16. yiizyrl ba5lannda osman| topraklanna katrlan Miltya,stireHisnr gehri

olmahan ve bu konumun tarih iEinde getirdi$ dalgalanmalardan uzalda5arak uzuncabir dtinem istilfiarh ve ticarete dayah Eehir gdrtintimii luzanmrgtrf. Tanma elveriglialanlara sahip konumu ile birlikte do[udan gelip Karadeniz kryrlarrna ve Ig Anadolu'ya\zananticarel yoilannrn iizerinde oluEue, gehrin 0smanh diineminde de iinemini arttr'mrghr. 1516 tarihinden sonra, shateiik fonkipnunu deligtirerek artrk'ug'il olmaktangrkan ve ig-il olan Malatya, Selguklu ve Memliik diinemleri sonrasmda yeniden imargiirmiigtiirto.

t6. yiizyrla ait Malatya Tahrir Defterleri'r ve Evliya Qelebi Seyahatnamesir2 gehrino d6nemlerdeki genel durumu hakkrnda tinemli bilgiler vermehe ve Tiirk dtineminde,burada gergeldeEiirilmig olan imar faaliyetlerinin yofiunlufunu ortaya koymaldadrr. Tah'rir defteiine giire, 15. yuzyrlda Malatya'da 29'u miisliiman 3'ii gayri miislim olmak 0zere

32 mahalte bulunuyordurs. Bu durum yiizyrl sonrd Evliya Qelebi'nin verdifi rakama dauymaktadr'{. l,tahailelerin bir lssmr sur iginde, bir krsmr da-surlann drErnda kahyordu.Bunlardan 19 mahallenin sur iginde oldufu anlagrlmaktadrrs. Evliya Qelebi'ye gtire, kaleiginde bir gok cami ve mescitteri, cephanelili, muhafia, ig il oldufundan 70 kadar askeriiar&; puar yeri ise kalenin drErndaydrr6. 1530 tarihlerinde, defterlerde kayrldr bulunansur iginde ve drgrnda olmak iizere 5 cami, 24 mescit, 15 zaviye,3 hamam, I bimarhane, Ilran ve 1 bruzaaistnyer ahprdurT. 1560 tarihlerinde de bu rakamlar aEa$ yukan ayru'

drr, fakat bunlara ek olarak sayrst gristerilmeyen geEmeler ile 3 medrese ve 1 tiirbe dahabelirtilmektedirrt. Aynca, Evliya Qelebi, gehirde yeai narnam bulundufundan, biri paEaSarayr olmak iizere gehrin ileri gelenlerine ait 11 saray ile gtisterigli sebillerin varlr$ndansiiz ederre. Yine kaynaklara'giire, 13. yiizyrftn ilk yansrnda ig loleie bulunan bir Seiguklusaraynrn varhfr bilinmektedi/. Bugiin biiytik bir gofunlufu ortadan lalkm$ olan buyaprlardan tinemli bir ksmrrun selguklu ddnemine aii oldufiu, bir ksmrrun d^,14. yuz-plda.Memliilder'e bafh Malattla"da, hiiHim siiren bir aite taiafrndan yaptrrrldrg biliniyor"..Di!e1 bir grup yapr da 0smanh diineminden karmadrr. takn,li. ytizyrlda bir siiregehri elinde bulunduran Danigmendliler ile, Memltilrttiler dtineminde zaman zamanbeylerince idare edilen Dulkadirogullan'ndan22 kalma herhangi bir yaprmn varlr$ bilin-miyor.

Tahrir defterinde belirtilen ve bugiin mevcut olan yapiara g6re, gehirdeki yer-legmenin, Selguklu diineminde daha gok surlann iEinde kaldrEi 0smanh d6neminde ise;bdfgede iStikrann saElanmasr sonucu, surlann drgrna dofru b1r geliEme gdsterdifii siiyle-nebilir' Nitekim, halen sur drgrnda bulunan cami ya da mescit gibi dlni yaprlaln iarnan,i16. yiizyrldan itibaren inga edilmiEterdir (gekil: 1). Sur drgrnda-butunan 6smanh oncesiy^v,yadayay kalnrrlarrnrn ise ttirbe yaprsr olduldan aikuti gekmektedir. Bu durum17. ve 18. fizytllafta da devam etmi$rir. Ancak 19. yiizyrhn baElairnda bdlgede baE g6sie-ren salgm hastahh ardrndan 1939 yilndaNizip seferi igin olugturulan btiige ordu karar-gahrrun buraya taErnmasq hallun- gehri terk edip yeni kurduklan bugiinkti- Malatya ilineyerleEmelerine neden olmugtur2s. Genel bir elilim olarak yeni yerlegtikleri yer imar,burasr ise ihmal edilmiE; biiylece tarihiEehir "eski" srfahnr kazanmrEtri. Bu gtige paralelolaralq bir siire sonra, bazt mimari eserlerin gelirterinin yeni gehirde inqa etiirilen yapr-

Bla., E. Honingrnan, a-g.m. s. 239. e

Bls., i. Hal(kr UzungarErh, osmanh Tarihi, C. I (2. baskr), Ankaa, 1951, s' 290 ' 304 ; M. Zek Oral'"Malatya Kitabeteri vi Tuiht', III' Tiirk Tarih Kongresl (25 ' 29 Eyl0l 1970), Bildiriler, G' II' Ankar4r97j,s.434- 439 G. 4j5) .Blcz., Faruk Barkay, "$ehir $osyolojisinin Temel Kawamlan $rgevesinde Mdatya', 3. Battalgazi ue

Malat!'a gevresi llalk Kiiltiirii Sempozyumu, Teblifler, (19 - 2l Ekim 1988), Malaty4 s' 80 - 85 G'83).Bla., 0sman Turan, "selguklu Kervansaraylan", Belleten, C. )L Ankra, 1946, s:471 ' 496 (s' 475,.Blu., Besim D4rkot, a.g.m.' s. 229 ; Faruk Barkay, a.g'm., s. 83.Ualaty4 f5. Yiizyhn baglannda 0smanh devletine ballandrhan sonr4 ilki 1530, diEeri 1550 ydnda

olmak tizere iti ayn tarif,te hhrir edilmistir. Ankara Tapu ve Kadastro Genel Miidiirliisti Argivinde bu-

lunan 1560 tarihti defter yayrnlanmrgtr. Bla., Refet Yinang - Mesut Elibiiyii( Kanuni Devrl M^latyaTahrir Defteri 0560), ktftar4 1983.istanbul BagbaftanlrhAqivinde bulunan 1530 tarihli defterin ise, yaprlarla ilgili ksmlan.derlenerekmakale halinde sunulmuEhrr. Bla., Neiat G0yiing "Ihnuni Devrinde Malatya $ehri", VII. Tiirk TarihKongresi (25 - 29 Eyl0l D70), Kongt.ye Sunulan Bildiriler, C' u, Ankara, 1973, s' 654- 659'ekz., fvtya Qetebi, bqahatoame, 6. Kitap, (Qev: Z' Danrgman), istanbul, 1970, 97'109; MustafaKuEguo[lu, Evtiya $elebi'den lialatya, istanbul, 1968.Bkz., Refet Yinang - Mesut Elib0yiih a.g'e., s. 9-16.Bkz., Evliya Qelebi, a.g.e., s. 100; Mustafa Ku5guoflu, a.g.e., s. 17.Bla,, Neiat Giiyting, d.B.n., 1973, s.656.Bkz., Evtiya Qelebi, a.ge., s. 100.Bla., Nejat Giiyiing, a.g.m., 1973, s. 657.

Bla., Refet YinanE - Mesut Elibtiytih a. g. e., s. ,37 - 539. Ayrrca s. l6'da $ehirdeki gegmelerin onan-m igin o tarihlerde mevcut olan bir han gelirinin valdedildigi belirrilmektedl.Bkz., Evliya Qelebi, a.g.e., s. l0l.Bke., George Abu'lFarrc, a.g.e., s. 543.Bla., Nejat Gdy0ng, " Memliik Dewinde (Esk) Mdarya,da. Bir Aile", Beginci Milletlerarasr TiirkolojiKongresi ( lstanbul, 23 - 28 Eyltl 1985), TebliEler, b. I, istanbul, 1986, s.245 - 2j0. gehirdeki halenS.t ltltqtt yadayal kalntrlan iginde Memliik diinemine i5aret eden bir drnek yoknrr. Buna kargrlk,baa Selguklu yaprlannda Memliik sultanlan adrna diizenlinmi5 kitabelere rasilanmaktadrr. MelikSunullah Camisi'nde 1393 tarihli "el-Melik-el-Zahir-Berlnrk', adrnr taEryan minare kitabesi, Namzgahmihrabr iizerinde Mrsr Memliildiileri'nden Seyfettin Kayrtbay adrm aaryn 1473 tarihli onanm kitalesi,buna iirnek olarak verilebilir. Bu kitabeler igin bla. M. Zeki oral, "liil^ty^Kitabeleri Ve Tarihi", 11I.Tfirk Tarih Kongresi (lt4J), Kongreye Sunulan Teblifler, Ankar4 1945, s. 434 _ 439.Her ne kadar 0. cezmi runcer, Anadolu Kiimbetleri, J, Beylikler ye osmanh Diinemi, Ankara(taritrsiz), s- l2l,Lll'de,halk uasrnda SiddiZeynepftimblti oiarak bilinen mezar yap6rnr, isim ben-zerlili nedeni ile Dulkadirolullan tarafindan 1457'de ailen ve mezan Edime,de Uuiunan Fatih,in egiSrttr Hatun'un ansrna yaptnlmrE olabilecelini ileri siirse de, bunun gergekgi bir yaklagm olrnadr[rnr,sade bir iislubla yaprlmrq sekizgen prizmal gdvdeli ve klasik sivri kiilahi b; kiimleiin selguklu eseri ol-dulunu dtigiiniiyoruz.Bkz., Il.von Moltke, Tiirkiye'deki Durum ve olaylar iizerine Mekhrplar (Qev: H. Ors), Ankar41960, s. 259; Besim Dukot, a.g.m., s. 230.

l 8

r 9

N

2 lI

l0

il

l4

I t

l 6

t 7

406 407

lua ba$andrfrtn, bunun dazilenbakrmsrz olan pek gok eserinyftrlmasrna neden oldufuanlagrlmaktadrr. 1!, ytizyrlda buraya gelen bazr yabancr seyyahlar, gehrin tamamen hara-be bir gtirtiniimiinde oldu[unu loydederlel

YAPIIJIR

Eski Malatya'da giiniimtize ulagabilen yaprlarrn iinemli bir krsmr Osmanh d6-neminden kalmadrr, Bu diinemden yedi cami ve mescit, tig ttirbe, bir gegme ve bir dekervansaray yaprsr bulunmaktadrr. Bu yaprlann bir krsmr asli durumlanm lusmen veyatamamen koruiabilmig, bir lasmr da harabe halinde gtinlmiize ulaEabilmiqlerdir.

7- Cami oe Mescitler:

Cami ve mescitler, mimari larruluglanna gtire birkag tipte kargrmrza grkmalcta-drrlar. Birinci tiptekiler, 0smanh mimarisinde devir ve biilgesel aynmr olmalarln endevamh cami tipi olan kare planh tek kubbeli kiibik olanlardrr. Bu tipin Eski Malatya'&abugiine orijinal haliyle ulagabilen tek lrnef;i 1572 tarihli Ak Minareli Cami'dir6. Kareplanh harimi iirten lflrbbe kiigelerde drrtr krrrk olarak tabir edilen tromplara, dqta isesekizgen kasnak iizerine oturur (Resim. 1). i$ mekanda duvar ytizeyleri tromplarla birle-gen ve larbbe ete[ine kadar yiilselen sivri bogaltma kemerleri ile giiglendirilmigtir,Harimin lozey duvannda giiriilen ahgap hahl kahnhlan burada bir mahfil larrulugunun(kadrnlar matrfili) varh[rna i$arat etmeldedir. 0nceleri ahEap sundurmah oldufu anlagr-lan kuzeyindeki son cemaat yeri.yrkrlmrgtrr (Resim: 2). TaEtan inga edilmig silindirikgiivdeli.minaresi yaprnm larzeyinde ba[rmsrz olarak ytilselmelctedir.

Aym plan tijriinden ikinci bir iirnek Siitlii Minareli (veya Qermik) Cami'dir. AkMinareli Cami ile gagda$ oldu[unu diigiindti[iimiiz yaprnrn bugiin sadece larzey duvan,dofiu duvarrrun kuzey kiigesi ve bu kiiEe iizerinde yiikelen minaresi ayakta kalabilmiEtir(Resim: 3). Btiyiik bir lasmr yrlulmrE olmalda birlilrte, mevcut kahnhlardan tek kubbeniniirttiilii kare planh bir larruluga sahip oldu[u anlaErlmaktadrr. Burada da ig mekam

to BIcz., Refet Yinang - Mesut Elibiiyii[ Kanuni Dewi Malatya Tahrtr Deftert (1560), Ankar4 1983,s.536'da" 1854 tarihli bir vesikada yrkrk durumdaki bir cami ve medresenin gelirlerinin yeni Eehirde in-qa edilen bir camrye baflandrF belirtilir.

2' Blia., B. M. Poujoutat, Yoyoge Dans L'asie Mineure, en Mesopotamle, A Patmiyre, en $1rie, euPalastine et en Egypte, Tome : I, Paris, 1840, s. 327', terkedilmig olan 5ehirde 50'ye yalun Tilrk ai-

. lenin bulundufunu, kale duvarlanrun her ytinden plolmakta oldufiunu belirtir.C. Texier, Asie Mneure Descriptlon Geographique, Ilistorlque Et Archeologtque, Paris, 1862, s.588, terkedilmig olarak giirdiifii gehirle ilgli izlenimlerini, "... yeni Tiirk sultamnrn tahta grkr5rndan be-ri en ufak bir onanrn yaprlrnamrg; ssrz kervansaaylar, bog alq veriE yerleri, yrkrlrnrg evleri ve gobanlara

-. terkedilmig bu yerler..." Eeklinde ifade eder." C$ni, harirne girig kaprsr tizerinde yer alan kitabeye gdre, Yawz Sultan Selim Zamaunda Zaim Yusuf

Ollu Himrnet Bey tarafrndan H. 980/M. l57Z tarihinde yaptrrlm6trr. Bla, M. Zeki 0ral, a.g.m., s. 438.

408 409

iirten kubbe tromplara oturuyordu. Silindirik gtivdeli minare, tizerindeki kitabeye giire,1 808 yrhnda yenilenmiEtifT,

$ehirde yer alan difer camiler, kare veya dikdiirtgen planh, diiz ahgap tavanfularruluga sahiptirler. Bunlardan inga tarihleri l6.yiizyrla tnunanl(arahan camiliz' (Re-sjm, a) ve Toptag camisi'ndea (Resim: 5,6) lwe planft ig mekan kagir ayak ve kemerdizileriyle dikine iiger sahna aynlmrgtrr. Orta safunlar biru dahageniE tutulmugtur. Usttirtiileri dtiz ahgap tavan&r. Onlerindeki revakh son cemaat yerleri ahgap gatryla tirttilti-dtir. Her iki cami de bu son gekillerini muhtemelen lg.ytzyilda g4irmig olduklan ona-nmlarla almrg olmahdrlar. Bunlar, dikine iiger sahrnh planlarryla,bau;ililal bir lnrruluguhatrrlatsa d4 daha Eok geE diinem Osmanh mimarisinde giiriilen ahgap direkli camileriniizellilderini yansfimaktadrrlar. Silindirik gdvdeli tufla minareleri yakrn zamanlarda ye-nilenmigtir.

Bunlann drgrnda kalan difier mescitler, 1563 tarihli Emir 0mer Mescidi i0,1591 tarihli Alaca Kapr Mescidis' ve 1793 tarihli Ahmet Duran Mescidi3z dikdtirrgen

il

Minarenin kapr kemeri iizerindeki H. 1223 / M. 1808 tarihli onanm kitabesinde, Cami - i Qermikismiyle arulan yapurrn ibrahim adrnda bir.usta tarafindan onanldrp, minarenin ise yeniden yip,fOrgtifade edilmektedir. Buna gdre, Evliya Qelebi'nin Qermik Mescidi olarak sdziinii etti[i caminin'bu yairoldu[u anlagrlmaktadr. Blu., Evliya Qelebi, a.g.e., s. 101 ; Mustafa Kugguo$u, a-g.e, s. lp.Yaplrun de$i5ik yerlerinde gesitli tarihleri tqryan in$x ve onarrm kitabeleri mevcuttur. Girig kaprsr0zerindeki urga kitabesinde, yapmrn H. 990/ M. 1582 yrhnda Malatya Miralayr Hiisrev Bey tuafurdanyaptrddg yurldr. Minare kaidesinin kr.rzey cephesinde yer alan H.9g:. /M.1587 rarihli onarrnj kita_besi muhtemelen ba5ka bir yzpry^ ut iken buraya sonradan konmug olmahdrr. Son cemaar f6rininkemer ktiSelifinde yer alan iiEtincii kitabede ise, mescidin H. 1316 /M. t8!8 yrhnda mahalle halkr tara-findan onanldrlr belirtilmekedir. Ayrrca minare kaidesinin bah cephesinde H. lSlg /M. l!01 ve bu-nun hemen altrnda[. l37l/ M.1951 tarihleri yzrhdr.Caminin inSa kitabesi yoktur. Ancak yapr iizerinde iki ayn onarun kitabesi mevcuttur. Son cemaat yerirevakrun bah ucundaki duvar cephesinde yer alan kitabede, caminin Miralay Hiisrev Bey tarafrndan H.996 / M. 1587 tarihinde tamir ettirildi$ belirtihnektedir, Ancak kitabenin l,qltyl- ^itolup olmadrs giip-helidir ve bulundufu yer itibariyle buraya sonradan yerlegtirilmig olmasr ihtimali ytilaekir. Son cemaatyerinin kemer kiSeli$ndeki ikinci kitabe ise, caminin H. 1242 / M. 1826 tarihinde yenilendilini giis-termektedir. Minarenin de kaidesinde yer alan tarih kitabesine g6re, H. l37l / m. tgtt'ae yenit.naigianla5rlmaktadrr.'P'ldii$el planh iE mekam ortada dofu - batr duvarlarrna atrlan genigge bir sa$r sivri kemer ikiyebiilmtlcedir. igerde, giri5in salrnda sade bir ta5 sanduka vardr. Giri5 cephesindei<i pencere iizerindeyer alan kitabeye gdre mescit, Emirti'l Azam tinvaruyla anilan 6mer Bey tarafrndan H.-971 / M. 1563 yylrn& yaptnrlmrgtr. Bkz. M. Zeki Oral, a.g.m., s. 437.GeEirdi[i onarrmlarla tamamen yenilenmi5 duru.mda olan yapr, harim, bunun ktizeyinde ahgap sun-durmat son cemaat yeri ve minareden ibarettir. dnceleri harim kaprsr iizerinde iken minare kaidesineyerleEtirilmiS olan kitabesine gdre, mescit H. 1000 / M. lSgl yrlnda yaptrrlmrgtr. Kitabede mescidiyaphran Eahslar olarak Seryit dmer, $ah Ali ve Seyyit Nebi Ahmet isimleri okunmaktadr. Minare kai-desinde ayrrca H. 1375 / M. 1955 trihi yazrhdr. Bu da yaprnrn Cumhuriyet ddneminde gegiidifli ona-nmr belgelemehedir. Mescit tahrir defterlerinde gah AIi Bey (gah AIi Bey - i Miralay) UeiciA gefiinaegegmektedir. Bkz., Refet YinanE - Mesut Elibdytih a-g.e., s.4).Mescit, dikdiirtgen planl oldukga basrk ve dzellikiz bir kuruluga sahiptir. iqerde Kur'an'dan ayetleriigeren tag bir sanduka mevcuttur. Mescidin doiu duvannda yan yana iki kitabe vardrr. Saldaki i<itabe

planh, ahgap tavanh lruruluglarryla yahn zamanlarda biiyiik dlgiide yenilenmig basit'Orneklerdir

(nesim: 8 - 11).Ancakbunlardan Emir 0mer Mescidi, bugiin orijinal geldini

krsmen koruyan kuzey cephaindeki anrtsal portal ktitlesiyle dikkati geker (Resim: !)'Portalin halen kemer'ahnh[rndan yukansr bozutmugtur. Dtlta ig ige kademelenen iki

bordiir, mukarnash kavsaraya sahip portal nigini dikdiirtgen gergeve igine almaktadr'ikinci bordtir zencerek motifleriyle siislenmiStir. Dikdiirtgen kapr agrldr$run lento ve

s6velerinde sekiz ktiEeliyrldrz ve hag kompozisyonu dolanmaktadrr. Diizgiin ve temiz bir

ta$ i$giligi giisteren portal bu haliyle, orijinalde mescidin Onemli ve iizellikli bir yapt

oldu[una igaret etmehedir.

2- Tiirbeler:

Esk Malatya'da gsmanh ddneminden giintimiize ulagan iig tiirbe yaprsr vardrt't.

Bunlardan muhtemelen l6.yiizyrla ait f,anh Tiirbe3{ ile 18. yiizyrla ait Haq Nefise

Hatun Tiirbesi3t diirt tarafi aglq kare planh baldaken tarzmda kuruluE giisterirler (Re'

sim: 12, l3). tter ikisinde de kubbe kiitelerde I planh iri ryaldara,ve bu ayaldarr bafla-yan safrr kemerlere oturur. ilkiride kemer formu sivri, diferinde yanm dairedir. f'anltttirbe digerinden farkh olarak kare plank ve begik tonoz iirt0lii alt kat latruluEuna(kiptayaj sahiptir. Tiirbe aynca, bir srra ta$ iig sra tufla dtizenindeki almaErk duvar6rgiisii'ile, Do[u Anadolu'ya yabancr kalan bu duvar tirgti sisteminin.btilgedeki bilinente[ rcmsilcisi olarak tinem kazanmaktadtr. Ksmen yilulmrg olan kubbe tufladan yapil-

mrghr. Hacr Nefise Hatun Ttirbesi'nde ise ayaklar tag, iirtti tufladrr. Kagir ayaklarrn diiz-giin kasme tag kaplamalan siikiilmiigtiir. iEinde basit bir mezar bulunmaktadr.

Ahmet Duran Tiirbesi ise, kare planh ve betonla yenilenmig basrk latbbe ttrtii-sii'ile iizellilaiz basit bir geg dtinem yaprstdr (Bkz Resim: 11). Tiirbe aynr adla anilanmescidin batr duvanna bitiEiktir. ig mekanr iirten basrk kubbe do$rudan duvarlara otu-

H. 1208 / M. 1793 tarihini vermekte ve hayu sahibi olarak Diyarbakrr Valisi Yusuf Ziya Pa5a'mn ollu

Muhammer Sabit Bek ismi gegmektedir. fiabe bur"yr sonradan konmu5 olabilir. ikinci kiube oku'

namamahadr. BitiliFndeki h"irbenin mezar ta5rnda ise M. 1806 tarihi olonmaktadf. Buna gdre mes-

cit 18. yt4atrn sonlari veya lp. yiizyrhn baglmnda yaprlmr5 olmaldr.31 gehirde bugtin lasmen veya tamamen ayakta olan beE turbe, iki de ust yapdafl_yklmq mezal yapl

kahntrsr mJvcuuur. Yukanda bahsi gegen 0E tiirbe yapsr harig di[erlerinin Selguklu diinemine ait ol'

duklanm diiEiiniiyoruz. Konu, "Eski Malatya Tiirbeieri" baghlr altnda bir makale olarak tarafrmudanhazrlanrp, Valaflar Dergisi, Sayr 28'de basrlmak iizere sunulmuqtur,

34 Iftsik t*a*i At Ut ifaiptai lnrrulugu, ttirbenin erken tarihlere ait olabilecefini diiEiindtirmektedir.. Bunr kargrhk, biilge alqkanlklfitna yabanct, diizgiin bir i5gilik ortaya koyan, tag ve tufla almaSrk duvar

iirgiisiin0n geEitli yaprlartla Sinan galnda bile gOruldigiinii dii5iiniirselq yapuun 0smanh hakimiyetibtiigeye kesin ierlegtihen sonra; y itSt6'arn itibarenyaprlmrE oldulunu kabul etmek daha gergekgi

olur.3t iEindeki meznrn Eahide tagr iizerinde, tiirbenin ismini aldr$ Emir Silhrab bin $eyh Hasan Bef in kzt

Hacr Nefse Hatun ismi geEmehedir. Tarih belirtilmemigtir. Tiirbe, in5aat teknifi, yanm daire kemerformu, iEindeki basit meiar larruluqu ve gahide tagrndaki basit yazr stili bakrmrndan bir geE ddnem (18.

yiizyrl) eseri oldufiu izlenimi vermektedir.

4r0 411

}rt iqeride iki taE sanduka vardrr. Bunlardan birine ait kavuklu mezar pahidesi tir.*lin6.H.l22l/ M,1805 rarihi olarnmalcadrr.

.

3- Kentansaray:

Eski Malatya'da 0smanh diinemine ait tek.kenansaray yaprsr, ksmen sagtarh9t1at ni$imtize ulaEabilen silahtar Mustafa paga Kervansarayr'drr. istanm[a"ndoluya $den kervan yolu iizerinde,l6i7 yilnda menzil ham otarak inga ettiffitipr.Haru yapan mimann, Halep Mimarbagrsr Mehmed'in oflu ustac nluuekii olougu iilin-mektedit'T.

q- -----

Yapnm bugiin sadece ruparr krsmr saflaq orup, avruyu gevrereyen revakrar, giriEcephesindeki diikkanlann bir lasmr, grig tizeiinde y., ,lrn'r.r.it ve avlu ortasmdakihawz gibi tigeleri giiniimiize ulaEamamrgtrfl. evfu ienrLl* u. yrprnin u., biiliimleriValsfl ar Genel Miidtirliilii tarafrndan restoi. edilmrEur,.Han esas'olarak revakk.avlu ve bunun gerisindeki kapalr (ig han) lasrm olmakiizere iki btiliimden olugur (Resim: r. ,!il. Kareye.yakrn aikabrtgen ptanh avlunun giriEceph_esinde ldogu .cephd tonozlu diikkanlar srirlan,r, nuzey gilney dotrultuda eninedilcdiirtgen planh olan kaparr tasrm avrudan biru dahageni$ rufihuEtuilrp.r, hsmrnavluya bakan cephesinde; $rigin iki tarafnda simetrik-orak atizenrenmig yolcu odalan

36 Yapnrn inga tarihini veren iki ayn ktabe mevcuttur. Avluya glrrg luprsrna ait ohn Lirinci kitabe halenM'la.qlMtjzesi'nde, dileri rraparr s.TF snq karn iizerihaldir. H.r iki kia;d. j., 1-, H. t047 /n4' rc37 nhnda M' Murat'tn vezir.i sitatrti u-ustafa Paga rarafindan drE" r.f*il ;asrnda yaptrrldrlrbelirtitnektedir. B|tz. M. zeld 0ral, a.g.m., s, 4ru ; Neyat coyung,

".g..1, f pZq i. go.

't7 Hamutbur belgererden, hanrn yaprirrna M ar. 1636'tarihi;deirtr,'p;

-lr*iliii,artamamran.r,F,

. mimannrn ise Halep MimarbaErsr oldufu anlarlmakadr. B|<z. ,i;,"t'Arti"n,-iiiiri,* Mustafa Ha-ru'na Air Bir vesika", Tarih Dergist, sayr: 25, isranbul, 1971, s, il _is ; itqi-coy,ing, ,, a.g.m.,1970, s.73.t YapTg-toSTr bittikten sonr4 bilirki5i heyetince diizenlenen hamn kegif betgesinde, yapmrn ilk !uru-mu haldunda iinemlibilgler verilmelite, avlunun ortasrnda bir havuz, giriE cephesi iizerinde bir mescit,hana ait bzr diikkanlar, ekmek finru, mutfa! ah', mahzen ve ,*ir?riui 6-lr.hErann varrrpn-dan sdz edilmektedir. Aprc1 hanrn yaprmr srasrnd4 yaprrun mutemedi Muslu Ala tarafrndan silahtarMustafa Paga ya giinderile.n bir arz mehubund4 hanrn yan taraflanna d" " y; fr;; tabir edilen ila-velerin yaprlmasr dtigiin0lmiig, fakat bu gerEekle5memi5rir. Bla. Nejar COyting,

".t _., t971, s. 73 _78.

Yapt ile il$li iki ayrr restitiisyon gahgmasr yayrnlanmr5tr. ilki a Gabriel'e ait olup, burada belirtilen giriEcephesindek diiklonrann saysr yanlgty yi larzey gtiney cephelerinde ,"d;; d;kk nrarm ise ger_geklikle bir rfgrsi yoktur' il<incisi ise, r. 0zbitgen tirirnain hamn lagif bilgr..i* r.-i.r*t durumu-na giire pprlmqt|r. Ancak ke{ifte belirtilen ivlu revaklanndaki .y.ti"yrrri iL Eimaiti "y.t

izleri birbfrini tutmamakradr. Bkz. Alberr Gabriel, a.g.e., s. 275, fig. z0l i frrf 'Orilfg."',;nlti

Urt.ryr,a" si_lahar Mustafa Paga Hanr'mn Restittisyonu fukoa^,1,'rr"in Enstitiisii Dergisr, sayr: r, istanbur,1970, s.93 - t02.te Avluyu geweleyen beden duvarlan * .r.r4T yddmrstr. Kuzel v9 giiney ydnlerdek revak ayaklarr

lakftar lgnel Miidiirlii$i'ntn onurmlanyla beiirli bir'seviyey. 'uaar'yiircitilere[

donauruhnuqtur.Batr revaklan ise, asftna uygun olarak yeniden yaprlmlgtu.

bulunur. Kapah lasrmda, iE mehn ikiEer sra ayak dizisiyle tiE.sahna aynlmrgtrr. Sahtn

bijliintiilerinj olu$turan deitek sistemiyle, iirtiide eg Uniteler oluEturulmuE ve bunlann

iizeri gapraz tonozlarla iirtiilmiigtiir. drta sahrn yulonoranltUitu daha geniE tutul'

muqtur. buvar diplerinde dolanan sofalardan sadece giriEin 1alrndal!.orijinal EeldinikoruyabilmiEtir. Duvarlarda, iki ayak arasmda kalan btiltimlerde, karqrhHr birer ocak ile

ikiEer dolap nigi bulunmaktadr.

Bilindifi gibi, 17. yiizyrl menzil hanlan tasanm agrsmdan ik ana grupta incele-

nirs. Birinci gtipt-^kiler, glnettit<te kapah krsrmdan olugan dikdiirtgen planh ( mekarun

ayak dizileriyl-e tig ya da dtlrt biiliime rynldr$ ve ahgap bir gatl ile itrtiildiiEii hanlardrr.ikinci ttirdei<i menzit hanlan lse, en giizet iirnefini Malatya Silahtar Mustafa Paga Ker'

vansaray'nda g6rdtifiimtiz, krpah krsmr diizenli ayak dizileriyle iig btiliime aynlan beEikyada"garprlu tonoz iirtiilii olanlardrat. Bu 6rnelderin, Silahtar Mustafa Paga Kervansara-yr'nda'oidugu gibi, tek bir han binasmdan ibaret olanlanrun yail srra,- Kayseri'incesuitara ttustia iaEa Haru (1670), ltileburgz Sokullu Kervansaray (1569) ve Antd,qa'Payas IL Setim kenansarayr'rnda (1574) olduEu gibi, baglta yaprlarla beraber menzilktiitiyesi olugturan uygulamalarryla da karErlaErlmaktail/2.

4- Qeyne:

$ehirde bugtin mevcut otan tek $esme yap6l 0smanlt diineminden kalmadrr.ismini Yedigiiziinii QeEmesi olarak iizerinde bulundufiu caddeden almakta&r' Qegme,halen eski bir evin caddeye bakan duvar yiizeyinde, sivri kemerli sathi bir nig geklindecephelenmiEtir (Resim: t0. in$asrnda diizgiin kesme taE lnrllanrlmqtrr. Bugiin latlla-n,fm"yrn gcEmenin su tertibatl bozulmugtur. NiE iginde yer alan H.985 / M. 1577 tarihlikitabeninai bit eve ait oldufu anlagrlmalaadrr. Kitabe tagr ile gegmede kullamlan malze'me aynl tiirdendir. QeEmenin, kitabenin ait oldufu stiz konusu evle birlilce yapildtftstiytenebilir. Bununla birlikte, gerek aralarda. krrmrzr renldi devgirme malzemenin lQllla-n,irnm,, gerelse niE kemerinin tepe noktasi iizerinde kabartma hilal motifine yer veril'

mig olmasr, gegmenin mevcut malzemeden yarrlanrlarak son devirlerde yeniden yapd''mrg olabileci$ itrtim"tini dtiEiindiirmektedir. Biiyle basit, kemerli nig Eeldindecephelenen ge$me tipleri Anadolu'nun de$Eik gehirlerinde srkga gtiriilmektedir.

{ l

42

Bla., Zeynep Nayr, Osmanlr Mimarl6nda sultan Ahmet Kiilliyesi Ye sonrasl Istanbul, 1975, s.

Zi;B -Zig iMetin $izen ve Digerleri, Tiirk Mimarlsinin Geltglmt Yelflimar Sina4, lstanbul, 1975,

s. ZIS -Zi9; C. Giiran, Tiirliganlanmn GellElmi Ve istanbul IIanIan Minarlst, isunbul, 1976,

s. 15 - 17.Bla,, Zeynep Nayr, a.ge., s.259.ekz., Citniii Cantay aciiressever), Anadolu'da Qsmaah Kerransaraylanmn GellEmest (lstanbul

tinv. Edb. Fak Sanat Tarihi Biiliimii T0rkve islam Sanah K0niisii Yayrnlanmamrg Dohora Tezi),l)75,

s. 20,de Silahtar Mustafa Pasa fanansarayr'm "Hilliyeye dahil ken'ansaraylar" iginde deferlendirir. An'

ca! burada hilliyeyi olugturan diler yapr kurulu5lan olmadr$ igln hilliye tanrm do$u defildir.Tek saurhk inEa kitabesinde, "bu miibarek evi Yusuf Bey Bin Mansur Bey H. 985 / M. 1577 yrhnda binaetti" ifadesi geEmektedir.

412 4'13

l- gehir Surlan2- Alacakapt3- Srbdrns kaprsr4- UluCami5- $ahabiyye-i Kiibra Medresesi6- H6tiim Dede Minaresi7- Ug Kardegler Tiirbesi8- Melik Sunullah Camisi9- Zeynel Bey Mescidi

l0- EmLOmerMescidill- Bsilahtar Mustafa paga Kervansarayr12- Alacakapr Mescidi13- A.k Minareli Cami14 Toptag Camisi15- Yedigiiziinii Qegmesi

l l l Sejcuxiu ii6nemr yapttarl3 Csmenl l ddnemi yapt lar t

P e r - F q q * - .

$ekil 1: Eski Malarya gehir planr

16- Siddi Zeynep Ktimbedi17- Karahan Camisi18- Siitlii Minareli Cami19- Kanh Tiirbe20- Hacr Nefise Hatun Ttrbesi

21- Namazgah22- Alrmet Duran Mescidi ve Ttirbesi

l'

23- KtrirJar.'Meanhfr igindeki Sekizgen Tiirbe Kairntrsr24- Anonim Mezar Hiicresi25- Qingene Haru (Mevcut de[il)

Resim 1: Eski Malatya, Ak rninareli Cami, Genel. Resim 2: Eski Malatya, Ak Minareli Cami, Kuzey

Cephe.

Resim 3r Eski Malatya Siitlii Minareli Cami, Genel Resim 4: Eksi Malatya, Karahan Camisi, Genel.

Resim 5: Eski Malarya, Topta$ Camisi, Genel. Resim 6: Eski Malatya, Toptag Camisi, Girig

Resim 7: Eski Malatya, Toptag Carnisi,lg Mekan.

Resin'9: Eski Malaty4 Emir Omer Mescidi, portal.

ffiTit*:f Malatya, Ahmet Duran Mescidi ve

Resim 10: Eksi Malatya, Alacakapr Mescidi, Genel.