أ

ب

ج

نام نام خانوادگی :

منیر یاحقی

نام استاد تحقیق :

میرجود یضترم دیسدکتر

عنوان تحقیق :

اسباب فقه و قلمرو آن در فقه فریضین و حقوقه موضوعه

سال تحصیلی :

1394-1393

د

همراهی را بستاییم ،همراهی را ارج نهیم

همراهی ،همسایه دیوار به دیوار وفاداري است

استاد با وفا بهترین استاد است

بدین وسیله از راهنمایی هاي بی دریغ استاد صمیمانه سپاسگذاري می شود.ایشان با راهنمایی هاي بسیار خود مارابه راه

روشناز دانشجویی و دانش گستري رهنمود ساختند.باز هم از ایشان سپاس فراوان داریم.

و در آخرسپاس و تشکر می کنیم از دوستانی که ما را در گردآوري این تحقیق همراهی کردند.

امید است که خوانندگان عزیز سهویات را به دیده اغماض بنگرند و مارا مدهون عنایت خویش قرار دهند.

ه

چکیده :

خروج و مستهلک شدن است و در اصطالح به تمام نیازمندي هاي متعارف زن که با وضعیت او نفقه در لغت به معناي

بار در قران کریم به کار رفته است .75متناسب باشد، گفته می شود.این کلمه و مشتقات ان بیش از

رد و از شوهر عقد دایم و یا موقتی اي که نفقه در آن شرط شده قرار گیهنگامی زن میتواند از نفقه برخوردار شود که در

خود تمکین نماید .این زن اگر در حال شیر دهی و یا ده طالق رجعی باشد ،و یا اگر صاحب حمل بوده و در عده طالق

بائن و فسخ نکاح بهسر برد ،باز هم مستحق دریافت نفقه خواهد بود.

الل نکاح ،مسئله اي است ك امروزه مورد توجه حقوقدانان واقع شده است.فقه زوجه پس از انحن وضعیت

و

مقدمه :

ارع مقدس،فقها خانواده به عنوان اولین ،اساسی ترین و بنیادي ترین عنصر جامعه ،همواره از جهات متعددموردتوجه توجه ش

و حقوقدانان قرار داشته است،زیرا هرشخصیتی در خانواده و در داماد والدین او شکل می گیرد.یکی از راه هاي استحکام

بخشیدن به بنیان خانواده ،شناختن و عمل کردن به وظایف و تکالیفی است که خداوند بر عهده اعضاي آن به خصوص

از حدود خود پا فراتر نگذارند و سطح انتظار خو از دیگري را محدود در حدود الهی زوجین قرار داده ،تاهیچیک از آنها

نموده و در انجام وظایف و مسئولیت هاي کوشش نمایندو بتوانند با رعایت عدالت و تقوا ،در مسیر حق گام برداشته و

رزندان می باشدبه خطر بیفتد.وجه ندهند به خاطر مسائل ساده ،کانون گرم خانواده که مامن تماماعضا به خصوصاجازه

تمایز دیدگاه اهل تسنن با فقهاي شیعی مبتنی بر نگرش خاصی است که به زن و جایگاه او دارند .فقهاي اهل سنت حق مالی

و تنها اکتفا به موارد ذکر شده در روایات می نماید و درصد تبیین و مصادیق واجب الفقه را در حدمضیق و تنگ نظري

روایات نمی باشند. اما فقهاي شیعی غالبا حقوق مالی و و تامین نیازها زن را متناسب با شرایط خاص او را بیان مالکات در

می دارند ،البته باید توجه داشت که رابطه زوجین محدود به حقوق و تکالیف مادي نیست و بسیاري از حقوق و تکالیف

خانواده عینا شبیه هم نیست اما این تفاوت به معنی تبعیض یا برتري جنبه روحانی و معنوي دارد.حقوق و تکالیف زوجین در

هم جنسی هم نیست .

امید آن که همسران با آگاهی مضاعف وظایف خود را انجام داده ،زدگی مشترك خود را بر پایه تفاهم صبر و گذشت بنا

کنند.

ز

پیشینه تحقیق:

در تحقیقات تاریخی به عم امده و کتب معتبر مربوطه هیچ گونه اشاره صریحیبه موضوع مورد بحث یعنی نفقه زوجه نشده

است ولی با توجه به اینکه ازدوج از قدیمی ترین نهاد حقوقی بوده که در جوامع گوناگون بشریت و در میان اقوام و ملل

مختلف رواج داشته و از تقدس خاصی برخوردار بوده است ،لذا قطعا در امر نفقه زوجه ،آداب و عرف خاصی وجود داشته

اعصار و قرون پیشین بتوانیم به گوشه هایی از آن پی ببریم.انتظار از است که شاید ازبرسی وضعیت زندگی خانوادگی در

زن و مرد به گونه اي بوده که یکدیگر را در خوشبت شدن و استحکام بخشیدن به بناي خانواده یاري نمایندو تقسیم کار

،نوعا اورا به جسم و روح مرد خانواده به گونه اي ببوده ببه فعالیت هاي درونی و بیرونی و تناسب فعالیت هاي بیرونی با

:عنوان تامین کننده معاش معرفی کرده است.در همین زمینه در تاریخ تمدن می خوانیم

زن پس از ازدواج معموال نام نام خانوادگی خود را حفظ می کردمع هذا گاه زن ممکن بود نام شوهر را به اسم خود بیفزاید

انتظار می رفت که در مراحل مختلغ زناشویی ،عشق میان جمیع شئون زندگی قرون وسطایی چنیین ...بنابرآیین ازدواج

،خوشبختی و بد بختی شریک یکدیگر باشند و ظاهرا در بیاري از میکردندو مرد نضج گیرد،چنان که در شادي و اندوه

موارد چنین انتظاري برآورده می شد.

در عمل عده زنانی که مرد می –ده به شمار میرفت کرستن سن می نویسد :اصل تعدد زوجات اساسا تشکیالت خانوا

توانست داشته باشد،به نسبت استطاعت او بود .ظاهرا مردان کم بضاعت به طور کلی یش از یک زن نداشتند.

مذهبی در نزد عبریان ،اداب خانواده منزلتی عظیم داشت .آنان در جمیع شئونات زندگی اجتماعی می کوشیدند تا اصول

خود را اجراکنند .اداب مذهبی ایجاد کانون جدید خانواده را تایید می کرد .یک سلسله قوانین ،شرایط ازدواج ،وظایف

متقابل زنان و شوهران و حقوق مختلفه خانوادگی را تعیین می کرد.زنان کم و بیش برده شوهر خود بودند.

رسوم اقوام پیشین باالخص گروه هاي اجتماعی که بعدها پایه فی الواقع ار بررسی اوراق وتفحص اجمالی در اداب و

گذاران تمدنی جدید بوده اند به خوبی بر می آید که نفقه زوجه به عنوان وظیفه اي بر عهده شوهر بوده است هر چند

را از آن ممک است از لحظ ماهییت سابق آن را یک نوع تکیف شوهر ندانسته و بلکه به مقتضاي ریاست بر خانواده ان

شئون ریاست او می پنداشتند.

ح

فرضیه تحقیق :

آیا رابطه معنا داري بین تامین بودجه زندگی مشترك و سرپرست خانواده یعنی مرد وجود دارد؟

آیا رابطه معنا داري بین درآمد و تمکن مالی زن که موجب محرومیت نفقه زن باشد وجود دارد؟

ه زوجه و تمکین کامل زوجه وجود دارد؟آیا رابطه معنا داري بین پرداخت نفق

کلید واژه :

خانواده ،نفقه زوجه ،حدود نفقه ،تمکین

١

فهرست مطالب :

صفحه عنوان

د..............................................همراهی...........................................................................................................

ه...................................چکیده........................................................................................................................

و.....................................مفدمه........................................................................................................................

ز..................................................................پیشینه تحقیق................................................................................

ح................................فرضیه تحقیق..................................................................................................................

فقهنبخش اول :تعریف

3.......................گفتار اول:معنی لغوي تحقیق ...................................................................................................

3............................................................................................................گفتار دوم :معنی اصطالحی نفقه ..........

3..........................بند اول :نفقه از نظر فقهاي اسالم ............................................................................................

3............................بند دوم :نفقه از نظر قانون مدنی .............................................................................................

ب نفقه فلسفه و ادله وجوبخش دوم :

4.........................گفتار اول : فلسفه وجوب نفقه .................................................................................................

4........................................................گفتار دوم :ادله وجوب نفقه ......................................................................

4....................بند اول : ادله وجوب نفقه در قران کریم .......................................................................................

6.......................................................................................................................بند دم:ادله وجوب نفقه در سنت

8.......................بند سوم :ادله وجوب نفقه از نظر فقها..........................................................................................

٢

بخش سوم :ویزگی میزان نفقه

9..................................................................................................................بند اول :تقدم نفقه زوجه بر اقارب

9................بند دوم :مکن مالی زوجه در ارتباط با نفقه ....................................................................................

10........بند سوم :حق مطالبه نفقه زمان گذشته توسط زوجه.................................................................................

10......................بند چهارم :تبدیل شدن نفقه گذشته به دین ..............................................................................

12.......................گفتار دوم :میزان نفقه زوجه ..................................................................................................

12......................................................................بند اول : از دید فقهاي امامیه ..................................................

12..................بند دوم : دیدگاه فقهاي اهل تسنن .............................................................................................

13...................................................................................................................قانونی .............. هبند سوم :دیدگا

بخش چهارم :بررسی فقهی قانونی نفقه

14..................................................................................................گفتار اول :در صورت بقاي ربطه زوجیت ..

14..............گفتار دوم :در صورت انحالل نکاح ..............................................................................................

14 ............................زوجه در عده طالق رجعی .......................................................................... بند اول :نفقه

بخش پنجم :حدودمقدار پرداخت نفقه

15نفقه در دیدگاه فقهاي امامیه ..................................................................گفتار اول :حدود و مقدار پرداخت

بخش ششم :شرایط پرداخت وجوب نفقه مانع سقوط آن

16.......................................................................................گفتار اول :شرط اول دایمی بودن عقد ..................

16.........گفتار دوم شرط دوم تمکین کمل زوجه ............................................................................................

17 ..............................................................................................................................نتیجه گیري و منابع .........

٣

بخش اول :تعریف نفقه

گفتار اول :معنی لغوي نفقه

-نفق<ریشه معناي نفقه را صرف و خرج و آنچه که از دراهم کم می شود ،می دانند.همانگونه که در المنجد آمده

>فقدو فنی و قل –نفقا –ینفق

سم من ا<بعضی دیگر نفقه را به معناي آنچه که از دراهم بخشیده شود بیان کرده اند مث اقرب الموارد که می نویسد :

>النفاق و ما تنفقه من الدراهم و نحوه ها

و برخی هم به معنی زادو توشه و همچنین آنچه که زوج براي همسرش خرج می کندمثل طعام و لباس مسکن و...اشاره

دارد.

و در فرهنگ لغت فارسی به معنی هزینه و خرج وخرجی و روزي و مایحتاج آمده است.

گفتاردوم :معناي اصطالحی نفقه

بند اول :نفقه از نظر فقهاي اسالم

.همچنین علماي عامه و حقوقدانان اسالمی نیز نفقه را همان اکثر فقهاي شیعه نفقه را به معنی لباس غذا البسه و..می دانند

لوازم ضروري زندگی و احتیاجات مادي که فرد براي همسر و بستگان خود انفاق می کند می دانند.در اسالم موجبات

در زوجین قرابت و ملک احصا شده است و از نظر فقهی و حقوقی تامین مخارج هزینه هاي خانوار به عهده مرد نفقه

است و در عین حال مرد حق سلطه و استثمارزن را ندارد.

بند دوم :نفقه از نظر قانون مدنی

ت از میگوید:نقه عبار1107ماده ت .و درمقر می دارد :در عقد دائم نقه زن به عهده شوهر اس1106ق م ایران در ماده

زن به مسکن البسه و غذاو اثاث البیت که ب طور متعارف با وضعیت زن متناسب باشدو خادم درصورت عادت <

.وبنبراین این مزیتی که قانونگذار براي زن قایل شده است و >داشتن خادم یا احتیاج او به واسطه مرض یا نقصان اعضا

:در موارد ق م مقرر میدارد 1205از شوهر مطالبه نفقه کند.در مورد زوجه غایب نیز ماده به موجب آن زن می تواند

۴

غیبت یا استنکاف شوهر از پرداخت نفقه ، چنانچه الزام کسی کسی که پرداخت نفقه بهعهده اوست ممکن نباشد

تنکف در اختیار آنها قرر دهد.... .دادگاه می تواند با مطالبه افراد واجب النفقه به مقدار نفقه از اموال غایب یا مس

بخش دوم: فلسفه وادله وجوب نفقه

گفتار اول:فلسفه وجوب نفقه

زن وشوهر بید در اداره خانواده یکدیگر را یاري کنند.لی چون ریاست این گروه را مرد عهده دار است ،قانون گذار او

نفقه ا توابع ریاست او برخانواده است.در نکاح دایم را موظف به تمین معاش خانواده می داند ،تکلیف زوج به دادن

و ریشه قراردادي دارد.شاید فلسفه این قاعده این است که در کثرخانواده هاي این وظیفه مرد ناشی از حکم قانون است

ی اداره یاانی زنان ،اموال درامد کافی براي تامین مخارج خود ندارند وشرکت در هزینه زندگی خانوده را ندارد ،وانگه

خانه واورداخلی که وظیفه اي بس بزرگ است به عهده انان است و زنان به کار اقتصدي دیگر که منبع درامدي براي

ازسوره مبارکه نساوجوب نفقه زوجه ناشی از 34انان باشد اشتغال نمی ورزند .اما با توجه با فرموده قران کریم در ایه

بودجه زندگی مشترك بر عهده سرپرست خنواده یعنی بر عهده مرد می ریاست زوج بر خانواده می باشد،پس تامین

باشد.وزن هرچندخودداري درامدوتمکن مالی باشد،ازنفقه محروم نخواهدبود.

چنین تکلیفی رابرعهده مرد قرار داده است،دالیل فراوانی وجود دارد.ویااسالممیخواهد در برابر دراینکه چرااسالم

تمکین واطاعت زن از شوهرخویش چنین هزینه اي را بر مرد واجب کندو بدین وسیله تعامل دو جانبه وتساوي حقوق

ل برعهده زن است واین امر نیروي بدنی را به اجرا درآورد.ازجمله اینکه گفته شده است ،رنج طاقت فرساي تولید نس

وتوتنایی کار زن را کاهش می دهد ،همچنین باقی اندن جما ونشاط زن مستلزم آسایش بیشتراستو این کار دایمی

ن منزل سازگارتر است .ویژگی وعواف خاص اوبادروخارج از منزل منافات دارد.همچنین ساختار وجودي زن و

ارج از منزل تناسب دارد.روحی مردباکاروتالش درخجسمی

گفتار دوم :ادله وجوب نفقه

ن کریمآفقه در قربند اول :ادله وجوب ن

براي اینکه به بررسی مبحث نفقه بپردازیم مهترین منبع وبهترین منبع قران کریم است .در قران کریم ایات متعددي

راجع به نفقه امده است.

۵

آیات می پردازیم :ما با مراجعه به تفاسیر تعدادي از این

فان خفقم االتعدلوفواحدا اوما ملکت ایمانکم ذلک ادنیاال تعولوا- 1

سوره نسادر ضمن بیان مسئله ي تعددزوجات می فرماید :اگرترس دارید که میان زنان به عدالت 3قران کریم در ایه

به ان عدالت وعدم تجاوز به حقوق انها رفتار نکنید و ا عهده تکالیف خودبرنیایید به زن یا به کنیزان اکتفا کنید که

نزدیکتر است .در این ایه خدوند تبارك تعالی حد نهایی داشتن هسر را براي مردان تا چهار زن تعیین می فرماید و

عالوه بر ان مردان را به عدالت در خصوص زنان دعوت می کند و عدم پردات نفقه یک شکل از جورو عدم رعایت

. عدالت است

است یعنی >اال تجوروا<چند معنا دارد و معناي صحیح آن >االتعدلوا<ی ره در تفسیر این ایه می فرماید:که شیخ طوس

به کنیزان اکتفانمایید پس ستم کردن به زنان به اگر ترس دارید به زنان جوروستم شود پس یم زن اختیار کند یا حتی

هر شکلی ممنوع است.

معتقد است که دلیل بر اینکه تخصیص به کنیزکان زده ،نه اینست ك در مورد عالمه طباطبایی هم در تفسیر این آیه

،بلکه مراد آنان ظلم و تعدي جایز است ،زیرا خداوند ظلم را دوست نداشته و هرگز ان را بر بندگان خود روا نمی دارد

اتر است و معناي این این است که چون در مورد کنیزان حقی از وقت منظورنشده ،رعایت عدالت در مورد آنان آس

:این روش که تشریع شده ،به عدالت و عدم تجاوز به را چنین بیان می دارد >االتعولوا<قسمت ایه کهمی فرماید :

حقوق نزدیکتر است،این جمله با حکمتی که در آن ذکر شده داللت می کنند که اوال اساس تشریع در احکام نکاح بر

ردن به حقوق گذارده شده است.پایه عدل و منحرف نشدن و تجاوز نک

نتیجه اي که از این مباحث در این ایه می توانیم بگیریم این است که :که خداوند متعال در این ایه اجازه تعدي و تجاوز

به حقوق زنان را نداده است و به تکلیف مرد فرموده که رعایت عدالت و عدم تجاوز به حقوق زنان را بکنندو در اینجا

طرح میشود که اگر مردي توانایی پرداخت نفقه یک همسر را داشته باشد بیش از یک همسر اختیار کند این سوال م

آیا تجاوز به حقوق همسر اول نیست؟به نظر میرسد که این چنین است زیرا در صورت عدم توانایی مرد در پرداخت

سیم می شود که از این عدالت خارج می نفقه هر زن به صورت کامل این مقدار که وسع مرد است بین همسران او تق

شود.

وعاشروهن بالمعروف - 2

با زنان به طرزي اداب و معاشرت کنید که مرسوم ومتداول است.

۶

عالمه طبابایی می فرماید :معروف به کاري می کنند که در جامعه مجهول نباشد و ایشان ادمه می دهند که کطرز

هر ي از افراد اتماع باید به قدرت خود در رفع احتیاجات عی است.معاشرت متعارف،معاشرت در یک زندگی اجتما

جامعه بکوشند و انچه را مورد استفاده ي اوست کسب کنند و مازاد را در اختیاردیگران قرار دهند .پس اگر با یکی از

افراد اجتماع غیراز این معامله کند استثنایی غلطدر معاشرت متعارف قایل شده اند.

برابري در معاشرت یعنی ازادي اجتماعی ،مجا بودن و زن نیز مثل مرد آزاد است و در واقع هر انسانی از ان پس حکم

جهت که انسانی با فکر و اراده محسوب می شود ،اختیار کسب منفعت و دفع ضرر را با استقالل تام دارد.

احبت و معاشرت کنید، بدین صورت که ادا شیخ طبرسی در تفسیر این ایه می فر ماید منظور این است که بازنان مص

حقوق ایشان کنید.همانطور که خداوند فر موده یعنی انصاف در قسم در نفقه و کوتاهی در کالن و فعل و گفته شده

نچه را مرد براي آمنظور از معروف این است که به انها اسائه ادب نشود و با خشرویی با آنها برخوردشود و همینطور

می کند براي او هم آماده کند.خود آماده

بند دوم :ادله وجوب نفقه در سنت

راي اینکه به بررسی مبحث نفقه بپردازیم مهمترین منبع و بهترین منبع قر آن کریم است. در قرآن کریم آیات متددي

راجع به نفقه آماده است.

ما با مراجعه به تفاسیرتعدادي از این آیات را بیان می کنیم :

علی تعدلوا فواعد اوما ملکت ایمانکم ذالک ادنی علی تعولوا فتمفعن خ- 1

سوره نساء در ضمن بیان مساله تعدد زوجات می فر ماید: 3قر آن کریم درایه

اگر ترس دارید که میان زنان به عدالت رفتار نکنید و از عهده تکالیف خود بر نیایید به زن یا کنیزان اکتفاء

عدم تجاوز به حقوق آنها نزدیک تر است در این ایه خداوند تبارك و تعالی حد نهایی کنید که آن به عدالت و

داشتن همسر را براي مردان تا چهار زن تعیین می فر ماید و عالوه بر ان مردان را به عدالت در خصوص زنان

دعوت می کند و عدم پرداخت نفقه یک شکل ار جوه و عدم رعایت عدالت است .

است یعنی »الی تجولو«چند معنا دارد و معناي صحیح آن» االتعولوا « فسیر ایتن ایه می فر مایدشیخ طوسی در ت

اگر ترس دارید که زنان جور و سم شوند یک زن اختیار کنید و یا حتیبه نیزان اکتفا کنید پس ستم کردن به

زنان به هر شکلی ممنوع است.

٧

ه دلیلی ایه براینکه تخصیص به کنیزکان زده نه این است که در عال مه طباطبایی در تفسیر این آیه معتقد است ک

مورد انان ظلم و تعدي جایز است زیرا خداوند ظلم را دوست ندارد و هر گز آن را بربندگان خود روا

نمیدارد،بلکه مراد این است که چون در مورد کنیزان حقی از نظ وقت منظور نشده، رعایت عدالت در مورد انان

ومعناي این قسمت ایه که میفرماید الی تعولوا را چنین بیان میدارد: این روش که تشریح شده به ست آسانتر ا

عدالت و عدم تجاوز به حقوق نزدیک تر است این جمله،با حکمتی که در آن ذکر شده داللت می کند که

وق گذار ده شده است.اصوال اساس تشریح در احکام نکاح برپایه عدل و منحرف نشدن و تجاوز نکردن به حق

تنیجه اي که از مباحث در این آیه می توانیم بگیریم این است که:

خداي متعال در این آ یه اجازه تعدي و تجاوز به حقوق زنان را نداده است و به مزد تکلیف ر موده که رعایت

عدالت و عدم تجاوز ب حقوق زنان را بکنند

ا...بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم فالصالحات قانتات حافظات الرجال قواون علی النساء بما فضل - 2

للغیب بما حظ ا...

مردان بر پا دارنده زنانند به آن فزونی ها که خداوند برخی از ایشان را بر برخی دیگر داده است و به انچه از «

در برابر آنچه که خدا از حقوق اموالشان می بخشند پس زنان نکوکار متواضع و نگهدار سرشوهران باید باشند

آنها حفظ نموده است.

قوام براري مبالغه و تکثیر آمده است و قوام یعنی مسلط بودن بودن :«شیخ طبرسی در تفسیر این آیه می فرماید

مردان بر زنان در تدور و تعلیم و ...

»و بما انفوامن اموالهم«

بر زن و همین طورعهده دار بون امورات زن همین مسئله به خاط مهر و نفقه است که یک دلیل قوامیت مرد

»پرداخت مال به زن است

قیم کسی را گویند که مهم کس دیگري را انجام دهد و قوام و .«عالمه طباطبایی در تفسیر این آیه میفر ماید

قیام صیغه مبالغه آن می باشد و ...

ی پردازند.ومراد از انفاق ،نفقه و مهریه است که مردان به زنان م

چنین آمده است :» بما انفقوا من اموالهم «در تفسیر نمونه هم در تفسیر

٨

و نیز این سر پرستی به خاطر تعهداتی است که مردان در مورد انفاق کردن و پرداخت هاي مالی د ربرابر زنانا و «

.«خانواده به عهده دارند

و آشرو هن بالمعروف- 3

»د که مرسوم و معروف است بازنان به طرزي معاشرت کنی«

عالمه طباطبایی میفر ماید:معروف به کاري می گویند که در جامعه مجهول نباشد و ایشان ادامه می دهند که :

طرز معاشرت متعارف ،معاشرت در یک زندگی اجتماعی است. هر یک از افراد جامعه باید به قدر قدرت خود

مورد استفاده او است کسر کنند و مازاد را در اختیار دیگران قرار رفع احتیاجات جامعه بکوشند و آنچه را که

متعارف قایل شده اند . دهند.پس اگر با یکی از افراد غیر از این معمله اي کنند استثناییی غلط در معاشرت

پس حکم برابري در معاشرت یعنی آزادي اجتماعی ، مجزا بوده و زن نیز مثل مرد ازاد است و درواقع هر

نسانی از آن جهت که انسانی با فکر و اراده محسوب می شود ، اختیار کسب منفعت و دفع ضرر را با استقالال ا

تام دارد

شیخ طبرسی در تفسیر این آیه می فرماید :

منظور این است که بازنانا محاسبت و معاشرت کنید ، بدین صورت که ادا حقو ق ایشان کنید، همانطور که

عنی انصاف در قسم در نفقه و کوتاهی در کالم و فعل و گفته شده منظور از که به آنها اثائه خداوند فرموده ی

ادب نشود و با خشرویی باآنها برخورد شود و همین طور آنچه را مرد براي خود آماده می کرد براي او هم

آماده کند

ز نظر فقهاادله وجوب نفقه ا :بندسوم

نفقه زن بر شوهر منعقد شده است به لحاظ عقلی نیز چون وظیفه اصلی اجماع علماي اسالمی نیز بر وجوب

زن رسیدگی به امور فر زندان و سرو سامان دادن خانواده می باشد تهیه نیاز مندیهاي خانواده از وظایف پدر به

منزل را فراهم می شمار میرود . مرد به عنوان چهر برجسته خانواده وسایل و امکانات تربیت فرزندان و اداره

نماید چه از طریق مادران صالح می توان صلح و آزادي آفرید و خیر و سعادت را براي خانواده و جامعه به ار

مغان آورد.

٩

زوجه گفتار اول بخش سوم:ویژ گی و میزان نفقه

زوجه بر اقارب بند اول :تقدم نفقه

نفقه زوجه بر اقارب :« قق حلی در این زمینه می فرماید فقهاي اسالم ،نفقه زوجه را بر اقارد مقدم میدارد:مح

مقدم است پس اگراز غذاي زوجه اضافه آمد به اقارد داده می شود چیزي به اقارد داده نمی شود مگر بعد از

اضافه آمدن از نفقه واجب زوجه معاوضه است و ضمه زوج ثابت می ماند صاحب جواهر نفقه اقارب را بر نفقه

که دین شده است رامقدم میداند .البته ایشان مقدم بودن نفقه حال یا اینده زوجه را بر نفقه اقارب گذشته زوجه

قبول دارند

صریحا بیان میدارد : 1203قانون مدنی ایران نیز در ماده

.»در صورت بودن زوجه بر یک یا چند نفر واجب نفقه دیگر زوجه مقدم بر سایرن خواهد بود «

نفقه زن بر نفقه اقارب تفاوت در علت هاي استحقاق آنها می باشد زیرا نفقه زن نفقه معوضه علت تقدم بودن

است و در برابر حبس زوجه به وي پرداخته می شود.(یعنی در برابر این که زن نفس خویشتن را در اختیار شوهر

شوهر نموده و خود را موضف به قرار داده و آرادیهاي خویش را حتی بیرون رفتنن ارز منزل را مقید به اراده

ت و از جهت صله رحم و خویشاوندي اطاعت از شوهر کرده است بر خالف نفقه اقارب که نیکی و احسان اس

واجب است.

به علت غیبت زوج،استمتاع از زن صورت نمی البته ممکن است در مورد زوجه غایب این ایراد وارد شود که

ع بر این استمتاع است نباید به زوجه تعلق گیرد.گیرد ، بنابراین این نفقه هم که فر

در پاسخ باید گفت هر گاه استتاع از زوجه به علت غیبت ممکن نباشد در حقیقت این امر به علت وضعیتی بوده

است که خود زوج به وجود اورده است ه عبارت دیگر عدم استمتاع در واقع معلول عمل زوج بوده که زوجه

رد.هیچ نقشی در ان ندا

بند دوم :تمکن مالی زوجه در ارتباط با نفقه

وجوب نفقه زن مشروط به تمکن زن نیست ،بنابراین هر چند زن ثروتمند و یا بی چیز باشد،نفقه او قانونا به عهده

ولی مرد در مورد اقارب انفاق به خویشاوندان در صورتی واجب است که انفاق کننده تمکن شوهر است

١٠

بر مخارج خود داشته باشد و گیرنده ي نفقه زن نیز ،نیازمند به ان باشد ولی تکلیف زوج به پرداختن ان را زاید

پرداختن نفقه زن منوط به هیچ یک از این دو شرط نیست .یعنی زن ثروتمند می تواند از شوهر فقیر خود مطالبه

نفقه کند.

بند سوم :حق مطالبه نفقه زمان گذشته توسط زوجه

قانون 1111قنون مدنی زن می واند نفقه زمان گذشته خود را مطالبه کند .براساس ماده1206و1811به دستور ماده

زن میتواند در صورت استنکاف شوهر از دادن نفقه به محکمه رجوع کند در این صورت محکمه میزان :«مدنی

زوجه د هر حال می :«قانون مدنی 1206ده و بر طبق ما»نفقه را معین و شوهر را به دادن آن محکوم خواهد کرد.

دو ماده مذکور زن می توان نفقه گذشته خود بر طبق دو ماده » تواند نفقه زمان گذشته خود اقامه دعوي نماید...

را مطالبه کند زیرا هیچ تکلیفی از عهده ساقط نمی شود مگر انکه ایفا شود و یا دارنده حق ان را ساقط نماید و

ردي که قانون معین نموده است تاخیر وگذشتن زمان تادیه نفقه زن موجب نمی شود که حق هم چنین در موا

نفقه ساق شودبنابراین مادام که نفقه دایم زن تادیه نشودبر عهده شوهر و دین می باشدو در هر زمان قابل مطالبه

است.

بند چهارم :تبدیل شدن نفقه گذشته به دین

است که نفقه گذشته زن تبدیل به دین شده و بر ذمه مرد باقی می ماند و زوجه حق یکی از امتیازات نفقه زن این

مطالبه ان را دارد بر خالف نفقه اقارب که که فقط ننسبت به حال و اینده قابل مطالبه است .انچه در این قسمت

الزم و منسب به نظر میرسد مطالعه تطبیقی مسئله فوق الذکر با سایر مذاهب است.

دان عامه در مورد تبدیل شدن نفقه گذشته به دین اقوال مختلفی دارد :دانشمن

تا ساقط می دانند مگر اینکه در مدت کوتاه و کمتر از یک ماه باشد حنیفه ،نفقه گذشتخ را دین ندانسته ،بلکه

نماید مگر به نفقه ساقط نشوذد، اما بعد از قضاء و قضاوت و تعیین مقدار نفقه توسط ح اکم ،دین شده و ساقط

مرگ یکی از طرذیبن یا طالق و یا ......

در بیت حنیفه استدالل میکند که خداوند نفقه را براي زرق و روزي نامیده است.ومثل رزق وحقوقی قاضی

المال ، که مالک نمی شود، مگر به قبض زوجه نیز مالک نفقه نمی شود مگر به قبض و گرفتن آن. احتباس

١١

یت حال اطفال و ... به مصلحت و نفع طرفین است ، پس نمی توان اینهارا فقط به نفع ضوهر زوجه در منزل و رعا

گذشته زوجه نمود .پدانسته و حکم به دین شدن نفقه

دانسته و منافع احتباس را مربوط به شوهر و به نفع شوهر میداند » جزاءاالحتباس « سه فر قه دیگر عامه که نفقه را

گذشته نموده و بر ضمه شوهر می دانند حکم به دین شد نفقه

مالکیه نفقه ي گذشته را در صورتی واجب می دانند که زوج معسر نباسشد و توانایی و استطاعت مالی براي

پرداخت نفقه در زمان وجوب آن را داشته باشد،بنابراین نفقه گذشته در زمان عسر و تنگدستی ،ساقط می شود

باقی می ماند.ایی شوهر برذمه شوهران یسر و توانبرخالف نفقه زم

داخت د و توانایی و ستطاعت مالی براي پرنباشمالکیه نفقه ي گزشته را در صورتی واجب میدانند که زوج معسر

نفقه در زمان وجوب ان داشته باشد،بنابراین نفقه گذشته در زمان عسر و تنگدستی ساقط می شود برخالف نفقه

ر ذمه وي باقی می ماند.زمان عسروتوانایی شوهر که ب

زوجه ،خود را تسیم شوهر نمود وي را مستحق نفقه دانسته و معتدند که اگر شوهر شافعیه و حنبله پس از انکه

نپردازد معصیت کرده است و دین نفقه بر ذمه اوست.

کشور مصر و اردن ،نفقه گذشته را دین محسوب می نماییند.قانون کشو

قانون احوال شخصیه سوریه ،نفقه گذشته را دین دانسته اما چنانچه بیشتر از چهار ماه گذشته باشد مشمول مرور

،براي نفقه زمان شده،ساقط گشته و رسیدگی نمی شود اما از وقتی زوجه نفقه گذشته را مطالبه می نماید حداکثر

اقط می شود .چهار ماه قبل حکم صادر شده و نفقه هاي قبل از چهار ماه س

قانون احوال شخصیه عراق نیز نفقه گذشته را ساقط ندانسته بلکه حتی تریح می کند به وسیله طالق یا وفات

زوجین نیز ساقط نمی شود .

دین نفقه ،نسبت به سایر دیون ،ممتاز در قانون احوال شخصیه اقیت هاي مسیحی کاتولی در لبنان ضمن اینکه

و سال حق مطالبه ان را ساقط دانسته است .محسوب شده پس از گذشتن د

پس بدهی غایب براي نفقه همسرش تبدیل به دین شده و همچنان زوجه بر مطالبه ان وجود دارد.

١٢

گفتار دوم :میزان نفقه زوجه

بند اول :از دید گاه فقهاي امامیه

و وسایل آرایش می دانند در فقه هاي اسالم نفقه را قایم به رفع احتیاج زن از غذا و پوشش ومسکن وخدمه

حالیکه همه این ها از عادت و عرف امثال افراد محل زندگی زن تبعیت می کند.

صاحب جواهر می فرماید :به علت اصل و اطالق اوامر در کتاب و سنت اندازه نفقه زن طبق عرف و عادت

ود .تعیین می شود ولی اگر این امر ممکن نبود ،تقدیر شرعی وضع را مشخص می نم

در بعضی از روایات و نصوص صحیح مقدار نفقه مشخص شده است .متن حدیث چنین است :

گفتم به ابی عبدهللا (امام جعفر صادق علیه السالم :حق زن بر شوهرش چیست؟فرمود:گرسنگی او را دفع کند و

را به خدا ادا کرده است بدن اورا بپوشاند و صورت او را درهم و زشت نکند .پس اگر این کار را انام داد حقش

ه ؟ هر سه روز یک بار ،چهار تا لباس د د :یک روز در میان ،گفتم : گوشت چسوال کردم :روغن چه ؟ فرمو

سال دو تا لباس در زمستان دو تا لباس در تابستان ....

ردم به ان در اینجا صاحب جواهر می فرماید : این مسئله حمل بر استحباب می شود یا عادت داشتن بعضی از م

وگرنه مقدار واجب همان حد عرف (عادت ) است .

دیدگاه فقهاي اهل تسننبند دوم :

مالکیه و حنبله معتقدند :نفقه از نظر اندازه معین نیست و و اگر زوجین از لحاظ ثروت و فقر اختالف داشتند حد

حال آنها ،حال زن است نه شوهر .وسط مراعات می شود .اما در قدر کفایت مثل نفقه اقارب است و معتتبر در

مد اگر متوسط بود شافعیه گفت اند :نفقه زن مقدارش معین است به اعتبار حال زوج ،اگر مرد ثروتمند بود و

یک مد و نیم و اگر تنگدست یک مد بر او واجب است .

رعایت حال زوجین - 2رعایت حال زوج - 1حنیفیه در اینجا دو قول دارند :

حنیفیه در کتاب المبسوط چنین توضیح می دهد : سرخسی از علماي

١٣

علی :«اعسار و ایسار در نظر گفته می شود زیرا خداوند متعال می فرماید : ظاهراین است که حال زوج را در«

واجب است بر ثروتمند به اندازه ثروتش و بر تنگدست به اندازه تنگدستی اش »الموسع قدره و علی المقتر قدره

می کند که نفقه بر حسب حال وسع زوج است ولی بر خصاف در کتابش می گوید :حال هر دو بیان..این ایه

زوج زوجه معتبر است ،اگر هر دو روتمند بودند نفقه ثروتمندان و اگر زوجه تنگدست در تحت زوج ثروتمند

اگر زن ثروتمند بود ،براي زن کمتر از کمتر از مقداري که براي ثروتمند الزم است نفقه واجب می شود .و

باشد و مرد تنگدست ،براي زن واجب است که به مقداري بیش از زمانی که فقیر باشد .اگر زنی ثروتمند با مرد

فقیري ازدواج کرد ،پس به نفقه افراد فقیر رضایت داده است پس بر مرد چیزي بیشتر از حال خود مرد واجب

.»نیست

نفقه باید وري باشد که عرف وعادت ان را کافی بداند و به عالوه با دراین جا می توان نتیجه گرفت که مقدار

اینکه شخصیت و وضعیت زوجه و اختالف سردسیر و گرمسیر بودن وصفیت شئون زن هم متناسب باشد مضافا

محل و اختالف فصول در تعیین اغذیه و ماکوالت و اثاث البیت و ملبوسات و محل سکونت زوجه باید در نظر

بعضی از حقوقدانان معتقدند که اگر موقعیت زن ایجاب می کند باید براي او وسایی مثل یخچال .گرفت

،بخاري و فرش و پشتی فراهم کند.

پزشک و هزینه زایشگاه و مافرت همچنین لوازم نظافت و آرایش و هزینه الزم براي مداواي بیماري و دستمزد

به حساب آورد که نفقه شامل آن می شود .به خطر عمل جراحی و ماوا می توان از مواردي

بند سوم :دیدگاه قانونی

قانون مدنی نفقه عبارت از مسکن و البسه و غذا و اثاث البیت که به طور متعارف با 1107به موجب ماده

وضعیت زن متناسب باشد و خادم در صورت عادي زن به احتیاج او به واسطه مرض و نقصان اعضا اموري به

و جنبه انحصاري ندارد .انچه اهمیت نمونه و مثال استاماده مانند مسکن و غذا 1107عنوان اجزاي نفقه در ماده

دارد این است که شوهر باید به عنوان ریاست خانواده تامین معاش زنو فرزندان خود را عهده دار شود .

نیز دز این باره می گوید :1929قانون احوال شخصیه مصر مصوب 16ماده

ن در هر طور باشد تاثیري در نفقه نفقه زن حسب توانایی شوهر از لحظ فقر و نا معین می گردد و شئونات ز

ندارد .

١۴

به عبارتی دیگر زن وقتی زن با شوهر بی چیز تزویج نمود حتما نفقه به نفقه آدم بی چیز رضایت داده است لذا

اشاره نموده اند »فلیفق ذوسعه من سعه «شوهر خارج از قدرت و توانایی خود مستوجب انفاق نمی شود و به آیه

یده با نظریه مشهور فقهاي امامیه موافق نیست و فقط با نظظر شیخ طوسی موافق است .در حالی که این عق

قانون حمایت خانواده و آیه فوق الذکر زوجه غایب ،به نسبت دارایی غایب و شان و 12با توجه به ماده

شخصیت خویش مستحق نفقه می باشد .

بخش چهارم : بررسی فقهی قانونی نفقه

ورت بقاي رابطه زوجیت گفتا راول :در ص

از نظر فقها امامی و زوجه غایب در زمان غیبت شوهرش مستحق نفقه می باشد و در صورتی که غایب مالی از

خود نگذاشته باشد نفقه زن از بین بیت المال پرداخت می گردد .

ستحق نفقه می فقهاي مذهب اربعه اهل سنت همانند فقهاي امامی زوجه غایب را در صورت غیبت شوهر وي م

دادند .

در حقوق ایران با مراجعه به قونین و مقررات مربوط به خانواده استحقاق زوجه غایب و مفقو االثر نسبت به نفقه

قانون مدنی در این خصوص مقرر می دارد :امینی که براي اداره کردن 1028به روشنی دریافت می شود .ماده

ید نفقه ي زوجی دایم یا منقطع که مدت او نگذشته و نفقه او را زوج اموال غایب و مفقوالثر معین می شود با

تعهد کرده باشد و اوالد غایب را از دارایی غایب تادیه نماید .در صورت اختالف در میزان نفقه و تعیین آن به

غایب و قانون امور حسبی در این باره می گوید نفقه اشخاص واجب النفقه 147عهده محکمه است .و نیز ماده

دیون غایب از وجوه نقد یا منافع امول او داده می شود و در صورت عدم کفایت از اموال منقوله فروخته خواهد

اموال غیر منقوله فروخته می شود .شد و اگر اموال منقوله هم کافی نباشد از

گفتار دوم :در صورت انحالل نکاح

بند اول :نفقه زوجه در عده طالق رجعی

،به همین دلیل نفقه زوجه هم ساقط می باشد . در طالق بائن یا فسخ نکاح پیوند زناشویی ،کامال قطع می شود

١۵

...لکن اگر عده از جهت فسخ نکاح یا طالق بائن باشد ،زن حق :« قانون مدنی در ایران در این باره مقررمی دارد

نفقه .»زمان وضع حمل حق نفقه نخواهد داشت نفقه ندارد مگر در صورت حمل از شوهر که در این صورت تا

در زمان عده طالق بائن وجود ندارد البته در این جا استثنایی هم وجود دارد و ان زمانی است که زن حامله باشد

براي دوري از مواردي است که زن مطلقه حامل از وطی » از شوهر خود «و حملش از شوهر خود باشد یعنی قید

اشد .که در این صورت شوهر عهده دار نفقه او نیست .به شبهه یا زنا ب

فقهاي شیعه هم اجماعا این استثنا در مورد مطلقه بائن حمله را قبول دارند .

نظر فقهاي اهل تسنن :

حفیه رادر زمان عده طالق بائن واب می داند .

مالیه خوراك و پوشاك را واجب ندانسته بلکه فقط مسکن را واجب می داند .

شافعیه و حنابله هم عقیده دارند که در زمان عده ي بائن زن مستحق نفقه نیست ،مگر اینکه حامل باشد

بند سوم :نفقه زوجه در عده وفات

در اینکه ایا زوجهاي در عده وفات است نفقه دارد یا خیر بین فقها اختالف نظر است

عدهاي از فقها معتقدند نفقه ندارد .- 1

زوجهحامله نفقه دارد و نفقه اش از سهم فرزندش پرداخت می شود ن از مال شوهر . گروهی معتقدند- 2

صاحب جواهر هم معتقدند که زوجه حامله در عده وقتبه دلیل گرفتاریش به لحاظ حمل مستحق نفقه می باشد.

از مطالب .»د که در وعده وقت زن حق نفقه ندار«مقرر می دارد: 1110قانون مدنی ایران در این مورد در ماده

گذشته می توان این طور استباط کرد که در مسئله نفقه زوج در عده وقت اختالف نظرات البته می توان گفت

که زوجه در زمان زناشوئی اکثر سعی خود را در بهبود زناشوئی انجام می دهد و حمل او هم مربوط یایاز انج

به ان زمان است .

هبخش پجم :حدود و مقدار پرداخت نفق

گفتار اول :حدود و مقدار پرداخت نفقه در دیدگاه فقهاي مامیه

١۶

فقها شیعه براي نفقه زوجه حد و مقداري مقرر نکرده اند مگر شیخ طوسی که در تاب خالف نفقه زوجه را یک

مد طعام برابربا دو رطل و یک چهام رطل می داند ،در حال که در مبسوط معتقد است . هنگامی که زوج موسر

د مقدار نفقه خوراك در هر روز دو مد طعام است و اگر معسر و تنگدست باشد مقدار یک مد طعام در باش

حالت متوسط یک و نیم مد طعام باید بپردازد .ولی دیگر فقهاي شیعه حد مشخصی براي نفقه زوجه تیی نکرده

معتقد است هیچ یک از فقهاي اند و حد ان را عرف و عدت واگذار کرده اند .ابن ادریس ادعاي اجماع کرده و

استدالل کرده است که اوال اصل امامیه حدي براي ان نفقه تعیین نکرده مگر شیخ طوسی در خالف ابن ادریس

یعنی انچه بین مردم متعارف است . و ثانیا اصل « بالمعروف « است .و » و عاشروهن بالمعروف «در ماله ، دلیل

ه است .و مقدار نفقه ،بستگی به عرف و عادت داشته و مقداري است که برائت زوج از تعیین حد و مقدار نفق

صرفا نیاز مندي هاي زوجه را بر اورده می سازد .

بخش ششم :شرایط و پرداخت وجوب نفقه مانع و سقوط آن

:شرط اول دایمی بودن عقدلگفتار او

فقهاي امامیه اجماع دارند بر این که دایمی بودن عقدوتمکین کامل ،دو شرط ضروري براي وجوب نفقه است .

صاحب جواهر کالم براي پرداخت نفقه زوجه دو شرط اساسی را در نظر گرفته است .یکی دایمی بوده است و

.اشد دیگري تمکین کامل زوجه از زوجه را در صورتی که نشوز زن تحقق نگرفته ب

دوم :شرط دوم تمکین کامل زوجه گفتار

تمکین به لحاظ فقهی و حقوقی عبارت است از اطاعت زن از شوهر ،اجازه در ترك منزل یا هر کاري ه به

حقوق خصوصی مرد زیان بزند گفته می شود ن قانونا مکلف به اطاعت مطلق از شوهر نیست ،اگر چه اخالقا

این اطاعت بسیار پسندیده و نهایتا به سود او خواد بود .

١٧

نتیجه گیري :

هدف غایی در وضع قوانین خانواده ،حفظ کیان ان است .بدین جهت فهاي امامیه مرراملزم می کند تابه نیکی و

و به نظر ماکذ قراردادن عرف احسان با همسرش ر فتار کند .در پرداخت نفقه هم مرد ملزم به مراعات عرف است

با مالك قرار دادن شان زوج ارجح باشد ،زیرا مال ك قرار دادن شان زوجه در تعیین نفقه در مقایسه.می رسد

حتی اگر زن از خانواده فقیر باشد و مرد از خاواد ثروتمند باشد معموال زوج راضی نمی شود زن را در سختی و

فقر قرار دهد.نگاه حمایتی در شیه بارزتر و روشن تر از حمیت اهل فقه اهل تسنن از زن است .در فقه امامیه زن

بر دوش مرد به حساب نمی اید و مرد بر اساس عرف موود وظف است اقدام به درمان ري باري در حال بیما

همسرش کند ،در حالی که هیچ یک از فقهاي اهل تسنن چنین فتوایی در مورد بیماري زن نداده اند و زن باید از

اموال خویش یا اموال پدرش درمان شود .

منابع :

مطالبات زوجه و روش اصول ان ،تهران :جنگل ) . 1391، محمد رحمانی ،حسن (مهرپور ،حسین ،محمد

،جاودانه.

)، لمعه دمشقیه ،ترجمه علی شیروانی ، قم :دارالفکر 1375مکی العاملی ، جاللدین (

) ،نفقه زوجه در حقوق ایران:تهران: بوستان توحید 1379یار ارشدي ، علی (

) مبسوط در ترمینولوزي حقوق .تهران :گنج دانش 1390جعفر لنگه رودي ،محمد جعفر (