16

БЕЛАРУСКАЯ ЛIТАРАТУРА

ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА

ВучэбнаяпраграмадляІХкласараспрацаванаўадпаведнасцізканцэпцыяйвучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура»ірэа­лізуе прынцып адноснай завершанасці зместу літаратурнай аду­кацыінаІІступеніагульнайсярэдняйадукацыі.

Галоўная мэта навучання прадмету— далучэнне вучняў дамастацтва слова ў кантэксце духоўнага, сацыяльна­гістарычнагажыццянародаіфарміраванненагэтайасновемастацкагамыслен­ня, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, вы­хаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычнымсветапоглядам.

Змествучэбнайпраграмыгрунтуеццанавывучэнніключавыхлітаратурныхтвораўадпаведныхкультур(сярэдневяковай,рэнесан­савай,Новагачасу,ХХстагоддзя,сучаснай).Навучаннебеларускайлітаратурыўдыялогукультурарыентавананафарміраваннечала­векаўкультурыічалавекакультуры,здольнагаўмелакарыстаццаведамі, усведамляць іх, разважаць, асэнсоўваць і параўноўвацьнабыткірозныхкультур.

Увага вучняў на гэтым этапе навучання канцэнтруецца намастацкіх творах, чытанне якіх папярэджваецца і суправаджа­ецца гісторыка­культурным каменціраваннем (з падключэннемінфармацыіпрасувязілітаратурныхтвораўзэпохай,выяўленнемзакладзеныхуіхпазачасавых,вечныхкаштоўнасцейііхсучаснагагучання).

Асновувучэбнагакурсаскладаюцьлітаратурныятворы,засва­еннеякіхдаевучнямразнастайныяведыіўяўленніпрачалавекаіягостасункізпрыродай,іншымілюдзьміісамімсабой,пражыццёграмадства,гістарычныяпадзеі,лёсвыдатныхасоб.

У працэсе навучання ў ІХ класе паглыбляюцца веды вучняўпра структуру мастацкага твора, сродкі мастацкай выразнасці,літаратурныя роды і жанры мастацкай літаратуры, даецца пер­шаснаеўяўленнепра асноўныяадметнасці стылю (творчай інды­

17

відуальнасці) пісьменніка. Асэнсаванне тэарэтычных паняццяўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтваслова. Вывучэнне літаратуры і выхаванне літаратурай— з’явыўзаемазвязаныяіўзаемазалежныя.Знаёмствазлепшымітвораміайчынных і некаторых замежных пісьменнікаў у храналагічнайпаслядоўнасцідапамогуцьсфарміравацьувучняўналежныяэстэ­тычныя і грамадскія ідэалы, выхаваць сапраўдных грамадзян іпатрыётаў.

У працэсе вывучэння манаграфічных тэм прадугледжана ат­рыманневучнямікрытыка­біяграфічныхведаўпражыццёітвор­часцьпісьменнікаў.Прапанаванаяпраграмайфармулёўка«Словапрапісьменніка»маенаўвазезваротдаасноўныхфактаўтворчайбіяграфіімайстраслова,якіянепасрэднымчынамтычаццаакрэс­леныхтвораў,найбольшяркапрадстаўляюцьасобуаўтараідобраілюструюцьспецыфікучасу.

Практычная значнасць літаратурнага матэрыялу ў IX класезаключаецца ў тым, што з яго дапамогай фарміруецца сістэмадухоўна­маральныхіграмадзянскіхкаштоўнасцейасобы.Уменніаналізаваць жыццёвыя сітуацыі, адлюстраваныя ў мастацкімтворы, і лёсы герояў (учынак і яго светапоглядныя, маральныя,псіхалагічныяматывіроўкі,маральнывыбаріягонаступствыдляасобы)вучаньпераносіцьнарэальныясітуацыііхарактарыітакімчынам аказваецца падрыхтаваным да сустрэчы з нечаканымі аб­ставінаміўжыцці.

Для развіцця пазнавальных інтарэсаў, выхавання мастацка­эстэтычнагагустуіфарміраванняцэласнагасветапоглядувучняўпрынавучаннібеларускайлітаратурымэтазгоднапрадугледжвацьрэалізацыюміжпрадметныхсувязейпершзаўсёзтакімівучэбныміпрадметамі, як «Беларуская мова», «Руская літаратура», «Ма­стацтва (айчынная і сусветная мастацкая культура)», «ГісторыяБеларусі».Міжпрадметныя сувязі актуалізуюцца на ўсіх этапахнавучання,іхрэалізацыяўадукацыйнымпрацэсеўзбагачаедыялоглітаратурызіншымівідамімастацтва(жывапіс,музыка,фотама­стацтва,кіно, тэатр і інш.), эфектыўнаўздзейнічаенамаральна­этычнае, інтэлектуальнае, эмацыянальнае, эстэтычнае развіццёасобы.

Структура ўрокаў беларускай літаратуры і іх форма абумоў­ліваюцца мэтавымі ўстаноўкамі, узростам вучняў, мастацкайсвоеасаблівасцютвора,этапаміяговывучэння.Гутаркаілекцыя,

18

чытанне і абагульненне, аналіз і сачыненне, абарона праектаўі завочная экскурсія, «паэтычная хвілінка» і работа з вучэб­ным дапаможнікам— усе гэтыя формы навучання маюць сваюспецыфіку,якаяпраяўляеццаваўнутранайлогіцыразгортванняўрока, і забяспечваюць такія яго якасці, як цэласнасць, наву­чальная, выхаваўчая і развіццёвая скіраванасць, праблемнасць,дзейнасныхарактар,дыялагічнасць.

Уадукацыйнайпрактыцымогуцьвыкарыстоўваццаяктрады­цыйныя,такіэлектронныясродкінавучання,якіяпавінныбыцьскіраванынадасягненнемэтізадачлітаратурнайадукацыі.

Літаратурыўсістэмеадукацыіівыхаванняналежыцьасабліваякультуратворчаяролядзякуючыздольнасціпераўтварацьунутранысветасобыіўплывацьнадухоўнаеўзбагачэннежыцця,рабіцьягопа­сапраўднаму цікавым, змястоўным, насычаным. З гэтай пры­чынынеабходнаімкнуццаўключыцьвучняўупрацэспазакласнайработыівыхавання.

Факультатыўныязаняткі,працалітаратурныхгурткоў,сістэ­матычнывыпускгазет,бюлетэняў,часопісаўіальбомаў;падрых­тоўка тэматычных выставак, аглядаў сучаснай літаратуры; пра­вядзеннелітаратурныхранішнікаў,вечарын,віктарын,сустрэчзпісьменнікамі,дзеячамікультурыімастацтва—усёгэтаспрыяестварэннюўкласеатмасферытворчасці,павагідакнігі,дамастац­кагаслова.

Дляарганізацыіфакультатыўныхзаняткаўпабеларускайлі­таратуры ў ІХ класе распрацавана адпаведнае вучэбна­метадыч­наезабеспячэнне:вучэбныяпраграмы,дапаможнікідлявучняў ідапаможнікідлянастаўнікаў.

НавывучэннелітаратурыўІХкласеадведзена53гадзіны(зіх45гадзін—навывучэннетвораў,4гадзіны—натворчыяработы,4гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання).

Са спіса твораў, прапанаваных для дадатковага чытання, на­стаўніквыбіраетыя,выкарыстаннеякіхёнлічыцьнайбольшда­рэчнымупэўнымкласнымкалектыве,улічваючыіндывідуальныямагчымасці вучняў і наяўнасць тэкстаў у бібліятэчным фондзеўстановыадукацыі.1

1Творы,прапанаваныяўспіседлядадатковагачытання,можназнай­сціўкнігахсерыі«Школьнаябібліятэка»,якіязнаходзяццаўбібліятэч­нымфондзеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.

19

Рэзерввучэбнагачасунастаўніквыкарыстоўваепасваіммер­каванніначытаннеіасэнсаваннелітаратурныхтвораў.

Гадзіны,адведзеныянатворчыяработы,настаўнікразмяркоўваеўадпаведнасцізкаляндарна­тэматычнымпланаваннем.

ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(53 гадзіны)

Уводзіны (1 гадзіна)Літаратураякмастацтваслова.Яеграмадскаепрызначэнне.

І. ЧАЛАВЕК І ГРАМАДСТВА. ПОСТАЦІ АЙЧЫННАЙ ГІСТОРЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(5 гадзін)«Жыціе Ефрасінні Полацкай» (1 гадзіна).Адлюстраваннеўтворыжыццяідзейнасціасветніцы.Духоўны

подзвіг Ефрасінні Полацкай. Рэальныя і гістарычныя факты ўтворы.Адметнасцькампазіцыі«Жыція...».

Тэорыя літаратуры. Пачатковаепаняццепражанржыція.

Беларускі летапіс («Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Бела­руска­літоўскі летапіс (1446)» —урывак«ПахвалавялікамукнязюВітаўту»)(1 гадзіна).

Беларускіялетапісыяквытокімастацкайпрозы.Адлюстраваннегістарычнагамінулагаўлетапісныхтворах,іхпатрыятычныпафас.Услаўленнемужнасці,міжнароднагааўтарытэтукнязяВітаўта,ягогераічныхподзвігаўустаражытнымбеларускімлетапісе.

Тэорыя літаратуры. Летапісякжанрлітаратуры.Мастацтва. Архітэктура:СафійскісаборуКіеве(XIст.);

Сафійскі сабор уНоўгарадзе (XII ст.); Сафійскі сабор уПолацку(XIIст.);КаложскаяцаркваўГродне(XIIст.).

Жывапіс:А. Кашкурэвіч. «ЕўфрасінняПолацкая— асвет­ніца»;П. Сергіевіч.«УсяслаўПолацкі»;Г. Вашчанка.«Грунвальд­скаябітва»;М. Басалыга.«ВялікікнязьВітаўт».

Музыка:А. Мдывані, В. Елізар’еў.Балет«Страсці».

20

Ф р а н ц ы с к С к а р ы н а. Прадмовадакнігі «Юдзіф» (уры­вак)(1 гадзіна).

Словапрапершадрукараіасветніка­гуманіста.Агульначалавечы змест прадмовы. Сцвярджэнне ідэі патрыя­

тызму,грамадзянскагаабавязку.ЗначэннедзейнасціФ.Скарыны.

М і к о л а Г у с о ў с к і. Паэма«Песня пра зубра»(2 гадзіны).МіколаГусоўскі—паэт­гуманіст.«Песняпразубра»яквыдатнытворстаражытнайбеларускай

літаратуры.Жанр, сюжэт і кампазіцыя паэмы. Тэма Радзімы ўтворы.Сімвалічнаезначэнневобразазубра.ВобразкнязяВітаўта,высокаяаўтарскаяацэнкадзейнасцікнязя.

Тэорыя літаратуры. Гуманізмулітаратуры.Мастацтва.Скульптура:А. Дранец.«ФранцыскСкарына»;

У. Панцялееў.ПомнікМ.ГусоўскамуўМінску.Жывапіс:Я. Драздовіч. «Францыск Скарына», «Друкарня

ФранцыскаСкарыныўВільні»;В. Барабанцаў.«МіколаГусоўскі»;М. Басалыга. «Мікола Гусоўскі»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі дапаэмы«Песняпразубра»;Я. Кулік.Ілюстрацыідапаэмы«Песняпразубра».

Музыка:Д. Смольскі.Опера«ФранцыскСкарына».Кінамастацтва:«Песняпразубра»(рэжысёрЭ. Перагуд).

II. РАМАНТЫЧНАЕ І РЭАЛІСТЫЧНАЕ АДЛЮСТРАВАННЕ ЖЫЦЦЯ Ў МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(8 гадзін)Я н Б а р ш ч э ў с к і. Апавяданні«Шляхціц Завальня», «Плач­

ка», «Белая Сарока» (сазборніка«Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»)(2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Галоўны літаратурны твор пісьменніка «Шляхціц Заваль­

ня»— зборнік фантастычных апавяданняў. Цесная сувязь кнігіз беларускай міфалогіяй і фальклорам. Выяўленне асаблівасцейсветапогляду беларусаў. Хараство духоўнага свету чалавека, якітрымаеццавекавыхтрадыцый,звычаяў.РолявобразаЗавальніўтворы.Рамантычныясюжэтыівобразнасць.Сімволікавобразаў.

Тэорыя літаратуры.Рамантычныгерой.

21

А д а м М і ц к е в і ч. Балада «Свіцязянка» (1 гадзіна).Словапрапісьменніка.А. Міцкевіч і Беларусь. Паэтычнае асэнсаванне беларускага

фальклору і міфалогіі ў баладзе. Рамантычнае вырашэнне тэмыкаханняўтворы.

Мастацтва. Скульптура:А. Заспіцкі, А. Фінскі. ПомнікАдамуМіцкевічуўМінску.

Жывапіс:В. Ваньковіч.«ПартрэтАдамаМіцкевіча»,«Міц­кевічнаскалеАю­Даг»;С. Герус.«АдамМіцкевіч»;У. Пракапцоў.«А.Міцкевіч. Боль паэта»;К. Альхімовіч. «Свіцязянка»;У. Па-сюкевіч.«Свіцязянскаябалада.ПаэтА.Міцкевіч»;малюнкіН. Орды «СядзібаМіцкевічаўуЗавоссі»,«Туганавічы».

К а н с т а н ц і н В е р а н і ц ы н. Паэма «Тарас на Парнасе»(1 гадзіна).

Аўтарстваічаснапісанняпаэмы.Сатырычныігумарыстычныпафас твора. Сцвярджэнне ідэй народнасці ў літаратуры. Роляміфалагічных персанажаў у раскрыцці тэмы і ідэі твора. Тарасяктыповынародныгерой,рысыягохарактару:кемлівасць,абач­лівасць,дасціпнасць.Выяўленчаемайстэрствааўтараўабмалёўцыперсанажаў.

Тэорыя літаратуры. Пачатковае паняцце пра народнасцьлітаратуры.Пародыяібурлескулітаратуры.

Мастацтва. Скульптура: літаратурна­мастацкая кампа­зіцыя«КанстанцінВераніцын іягопаэма“ТараснаПарнасе”»ўГарадку(Віцебскаявобласць).

Жывапіс:«КанстанцінВераніцын»(малюнакС. Харэўскага);ілюстрацыі да паэмы «Тарас на Парнасе» (мастакіУ. Гладкевіч, Н. Гуціеў, В. Славук).

Тэатральнаемастацтва:спектакль«ТараснаПарнасе»(Беларускірэспубліканскітэатрюнагагледача,рэжысёрН. Ба шава).

В і н ц э н т Д у н і н ­ М а р ц і н к е в і ч. Фарс­вадэвіль «Пінская шляхта» (2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Жанраваевызначэнне,сатырычныігумарыстычныпафаствора.

Выкрыццёцарскагачыноўніцтва.ВобразКручкова,яготыповасць.Вобразы засцянковайшляхты.Праблема бацькоў і дзяцей.Май­стэрства драматурга ў разгортванні інтрыгі, сюжэта, у стварэннікамічнагаэфекту.Гратэскішаржякпрыёмыфарса­вадэвіля.

22

Тэорыя літаратуры. Фарсівадэвільяккамедыйныяжанры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.

ПомнікВ.Дуніну­МарцінкевічуіС.МанюшкуўМінску;М. Якавен-ка.ПомнікВ.Дуніну­МарцінкевічуўТупальшчыне(Валожынскіраён);В. Янушкевіч.«В.Дунін­Марцінкевіч»(гіпс).

Жывапіс:У. Тоўсцік. «Вінцэнт Дунін­Марцінкевіч— дра­матург»;I. Рэй.«В.Дунін­МарцінкевічздочкаміКамілайіЦэза­рынай»;Я. Ці хановіч.«ПартрэтВінцукаДуніна­Марцінкевіча».

Музыка:У. Кандрусевіч.Мюзікл«Залёты»(паводлеВ.Дуніна­Марцінкевіча); I. Лучанок. Цыкл для голасу з суправаджэннем«О,Радзімабацькоў».

Тэатральнаемастацтва: спектакль «Пінская шлях­та» (Нацыянальны акадэмічны тэатр імяЯнкіКупалы, рэжысёрМ. Пінігін).

Ф р а н ц і ш а к Б а г у ш э в і ч. Прадмова да зборніка «Дудка беларуская»;вершы «Мая дудка», «Хмаркі» (2 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Ідэйнызместпрадмовыдазборніка«Дудкабеларуская».Пошукі

асноўдухоўнагаігістарычнагаадраджэннянарода.Аўтарскіпогляднаролюпаэтаіпаэзііўвершы«Маядудка».Па­

этычнаеасэнсаваннеўласнагалёсуўалегарычнымвершы«Хмаркі».Тэорыя літаратуры. Прадмова як жанр публіцыстычнай

літаратуры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.

ПомнікФ.БагушэвічуўСмаргоні.Жывапіс:Я. Ціхановіч.«ПартрэтФранцішкаБагушэвіча».

ІІІ. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ І АГУЛЬНАЧАЛАВЕЧАЕ Ў МАСТАЦТВЕ СЛОВА

(14 гадзін)Я н к а К у п а л а. Вершы «А хто там ідзе?», «Мая малітва»

(«Я буду маліцца і сэрцам, і думамі...»), «Жняя», «Явар і каліна», «Роднае слова» («Магутнае слова, ты, роднае слова!..»); паэма«Бан дароўна» (5 гадзін).

Словапрапісьменніка.Лірыка. Асэнсаванне гістарычнага лёсу беларускага наро­

да. Агульначалавечыя матывы ў вершах. Ідэя вечнасці жыцця,

23

кахання, гармонія чалавека і прыроды.Жанравае, вобразнае,інтанацыйнаебагаццелірыкі.

«Бандароўна».Фальклорнаяпершакрыніцапаэмы.Рамантыч­наяасноватвора.Сутнасцьканфлікту.Вобразы­антыподы.Драма­тызмдзеяння.МаральнаехараствоБандароўны.

Тэорыя літаратуры.Жанрылірыкі(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯнкуКупалуў

Вязынцы(Мінскаявобласць);А. Анікейчык.ПомнікЯнкуКупалуўНью­Ёрку(Араў­парк);помнікЯнкуКупалуўМінску(скульптарыА. Анікейчык, Л. Гу мілеўскі, А. Заспіцкі, архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін).

Жывапіс: В. Шаранговіч. «А хто там ідзе?»; П. Сергіевіч. «А хто там ідзе?»; М. Савіцкі. «Янка Купала»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна»;М. Басалыга. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна».

Музыка:Ю. Семяняка.«Явар ікаліна»;песні ірамансынасловыпаэта(кампазітарыУ. Алоўнікаў, А. Багатыроў, В. Войцік, Д. Камінскі, С. Картэс, В. Кузняцоў, М. Літвін, I. Лучанок, А. Мдывані, Л. Мурашка, Д. Смольскі, У. Солтан, А. Чыркун);Творыпабеларускайлітаратурыдлязавучваннянапамяць(паэмы,вершы,проза,песні):мастацкаеэлектроннаевыданнена2кампакт­дысках.—Мінск:Мастацкаялітаратура,2006—2007.

Я к у б К о л а с. Вершы «Не бядуй!»,«Родныя вобразы», «Пер-шы гром»,паэма «Новая зямля» (6 гадзін).

Словапрапісьменніка.Лірыка.ЭлегічнаеіаптымістычнаеўпаэзііЯкубаКоласа(«Не

бядуй!»).Паэтызацыяроднайпрыроды(«Родныявобразы»,«Першыгром»).Рытміка­інтанацыйныладвершаўЯкубаКоласа.

«Новая зямля»—мастацкая энцыклапедыя народнагажыц­ця. Аўтабіяграфічнасць паэмы, яе творчая гісторыя.Жанравыяасаблівасці твора. Народны побыт і прырода ў паэме. Вобразы ўпаэме: мудрасць і душэўная прыгажосць Антося, Ганны; вобра­зыдзяцей.ТрагедыялёсуМіхала.Філасофская ідэязямлі іволі.Сімвалічнысэнсназвытвора.ПаэтычнаемайстэрстваЯкубаКоласа.

Тэорыя літаратуры.Паэмаякжанр(паглыбленнепаняцця).Мастацтва.Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯкубуКоласу

(архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін); мастацка­мемарыяльны ком­плекс«ШляхКоласа».

24

Жывапіс: У. Стальмашонак. «Партрэт Якуба Коласа»;А. Волкаў.«Настаўніцкіз’езд1906года»;В. Шаранговіч. Ілюстрацыіда паэмы «Новая зямля»;С. Герус. «Якуб Колас. Новая зямля»;У. Сулкоўскі.Серыяпалотнаў«РадзімаЯкубаКоласа».

Музыка:У. Алоўнікаў.«Дуб»,«Глухашэпчалес»,«Мойрод­ныкут»;Л. Захлеўны.«Нановайзямлі»;Ю. Семяняка.«Добраўлузеўчаспалудні»;Ю. Семяняка.Опера«Новаязямля»(лібрэтаА.Петрашкевіча).

Тэатральнаемастацтва:спектакль«Міхалавазямля»(Беларускідзяржаўнытэатрюнагагледача,рэжысёрУ. Савіцкі).

М а к с і м Б а г д а н о в і ч. Вершы «Санет» («Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...»), «Маладыя гады», «Жывеш не вечна, чала-век...», «Плакала лета, зямлю пакідаючы...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.НацыянальныяіагульначалавечыяматывыўпаэзііМ.Багда­

новіча.Багаццедухоўнагасветулірычнагагероя.Пошукі гармо­ніі, услаўленне красыжыцця і мастацтва. Рытмічнае багацце імілагучнасцьверша.

Тэорыя літаратуры.Паглыбленнепаняццяпрасанет.Мастацтва.Скульптура:С. Вакар.ПомнікМ.Багдановічу.Жывапіс: Г. Вашчанка. «М. Багдановіч»; В. Волкаў.

«М.Багдановіч»;У. Новак. «М.БагдановічуЯлце»;У. Пасюкевіч. «“У краіне светлай...” (М. Багдановіч)»; В. Шматаў. «ПартрэтМаксімаБагдановіча».

Музыка: Г. Гарэлава. Вакальны цыкл «Дзявочыя песні»;I. Луча нок. «Вераніка»; Ю. Семяняка. Опера «Зорка Венера»;Я. Тарасевіч. «Асенняя песня (Плакала лета)»;Л. Шлег. Вакаль­ныцыкл «Вянок»; песні і рамансына словыпаэта (кампазітарыА. Абіліёвіч, М. Аладаў, А. Ба гатыроў, У. Мулявін, І. Палівода, А. Туранкоў, Э. Тырманд).

М а к с і м Г а р э ц к і. Апавяданне «Роднае карэнне» (1 га дзіна).Словапрапісьменніка.«Роднае карэнне». Тэма вернасці роднай зямлі, служэн­

ня інтэлігенцыі народу. Вобраз Архіпа Лінкевіча— вясковагаінтэлігента з абуджаным сумленнем, пачуццём абавязку перадлюдзьмі, які імкнецца пазнацьжыццё, знайсці «першапрычынуўсякаеістоты».ЖыццёваямудрасцьдзедаЯхіма,ягозапаветма­ладомупакаленню.

25

Тэорыя літаратуры. Вобразыаўтараіапавядальніка(паглыб­леннепаняцця).

Мастацтва. Скульптура:Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтМ.Гарэцкагадлямемарыяльнайдошкі.

Жывапіс:А. Крывенка.«МаксімГарэцкі».Тэатральнаемастацтва:спектакль«Атрута»(рэжысёр

М. Стрыжоў).

IV. ЧАЛАВЕК У ЧАСЕ І ПРАСТОРЫ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

(15 гадзін)К у з ь м а Ч о р н ы. Апавяданне«На пыльнай дарозе» (1 га-

дзіна).Словапрапісьменніка.Мастацкае ўвасабленне аўтарскай формулы «Чалавек— гэта

цэлысвет».Майстэрствапісьменнікаўраскрыцціўнутранагасветугерояў.Гуманістычны іжыццесцвярджальныпафасапавядання.Сімвалічнысэнсвобразадарогі.

Тэорыя літаратуры. Псіхалагізм у літаратуры (пачатковаепаняцце).

Мастацтва. Скульптура: З. Азгур. «Пісьменнік КузьмаЧорны».

Жывапіс: І. Ахрэмчык. «ПартрэтК.Чорнага»;Х. Ліўшыц. «ЯнкаКупалаіКузьмаЧорныўПячышчаху1942годзе».

А р к а д з ь К у л я ш о ў. Вершы «Мая Бесядзь», «Спакойнага шчасця не зычу нікому...», «На паўмільярдным кіламетры», «Нябё­ сы — акіян, я знаў даўно...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.Грамадзянская, маральна­этычная і філасофская тэматыка

вершаў. Раскрыццё агульначалавечага праз глыбока асабістае.Услаўленне чалавека, яго духоўных каштоўнасцей, бязмежнасціпазнаннясябеісвету.ПаэтычнаемайстэрстваА.Куляшова.

Тэорыя літаратуры.Лірычныгерой(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Жывапіс:У. Кожух. «Новая дарога»;М. Ра-

галевіч.«Беларускаякалыханка»;А. Бараноўскі.«Паразалатыхбя­роз»;Г. Ваш чанка.«Крылы»;Я. Драздовіч.«Космас»,«Артаполіс»,«Трывеж»,«Панарамамесячнагагорада»,«ПадкружніковыкраявіднапланецеСатурн».

26

Выяўленчаемастацтва:Л. Талбузін. Медаль«АркадзьКуляшоў».

Музыка:Э. Наско. Вакальнаямузыка «Рамансы на вершыА. Куляшова».

М а к с і м Т а н к. Вершы«Мой хлеб надзённы», «Завушніцы», «Ты яшчэ толькі намёк на чалавека...», «Не знаю...» (2 гадзіны).

Словапрапаэта.Тэмы і вобразыпаэзііМаксімаТанка.Філасофскі роздумпра

чалавека,ягожыццёваепрызначэнне.Увагададухоўнагасветуча­лавека,агульначалавечыхкаштоўнасцей.Шматграннасцьпаэтыкі.

Тэорыя літаратуры. Рытміка­інтанацыйны лад верша (па­глыбленнепаняцця).

Мастацтва. С к у л ь п т у р а: І. Міско, А. Фінскі. ПомнікМаксімуТанкуўМядзелі.

Жывапіс:Г. Гарэлаў.«ПартрэтМаксімаТанка»;С. Вярсоцкі. «ВозераНарач»;С. Герус. «ПартрэтМ.Танка»; Я. Зайцаў. «ПартрэтМ.Танка»;Н. Шчасная.«ПартрэтМ.Танка».

Музыка: У. Мулявін.Раманс«Завушніцы»;Д. Смольскі. Ра­манс«Быцьчалавекамярад»; Ю. Талеснік. Раманс«Завушніцы»;Э. Тырманд. Рамансы «Мой хлеб надзённы», «Сасна», «Ва ўсім,вядома,вінават».

І в а н Ш а м я к і н. Аповесць «Непаўторная вясна» (1­якнігапенталогіі«Трывожнае шчасце»)(3 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Адлюстраваннедаваеннагажыццямоладзіўаповесці«Непаў­

торная вясна». Духоўны свет Пятра і Сашы, іх узаемаадносіны.Паэзія кахання і прыгожых чалавечых пачуццяў. Маральна­этычная праблематыка аповесці. Эмацыянальна­псіхалагічнаязмястоўнасцьтвора.Лірычныхарактараўтарскагапісьма.

Мастацтва. Жывапіс: Н. Шчасная. «У снежныя зімы.ПартрэтпісьменнікаІ.П.Шамякіна».

Тэатральнаемастацтва:спектакль«Трывожнаешчасце».

Я н к а Б р ы л ь. Апавяданне «Memento mori»(1 гадзіна).Словапрапісьменніка.Паказвайныўапавяданні.Маральныподзвігстарогаселяніна

ўтворы.Уменнеаўтарабачыцьгераічнаезарамкамібытавыхсцэн.

27

Асуджэннефашызмуўапавяданні.Глыбокаеразуменненароднагагераізму.Урачыстаятанальнасцьаўтарскагапісьма.

Мастацтва. Скульптура:С. Вакар.«ПісьменнікЯ.Брыль».Жывапіс: У. Тоўсцік.«ЯнкаБрыль»;В. Грамыка. «Партрэт

Я.Брыля».

У л а д з і м і р К а р а т к е в і ч. Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» (4 гадзіны).

Словапрапісьменніка.Гістарычнаяасноватвора.Каларыт,атмасферамінулайэпохі

(80­ягг.XIXст.).Роздумабпрызначэннічалавеканазямлі,аблёсебеларускаганарода,узаемасувязірозныхгістарычныхэпох.Пра­блемыдабраізла,кахання,мужнасціігераізму.ВобразыАндрэяБеларэцкага,АндрэяСвеціловіча іНадзеіЯноўскай.Асаблівасцікампазіцыітвора.

Тэорыя літаратуры.Жанраповесці(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:І. Голубеў. ПомнікУ.Караткевічу

ўОршы(Віцебскаявобласць).Жывапіс: У. Батура. «Уладзімір Караткевіч»; У. Тоўсцік.

«Памяці Караткевіча»; У. Зінкевіч. «Партрэт У. Караткевіча»;М. Будавей. «Партрэт У. Караткевіча»; ілюстрацыі да аповесці«Дзікае паляванне караля Стаха»М. Басалыгі, А. Кашкурэвіча, Ю. Якавенкі.

Музыка: У. Солтан. Опера«ДзікаепаляваннекараляСтаха».Кіна­ітэлемастацтва: «Дзікае паляванне караля

Стаха» (рэжысёр В. Рубінчык); «Памяць каменя» (сцэнарыстУ. Караткевіч); «Сведкі вечнасці» (сцэнарыст У. Караткевіч);«ЧорнызамакАльшанскі»(рэжысёрМ. Пташук).

Я ў г е н і я Я н і ш ч ы ц. Вершы«Ты пакліч мяне. Пазаві...», «Чаму ніколі не баюся я...», «Не воблака, а проста аблачынка...», «Любоў мая...»(2 гадзіны).

Словапрапаэтэсу.Тэматычная палітра паэзіі Яўгеніі Янішчыц: малая радзіма,

казачнаяпалескаяпрырода,вясковыігарадскіпобыт,лірыкака­хання.Разнастайнасцьпафасуўтворах:адмажорнага,радаснага,дасумнага,трывожнага.

Мастацтва. Жывапіс:В. Масцераў. «ЯўгеніяЯнішчыц»;А. Лось.«ПаэтэсаЯўгеніяЯнішчыц»;Г. Вашчанка.«МаёПалессе».

28

Музыка: песні і рамансы на словы паэтэсы (кампазітарыЮ. Семяняка, Р. Давыдаў, М. Юрко іінш.).

Тэатральнаемастацтва: монаспектакль «Прыпадаюданябёс»(Беларускіпаэтычнытэатраднагоакцёра«Зніч»,маст.кіраўнікГ. Дзягілева).

Рэзерв вучэбнага часу (1 гадзіна)

Паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год (1 гадзіна)

Усяго: навывучэннетвораў—45гадзін; натворчыяработы—4гадзіны; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання— 4гадзіны.

СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ЗАВУЧВАННЯ НА ПАМЯЦЬ

Янка Купала.«Яварікаліна».Якуб Колас. «Леснікова пасада» (з паэмы «Новая зямля»)—

урывак(саслоў«Мойродныкут,яктымнемілы!..»,заканчваючысловамі«Камне,вяснатымаладая!..»).

Максім Танк.«Тыяшчэтолькінамёкначалавека...». Яўгенія Янішчыц.«Тыпаклічмяне.Пазаві...».

СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ДАДАТКОВАГА ЧЫТАННЯ

«Аповесць пра Грунвальдскую бітву» (урывак з «ХронікіБыхаўца»)(перакладВ.Чамярыцкага).

БачуБеларусьтакой:фотаальбом(вершызкнігі).Уладзімір Караткевіч. «Чазенія».Генры Лангфела.«СпеўабГаяваце»(перакладА.Куляшова).Максім Лужанін. «Коласрасказваепрасябе».Мікола Маляўка. Зб.«Стараязямля».Алесь Марціновіч. «Гістарычныяпостаці».Іван Саверчанка.«Скарбкрывічоў:легенда».Мігель дэ Сервантэс. «ХітрыгідальгаДонКіхотЛаманчскі».Вальтэр Скот. «Айвенга».Анатоль Статкевіч-Чабаганаў. «Лёсроду—лёсрадзімы».Міхась Стральцоў. «ЗагадкаБагдановіча».Алена Стэльмах.«Дубікрумкач».

29

Мікола Шабовіч. Зб. «Маянадзея» (вершы з раздзелаў«Вер­лібры»,«Санеты»).

Віктар Шніп. Зб.«Баладакамянёў».Яўгенія Янішчыц. Зб. «Пачынаецца ўсё з любві...», «Зорная

паэма».

АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПА ЛІТАРАТУРЫЧытанне іпаўнавартаснаеўспрыманнемастацкіхтвораў.Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.Вусныіпісьмовыпераказурыўказэпічнагатворазэлементамі

аналізу.Аргументаванне ўласных ацэнак дзеянняў і ўчынкаў герояў

іпадзей.Супастаўленнелітаратурнагатворазягоінтэрпрэтацыяйуін­

шыхвідахмастацтва.Падрыхтоўкавуснагавыказвання.Даклад або рэфератналітаратурнуютэмупанекалькіхкры­

ніцах.Рэцэнзія,тэзісы,канспектлітаратурна­крытычнагаартыкула

аболекцыінастаўніка.Водгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякіна­

фільм,тэлеперадачу,спектакль.Складаннебібліяграфііпатэме,прапанаванайнастаўнікам.Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў,

мастацкіхзамалёвак,эсэ іпад.).Выкананнетворчыхзаданняў.

АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ

Увыніку засваення зместунавучання беларускайлітаратурывучніпавінны

ведаць:z� аўтараў,назвыізместпраграмныхтвораў;z� асноўныяэпохі інапрамкілітаратуры;z� асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў;z� тэксты,рэкамендаваныяпраграмайдлязавучваннянапамяць;

умець:z� аналізавацьмастацкі твору адзінстве ідэйнага зместу іма­стацкайформы;

30

z� вызначацьпрыналежнасць твора дапэўнага літаратурнагароду,жанру;z� вызначацьасноўныяпраблемылітаратурнагатвора;z� характарызавацьлітаратурнагагероя;z� аналізавацьпрыёмыраскрыццяхарактаруўмастацкімтворы;z� выяўляцьаўтарскуюпазіцыю;z� самастойнаацэньвацьвывучаныятворызулікаміхмастац­кайспецыфікі іабгрунтоўвацьгэтуацэнку;z� рыхтаваць вусны (або пісьмовы) разгорнуты адказ на пра­блемнаепытаннепавывучанымтворы;z� рыхтаваць паведамленні, рэфераты і інш., карыстаючысялітаратуразнаўчымікрыніцамі;z� аналізавацьіінтэрпрэтавацьмастацкітвор,выкарыстоўваючызвесткіпагісторыі ітэорыілітаратуры;z� суадносіцьмастацкуюлітаратурузграмадскімікультурнымжыццём,раскрывацьканкрэтна­гістарычны і агульначала­вечызмествывучаныхлітаратурныхтвораў;z� пісацьсачыненнепавывучанымтворы;z� складацьпланіканспектлітаратурна­крытычнагаартыкула;z� рыхтавацьвусныіпісьмовыводгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;z� карыстаццарознагародудаведачна­інфармацыйнайлітара­турай;

валодаць:z� навыкамі абагульнення, сістэматызацыі і супастаўленнявывучанага, выяўлення адметных рыс характару герояў,тыповагаў іхпаводзінах,адносінахдажыцця;z� уменнямі і навыкамі вуснага і пісьмовагамаўлення,лагіч­нага і выразнага выказвання думак, дастатковым запасаммаўленчыхсродкаў;z� навыкаміпараўнаннялітаратурныхтвораўзтворамііншыхвідаўмастацтва;z� рознымі відамі літаратурна­творчай дзейнасці (напісаннесачынення,паведамлення і інш.);z� навыкамі працы з навукова­крытычнай і даведачнай літа­ратурайпавызначанайтэме(літаратурна­крытычныяарты­кулы, слоўнікі, даведнікі, энцыклапедыі, інтэрнэт­рэсурсыі інш.).