ဥးေဆာငေရးသားသ

Kimana Zulueta-Fülscher

@ ဒမကေရစ ႏင ေရြးေကာကပြဆငရာ အကအညေပးေရး ႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA) ၂ဝ၂ဝ ခႏစ မပင

ျဖစသည။ အဂၤလပဘာသာျဖင ေရးသားထားေသာစာတမးက ၂ဝ၁၅ ခႏစ မပငခြငျဖင ထတေဝသည။

International IDEA မ ထတေဝေသာ စာအပစာတမးမားသည ႏငငတစခခ၏ အကးစးပြား၊ ႏငငေရးအကးစးပြား

မားမ သးျခားကငးလြတပါသည။ ဤစာအပတြင ေဖာျပထားေသာ သေဘာထားအျမငသည International IDEA၊

International IDEA ဘတအဖြ႕ သ႔မဟတ International IDEA ေကာငစဝငမား၏ သေဘာထားအျမငက ထငဟပ

ေစမညမဟတပါ။

အငတာေနရငနယ အငဒယာ

စတြနးစေဘာဂ

SE- ၁ဝ၃၃၄၊ စေတာဟမးျမ႕၊ ဆြဒငနငင

ဖနးနပါတ- +၄၆၈ ၆၉၈၃၇ဝဝ

ဖကစ- +၄၆၈ ၂ဝ၂၄၂၂

အးေမးလ- info@idea.int

ဝဘဆက- www.idea.int

ဤစာအပ အလကထေရာနစဖငက Creative Commons Attribute-NonCommercial-ShareAlike 3.0 (CC BY-NC-

SA 3.0) လငစငျဖငရယႏငပါသည။ လြတလပစြာကးယျဖန႔ချခငး၊ ေပးပ႔ျခငး၊ ျဖတညႇပေပါငးစပေဖာျပျခငး၊ ဆေလာ

ေအာငျပျပငျခငးမား လပေဆာငႏငပါသည။ သတမတခကအေနျဖင အျမတအစြနးရရရန စးပြားျဖစလပေဆာငျခငး

မဟတဘ မရငးစာအပကလညး သငတငေလာကပတစြာ ရညၫႊနးေဖာျပလကအလားတလငစငခြငျပခကျဖင ျပနလည

ျဖန႔ေဝရန ျဖစပါသည။ ဤလငစငႏင စပလဥး၍ ေနာကထပအခကအလက ရယလပါက Creative Commons

ဝကဘဆက <http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/3.0/> တြင ေလလာႏငပါသည။

Cover design: International IDEA

ျမနမာဒဇငး- ျမငစးဥး

ISBN : 978-91-7671-305-1 (Print)

ISBN : 978-91-7671-306-8 (PDF)

DOI: <https://doi.org/10.31752/idea.2020.14>

အဓကအၾကျပခကမား .................................................................................... ၄

အကဥးခပ .................................................................................................. ၇

၁။ နဒါနး .................................................................................................... ၁၂

၂။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - အယအဆအေပၚ အေျခတညသည ............ ၁၅ မေဘာငတစရပ ေဖာေဆာငဆ အဓပၸါယဖြငဆခက တစရပ ................................................... ၁၆ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ........... ၁၇ ၾကားျဖတအစအမမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား............................ ၂၁

၃။ ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ................. ၂၃ ေဒတာမားအား ခြျခမးစတျဖာသးသပျခငး ...................................................... ၂၃ ေမာမနးခကမားအား စမခန႔ခြျခငး ............................................................... ၂၇ နေပါႏငငႏင ဆမာလႏငငမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား .................. ၂၈

၄။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ပစ ..................................................... ၃၀ အႏစတမႈအတငးအတာ ............................................................................ ၃၀ ထညသြငးစဥးစားထားသည အေၾကာငးအရာကစၥရပမား ................................... ၃၁ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအား ျပငဆငႏငစြမး ............................ ၃၃ အကးအေျပာငးအတြက အငစတကးရငးဆငရာမေဘာငခမတျခငး ............. ၃၃ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရးလပငနးစဥေရးဆြျခငး .............................. ၃၅

၅။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား မၾကမးေရးဆြေရးလပငနးစဥ ...................... ၄၀ ပါဝငမႈႏင ကယစားျပမႈအဆငမား ................................................................ ၄၀ လကခအတညျပေရးယႏရားမား ................................................................. ၄၁ ႏငငတကာမပါဝငလပေဆာငသမား၏ အခနးက႑ ......................................... ၄၂

၆။ နဂး ....................................................................................................... ၄၃

ရညၫႊနးကးကားေသာ စာအပမားႏင အျခားထပမဖတ႐ႈေလလာရနမား ...................... ၄၆

ေကးဇးတငလႊာ .............................................................................................. ၅၀

စာေရးသအေၾကာငး ......................................................................................... ၅၁

International IDEA

ႏငငတစႏငင၏ ေရခေျမခကေသာလညးေကာငး အထးသျဖငပဋပကၡ၏ သေဘာသဘာဝ

ႏင ထပဋပကၡကျဖစပြားေစသည ေမာငးႏငတမား၊ ႏငငေရးသြငျပငလကၡဏာ၊ ဖြ႕စညးပ

အေျခခဥပေဒႏင ႏငငေရးဆငရာသမငးေၾကာငး၊ ႏငငတကာအသငးအဝငး၏ အခနးက႑

စသညတ႔က နားလညျခငးသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ ေရးဆြျပဌာနးရန

လအပခကရမရႏင (လအပလင) မညသညအတငးအတာအထ လအပသညက နားလည

သေဘာေပါကေစမည ကနဥးေျခလမးတစရပ ျဖစသည။

ပဋပကၡအလြန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပ

မားကသ႔ အလားတအသးျပႏငသည။ သ႔ေသာ ထဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ အကး

အေျပာငးကာလရ ႏငငအငစတကးရငးမား၏ အေျခခမမား၊ စတနဖးမား၊ ဖြ႕စညးပႏငလ

ပပငခြငအာဏာမားအေပၚ အဓကအသားေပးသည အရာမားျဖစသငသည။ ၿငမးခမးေရး

သေဘာတစာခပမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက တစခါတစရ၌ ေပါငးစပ

ေလရေသာလညး စအယအဆအားျဖင ၎တ႔သည ယခငသေဘာတထားေသာ ၿငမးခမး

ေရးက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင ပမအားေကာငးခငမာေစသည အဆငအလက

ပါဝငေသာလပငနးစဥ၏ တစစတတစပငး ျဖစသငသည။

မၾကမးေရးဆြရာတြင ၾကေတြ႕ရေလရသည ေရခေျမခအေျခအေနမားေၾကာင မားေသာ

အားျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ပမကယဝနးသည လ႕အဖြ႕အစညးအသငး

အဝငးက အျပညအဝမပါဝငေစဘ ေရးဆြေလရၾကသည။ သ႔ေသာ ပြဖကသမားထြကေပၚ

လာေစျခငးကသ႔ေသာ အပကသေဘာေဆာငသည ေနာကဆကတြရလဒမားက ေရာင

ကဥရနအလ႔ငာ ႏငငေရးအရ အဓကအငအားစမားကလပငနးစဥတြင မားႏငသေလာက

မားေအာင ထညသြငးရမညျဖစသည။

ပမနအားျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ လပပငခြငအတငးအတာမာ အၿပးသတ

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ လပပငခြငအတငးအတာထက ကဥးေျမႇာငးၾကသည။ ထ

အခကသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြစဥ၌ လ႕အဖြ႕အစညးဆငရာ

အကးစးပြားမားက အကန႔အသတျဖင ကယစားျပျခငးႏင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသည အပစမား

အၾကား တညရေနေသးေသာ မလမနးထားစတမားက ထငဟပေစသည။ ထ႔ေၾကာင

လပငနးစဥ၌ပါဝငသည ပဂၢလမားအၾကား သေဘာတညခက စညးေႏာငလကနာမႈရ ေစရန

လအပသညအပငးကသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ အေၾကာငးအရာမားတြင

International IDEA

ကန႔သတေဖာျပသငၿပး ေဆြးေႏြးပြစကားဝငးတြင ကယစားျပပါဝငျခငးမရေသာ လ႕အဖြ႕

အစညး အပငးက႑မားက ဖယကဥျခငးမး မျဖစေစရနေရာငရားရမည ျဖစသည။ ၾကားျဖတ

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါ အေၾကာငးအရာမားသညပငလင (ေဆြးေႏြးရန) လကဝငမည

အေၾကာငးအရာမား ျဖစႏငသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပစ ေရြးခယမႈမာ ေလးဖငသည

အလပတစချဖစၿပး ထသ႔ေျပာငးလလပေဆာငမႈသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒရ

ပေနၿမ ကားေနၿမ အေနအထားက ထနးသမးရသညထက ေသခာေပါကပမခကခမည ျဖစ

ေၾကာငးလညး ပါဝငသမားသည သတျပသငေပသည။

အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရးႏင သကဆငသည ျပဌာနးခကမားက

တတႏငသမ အေသးစတေရးဆြသငသည။ လပငနးစဥတြင မတကြျပားေသာ ပါဝငသမား

က ပမထညသြငးရမည။ လပငနးၿပးစးရမညအခနက ထညသြငးေရးဆြရမည (အခန

ေကာလြနမႈရလင ဆကလကလပေဆာငရမည လပထးလပနညးမားကလညး ထညသြငး

ေရးဆြရမည)။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ၏ အသကဝငမႈ ကနဆးသညကာလ

ကလညး အခနသတမတျခငး (သကတမးတးေရး ျပဌာနးခကမားကလညး ထညသြငးျခငး)

တ႔မာ ေကာငးမြနေသာကငသးမႈစနစမားျဖစသည။

အကးအေျပာငးလပငနးစဥမား၏ ေျပာငးလတတသည သေဘာသဘာဝႏင ကနဥးအဆင

မားတြင လအမားပါဝငမႈနညးပါးသညအတြက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပငဆင

သညအပငးကလညး ထညသြငးရမည။ ထျပငဆငသညအပငးတြင သေဘာတည မႈျပလပ

ရနအတြက လအပသညထကပမသည သတမတအဆငမား ထညသြငးရနမသငေပ။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ဥပေဒအထြဋအထပျဖစမႈသည စညးေႏာငအားႏင

ခးေဖာကမႈမားက တားျမစသညအပငးတ႔ႏင စပလဥးၿပး လသလေကာကခကဆြယႏငမႈက

ေရာငရားရာ၌ မားစြာအေရးႀကးသည။ အထးသျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥႏင

စပလဥးၿပး တရား႐းမားအား အာမခသမားအျဖစ ဂ႐တစက စဥးစားသတမတသငေပသည။

ယၾကညကးစားႏငစြမးႏင တရားဝငမႈ ျမငမားသညအေနအထားမးတြင တရား႐းမားအား

အာမခသမားအျဖစ ထားရျခငးမာ ႏစသကလလားဖြယ ျဖစေသာလညး အျခားအေျခအေန

မားတြင ထေရာကမႈမရသည သ႔မဟတ ႏငငေရးအျဖစ အလြနအကးသြပသြငးသည

အေနအထားသ႔ ဦးတညသြားႏငသည။ တရားဝငႏင အလြတသေဘာအဆင ယႏရားမား

သည ပါဝငသမားက အေပးအယအေလာအတငးမလပလသညအခကက ေကာလႊားႏငရန

အေထာကအပျဖစေစႏငသည။ ဥပမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပေရးအဖြ႕က ဖကသမးျခငး

ႏင ျပနလညျပငဆငျခငး၊ တကျပတသားမႈမရျခငး သ႔မဟတ နညးဥပေဒအပဒမား၊ ဥပေဒ

ျပေရးဆငရာ ခြငျပခကအတြက အဆငသတမတခကမားက ေလာချခငး၊ ကာလသတ

မတခကတစခအတြငး အသကဝငသညဥပေဒမားႏင ၾကားဝငျဖနေျဖသညအပငးတြင

ပါဝငျခငး သ႔မဟတ ျပငပမအၾကဥာဏရယျခငးတ႔ျဖစသည။

International IDEA

ႏငငတကာအသငးအဝငးက ကယျပန႔သည ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥအေပၚ လႊမးမးထား

သညအေနအထားတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပသည ျပညတြငးအာဏာပင

မားထသ႔ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးၾကပမတခြင အပႏငးသည ယႏရား

အျဖစ ျဖညဆညးေဆာငရြကေပးႏင/ေပးသငသည။ သ႔ေသာ အျခားတစဖကတြင ႏငငေရး

ဆငရာ ထညသြငးပါဝငေစမႈမား၊ ဒမကေရစအပခပမႈစနစ စသညတ႔ႏငစပလဥး၍ အာမခ

ခကလညး ေပးစြမးႏငရမည ျဖစသည။

International IDEA

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြငအာဏာ တစခမ ေနာကအခြငအာဏာတစခသ႔ ကးေျပာငးရာတြင (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အခြင အာဏာမရသည အေနအထားမား သ႔မဟတ အခြငအာဏာအသစတစခ စတငဖနတးသည အေျခအေနမားလညး ျဖစႏငသည) တတားတစခသဖြယ ေပါငးကးေပးႏငသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အစးရအတြက အငစတကးရငးဆငရာ ယာယဖြ႕စညးမႈတစရပ ႏင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအေပၚ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရာတြင မေဘာငတစခက ပပးေပး ႏငသည။ စဥးစားခနဆေရးဆြထားသည အၿပးသတ/ေနာကဆး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ မျပဌာနးမအေတာအတြငး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအား အခနကာလအတငးအတာ တစခအထ ဥပေဒအာဏာ အထြဋျဖစလာေစသည အစတအပငးမားအျဖစ အဓပၸါယဖြငဆ ၾကသည (ထအဓပၸါယဖြငဆခကက အျပညအဝေဆြးေႏြးထားသည အပငး ၂ သ႔ သြားေရာက ေလလာပါ။)

ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားက ပမနအားျဖင အၿပငအဆငရေနသည အဖြ႕အစညး မားအၾကား ပစခတတကခကမႈရပစေရး သ႔မဟတ စတငမတဆကကငသးသည ႏငငေရးႏင ဥပေဒေရးရာ ဖြ႕စညးမႈပစမားမတဆင အၾကမးဖကပဋပကၡခပၿငမးေစရန ေရးဆြထားသည စာခပမားအျဖစ နားလညသေဘာေပါကၾကသည။ ျပဌာနးခကမားတြင ၾကားျဖတအစအမမား ပါဝငသညအတြက ထသေဘာတစာခပမားမာ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင သြငျပင လကၡဏာအခ႕ တညၾကသည။ သ႔ေသာ ထသေဘာတစာခပမားသည အျငငးပြားဖြယ သ႔မဟတ တကေသခာမႈမရသည ဥပေဒဆငရာ သေဘာသဘာဝမားရၿပး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားႏင ကြျပားမႈရသည။ အဘယေၾကာငဆေသာ ထၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမား သည ဆကလကလပေဆာငသြားရမည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥ အတြက အဆငမားခမတမေပးေသာေၾကာင ျဖစသည။ (Bell 2006; Easterday 2014)

စစေအးတကပြၿပးဆးသည အခနမစ၍ အထးသျဖင ပဋပကၡအလြနႏင ပဋပကၡဒဏသင အေျခအေနမားတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ပ၍အားျပလာၾကသည။ ၁၉၉ဝ ခႏစမစတင၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃ဝ ခန႔က ကမာၻတစဝမးေရးဆြကငသးခၾကၿပး ျဖစသည။ ၎တ႔အနက ၂ဝ ခန႔မာ ပဋပကၡဒဏသင အေျခအေနမားတြင ကငသးချခငးျဖစသည (Uppsala ပဋပကၡေဒတာမားအား စမခန႔ခြမႈ n.d.)။ ထသ႔ ပမအားျပလာျခငးမာ ပဋပကၡသေဘာ သဘာဝသည တငးျပညတစခႏင တစခၾကားျဖစပြားသည အေျခအေနမ တငးျပညတစခအတြငး ျဖစပြားသည အေနအထားသ႔ လးလးလားလား ေျပာငးလသြားတတေသာေၾကာင ျဖစသည။ ထအခကသည ဥပေဒအရ အာဏာတညေစေသာ သေဘာတညခကမား ရာေဖြမႈက ေဖာျပေပ

International IDEA

သည။ ထသေဘာတညခကမားသည ဖကၿပငေနၾကသည ထပသးအဖြ႕အစညးမား ပဋပကၡက အကြငးမ ေကာလြန၍ အားလးလကခသေဘာတေသာ အဆငေရာကသညအထ ေဆြးေႏြးရန အတြက အခနႏင အခငးအကငး ဖနတးေပးႏငရန ရညရြယသည။

ေယဘယ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥႏငစပလဥးသည အခ႕ ေသာ အေၾကာငးျပခကမားႏင သေဘာတရားမားသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတြက အကးမဝငေသာေၾကာင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအၾကား ရညရြယခကႏင ေရခေျမခအေျခအေနမား ကြျပားျခားနားၾကသည။ ထ႔အျပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင အၿပး သတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတ႔အၾကားတြင ေပါငးစပမႈျပလပေပး သညအတြက ၿငမးခမးေရးႏင ပဋပကၡေလလာေရးဆငရာနယပယမား၊ တငးျပညတညေဆာကေရးႏင တရားဥ ပေဒစးမးေရး တ႔ပါဝငသည ပညာရပနယပယစ ခြျခမးစတျဖာသးသပမႈမားက အေၾကာငးခငလေစသည။

ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥအဝဝႏင စပလဥးၿပး ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားက ၾကား ျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးလပငနးစဥမတငမ ျပလပေလရၾကသည။ သ႔ေသာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတစာခပမားသည လကေတြ႕ကေသာ (de facto) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရးဆြျပဌာနးႏငေစသည။ တစခါတစရတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက မရေပ။ သ႔ေသာ ပဋပကၡဆကလကျဖစပြားေနစဥ၌ အကးအေျပာငးကာလအတြက သေဘာ တညခကတစခ ရၾကသည။ အာဖဂနနစစတန၊ အရတႏင လစဗားႏငငတ႔တြင ထသာဓကက ေတြ႕ႏငသည။ အကယ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ပဋပကၡက ဟန႔တားႏငစြမး မရပါက ခက၊ ကြနဂဒမကရကတစ သမၼတႏငငႏင တဂႏငငတ႔တြင လပေဆာငခသညအတငး ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကျဖင ဆကလကေဆာငရြကရမည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအမားစသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြရနအတြက လပငနးစဥ ခမတ ေပးၿပး ထလပငနးစဥသည လအနညးငယခန႔မ ၁ဝ ႏစအၾကား ၾကာျမငသည။ ၁၉၉ဝ ခႏစမ စတင ကငသးခေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၉ ခမာ လကရတင အာဏာသကေရာက မႈရၿပး အမားစက ပဋပကၡဒဏသင အေျခအေနမားတြင မၾကမးေရးဆြချခငးျဖစသည။

အကယ၍ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ၏ေအာငျမငမႈက အၾကမးဖကပဋပကၡ မား ခပၿငမးေစသည အစြမးသတအျဖစ အဓပၸါယဖြငဆခလင ထဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မားက စစေအးကာလၿပးဆးခနမ ယေန႔တင ေအာငျမငမႈမရေသာအရာမားအျဖစ ဆရေပမည။ သ႔ေသာ အတငးအဆႀကးမားေသာ အၾကမးဖကမႈမား အဆးသတျခငးက ေကာငးစြာအစအစဥ ေရးဆြထားရၿပး အားလးပါဝင၍ ေစစပေသခာေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ လပငနးစဥ ျဖစရသညသာမက ပမကယေျပာသည ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥတြင သကဆငရာအဖြ႕အစညး အားလး၏ ပါဝငလပေဆာငလစတရရန လအပေသာခကခနကနသည အလပတစချဖစသည။ အကယ၍ အေပးအယအေလာအတငးလပရန လလားမႈမရလင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတစရပသည (က) ပဋပကၡက ေလာချခငး၊ (ခ) အခ႕ေသာ ႏငငေရး အငအားစမားအား စညးမဥးစညးကမးမား လကနာလာေစရန ဆြေဆာငျခငးႏင (ဂ) သကဆငရာ အဖြ႕အစညးမား

International IDEA

အၾကား သေဘာထားကြလြမႈမားက အားလးပါဝငသည အေနအထားျဖင ညႇႏႈငးေျဖရငးရန အတြက လေလာကေသာ အခနေပးျခငးတ႔အတြကသာ ေဆာၾသႏငမညျဖစသည (Hirschl 2009; Ludsin 2011)။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေအာငျမငႏငမႈ အခြငအလမးမာ ပဋပကၡသေဘာသဘာဝ ႏင လမႈႏငငေရး ေရခေျမခအေျခအေနေပၚတြင မတညမညျဖစသည။ ေရခေျမခအေျခအေန၏ အဓကအစတအပငးမားတြင ယခငပဋပကၡျဖစပြားမႈအတငးအတာ၊ ၿငမးခမးေရး သေဘာတည ခက၏ ကြအကလြယမႈ၊ ႏငငေရးအရ အဓကကေသာ အပစအေရအတြကႏင မတကြျပားမႈ၊ ႏငင အငစတကးရငးမားရမရႏင ၎တ႔၏စြမးရည၊ အလားအလာရေသာ အာမခသရမရႏင ျဖစႏငေျခ (ဥပမာ ေဒသတြငးအဖြ႕အစညးတစရပရပ သ႔မဟတ ကလသမၼဂၢ) စသညတ႔ပါဝင သည။ တကခငလေသာ အေျခအေနမားေပၚလက၍ တ႔ျပနရာတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ၎တ႔၏လပပငခြငအတငးအတာႏင လပငနးစဥဆငရာ မတညမႈမား သသ သာသာ ရႏငသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပစဒဇငးရ ကယေျပာသည က႑ႏစချဖစသည နကနမႈ ႏင ကယျပန႔မႈ သည အေလးေပးအာ႐စကရန လေလာကသညအေၾကာငးအရာမား ျဖစသည။ ပထမဥးစြာ မညမအေသးစတေရးဆြမညက စဥးစားရနအေရးႀကးသည (အေသးစတသေလာ။ ေယဘယဆနသေလာ)။ အငမတနမအႏစတေရးဆြထားသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစရပသည အေရးပါေသာ လမႈႏငငေရးအငအားစမားအားလးက ထညသြငးစဥးစားမႈမရဘ အၿပးသတအစးရစနစတစရပက တညေထာငသညအႏရာယ ရတတသည။ အကန႔အသတျဖင ေရးဆြထားေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခတစရပသည ပမျမနဆနသည လပငနးစဥျဖစေပၚ ေစႏငေသာလညး အပခပမႈစနစဖြ႕စညးရာတြင လေလာကေသာကန႔သတခကမား၊ မလအခြငအေရးမားအားအကာအကြယေပးျခငး စသညတ႔က ေမာမနးသည စႏႈနးအတငး မလပေဆာင ႏငသညအေျခအေနမား ၾကေတြ႕ႏငသည။ ထ႔အျပင ႏငငတကာစႏႈနးမားႏင အဓကပါဝင ဆးျဖတႏငသမား၏ သေဘာထားထတေဖာခြငက လအပသညထကပေပးသညအတြကေၾကာင ႏငငသႏငငသားမားအား မမတ႔ႏငသကဆငသညဆေသာ ခစားခကကေပးစြမးႏင ေသာ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတစရပျဖစမႈက ေလာကေစသည အျဖစသ႔ေရာကရႏငသည၊ သ႔ေသာျငားလညး ပဋပကၡဆကလကျဖစပြားေနၿပး လထပါဝငႏငမႈမရလင ေယဘယဆနေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးနညးလမးတစခသာ ေရြးခယႏငမည ျဖစသည။

ဒတယအခကမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ ေရးဆြရာတြင ပါဝငသည ကစၥရပမား၏ ကယျပန႔မႈက အကျဖတရနလအပသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားတြင ပဋပကၡ၏ လကငငးေနာကဆကတြမားႏင သကဆငသညကစၥရပမားက ထညသြငးေလ ရေသာလညး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အေျခခမမားႏငတနဖးမား၊ အငစတ ကးရငးမားႏင လပငနးစဥမားက အသားေပးၾကသည။ ထ႔အျပင ၿငမးခမးေရးသေဘာတည ခကမားႏင မတသညအခကမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ျပငဆငေရးလပထး လပနညးမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥႏင စပလဥးသည ကစၥရပ

International IDEA

မားႏင အကးအေျပာငးကာလ အငစတကးရငးဆငရာမေဘာငက အၾကမးဖဥးေဖာျပေပး သညအပဒမား ပါဝငသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေတာေတာမားမားတြင အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြေရးအတြက အခနဇယားမား၊ လပငနးၿပးစးရမည သတ မတရကမား၊ အေပးအယ အေလာအတငး မလပလမႈမားႏင ညႇႏႈငးသညအဖြ႕အစညးမား အၾကား ေျဖရငးရနလကဝငသည သေဘာထားကြလြမႈမားက ကငတြယႏငသည အျခား နညးလမးမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရး လပငနးစဥတစေလာက ေရြးေကာကပြ ေရ႕ေနာကစစဥသတမတျခငးမား စသညတ႔ပါဝငသည။ ဤသ႔ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ အစအမထားရမႈသည ပမတညၿမသညမေဘာငတစခတြင ရငသနႏငေခရၿပး ၎၏ ျပဌာနးခကမား ခငမာမႈကျဖစေစပါသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ မၾကမးေရးဆြေရးလပငနးစဥသည လကရကဥး ေျမာငးသည ႏငငေရးအေပးအယမားကေကာလြနရန အဆငသတမတေပးၿပး အကးအေျပာငး ကာလအတြက အစအမမားက အတညတက ဖြ႕စညးျပဌာနးေပးသညအရာ ျဖစသငသည။ လထ၏ေမာမနးခကမားႏင စးရြ႕မႈမားကလညး တ႔ျပနေဆာငရြကေပးသညအရာ ျဖစသင သည။ ထသ႔လပေဆာငရနအတြက လပငနးစဥတြငစဥးစားရမည အနညးဆးအဓကကစၥရပ သးခရသည။

၁။ အမားပါဝငမႈ၊ ကယစားျပမႈႏင ပးေပါငးပါဝငေစမႈအတငးအတာမား - တစနညး ဆရေသာ လပငနးစဥႏငစပလဥး၍ မညသကအဆးအျဖတေပး၍ မညသကမၾကမး ေရးဆြမညဆသည ေမးခြနးျဖစသည။ အထးသျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမာ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခကႏင အတတကြမဟတဘ သးျခားညႇႏႈငးသေဘာ တညခကရယၾကၿပး ညႇႏငးရာတြင ပါဝငသမားက ပမကယျပန႔စြာ ထညသြငးၾကသည။ သ႔မဟတလင လပငနးစဥတြင လကခသေဘာတညေရး ခယခကရရရန အခကအခ ရႏငၿပး ခနလပခရသညအပစမားအား အေႏာငအယကေပးသည အဖြ႕မားအျဖစ ေျပာငးလေစႏငသည အႏရာယရႏငပါသည။

၂။ အတညျပေရးယႏရားမား - ေယဘယအားျဖင အဖြ႕တစခထကပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒက မၾကမးေရးဆြအတညျပၾကသည။ ထ႔ေၾကာင ကယစားျပမႈမားႏင သမမားရန အေရးႀကးသည။

၃။ ႏငငတကာမပါဝငသမား၏အခနးက႑ - ႏငငတကာမပါဝငသမားသည ထညသြငး ပါဝငရမညအရာမားအေပၚ အၾကျပျခငးအခနးက႑ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနး စဥတြင အနညးႏငအမား တက႐ကပါဝငျခငးျဖင ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးတြင ပ၍ပ၍လပေဆာငသည အခနးက႑မ ပါဝငလာၾကသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အရငးအျမစမား ရငးႏး ျမပႏလမႈအေပၚမတည၍ ႏငငတကာအသငးအဝငးအား ထြကခြာသြားေစႏငမည နညးဗဟာအျဖစ လပေဆာငႏင႐သာမက အာမခအျဖစ ဆကလကကနရႏငမည အခြငအလမးကပါ ေပးစြမးႏငသည။

International IDEA

အခပဆရေသာ ႏငင၏ေရခေျမခအေျခအေနႏင လပထးလပနညး ၊ပစေရြးခယမႈတ႔ အၾကားရ ဆကစပမႈသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ (ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥတစရပလး) ေအာငျမငႏငေခအေပၚ သကေရာကမႈရသည။ ထ႔အျပင ေအာငျမငမႈ သည ေဝဝါးေသာအယအဆ တစချဖစသည။ သ႔ေသာ လကငငးပဋပကၡအား တက႐က သ႔မဟတ သြယဝက၍ျဖစေစ ျဖစပြားေစေသာအေၾကာငးအရာ ကစၥရပမားေပၚတြင အခနၾကာလာသည ႏငအမ နားလညသေဘာတညမႈရရလာေစရန စြမးေဆာငႏငေျခရေသာေၾကာင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအား အသးျပျခငးျဖင တကေသာအကးေကးဇးမားရပါသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည (အမားပါဝငသည) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဝါဒ အေလအထတစရပက အေထာကအပျဖစေစသညသာမကဘ ေရ႕ေနာကဆကစပေနသည ကစၥရပမားကလညး ေျဖရငးေပးႏငသည။ အထးသျဖင ေရြးေကာကပြႏငသကဆငသည ကစၥရပ မားႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ မေဘာငက ကညအေကာငအထညေဖာမည အဓက အငစတကးရငးမားအား ခငမာအားေကာငးေစရနႏင တညေထာငရန လအပခကတ႔အတြက အေထာကအပျဖစေစမည။

International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရး လပငနးစဥမားက အဓကကေသာ ပဋပကၡစမ ခန႔ခြေရးကရယာမားအျဖစလညးေကာငး တငးျပညတညေဆာကေရးဆငရာ လပငနးစဥ၏ မရ မျဖစအေရးပါေသာ အစတအပငးမားအျဖစလညးေကာငး ႐ႈျမငၾကသည။1 သ႔ေသာ ပဋပကၡဒဏ သငတငးျပညမားတြင ထလပငနးစဥက စတငလပေဆာငျခငးမာ အလြနအမငးခကခလသည။ ထအေျခအေနတြင အၾကမးဖကနညးျဖင ထပတကရငဆင ေျဖရငးခသမားသည ေရရည တညတသည ၿငမးခမးေရးရရရနအတြက လအပေသာႏငငယႏရားမား (ဥပမာအငစတကးရငး မားႏငလပငနးစဥမား) က (ျပနလည) မေဘာငခမတျခငးႏင (ျပနလည) တညေဆာကျခငး တ႔အေပၚ ေဆြးေႏြးရနတာဝနရလာၾကၿပျဖစသည (Ludsin 2011 : 254)။ သ႔ေသာ ပဋပကၡအရပ မညးေအာကတြင လပေဆာငျခငး၊ ယၾကညမႈနညးပါးျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပဒလပငနးစဥ၊ ပစတ႔ႏငစပလဥးၿပး အေျခခသေဘာထားကြလြျခငး စသညတ႔သည ေယဘယအားျဖင ၿငမး ခမးေရးတညေဆာကျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး လပငနးမား ေအာငျမင မႈရေစရန လအပေသာအေပးအယ အေလာအတငးမားႏင ပးေပါငးေဆာငရြကမႈတ႔အတြက အေထာကအက မျဖစေစပါ (Elster 1995)။

စစေအးကာလၿပးဆးခနမစ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား သ႔မဟတ အစအမ မားက စစပြမၿငမးခမးေရးဆသ႔ အကးအေျပာငးနညးလမးအျဖစ လညးေကာငး၊ အာဏာရင စနစမ ဒမကေရစစနစသ႔ အကးအေျပာငးနညးလမးအျဖစလညးေကာငး ဆထကထမးပးအသးျပ လာၾကသည။ ထအခကသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အာဏာသမးၿပးေနာကပငးအေျခအေနမားတြင အမားဆးအသးျပေလရခသည ဒတယကမာၻစစေႏာငးပငးကာလႏင မတေသာအေျပာငးအလျဖစသည (Grover forthcoming)။ ထသ႔ တး၍အသးျပလာရသည အဓကအေၾကာငးရငးတစခကမာ ၁၉၉ဝ ခႏစ ေႏာငးပငးမားမစတင၍ ပဋပကၡသေဘာသဘာဝ လးလလားလား ေျပာငးလမႈပငျဖစသည။ တငးျပညတစခႏင တစခၾကား စစမကျဖစပြားမႈ မားသည ျပညတြငးစစမကျဖစပြားမႈဆသ႔ ဥးတညသြားခၿပး ႏငငအတြငးသေဘာတညခကမား၊

1 ျဖစရပေတာေတာမားမားတြင ဆကလကျဖစပြားေနသည ပဋပကၡႏင ပဋပကၡအလြန အဆငတစခႏင တစခၾကား ရငးလငးေသာပငးျခားမႈ မရႏငသညအတြက “ပဋပကၡအလြန”ဆ႔သညစကားရပသည ရငးလငးမႈမရဟ နားလည သေဘာပကကာ “ပဋပကၡဒဏသင” ဆသညစကားရပႏင “ပဋပကၡအလြန”ဆသည စကားရပက အဓပၸါယတ စကားရပအျဖစ ဤမဝါဒစာတမးတြငအသးျပထားသည။ ထ႔အျပင ဆကလကျဖစပြားေနသည ပဋပကၡမားက အဆး သတေစျခငးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒနညးလမးျဖင ေျဖရငးရမည ျပနာဇစျမစမားက အသအမတျပသည အပငးမပါဝငသည ပဋပကၡေျဖရငးျခငးလညး ျဖစႏငသည။

International IDEA

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ႏငငတကာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတ စာခပမားေနရာတြင မားစြာအစားထးေနရာယလာခၾကသည။

ထ႔အျပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ဖကၿပငေနသညထပသးအပစမား အၾကားအဓက သေဘာထားကြလြမႈမားႏငစပလဥးၿပး မေဝးေတာသညအနာဂါတတြင ဆကလက ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးေစမည ယာယႏငငေရးမေဘာငမားျဖစသည (Ludsin 2011)။ ထႏငငေရး မေဘာငမားသည ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးရနအခနပမေပးစြမးကာ ႏငငေရးပနးတငမားသ႔ အေရာက လမးေစျခငးအားျဖင လကနကကငပဋပကၡက အားေပာေစသည။

ဤမဝါဒစာတမးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥမားရ အကးအေျပာငးဆငရာအစအမမားႏင စပလဥးေသာ ကနဦးစာေပက ေရးသားျခငးအားျဖင ပဋပကၡ ဒဏသငအေျခအေနမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ လပငနးစဥ၊ ပစတ႔ႏင စပလဥး ေသာ မဝါဒမားႏင ပညာရပစာေပမားအၾကား ျမငသာထငသာေသာ ကြာဟခကက ျဖညဆညး ေပးရန ရညရြယသည။ စာတမးတြင ေမးခြနးအေျမာကအမား ေဆြးေႏြးေျဖၾကားထားသည။ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက မညကသ႔ အဓပၸါယဖြငဆသငသနညး။ ထၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အျခားၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၊ အျခားၾကားျဖတအစ အမမားမ မညသ႔ခြျခားႏငသနညး။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ အဓကပနးတငမာ အဘယနညး။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ေအာငျမငမႈႏႈနးထားမားႏင စပလဥး၍ မညသညအရာမား ေျပာႏငသနညး။ ၎တ႔၏ ထးျခားေသာဝေသသလကၡဏာမားက အကျဖတ ရန မညသညစသတမတခကမား အသးျပသငသနညး။ ပဋပကၡေနာကပငးအေျခအေနရ ၾကား ျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမ မညသ႔ေသာဝေသသလကၡဏာမားႏငတညေနသနညး။

ဤမဝါဒစာတမးသည ၂ဝ၁၄ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင Edinburgh တကသလ၌ ပဋပကၡ ေနာကပငးအေျခအေနရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားေခါငးစဥျဖင ျပလပခေသာ အလပ ႐ေဆြးေႏြးပြ (International IDEA) ၏ ေနာကဆကတြရလဒအျဖစ ေရးသားျပစထားျခငး ျဖစ သည။ အလပ႐ေဆြးေႏြးပြက International IDEA ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာဥပေဒႏငတစကမာၻလးဆငရာ တရားမတေရးအကယဒမအတြက Edinburgh စငတာမ ပးေပါငးႀကးမႉး ကငးပ ခသည။

ဤခြျခမးစတျဖာသးသပမႈတြင အသးျပထားေသာ သတငးအခကအလကေဒတာမားက ခကာဂ ကြနစတကစမကနးေဒတာေဘစတကသလႏင Princeton တကသလရ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒေရးဆြေရး ပဋပကၡေျဖရငးေရး ေဒတာေဘစအပါအဝင ေဒတာေဘစအမားအျပားမရရထားသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစာသားမားအပါအဝင အျခားစာရြကစာတမး မားက သကဆငရာအစးရႏင ကလသမၼဂေအဂငစဝဘဆဒမားမ သတငးအရငးအျမစအျဖစ ရယထားသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင အျခားၾကားျဖတအစအမမားအတြက ရငးျမစမားတြင ကလသမၼဂၿငမးခမးေရးအကးေတာေဆာင ေဒတာေဘစႏင Notre Dame တကသလ၏ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကကြနခာတ႔ပါဝငသည။

International IDEA

စာတမး၏ ဖြ႕စညးပမာေအာကပါအတငးျဖစသည။ အခနး (၂) သည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အဓပၸါယဖြငဆၿပး ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင အျခားၾကားျဖတ အစအမမားမခြျခားေပးသည သေဘာတရားဆငရာ မေဘာငတစရပက အၾကမးဖဥးေရးသား ျပစထားသည။ အဓကကြျပားသညအခကမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ဥပေဒ အရ အာဏာတညသညအခကျဖစသည။ အခနး (၃) သည ၁၉၉ဝ ခႏစေနာကပငး ျပဌာနး ခေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ဖြ႕စညးမႈပစႏင ပမကယျပန႔သည ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမားရ ၎တ႔၏အခနးက႑မားႏင စပလဥးသည မတကြျပားမႈမားက ေလလာ ဆနးစစထားသည။ အခနး (၄) တြင သးျခားဥပမာမားႏင ႏႈငးယဥေလလာႏငေသာ အေတြ႕ အၾကမားက ၾကည႐ႈေလလာကာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ အႏစတအေျခအေနႏင အတငး အတာနယပယက အဓပၸါယဖြငဆသည။ အခနး (၅) တြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး ေရးဆြေရးလပငနးစဥက အဓပၸါယဖြငဆသည။ အခနး (၆) တြင နဂးအျဖစ ေဆြးေႏြးတငျပ ထားသည။

International IDEA

ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးသည ၿငမးခမး ေရးႏင တငးျပညတညေဆာကေရးလပငနးစဥတြင အဓကကေသာ အစတအပငးတစရပ ျဖစသည။ အထးသျဖင တစဘကႏငတစဘက ဆန႔ကငသညအပစမားၾကား အၾကမးမဖကေသာ နညးလမးက အသးျပ၍သေဘာထားကြလြမႈမားက ေျဖရငးေစသည ယႏရားမားအား မတဆက ေပးသည။ ထ႔ေၾကာင ၿငမးခမးေရးတညေဆာကျခငးႏင ပဋပကၡမျဖစေစရန ႀကတငကာကြယရာ တြင ေရရညပပးကညေပးသည။ ထ႔အျပင ေရတတြငလညး ၿငမးခမးေရးက ခငမာအားေကာငး ေစၿပး အနာဂါတတြငအၾကမးဖကမႈမားျဖစပြားျခငးမလညး ႀကတငကာကြယႏငသည (Cousens, Kumar and Wermester 2001; Malone and Wermester 2000: 46; Ludsin 2011: 242)။

ဒမကေရစစနစျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးသည အားလးပါဝငမႈရေသာ အငစတ ကးရငးမေဘာငတစရပက ဖနတးေပးၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ျပဌာနးခကအသစမား လကေတြ႕ အေကာငအထည ေဖာေဆာငႏငေစရနျဖစသည။ တစခနတညးမာပင ႏငငေရး ေခါငးေဆာငမားအား ႏငငကရညရညတညတသည ၿငမးခမးေရးဆသ႔ ဦးေဆာငရန စညး႐း အားေပးသည (Paris and Sisk 2009; Call 2012)။ ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနရ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥသည အသြငသဏၭာနအမးမးျဖင ရႏငသည။ ထသ႔ ျဖစရျခငးမာ ပမကယျပန႔သည ႏငငေရးေရခေျမခအေျခအေနႏင ပဋပကၡသေဘာသဘာဝေပၚ မတညသည။ သာဓကအေနျဖင

• ေဘာစနးယားႏငငႏင ဟာဇဂဗးနားႏငင (၁၉၉၅ ခႏစ) တ႔ရ အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒပါဝငေသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမား

• ရဝမဒါႏငင (၁၉၉၃ ခႏစ) ႏင ကြနဂသမၼတႏငင (DRC) (၂ဝဝ၃ ခႏစ) တ႔တြင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ပမကယျပန႔သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာက ေရးလပငနးစဥ၏ အစတအပငးတစရပအျဖစ ထညသြငးထားေသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တစာခပမား

• လစဗား (၂ဝ၁၁ ခႏစ) ႏင ဆငယာလဝမ (လပေဆာငရနစစဥထားသည) တ႔တြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ဦးစြာရခသညျဖစေစ မရခသညျဖစေစ လကရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငျခငး

• ကေမာၻဒးယား (၁၉၉၁ ခႏစ)၊ အာဖဂနနစၥတန (၁၉၉၃ ခႏစ) ႏင လစဗား (၂ဝဝ၃ ခႏစ) တ႔တြင ၾကားျဖတအစအမမားက ကယစားျပသည သ႔မဟတ ထညသြငးထားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမား

• အနဂလာ (၁၉၉၂ ခႏစ)၊ အေရ႕တေမာ (၂ဝဝ၂ ခႏစ) ႏင ယမင (၂၀၁၁ ခႏစ) တ႔ရ (ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင သးျခားခြထတထားသည) ၾကားျဖတအစအမမား

International IDEA

• အျခားႏငငမားအၾကားရ ဆမာလယာ (၂ဝဝ၄ ခႏစ)၊ ဆဒန (၂ဝဝ၅ ခႏစ)၊ နေပါ (၂ဝဝ၇ ခႏစ) ႏင ေတာငဆဒန (၂ဝ၁၁ ခနစ) တ႔ရ (ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင မဟတဘသးျခား ခြထတထားသည) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

မဝါဒခမတသမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာလပငနးစဥမားက သတအသရရ ေရြးခယျခငးမရၾကေပ။ အထးသျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ (သ႔မဟတ အျခား ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အစအမပစတစမးမး) က မၾကမးေရးဆြရန ခငခန ႏႈငးဆ၍ မဆးျဖတၾကေပ။ အမနစငစစတြင အခနယေျဖရငးရသည လကဝင၍ မတကြျပား ေသာ ႏငငေရးအေျခအေနမား၊ သမငးေၾကာငးမားႏင လကရအကန႔အသတမားက လပငနးစဥ ပစအေပၚ မငးမၾကသည။

ေဖာေဆာငဆအဓပၸါယဖြငဆခကတစရပ

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အဓကပနးတငမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အဂၤါစဥ တစရပမ ေနာကအဂၤါစဥတစရပသ႔ ကးေျပာငးမႈျဖစစဥတြင တတားတစစငးသဖြယ ေပါငးကးေပး ျခငးျဖစသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အစးရအတြက အငစတကးရငးဆငရာ ယာယစဖြ႕မႈတစရပက ေသာလညးေကာငး၊ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခတစရပ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငး ရာတြင မေဘာငတစရပကေသာလညးေကာငး ပပးေပးသည။ ၎တ႔သည ဥပေဒအရလညး အာဏာတညသည (ထအခကသည ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင မတညသည အခကျဖစသည)။2 ဤမဝါဒစာတမးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပက ခငခနႏႈငးဆေရးဆြ ထားေသာ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ မျပဌာနးမအခနအတငးအတာတစခအတြငး ဥပေဒအထြဋအထပအျဖစ ခငမာေစသည စာခပစာတမးအစတအပငးတစခအျဖစ အဓပၸါယ ဖြငဆၾကသည။3

2 အမနစငစစ မညသညဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမ အၿပးသတဟ မဆႏငေပ၊ သ႔ေသာ ရညေမာသည အစားထးမည စာခပစာတမးတစခမရဘ အခနအကန႔အသတမရ ေရရညတညတခငမာေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ သေဘာတညမႈရရျခငးက ေဖာၫႊနးလသညအတြက ထေဝါဟာရအား ဤမဝါဒစာတမးတြင အသးျပထားသည။

3 “ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပဆသညမာ လကရဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအဂၤါရပမ အဓက ဥပေဒေရးရာ ခြထြကမႈက သတမတေပးသည စာခပစာတမးအစတအပငးတစရပျဖစသည။ ၎သည အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမျပဌာနးမ သ႔မဟတ သးျခားဥပေဒျဖစတညမႈ အေျခမကမ အခနကာလသတမတခကတစခအတြငး ဥပေဒ အထြဋအျဖစခငမာေစသည” ဟ ထအဓပြါယဖြငဆခက၏ မရငး၌ဆသည။ ဤမဝါဒတြင အသးျပထားသည အဓပၸါယ ဖြငဆခကသည ၂ဝ၁၅ ခႏစ မတလ ၃၁ ရကေန႔မ ဧၿပလ ၁ ရကေန႔အတြငး ဤမဝါဒေရးသားသ၊ Christine Bell၊ Sumit Bisarya၊ Tom Ginsburg၊ Cheryl Saunders၊ Christie Warren ႏင Asanga Welikala တ႔အၾကား အျပန အလနအးေမးလပ႔ ေဆြးေႏြးရာမရရလာေသာ ရလဒျဖစသည။ ဤ ခြျခမးစတျဖာသးသပမႈသည အဓပၸါယဖြငဆခက၏ ေနာကဆးစကားရပ (သးျခားဥပေဒေရးရာ ျဖစတညမႈအေျခကျခငး)က ထညမတြကသညအတြက ျပညနယ/တငး ေဒသႀကး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးႏငစပလဥးသည သာဓကမားျဖစေသာ (ကးေျပာငးသည) အစးရ ဖြ႕စညးပမားက ဖြ႕စညးတညေထာငရာတြင စာခပစာတမးအစတအပငးတစခအျဖစ အဓပၸါယဖြငဆၾကသည။ ထ႔အျပင ၎သည (က) စာခပတြင တရားဝငအတအလငး ထညသြငးေရးဆြထားသည ဥပေဒအထြဋအျဖစ ခငမာေစၿပး (ခ) ယာယ၌ အကန႔အသတျဖစေစကာ (ဂ) အနာဂါတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ လပငနးစဥအတြက အေထာကအပျဖစေစသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးႏငစပလဥးသည သာဓကမားျဖစေသာ Bougainville (၁၉၉၄)၊ Somaliland (၁၉၉၇)၊ South Sudan (၂ဝဝ၅) ႏင Bangsomoro (၂ဝ၁၂) တ႔က အတအလငး ခနလပထားခၿပး ထၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ/အစအမ အပစက ေနာကထတမည စာအပတြင ဆကလက ထညသြငး ေဆြးေႏြးသြားမညျဖစသည။

International IDEA

ထ႔ေၾကာင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒတစရပက (အကးအေျပာငးကာလ) အစးရ ဖြ႕စညးပမား ဖြ႕စညးတညေထာငရာတြင စာခပစာတမးအစတအပငး တစခအျဖစ အဓပၸါယ ဖြငဆၾကသည။ ထ႔အျပင ၎သည (က) စာခပတြင တရားဝငအတအလငး ထညသြငးေရးဆြ ထားသည ဥပေဒအထြဋအထပအျဖစခငမာေစၿပး (ခ) ယာယ၌ အကန႔အသတျဖစေစကာ (ဂ) အနာဂါတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ လပငနးစဥအတြက အေထာကအပျဖစေစသည။

ထအဓပၸါယဖြငဆခကက အသးျပၿပး ဇယား ၂.၁ တြင စစေအးကာလေနာကပငးတြင ေရးဆြခေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက စာရငးျပစထားသည။ ထစာရငးတြင အကးအေျပာငးဆငရာ ပဋညာဥစာခပ၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ သေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတေၾကညာစာတမးမား စသည စာခပစာတမး မားစြာ ပါဝငသည။4

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးဆငရာ လပငနးစဥအတြက လပငနးစဥအဆငမား ခမတကာ ႏငငေရးႏင ဥပေဒေရးရာဖြ႕စညးမႈပစသစမား ေရးဆြျခငးျဖင ပဋပကၡက သသာ ထငရားစြာ အသြငေျပာငးရနႏင (သ႔မဟတ) ပစခတတကခကမႈရပစေရးမတစဆင အၾကမး ဖကမႈမားက အဆးသတေစရနရညရြယၿပး မသငျမတေသာ အစအဖြ႕မားအၾကား ပဋညာဥ တစရပခပဆျခငးက ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမားအျဖစ နားလညသေဘာေပါကၾကသည (Bell 2006: 374; Bell 2008: 200; Easterday 2014: 379; Samuels 2009: 175)။ ထသေဘာတစာခပမားက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအျဖစ တစခါတစရတြငေရးဆြအသးျပၾကသညအတြက ၎တ႔အၾကားတြငအၿမတေစအားျဖင သကြမႈမရႏငေပ။ ၁၉၉၃ ခႏစ ရာဝမဒါႏငငတြငလညးေကာငး၂ဝဝ၅ ခႏစ ဆဒနႏငငတြငလညးေကာငး ျပလပခသည ၿငမး ခမးေရး သေဘာတစာခပမားသည ေနာကဆး၌ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားျဖစလာ ချခငးမာ သာဓကမားျဖစသည။

ေယဘယအားျဖင ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမား၏ သေဘာသဘာဝမာ လပငနးစဥ ကေသာလညးေကာငး (ဥပမာစားပြဝငးတြင မညသမညဝါပါသည) အႏစသာရကေသာလညး ေကာငး (ဥပမာ ထညသြငးၾကသညအကးစးပြားမား) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒထက ပမခနလပေလရသည။ ထ႔အျပင ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမားသည အကးအေျပာငး

4 Armenia၊ Croatia ၊ ယခင Yugoslav Republic of Macedonia, Georgia ႏင Slovenia ႏငငတ႔၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက ထညသြငးမေဆြးေႏြးထားေပ။ Yugoslav ေခတလြနႏငငမားတြင ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမား၌ Yugoslav ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျပငဆငခကက ထညသြငးခသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရး ႏင ပဋပကၡအသြငေျပာငးျခငးဆငရာ Princeton ေဒတာအရ Armenia ႏငငတြင Soviet ႏငငေတာႀကး၊ အစးရ ဖြ႕စညးမႈပစႏင သမၼတေရြးေကာကတငေျမႇာကေရးဆငရာဥပေဒျဖင ျဖညစြကထားသည လြတလပေရးေၾကျငာ စာတမးအပါအဝင ၁၉၉၁ ခနစတြင ေရးဆြျပဌာနးခေသာ စာခပစာတမးမားအား ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ အသးျပခၾကသည။ Gorgia ႏငင၏ မရငးစာခပစာတမးမာ မရရႏငခေပ။ Hungary ၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမာ ဒတယအဆင မၾကမးေရးဆြစဥေရးႀကးပမးမႈ မျဖစေျမာကခသညေနာကတြင အၿမတမးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖစလာသညအတြက ၎အားထညသြငးေဆြးေႏြးထားျခငး မရေပ (Arato and Miklósi ၂ဝ၁ဝ: ၃၅၁)။

International IDEA

လပငနးစဥခမတရာတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားထကပ၍ ကဥးေျမာငးသည အခန ဇယားမားရသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမား ႏငလးလး ခြျခားႏငသည ေနာကဆးအခကမာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပမားသည အၾကမး ဖကသည နညးလမးျဖင ေျဖရငးသညအပစမားက ေျဖာငျဖနားခရာတြင ထအပစမားအား မကလးေပးျခငး၊ စတဝငစားႏငသည (ေငြေၾကးမဟတသည အျခားအေပးအယ) တစခခက ကမးလမးျခငး စသညပမကဥးေျမႇာငးသည အကးစးပြားမားက အသားေပးႏငသည။

ဇယား၂.၁ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား - ၁၉၉ဝ မလကရအထ

ႏငင စာခပစာတမးအမည တရားဝငသည ကာလ

Lithuania ၾကားျဖတအေျခခဥပေဒ ၁၉၉ဝ–၁၉၉၂

Ethiopia Ethiopia ႏငင၏ အကးအေျပာငးကာလ ပဋညာဥ ၁၉၉၁–၁၉၉၅

Chad အကးအေျပာငးဆငရာ အမးသားပဋညာဥ ၁၉၉၁–၁၉၉၆

Albania ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အဓကျပဌာနးခကမား ဆငရာ ဥပေဒ

၁၉၉၁–၁၉၉၈

Togo ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၁၉၉၂

Poland ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒငယ ၁၉၉၂–၁၉၉၇

Eritrea ေၾကညာခကမား ၂၂/၁၉၉၂ ႏင ၂၃/၁၉၉၂ ၁၉၉၂–လကရ

Rwanda* Arusha သေဘာတညခက ၁၉၉၃–၂ဝဝ၃

South Africa ေတာငအာဖရကသမၼတႏငင၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ

၁၉၉၄–၁၉၉၇

Democratic Republic of the Congo (DRC)

ကြနဂဒမကရကတစ သမၼတႏငင၏ ၾကားကာလ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၉ ဧၿပလ ၁၉၉၄

၁၉၉၄–၁၉၉၇

Ukraine ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ သေဘာတညခက ၁၉၉၅–၁၉၉၆

Burundi အကးအေျပာငးဆငရာႏငငေတာဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒႏင အကးအေျပာငးဆငရာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအကဥပေဒ

၁၉၉၈–၂ဝဝ၁

Burundi Burundi သမၼတႏငင၏ အကးအေျပာငးဆငရာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (အဂၤါစဥ ၁ အခနး ၂ (ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ျပျပငေျပာငးလေရး) ႏင အဂၤါစဥ ၂ အခနး ၂ ပဒမ ၁၅ Arusha၏ (အကးအေျပာငးဆငရာ အငစတကးရငးမား) Burundi အတြက ၿငမးခမးေရးႏင ျပနလညသင ျမတေရး သေဘာတညခက)

၂ဝဝ၁–၂ဝဝ၄

Afghanistan Afghanistan ႏငငတြင အၿမတမးအစးရအငစတကးရငးမား ျပနလည မတညေထာငမ ၾကားျဖတအစအမမား ဆငရာ သေဘာတညခက (Bonn သေဘာတ စာခပ)

၂ဝဝ၁

International IDEA

Kosovo ၾကားျဖတ ကယပငအစးရအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာမေဘာင

၂ဝဝ၁–၂ဝဝ၈

DRC* ဒမကရကတစ ကြနဂ (Congo) သမၼတႏငင၏ အကးအေျပာငးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝဝ၃–၂ဝဝ၆

Iraq Iraq ႏငင အကးအေျပာငးကာလအတြက အပခပ ေရးဆငရာဥပေဒသ႔မဟတ အကးအေျပာငးဆငရာအပခပေရးဥပေဒ

၂ဝဝ၄–၂ဝဝ၅

Somalia Somali သမၼတႏငငအတြက အကးအေျပာငး ဆငရာ ဖကဒရယ ပဋညာဥစာခပ

၂ဝဝ၄–၁၂

Sudan Sudan သမၼတႏငင၏ ၾကားျဖတ ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝဝ၅– လကရ

Thailand ထငးဘရငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂ဝဝ၆–၂ဝဝ၇

Nepal Nepal ႏငင၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂ဝဝ၇–၂ဝ၁၅

Madagascar Charte de la အကးအေျပာငး ၂ဝဝ၉–၂ဝ၁ဝ

Egypt Egypt သမၼတႏငင၏ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒသ႔မဟတ ၂ဝ၁၁ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာေၾကညာခက

၂ဝ၁၁–၂ဝ၁၂

Libya Libya ႏငင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေၾကညာခက

၂ဝ၁၁–လကရ

South Sudan ေတာင Sudan သမၼတႏငင၏ အကးအေျပာငး ဆငရာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝ၁၁–လကရ

Yemen Gulf ေကာပေရးရငးေကာငစ၏ အစပးလပေဆာငမႈ ႏငအည Yemen ႏငငတြင အကးအေျပာငးျဖစစဥ အတြက လကေတြ႕အေကာငအထညေဖာေဆာင ရြကေရးဆငရာ သေဘာတညခက

၂ဝ၁၁–လကရ

Somalia Somalia သမၼတ ဖကဒရယ ႏငင၏ ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝ၁၂– လကရ

Central African Republic

အာဖရက သမၼတႏငင (Central African Republic) ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

၂ဝ၁၃–လကရ

Burkina Faso Burkina Faso ၏ အကးအေျပာငးဆငရာ ပဋညာဥ စာခပ

၂ဝ၁၄

Thailand ထငးဘရငႏငငေတာ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂ဝ၁၄– လကရ

* ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားပါဝငခသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားျဖစခသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒမားက ရညၫႊနးသည။

မတစ - ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏငစပလဥးသညေဆြးေႏြးခကမားက ConstitutionNet website, <http:// www.constitutionnet.org/event/workshop-role-interim-constitutions-post-conflict-settings-4-5-december-2014-edinburgh> တြင link ရရႏငသည။

International IDEA

တစခနတညးမာပင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားသည အျငငးပြားဖြယ သ႔မဟတ အနညးဆး မေသခာမေရရာသည ဥပေဒသေဘာသဘာဝမားရသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကမားက ေအာငျမငစြာအေကာငအထညေဖာေဆာငျခငးသည ပါဝငအပစမား၏ မမ ဆႏၵအေလာက စဥဆကမျပတ သေဘာတလကခမႈအေပၚတြင အဓကမတညၿပး ၎သေဘာတ လကခမႈမားသည တတယအပစရ အာမခလမား၏ မကလးေပးျခငးေၾကာငလညး ျဖစႏငသည (Bell 2006: 384, 400; Abbot et al. 2000)။ ထ႔အျပင အကယ၍ ပဋပကၡျဖစပြားရာေနရာသည တငးျပညတစခ၌သာျဖစလင (က) ပါဝငသညအပစမားသည ျပညတြငးတရား႐းမား၏ တရား ဝငမႈကလကခမသာ (ခ) လကနကကငတပဖြ႕မားသည သေဘာတညခကမားက အာဏာတည ေစႏငမသာ (ပဋပကၡဒဏသငသည အအေျခအေနအမားစတြင မျဖစႏငသည အဆျပခက ျဖစ သည)၊ သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရးသေဘာတည ခကအား ဥပေဒအထြဋအထပျဖစေစသညအတြက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အစအမတစရပျဖစလာမသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက သည အာဏာတညမညျဖစသည။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပ၏ တရားဝငျဖစမႈသည လကနာမႈဆငရာ အေရးႀကးအဂၤါရပ တစချဖစသည။ တစဖကတြင ထသေဘာတညခကမား၏ တရားဝငမႈသည လကနာမႈမရျခငး တညးဟေသာ ဂဏသကၡာဆး႐ႈးမႈမားက ျဖစေပၚေစႏငၿပး အျခားတစဖကတြင ၎၏ စညး ေႏာငမႈ အေနအထားသည ရငးလငးမႈမရသညအတြက အပစမားပါဝငလမႈက အားေပာေစႏင သည (Bell 2006: 386)။ ၁၉၉ဝ ခႏစမ စတငၿပး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက မတ႔မဆငးေဆြးေႏြးျခငး သ႔မဟတ ေရးဆြျခငးျဖင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၏ တရား ဝငမႈ၊ ထသေဘာတညခကမားက အေကာငအထညေဖာေဆာငရြကႏငစြမး စသညတ႔ႏင စပလဥးသည ကစၥရပျပနာမားက ေရာငတမးႏငခၾကသည (ဥပမာ အသယးပးယား (၁၉၉၁ ခႏစ) တဂ (၁၉၉၂ ခႏစ) ကြနဂသမၼတႏငင (၁၉၉၄ ခႏစႏင ၁၉၉၇ ခႏစ) ဘရြနဒငး (၁၉၉၆ ခႏစႏင ၁၉၉၈ ခႏစ) အရတ (၂ဝဝ၄ ခနစ) လစဗား (၂ဝ၁၁ ခနစ))။

အျခားႏငငမားသည လကရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခေအာကတြင လညပတသည ၾကားျဖတအစအမမား ျပလပၾကသည။ စစေအး ၿပးဆးသညအခနမစ၍ အနညးဆး ႏငငေလးခ - အယလဂးရးယား (၁၉၉၄ ခနစ - ၁၉၉၇ ခနစ)၊ ေမာရေထးနးယား (၂ဝဝ၉ ခႏစ)၊ မတဒတစကာ (၂ဝ၁၁ ခနစ -၂ဝ၁၄ ခႏစ) ႏင မာလ (၂ဝ၁၂ ခႏစ -၂ဝ၁၃ ခႏစ) တ႔သည ၿငမးခမးေရး သေဘာ တညခကမားမတငမ (ႏင ထသေဘာတညခကမားႏင မတသည သးျခား) ၾကားျဖတအစအမမားကမၾကမးေရးဆြခၾကသည။ ဥပေဒအထြဋအထပမရသည အခကအတန႔တြင ယငးၾကားျဖတ အစအမမားသည တညဆဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမတဆင ကာလအတငးအတာတစခအထ အာဏာတညခၾကသည။ အဂစႏငင၏ ၂ဝ၁၃ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ေၾကျငာခကသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက မပါဝငဘ ယခငျပဌာနးထားသညဥပေဒမားႏင စညးမဥးမားအား ဥပေဒအထြဋအထပအျဖစ ေဖာျပသည (ပဒမ ၃၂)။ သ႔ေသာ ေၾကညာခကႏငအည ျပငဆငမႈ မားႏင ဖကသမးမႈမားကေတာ ခြငျပသည။

အခပအားျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားႏင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ၾကားရ အရငးလငးဆး ကြျပားျခားနားခကႏစခမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည

International IDEA

လပငနးစဥႏင အႏစသာရပငးတြင ပါဝငမႈပမျမငမားၿပး ဥပေဒအေျခခစနစမားႏင ဥပေဒအရ အာဏာတညျခငးတ႔ျဖစေစသည။ ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားသည ရရငးစြ ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ မေဘာင၏ လႊမးမးမႈမရလင ဥပေဒကသ႔ အာဏာတညသည အေနအထား ရႏင သည။ သ႔ေသာ အာဏာတညေစမႈသည တတယအပစ၏ပပးမႈအေပၚတြင အမားဆး မတည မည ျဖစသည။ ထစာခပစာတမးႏစရပစလးသည အကးအေျပာငးသေဘာျဖစၿပး ပဋပကၡ ခပၿငမးေစေရးႏင ႏငငႏင လ႕အဖြ႕အစညးအၾကား ေပၚထြကလာသည လမႈပဋညာဥမားအျဖစ ေဆာငရြကေရးဆေသာ တညသညပနးတငရၾကသည။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအၾကားရ ကြျပားျခားနား ခကမားႏင တညခကမားသည နေပါႏငငက ၎၏ ၿငမးခမးေရးသေဘာ တညခက အစတ အပငးမားက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ေနာကဆကတြအျဖစ အဘယေၾကာင ထညသြငးသညဆသညအခက (သ႔မသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကသည အသြငအကး အေျပာငး ကနဥးကာလတြင ဆကလကအာဏာတညမည) က ရငးလငးေပးပါသည။ အျခား ေသာႏငငမားက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈမားက လးဝေရာငၾကဥၾကၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြေရးလပငနးစဥက တက႐ကေဆာငရြကၾကသည အခက ကလညး ရငးလငးေစပါသည။

ၾကားျဖတအစအမမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

ၾကားျဖတအစအမမားသည သတမတထားသည အကးအေျပာငးဆသ႔ ႏငငအား ေပါငးကး ေပးရနရညရြယသည ႏငငေရးေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမ ရရလာသည (ယာယ) ရလဒတစချဖစသည။ အထကေဖာျပပါ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ အဓပၸါယဖြငဆခကသ႔ပင ၾကားျဖတ အစ အမမားသည အစးရ၏စဖြ႕ပက ခမတေပးႏငသည။ သ႔ေသာ ၎တ႔သည (တရားဝင) ဥပေဒ အထြဋအထပျဖစမႈမရေပ။ ထ႔ျပင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥအတြက လပငနးစဥအဆငဆင ခမတမေပးေပ။

အထးသျဖင ႏငငေရးႏင ဥပေဒေရးဆငရာစဖြ႕မႈအသစအတြက မေဘာငတစခခမတရန ၾကားျဖတအစအမမားက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၏ လပငနးေဆာငတာ အစတ အပငးတစရပအျဖစ ထညသြငးႏငေခ ပမမားျပားလာသည။ ထ႔အျပင စစပြမ ၿငမးခမးေရးဆသ႔ ကးေျပာငးမႈမားတြင ၾကားျဖတအစအမမားသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၏ အစတ အပငးတစရပ (သ႔မဟတ အလားတစာခပစာတမး) ျဖစလာႏငသည။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားသည တရားဝငဥပေဒ အထြဋအထပအာဏာ မရသည အတြက ေလးစားလကနာမႈသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားထက အပစမား၏ မမ ဆႏၵအေလာက လကခသေဘာတသည အေပၚတြင မားစြာမတညသည။ ထ႔ျပင ၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတအစအမမား၏ အာဏာတညႏငစြမးမာ အပစမား၏ ေလးစား လကနာမႈအေပၚတြင ဥးစြာပထမမတညသည။ အျပနအလနအားျဖင ထေလးစားလကနာမႈ သညလညး ျပငပမလာေသာ အေၾကာငးအရာမားေပၚတြင မတညျပနသည။ ယငးအေၾကာငး

International IDEA

အရာမားတြင အပစမားမ သေဘာတညခကမားက ေလးစားလကနာမည ကတကဝတ၊ ေလးစားလကနာမႈက ပကငေပးသည လကနကကငတပဖြ႕မား၊ တရားေရးစနစ၏ စြမးရညႏင တရားဝငမႈ စသညတ႔ပါဝငသည။5 ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသညလညး ထနညးအတငး ျဖစသညဟ ဆႏငသည။

ထ႔ေၾကာင ၿငမးခမးေရးတညေဆာကမႈဆငရာ ပညာရငမားက ၿငမးခမးေရး သေဘာတည ခကမား (ႏင ၾကားျဖတ အစအမမား)အား ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမ သသာထငရား စြာ ခြထတျခငးမျပရသည ရညရြယခကေကာငးမားစြာ ရႏငသည။ ၎တ႔၏ အႏစသာရမားသည ရငဆငရသည အေျခအေနအေပၚ သသာထငရားစြာမတညၿပး သတမတထားေသာ က႑မား ထက လြန၍စြမးေဆာငႏငသည။ တစခါတစရတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားမာ ႏငငေရး ဆငရာ ၿငမးခမးေရးေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမားမ ထြကေပၚလာေသာရလဒျဖစသညအတြက ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ ျပနလညသငျမတေရးနညးလမးမားႏင ပဋပကၡျဖစႏငသည (Easterday 2014: 392)။ အျခားေသာ အေျခအေနမားတြင ၎တ႔သည အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခ ဥပေဒသ႔ ဥးတညသည (ေနာကထပ အကးအေျပာငးဆငရာ တရားစရငေရးႏင ျပနလည သငျမတေရး ယႏရားမားအတြက) လပငနးစဥမား ခမတေပးႏငသည (Teitel 2000: 191)။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတြကလညး အလားတယဆခကမာ မနကနမႈရသည။

သ႔ေသာ ဤမဝါဒစာတမးတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားႏင ၾကားျဖတအစအမမားႏစရပစလးႏင ခြျခားထားသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၊ ၾကားျဖတအစအမမားႏင မတသည အခကမာ ၎၏အားသာခကသည ဥပေဒဆငရာအာဏာတညမႈအ ေပၚတြင ကနးေအာငးျခငး ျဖစသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၊ ၾကားျဖတ အစအမမားႏင ခြျခားရသညအေၾကာငးရငးႏစရပရသည။ ၎တ႔မာ (က) သေဘာတရားဆငရာ ရငးလငးမႈရေစရနႏင (ခ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေအာငျမငမႈရေစေရးအတြက ပစ ဒဇငးႏင လပငနးစဥကေသာလညးေကာငး၊ ပနးတငမားႏင အေၾကာငးအခကမားက ေသာ လညးေကာငး ေဖာျပရနတ႔ျဖစသည။

5 “ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ”- သ႔မဟတ “ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ သေဘာတည ခကမား” (Easterday ၂ဝ၁၄:၃၇၉) က ပစခတတကခကမႈရပစေရး သေဘာတညခက၊ (ၾကားျဖတအစအမမား ပါဝငႏငသည) က႑စၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစရပ၊ အၿပးသတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒႏင အထကေဖာျပပါ စာခပစာတမးအားလးပါဝငႏငသည လပငနးစဥမားအျဖစ Bell (၂ဝဝ၆-၂ဝဝ၈) က အဓပၸါယဖြငဆသည။

International IDEA

၁၉၉ဝ ခႏစေနာကပငး ေပၚထြကလာသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ မတ ကြျပားမႈမားကလညးေကာငး ၎တ႔၏ေအာငျမငမႈသည အကးအေျပာငးျပလပသည ႏငင ေတြ႕ၾကရေသာ သမငးႏင ဖြ႕စညးပဆငရာ အေၾကာငးအခကမားအေပၚ အမသဟျပသည ဆသညအခကက ရငးျပရနအတြကလညးေကာငး ဤအပငးတြင အေရအတြကဥးစားေပးေဒတာ မားက အသးျပထားသည (Miller 2010: 601)။ ေအာကေဖာျပပါ က႑ခြသည ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ပစဒဇငးႏင လပငနးစဥေရြးခယမႈအေပၚ ေဆြးေႏြးတငျပထားသည။

ေဒတာမားကခြျခမးစတျဖာသးသပျခငး

၁၉၉ဝခႏစမစတင၍ အာဖရကတြင ၁၉ ခ၊ အာရတြင ၆ ခ၊ ဥေရာပတြင ၅ ခ (ဇယား ၃.၁ က ေလလာပါ) စစေပါငး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃ဝ ခန႔က ကမာၻတစဝမးတြင ေရးဆြ ျပဌာနးခၾကသည။ ထၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပ ေဒ ၃ဝ တြင ၂ဝ မာ Uppsala ပဋပကၡ ေဒတာသတငးအခကအလကအစအစဥ (UCDP) မ ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနဟ အဓပၸါယ ဖြငဆသညအေျခအေနမားမ ေပၚထြကလာခသည (သ႔မဟတ အသယးပးယားႏင အရထရးယား ႏငငတ႔မာ ႏငငအတြငးမဟတဘ အျခားႏငငႏငျဖစပြားသည ပဋပကၡတြင ပါဝငခသညအတြက ၎တ႔က စာရငးမဖယလကလင ၁၈ ခဟ ဆႏငေပသည)။ အစးရႏငျဖစေသာပဋပကၡႏင အစးရမဟတသညအဖြ႕မားၾကား ျဖစပြားေသာပဋပကၡမားအနက ပဋပကၡတစခတြငတစႏစ အတြငး စစပြေၾကာင ေသဆးမႈ ၂၅ ဦး သ႔မဟတ ၂၅ ဦးထကပလင ထပဋပကၡက ဆကလက သကဝငေနေသာ ပဋပကၡဟ UCDP က အဓပၸါယဖြငဆသည။

ကနရၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၁ဝ ခမာ ဆဗယကေခတေနာကပငးေျပာငးလမႈမား အပါအဝင ေယဘယအားျဖင ((တစခါတစရတြငဆပ႐ႈပေထြးမႈရေသာလညး) ၿငမးခမးေသာ အကးအေျပာငးမား (ဥပမာ၁၉၉ဝ ခႏစတြင လသေရးနးယား၊ ၁၉၉၁ ခႏစတြင အယလဗား နးယား၊ ၁၉၉၂ ခႏစတြင ပလနႏငငႏင ၁၉၉၅ ခႏစတြင ယကရနးႏငင)၊ ဒမကေရစအကး အေျပာငးမား (ဥပမာ ၁၉၉၁ ခႏစတြင ေတာငအာဖရကႏငင)၊ အာဏာသမးမႈမား (၂ဝဝ၉ ခႏစတြင မာဒတစကာႏငင၊ ၂ဝ၁၄ ခႏစတြင ဗာကးနား ဖာဆႏငင၊ ၂ဝဝ၆ ႏင ၂ဝ၁၄ ခႏစတြင ထငးႏငင) ႏင အျခားအကးအေျပာငးမား (ဥပမာ ၁၉၉၄ ခႏစတြင ကြနဂသမၼတႏငငႏင၂ဝ၁၁ ခႏစတြင အဂစႏငင)မ ေပၚထြကလာခၾကသည။

International IDEA

ဇယား ၃.၁ ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အပစေလးစ

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားကေရ႕ေျပးအေနျဖင မျပလပခေသာၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

Afghanistan ၂ဝဝ၁က

Iraq ၂ဝဝ၄Libya ၂ဝ၁၁

ဒဖကတၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားကဖြ႕စညးေပးသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား

Rwanda ၁၉၉၃DRC ၂ဝဝ၃Yemen ၂ဝ၁၁

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားေနာကျပလပသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား

Chad ၁၉၉၁Togo ၁၉၉၂DRC ၁၉၉၇

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားေနာက ျပလပသည ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

Burundi ၁၉၉၆ႏင ၂ဝဝ၁Kosovo ၁၉၉၉Somalia ၂ဝဝ၄ and ၂ဝ၁၂Sudan ၂ဝဝ၅Nepal ၂ဝဝ၇South Sudan ၂ဝ၁၁Central African Republic၂ဝ၁၃ခ (South Africa ၁၉၉၁)ဂ

က Afghanistan ႏငငအတြက၂ဝ၁၁ Bonn သေဘာတညခကသည “အၿမတမးအစးရ အငစတကးရငးမား ဖြ႕စညး မတညေထာငမ Afghanistan ႏငငရ ၾကားျဖတအစအမမားဆငရာ သေဘာတညခက” က ထညသြငးခသည။ ၎သည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအျဖစ ေဆာငရြကေပးၿပး ပဋပကၡအဆးသတမႈထက တာလဘန ကဆးေရးက လပေဆာငသညဟ မတယႏငသည။ (Ludsin 2011:304)

ခ အာဖရကႏငင (Central African Republic) တြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေနာကတြင ပစခတတကခကမႈ ရပစေရးက ဆကလကလပေဆာငခသည။

ဂ ေနာကထပအၾကမးဖကမႈမား ဆကလကမျဖစပြားေစရနႏင ေအာငျမငေသာအကးအေျပာငး ျဖစေျမႇာကေစရန အတြက ေတာငအာဖရကႏငငရအပစမားက ၁၉၉၁ ခႏစတြင ႏငငေတာၿငမးခမးေရးသေဘာတစာခပက လကခ သေဘာတခၾကသျဖင ေတာငအာဖရကႏငငသည ထအပစခြ၏ ေနာကတးသာဓက ျဖစခသည။

မတစ - ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင စပလဥးသညေဆြးေႏြးခကမားက ConstitutionNet website, <http://www.constitutionnet.org/event/workshop-role-interim-constitutions-post-conflict-settings-4-5-decem-ber-2014-edinburgh> တြငlink ရရႏငသည။

ဇယား ၃.၁ သည မတကြျပားေသာအပစ ၄ စႏငအည ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အပစသတမတထားသည။ အခပအားျဖငဆေသာ ထၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစဝကခန႔မာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားျဖင ဥးစြာ လပေဆာငခၾကသည။ ၎တ႔အနက ျဖစရပသးခတြင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားသည လကေတြ႕ဆနေသာ (ဒဖကတ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ဖြ႕စညးႏငခသည။ အျခားျဖစရပ ၆ ခရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက မားျဖင ဦးစြာျပလပချခငးမရေပ (၎တ႔အနကသးခမာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေနာက ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကက လကမတထးရနအတြက ေစေဆာမႈျဖစခသည။) အရတႏငင ႏင အာဖကနနစၥတနႏငငတြင ႏငငရပျခားဝငေရာကသမးပကေရးတပဖြ႕မား ေနရာယထားမႈက

International IDEA

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက မရရေသးသညအခကက ေထာကျပေနသလ လစဗယားႏငင တြင သကဆငရာအပစမားမ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးရန ဆးျဖတခက မခမတညးက အကးအေျပာငး စတငေနႏငၿပးသားျဖစသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃ဝ အနက ထကဝကေကာ (၁၈ခ) သည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပ ေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥမားအတြက အေထာကအကျဖစခၿပး ေနာကဆးတြင အၿပး သတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေပၚထြကလာႏငေစခသည။6 အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတြက လပငနးစဥမခမတမ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏစခ လအပသညအေနအထား အခ႕ ရခသည။ ဘရြနဒငးႏငငတြင အပစမားသည ၁၉၉၈ ႏငငေတာ၏ အကးအေျပာငးဆငရာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင အကးအေျပာငးဆငရာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအကဥပေဒက သေဘာတ လကခခၾကၿပး ၂ဝဝ၁ အကးအေျပာငးဆငရာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက လကခ သေဘာတခၾကသည။ ကြနဂသမၼတႏငငသည ၁၉၉၄ ခႏစတြင အကးအေျပာငးဆငရာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ဆးျဖတခၾကသည။ ထဥပေဒက ၁၉၉၇ ခႏစမ ၂ဝဝ၃ ခႏစအထ ဒဂရ ဥပေဒ (Decree Law) ျဖင အစားထးခၿပး တစဖန ၂၀၀၃ ခႏစတြင အၿပးသတၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒျဖင အစားထးခသည။ အလားတပင ဆမာလယာႏငငတြငလညး ၂၀၀၄ ခႏစ အကးအေျပာငးဆငရာ ဖကဒရယပဋညာဥစာခပႏင ၂၀၁၂ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဟ၍ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏစခ ဆကတကရခသည။ ၂ဝ၁၂ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမာ လကရတငအာဏာသကေရာကမႈရသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအမားစသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေပၚထြက လာေစေရးလပငနးစဥက ခကျခငးမဟတခလငေတာငမ ျမနဆနစြာ စတငေစသည။ အဂစ၊ အရတ၊ လစသနနးယား၊ မကဒကဂကစကာ၊ ထငး၊ တဂ ႏင ယကရနးႏငငတ႔တြင ၁ ႏစမ ၂ ႏစခန႔သာ ၾကာျမငခသည။ အခ႕ေသာႏငငမားတြင ၅ ႏစခန႔အထ အခနအသငအတင ၾကာျမငၾကသည။ ဥပမာ အာဖဂနနစၥတန၊ ခက၊ အသယးပးယား၊ ပလနႏင ေတာငအာဖရက ႏငငတ႔ျဖစသည။ အယေဘးနးယား၊ ဘာရြနဒငး၊ ေကာစဗႏင နေပါႏငငတ႔တြင လပငနးစဥသည ၈ ႏစခန႔ၾကာျမငခၿပး ကြနဂသမၼတႏငငႏင ရ၀နဒါႏငငတ႔၌သာ ၁ဝ ႏစေကာၾကာျမငခသည။ သ႔ေသာျငားလညး ၁၉၉ဝ ခႏစမ စတငကငသးခသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၉ ခ (စစေပါငးအေရအတြက၏ သးပတစပ) သည လကရအထ အာဏာတညလကရသည။7 အရစ ထရးယား(၁၉၉၂ ခႏစ) ႏင ထငးႏငင (၂ဝ၁၄ ခႏစ) တ႔မလြ၍ လကရအာဏာတညသည ၾကား ျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအားလးမာ ပဋပကၡဒဏသင အေျခအေနမားတြင ျပလပချခငးျဖစၿပး

6 ၂ဝ၁၅ စကတငဘာလအထ ထႏငငမားသည လသနနးယား (၁၉၉ဝ-၁၉၉၂)၊ အသယးပးယား (၁၉၉၁-၁၉၉၅)၊ ခက (၁၉၉၁-၁၉၉၆)၊ အယေဘးနးယား (၁၉၉၁-၁၉၉၈)၊ ပလန (၁၉၉၂-၁၉၉၇)၊ တဂ (၁၉၉၂)၊ ေတာငအာဖရက (၁၉၉၄-၁၉၉၇)၊ ရဝနဒါ (၁၉၉၄-၂ဝဝ၄)၊ ယကရနး (၁၉၉၅-၁၉၉၆)၊ ေကာစဗ (၂ဝဝ၁-၂ဝဝ၈)၊ ဘာရြနဒငး (၂ဝဝ၁-၂ဝဝ၅)၊ အာဖကနနစစတန (၂ဝဝ၁-၂ဝဝ၄)၊ ကြနဂ (၂ဝဝ၃-၂ဝဝ၆)၊ အရတ (၂ဝဝ၄-၂ဝဝ၅)၊ ထငး (၂ဝဝ၆-၂ဝဝ၇)၊ မကဒကဂကစကာ (၂ဝဝ၉-၂ဝ၁ဝ)၊ အဂစ (၂ဝ၁၁-၂ဝ၁၂) ႏင နေပါ (၂ဝဝ၇-၂ဝ၁၅) တ႔ျဖစၾကသည။

7 ထႏငငမားသည အရစထရးယား (၁၉၉၂ မစတင၍)၊ ဆဒန (၂ဝဝ၅)၊ လစဗား (၂ဝ၁၁)၊ ယမင (၂ဝ၁၁)၊ ေတာငဆဒန (၂ဝ၁၁)၊ ဆမာလယာ (၂ဝ၁၂)၊ ဗဟအာဖရကႏငင (၂ဝ၁၃)၊ ဘာကနာဖကဆ (၂ဝ၁၄) ႏငထငး (၂ဝ၁၄) တ႔ျဖစၾက သည။

International IDEA

ပဋပကၡဒဏသငအေျခအေနမားတြင မၾကမးေရးဆြခသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ထကဝကခန႔က ကယစားျပသည။

Ludsin (2011: 303-04) က ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒလပငနးစဥက ေႏာငေႏးေစသည သ႔မဟတ ေမာလငသညထက ပမရညၾကာေစသည စနေခၚမႈသးရပက ေဖာျပေပးသည။ (က) ပါဝငသညအပစမား၏ လပေဆာငလစတႏင ေဆြး ေႏြးညႇႏႈငးျခငးက ေခါငးေအးေအးထားစဥးစားရန အခနမေပးသည အလငစလႏငသည လပငနးစဥ (ခ) လပငနးစဥက ေႏာငေႏးၾကန႔ၾကာေစျခငးျဖင အကးျဖစထြနးႏငသညဟ အပစတစစ သ႔မဟတ တစစထကပေသာအပစက ႐ႈျမငတာျဖစႏငသျဖင အေပးအယလပရန ဆႏၵမရျခငးႏင (ဂ) ပမကယဝနးသည လ႕အသကအဝနးထသ႔ မၾကမးေရးဆြေရးအာဏာေပး အပရန ျငငးဆျခငးတ႔ျဖစသည။

ပဋပကၡမားႏင ျပညႏကေနေသာ ႏငငတစႏငငသည အဆငမားစြာပါဝငေသာ လပငနးစဥထမ အကးရႏင/မရႏငမာ ယဥၿပငေနၾကေသာ အဖြ႕အစညးမား၏ အျပနအလန အေလာေပးလကေလာႏငသညဆႏၵႏင တငးမာမႈမားက ေရာငကြငး ထားသည အၿပးသတအဆငလပငနးစဥမား အေကာငအထညေဖၚႏငစြမးအေပၚတ႔တြင မားစြာမတညပါသည။ အပစအခတရပစေရးသေဘာတညမႈ ပကစးဖ႔ လြယေလေလ၊ ပဋပကၡျဖစေသာ အဖြ႕အစညးမားအၾကား အာဏာခြေဝမႈမညမ ေလေလ ညႇႏႈငးသမား သ႔မဟတ မၾကမးေရးဆြသမားက အဆငမားစြာပါဝငေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြျခငး သ႔မဟတ ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥမ ရရ မည အကးေကးဇးမားက ေလာနညးေစသည လပငနးစဥတစခ ပေဖာရန ပမ လြယကေလျဖစသည။ ဥပမာ ပဋပကၡျပနလညျဖစပြားႏငေျခမားေသာ အေျခ အေနတြင ၿငမးခမးေရးေဖာေဆာငသမားသည အၿပးသတမၾကမးေရးဆြေသာ လပငနးစဥက ျမနျမနဆနဆနျပလပရန တြနးအားေပးၾကမညျဖစသည။ (Ludsin 2011: 299)

ပဋပကၡျဖစပြားေသာ အေျခအေနတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေရးဆြဖနတး ခေသာ ႏငငေပါငး ၁၈-၂ဝ ႏငငအနကမ ၁၄ ႏငငသည ပဋပကၡဆသ႔ ျပနလညဦးတည သြားခၾကသည သ႔မဟတ ပဋပကၡရပစမႈလးဝမၾကေတြ႕ခရျခငး စသညစနေခၚမႈမားက ေတြ႕ႏင ပါသည။ ထ႔အျပင လကရအသးျပေနေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၉ ခအနကမ ၇ ခ က (ဘာကနာဖကဆ၊ ဗဟအာဖရကႏငင၊ လစဗား၊ ဆမာလယာ၊ ေတာငဆဒန၊ ဆဒနႏင ယမင တ႔တြင) ပဋပကၡျဖစပြားေသာအေျခအေနတြင မၾကမးေရးဆြခပါသည။ ထႏငငမားထမ ၅ ႏငင တြင (ဗဟအာဖရကႏငင၊ လစဗား၊ ဆမာလယာ၊ ေတာငဆဒနႏင ယမင) ပဋပကၡ ျပနလည ျဖစပြားခၾကသည သ႔မဟတ ပဋပကၡဘယေတာမမရပတန႔ခၾကပါ။

ၾကားျဖတကာလတစခၿပးေနာက အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခက အတညျပႏင ခေသာ အျခားႏငငမားလညး ပဋပကၡဆသ႔ ျပနလညဦးတညခၾကသည သ႔မဟတ ထႏငငတ႔တြင

International IDEA

ပဋပကၡဘယေတာမ မရပစခၾကပါ။ ထအထတြင အာဖကနနစစတန၊ ခက၊ ကြနဂႏ ငအရတတ႔ ပါဝငပါသည။ အာဖကနနစစတနသည ၁၉၄၆ ခႏစမစ၍ စစပြႏငၾကေတြ႕ေနရေသာလညး (UCDP n.d.) ၂ဝဝ၁ ခႏစ၌ တာလဘနက အာဏာမဖယရားၿပးေနာကတြငလညး (၂ဝဝ၁-၂ဝဝ၄ ခႏစကာလတြင အာဖကနနစစတနတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင၂ဝဝ၄ ခႏစ မစ၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ရေသာျငားလညး) ပဋပကၡရပတန႔သြားချခငး မရေပ။ ၂ဝဝ၄-၂ဝဝ၅ ခႏစကာလတြင သကတမးတေသာၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ၂ဝဝ၅ ခႏစမစ၍ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ရေသာျငားလညး အေမရကနျပညေထာငစႏင ၎၏မဟာမတတပမား အရတနယေျမက ဝငေရာကသမးပကခနမစ၍ အရတသည ပဋပကၡ ဒဏမားက ခေနရဆျဖစပါသည။

ခကႏငင၌ ေနာကဆးအေကာ ျပညတြငးစစသည ၂ဝဝ၅ ခႏစတြငစတင၍ ၂ဝ၁ဝ ခႏစတြင အဆးသတခသည။ ကြနဂႏငင၏ ျပညတြငးစစသည ၁၉၉၇ ခႏစမ ၂ဝဝ၃ ခႏစအထ ၾကာျမင ခပါသည။၂ဝဝ၃ ခႏစတြင ေနာကဆးၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပခေသာလညး ၂ဝ၁၂ ခႏစထ ကြနဂႏငင၏ အေရ႕ပငးတြင ပဋပကၡျဖစပြားခသည။ ရဝနဒါတြင ၁၉၉၃ ခႏစ အ႐ရာသေဘာတညမႈမား လကမတထးၿပးသပမၾကာ လမးတနးသတျဖတမႈ စတငျဖစပြားခ သည။ ဘာရြနဒငးႏငငတြင အၿမတမးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ျပညလးကြၽတဆႏၵခယပြမ တစဆင အတညျပခကရယရနမတငမ ၁၂ ႏစၾကာ ျပညတြငးစစရပတန႔ခသည။

ေမာမနးခကမားအားစမခန႔ခြျခငး

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အခကအချပနာအားလးက ေျဖရငးေပးႏင ေသာ အေျဖတစခမဟတဟ ေကာကခကခႏငသည။ အဘယေၾကာငဆေသာ Ludsin (2011) အမညေပးထားသည ‘အဆငမားစြာပါဝငေသာလပငနးစဥ’ (ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ကယျပန႔ေသာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ၏ တစစတတစပငး အျဖစ ပါဝငေသာလပငနးစဥ) က မကျမငကယေတြ႕ၾကရေသာ ပဋပကၡဒဏခႏငငအမားစသည ပဋပကၡက ကငတြယေျဖရငးႏငစြမး မရၾကပါ။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပ ေဒမား၏ ေအာငျမင မႈမားအနကမ တစချဖစေသာ အၾကမးဖကမႈအဆးသတရနသာ ေဆာငရြကႏငခသည။

ႀကးမားေသာ ပဋပကၡအၾကမးဖကမႈမားက အဆးသတျခငးလပငနးသည ခကခေသာ လပငနးတစရပျဖစသညဟလညး ေကာကခကတစမး ခႏငပါေသးသည။ ယငးလပငနးတြင စနစတကစမထားၿပး အားလးပါဝငႏငကာ ေစစပေသာဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥ တစရပ လအပပါသည။ ထ႔ျပင သကဆငသမားက ကယျပန႔ေသာၿငမးခမးေရးလပငနးစဥတြင ပးေပါငးပါဝငလေသာစတဆႏၵ႐ရနလညး လအပပါသည။ အျပနအလနအေလာေပး လကေလာ ႏငသညဆႏၵ မရပါက ကာလတႏင ကာလလတတ႔တြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပါဝင ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥတစခသည (က) ပဋပကၡက ေလာခေစ၍ (ေအာငျမငမႈ အတငးအတာတစခ ပငျဖစသည) ဆကလကညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈမားအတြက အေထာကအက ျပျခငး (ခ) ႏငငေရးလႈပရားသအခ႕က စညးမဥးမားလကနာရန မကလးေပးျခငးအားျဖင ဖြ႕ စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥႏင ႏငင၏တရားဝငမႈက ျမႇငတငေပးျခငး (ဂ) အားလးပါဝငမႈ

International IDEA

မားျပားေသာပစျဖင ၎တ႔၏ မတညမႈမားကေျဖရငးရန အဖြ႕အစညးမားက လေလာကေသာ အခနေပးျခငးတ႔ကသာ ျပလပႏငပါသည။ (Hirschl 2009; Ludsin 2011:252 တ႔က ၾကညပါ။)

တစခနတညးမာပင မညသညၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမဆ ၎၏ေအာငျမငမႈက ႏငင၏ မလအေျခအေနတ႔ႏင ဆနးစစ၍ တငးတာရမညျဖစသည (Samuels and Wyeth 2006)။ အ႐းရငးဆးေျပာရလင ေတာငအာဖရကသည ဆမာလယာမဟတသလ ယမငသည လညး နေပါမဟတပါ။ ေအာငျမငမႈေမာလငခကမားသည ေျမျပငလကေတြ႕ၾကေနရေသာ ျဖစရပ မားႏငသာ အၿမခတဆကေနသငသည။

နေပါႏင ဆမာလယာရၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား

နေပါႏငငသည အပစအခကရပစေရး သေဘာတညမႈတစခက ညႇႏႈငးအေကာငအထည ေဖာႏငခသည။ ထသေဘာတညမႈသည (၁၉၉၆ ခႏစ မ ၂၀၀၆ ခႏစ အထ ) ဆယစႏစတစခမ ၾကာျဖစပြားခေသာ ျပညတြငးစစက ခပၿငမးႏငေစခၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရး လပငနးစဥတစရပက အစျပေစႏငခသည။ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးထားေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအားအတညျပျခငး၊ အမတ ၆ဝ၁ ဦး ပါဝငေသာ ဖြ႕စညးပညလာခအတြက၂ဝဝ၇ ခႏစ ဇြနလတြင ေရြးေကာကပြမားကငးပရန စစဥျခငးတ႔ႏငအတ အဆပါ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥက စတငခပါသည။

အၿမတမးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား၂ ႏစအတြငးမၾကမးေရးဆြရန ထဖြ႕စညးပညလာခက တာဝနေပးအပခသည။ ၂ဝ၁၂ ခႏစ ေမလ၌ ပထမညလာခအား မဖကသမးခငအခနထ ထ ၂ ႏစ သကတမးအား ၄ ႀကမတငသကတမးတးခသည။ ထ႔ျပင ဒတယအႀကမညလာခသည ၂ဝ၁၅ ခႏစ ေဖေဖာဝါရလတြင ေနာကဆးထားတငသြငးရမည သတမတကာလအထ မၾကမး တစခက မေရးဆြႏငခပါ။ သ႔ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥသည ႏငငေရးေဆြးေႏြးမႈမား (သ႔မဟတ ေနရာလျခငးမျဖစေပၚလာေသာ ျပသာနာမား)မ ပဋပကၡ ျဖစပြားျခငးမား မႏႈးဆြေစရန ကာကြယႏငခသည (Suhrke 2014; International Crisis Group 2012; Jaiswal 2015: 5) ။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ စကတငဘာလတြင အၿမတမးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား အတညျပခပါသည။

(ၿပကြလြယေသာ ႏငငတစႏငင၏ပစအေနအထားရေသာ) ဆမာလယာတြင (၂ဝဝ၄ ႏင ၂ဝ၁၂ ခႏစ၌) အသးသးေရးဆြထားေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည တစခ႕ အဖြ႕အစညးမားက ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးေရးစားပြဝငးဆသ႔ ႀကမဖနမားစြာျပနလညဆြေခၚ ႏငခပါ သည။ ထ႔အျပင လကရျပနာမားအတြက အေျဖရာရနအလ႔ငာ ယငးအဖြ႕အစညးမားက အသစေပၚေပါကလာသည အစးရဖြ႕စညးတညေဆာကပမားတြင တစစတတစပငးပါဝငခြငျပ ခသည (Bradbury and Healy 2010; Ainte 2014)။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား အတညျပၿပးသပမၾကာခင သ႔မဟတ အတညမျပ ေသးခငတြင ဆမာလယာသည စစေၾကာငျဖစေသာေသဆးမႈမားက ေလာခႏငခသည။ အဆပါ ေသဆးမႈမားသည ၁၉၉၁ ခႏစတြင ၈,ဝဝ၉ ဦးရရာမ ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင ေသဆးမႈလးဝမရသညအထ

International IDEA

ေလာကခပါသည။ တစဖန ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင ေသဆးသ ၁,၅၈၇ ဦးႏင ၂ဝ၁၂ ခႏစတြင ၂,ဝဝ၆ ဦး ရရာမ (အစၥလာမမစတရား႐းမားသမၼဂႏင ေနာငတြငအယရာဘတအစြနးေရာကအဖြ႕တ႔ ထကြၿပးေနာက) ၂ဝ၁၃ ခႏစတြင ၈၉၆ ဦးထ ေလာကခသည။ (World Bank n.d.)

၎တ႔ၾကား ဆကႏြယမႈရသညဟမယဆဘ ၾကညမညဆလင ဂ႐တစကေရးဆြေသာ အၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥ မရသညတငေအာင ဆမာ လယာတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၂ ခလးအား ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငးမားႏင ေထာကခ မႈေပးျခငးမားသည စဥဆကမျပတၿငမးခမးျခငး တညေဆာကေရးလပငနးစဥက အေထာက အကျပႏငေခရပါသည။

သ႔ေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ၏ က႐ႈးမႈမားသည ယငး လပငနးစဥ တရားဝငမႈကငးမေစၿပး ေရရညတညတေသာ ၿငမးခမးေရးရရရန က႐ႈးေစေၾကာငး သးသပႏငပါသည။ ထက႐ႈးမႈမားတြင ျပညတြငး ႏငငေရးလႈပရားသမားအတြက တစခါတစရ ဖစးမႈအရမးမားေသာ ႏငငတကာ၏ အေထာကအပ၊ ႏငငေရးပါတမားႏင အရပဖကလ႕အဖြ႕ အစညမားက ဖယကဥျခငး၊ လ႕အခြငအေရး သ႔မဟတ ဖကဒရယစနစကသ႔ေသာ ကစၥရပမားကကငတြယေျဖရငးရန လြတလပေသာေကာမရင တညေထာငရာ၌ ၾကန႔ၾကာျခငး၊ ႏငငေတာ ဖြ႕စညးပညလာခအတြက ေရြးခယေရးလပငနးစဥမားလပေဆာငရာတြင ပြငလငးျမငသာမႈ မရ ျခငးႏင ျမနျမနဆနဆနေဆာငရြကမႈမရျခငး တ႔ပါဝငပါသည။

International IDEA

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ပေဖာရာတြင အႏစတမႈအတငးအတာႏင ထညသြငး စဥးစားထားသည အေၾကာငးအရာကစၥရပမားဆေသာ အဓကနယပယႏစခက စဥးစားရန လအပပါသည။

အႏစတမႈအတငးအတာ

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ကစၥရပမားစြာက အလြနအႏစတစြာေျဖရငးဖ႔ ႀကးစား လင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆသ႔ တကလမးမႈမားေႏာငေႏးႏငပါသည။ အလြနအႏ စတေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည အဓကကေသာ လမႈႏငငေရးလႈပရားသမားအားလး (သ႔မဟတ အမားစ) မပါဘ အစးရစနစတစခလးတညေထာငေရးဆသ႔ ဦးတညေစ ႏငပါသည (Ludsin 2011)။ ပမတေတာငးၿပး ကန႔သတမႈရေသာျပဌာနးခကသည ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးႏင ေျပာငးလျခငးမားအတြက ေပးဆပရေသာအရငးအႏး ေလာကေစ၍ ျမနဆနေသာၿငမးခမးေရးလပငနးစဥျဖစေစရန အလားအလာရသည။ သ႔ေသာ ဤနညးလမးသညလညး အႏရာယမားရပါေသးသည။ ျပဌာနးခကသည အႏစတမႈနညးပါး၍ ႏငငတကာစႏႈနးမားအေပၚတြင အလြနအမငးမခထားပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စမကနး တြငႏးႏြယေသာ သကဆငသမားအားလး ပါဝငႏငေျခမရႏငပါ။ ထ႔ေၾကာင ဤနညးလမးသည ႏငင၏ ကယပငလပငနးစဥျဖစမႈအေနအထားက အားနညးေစ၍လအမား၏ အားေပးေထာကခမႈ မရရျခငးဆသ႔ ဦးတညေစႏငပါသည။ ထ႔အျပငလကရအဖြ႕အစညးမား၏ ေယဘယစြမးရည အေပၚမတည၍ ဤနညးလမးသညအသြငကးေျပာငးေရး အစးရဖြ႕စညးပမားက လလေလာက ေလာက မထနးခပႏငသညအျပင မလအခြငအေရးမားကလညး ကာကြယေပးႏငစြမးမရႏငပါ။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခ၏ အႏစတမႈသည၎ေျဖရငးသည အေရးပါခငမာ ေသာကစၥရပမားအေပၚတြင မျဖစမေနမတညရမညအစား ၎၏ျပဌာနးခကမားအား အေသး စတထညသြငး ေရးဆြရမည ေပၚတြငသာ မတညပါသည။ ဤစစတမးတြငဆနးစစထားသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃ဝ အနက အႏစတမႈနညးပါးသညဖကက ယမးယငေသာ ဖြ႕စညးပမားသည တစဖတသကဆနေသာ သမၼတ/စစတပအမန႔မား (ဥပမာ အဂစႏင ထငး) သ႔မဟတ ပဋပကၡျဖစပြားေနစဥအတြငး ေရးဆြထားေသာစာတမးမားျဖစသည (ဥပမာ အာဖကန နစစတနႏင လစဗား)။

International IDEA

ေယဘယအားျဖင စနညးလမးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေဆြးေႏြးမႈမား မစတငမ အပစ အခတရပစေရးပါဝငေသာ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈရရရန ရညရြယသည။ သ႔ေသာ ပဋပကၡ ျဖစပြားေန၍ ျပညသလထႏငသငတငေလာကပတစြာ မခတဆကႏငေသာ အေျခအေနမးတြင (ယခင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈရသညျဖစေစ၊ မရသညျဖစေစ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည အႏစတမႈနညးပါးသငပါသည။ လပအပသညထကပ၍ အေၾကာငးကစၥရပမား ေပၚတြငမဆးျဖတဘ ထၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ပဋပကၡရပတန႔ေစရန အေျခ အေနေပးျခငး၊ မမလလားရာ အေၾကာငးကစၥရပမားႏငစပလငးၿပး သေဘာတဆးျဖတႏငျခငး၊ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေဆြးေႏြးမႈမားဆသ႔ ျပညသလထအား ေျဖးညႇငးစြာဆြေခၚသြားျခငးတ႔က ျပလပသငပါသည။ ထ႔အျပင ယငးလပငနးစဥတြင လတငးပါဝငသည/လတငးႏငသကဆင သညဟေသာ ႏငငေရးအသတညေဆာကသငသည။ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင ပတသတ၍ ပမပါဝငမႈရေသာ၊ ေရရညဖြ႕ၿဖးတးတကေသာ သေဘာတညမႈသေဘာတညမႈရရရန အေရးပါေၾကာငး နားလညမႈရရနလညး ႏငငေရးအသ တညေဆာကေပးသငပါသည။

ထညသြငးစဥးထားသညအေၾကာငးအရာကစၥရပမား

အႏစတမႈအျပင ထညသြငးစဥးစားမည ေခါငးစဥပမာဏသညလညး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားပေဖာရာတြင အေရးပါပါသည။ ကလသမၼဂၿငမးခမးေရးေဖာေဆာငသ ေဒတာ ေဘစ (UN n.d.)မ ဖနတးထားေသာ အမးအစားမားကအသးျပၿပး Easterday (2014: 388-90) ႏငအၿပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အခ ၃ဝ ႏင ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈမား၏ အေၾကာငးအရာႏင အဓကေခါငးစဥမားက ဤစာတမးတြငး ႏႈငးယဥဆနးစစထားပါသည။ ထ ႏႈငးယဥဆနးစစထားေသာ ရလဒမားက ပ ၄.၁ တြင ေဖာျပထားပါသည။

ႏႈငးယဥေဖာျပခကအရ ပ ၄.၁ တြငေဖာျပထားသည အခကအလကေဒတာတြင ၿငမးခမး ေရးသေဘာတညခကမားသည အပစအခတရပစေရးႏင အၾကမးဖကမႈရပတန႔ေရး၊ လသား ခငးစာနာမႈႏင ဒကၡသညအေရးကစၥရပမား၊ လြတၿငမးခမးသာခြငႏင ကငးလြတခြငမားကသ႔ ေသာ ပဋပကၡေနာကဆကတြဆငရာကစၥရပမားက အမားဆးအာ႐စကထားသညမာ အဩစရာ မဟတေပ။ အျခားတစဖကတြငမ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ကနဦးႏငငတညေဆာက ေရးျဖစစဥ (ဥပမာ၊ ႏငငျဖစတညမႈ၊ နယနမတႏင အမတလကၡဏာ၊ လ႔အခြငအေရး တ႔ကသ႔ေသာ စညးမဥးမားႏငစႏႈနးမား) သ႔မဟတ အငစတကးရငးႏင လပငနးစဥမား (ဆလသညမာ တရား ေရးက႑ သ႔မဟတ ေရြးေကာကပြမေဘာင) တ႔ႏငစပလဥးသည ကစၥရပမား ပါဝငသည။

ထ႔အျပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ၃ ပ ၂ ပတြင ျပငဆငေရးလပထးလပ နညးမားပါဝငေသာလညး ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားတြင ထကသ႔ေသာျပဌာနးခကမား လးဝနးပါး ပါဝငေလမရေပ။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအားလးတြင အကးအေျပာငး ကာလအတြငး အပခပမညအငစတကးရငးဆငရာမေဘာငက ေယဘယအားျဖင အၾကမး ေရးဆြထားေသာ စာပဒမားပါဝငၿပး ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခက မတတမး ၇ ေစာငတြင ၁ ေစာငသာလင ထကသ႔ေသာ ၾကားျဖတအစးရ၊ အကးအေျပာငးအစးရ၊ အမးသားစညးလးညၫြတေရးအစးရမား၊ ၾကားကာလေဆာငရြကခကမား၊ အကးအေျပာငးဆငရာ အငစတကး

International IDEA

ပ ၄.၁ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈမားႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ အေရးႀကးေသာ ရညရြယခကမား

0 25% 50% 75% 100%

ႏငငျဖစတညမႈ၊ နယနမတ၊ အမတလကၡဏာ

လ႔အခြငအေရး

ဖြ႔စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာကစၥရပမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးလပငနးစဥ

တရားေရးက႑

ေရြးေကာကပြဆငရာ မေဘာင

အမးသမးႏင ဂနဒါ

ျပငဆငေရးလပငနးစဥ

သတငးမဒယာႏင ဆကသြယေရး

တငးရငးသားလနညးစမား (i.e. ဌာေနတငးရငးသား၊ ကေလးသငယမား

အသြငကးေျပာငးေရးဆငရာတရားစရငေရးႏင ျပနလညရငၾကားေစေရး

စစတပ

လမႈစးပြားဖြ႕ၿဖးတးတကေရးကစၥမား

လျခေရးက႑ျပျပငေျပာငးလေရး

ရတပဖြ႕

လကနကဖကသမးေရး၊ တပဖကသမးေရးႏင ျပနလညေပါငးစညးေရး

ႏငငေရးသေဘာတညခက

လသားခငးစာနာမႈႏင ဒကၡသညအေရးကစၥရပမား

အပစအခတရပစေရး/အၾကမးဖကမႈရပတန႔ေရး

လြတၿငမးခမးသာခြငမားႏင ကငးလြတခြငမား

ႏငငတကာတရားစရငေရးႏင တာ၀နခမႈ

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ

မရငး - Easterday (2014) ႏင စာေရးသ၏ ကယပငအခကအလကေဒတာ။ ပမားအားလးက ရာခငႏႈနးမားျဖင ေဖာျပထားပါသည။

မတခက - ဤပႏငပတသက၍ သတခပစရာအခ႕ ႐ပါသည။ ပထမအခက - ေလလာဆနးစစခသညမတတမးမတရာမား အေရအတြကအားလးသည သသသာသာပင ကြလြလကရသည (ဥပမာ ၿငမးခမးေရး သေဘာတ ညခကဆငရာ မတတမးမတရာ ၇၅ဝ ႏင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃ဝ ၾကားျခားနားခကက ဂ႐ျပပါ)။ ဒတယအခက- ဤစာတမးေရးသားသသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ၃၀ က ကြနပတာကတစနစျဖင ထညသြငးသတမတခၿပး ထထညသြငးခကမားတြင အသးျပေသာ စႏႈနးမားသည ကလသမဂၢၿငမးခမးေရး တညေဆာကေရးကြနပတာစနစ (Database) တြင ထညသြငးထားသညႏင ကြလြမႈရႏငပါသည။ တတယ အခက - ရာခငႏႈနးမားသည ေဖာျပခကသကသကသာျဖစၿပး မတတမးတစခခငးစတြင ေဖာျပထားေသာ ေတြ႕ရအမားဆး အဓကကစၥရပအေထာက အထားမားသညသာလင ထညသြငးစဥးစားရန အေရးပါသည အခကျဖစသည။ စတတအခက - ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြငပါဝငသည ‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာကစၥရပမား’သည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးလပငနးစဥႏငဆကစပသည ကစၥရပမားကရညၫႊနး ပါသည။ ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမားသညဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ကစၥရပမားကေယဘယသေဘာ သာ ရညၫႊနးသည။ ပၪၥမအခက - Easterday ၏ ေဖာျပခကအမးအစားႏင ၁၉၉ဝ ျပညလြနၿငမးခမးေရး သေဘာတညခကမားက ေလလာၾကညရာတြင ‘ျပငဆငေရး’ က႑မပါဝငေသာလညး အခ႕ေသာၾကားျဖတဖြ႕ စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင ‘ျပငဆငေရး’သည အေရးပါသည က႑တစရပျဖစဖြယရသည။ ဆ႒မအခက- Easterday သည ‘အာဏာခြေဝျခငး’ ကသာလင ထညသြငးေဖာျပထားခၿပး ယခေလလာမႈသည သးျခားအပ ခပေရးလပေဆာငခကမား ခမတရနႏငငေရးပါတမား သ႔မဟတ ျပညသလထမတက႐ကေရြးခယ သတမတ ျခငးအပါအဝင ‘ႏငငေရးသေဘာတညခကမား’ က႑အထ ကယျပန႔သည။

International IDEA

ရငးမားႏင ယႏရားမားပါဝငသညဟ သတမတထားေသာ 'အကးအေျပာငးကာလဆငရာ ႏငင ေရးသေဘာတညခကမား' ပါဝငသည။ ဆကလကလပေဆာငရမည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးျဖစစဥႏင သကဆငသညကစၥရပမားသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအားလး၌ ပါဝငၿပးၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကမား၏ ၃ ပ ၁ ပတြငသာ ပါဝငသည။

ေအာကပါအပဒခြမားတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအား ျပငဆငျခငး၊ အကး အေျပာငးအတြက အငစတကးရငးဆငရာမေဘာငႏင သတမတကာလ၊ ေနာကဆးသတမတ ရကႏင ေရြးေကာကပြအစအစဥဆငရာ ကစၥရပမားပါဝငေသာ ပမကယျပန႔သည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြျခငးျဖစစဥအတြက အၾကမးဖငးသတမတျခငးတ႔က ေဆြးေႏြးသြားပါမည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားအားျပငဆငႏငစြမး

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေပါငး ၃ဝ ၏ ၃ ပ ၂ ပတြင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားထက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ျပငဆငရပမလြယကေစရန ျပငဆင ေရးလပထးလပနညးဆငရာ အပဒငယမားပါရသည (Varol 2014: 11)။ ၎မာ ၾကားျဖတဖြ႕ စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ယာယသေဘာသဘာဝ၊ ႏငငေရးအရငးအႏးန႔ပါးျခငးႏင အေျခအေန ေျပာငးလတတျခငးေၾကာငဟ မနးဆႏငသည။ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအတညျပၿပး ၾကားျဖတကာလၿပးဆးသြားသညေနာက ယငးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ျပငဆငျခငးသည ေယ ဘယအားျဖင ပ၍ခကခသည။

အကးအေျပာငးအတြက အငစတကးရငးဆငရာမေဘာငခမတျခငး

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ျပငဆငႏငခြငရေသာလညး ျပဌာနးခကမားပ၍ အေသးစတကာ တတကကျဖစေလ၊ ျပငဆငရနအခနၾကာေလ၊ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမားသည ‘ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေျပာငးလႏငမႈ’ အကန႔အသတအတြငးသ႔ သားေကာင အျဖစ ကေရာကႏငေျခမားေလျဖစသည။ ဆလသညမာ သမငးေၾကာငးဆငရာ တးတကေျပာငး လမႈျဖစစဥအဆငတငးသည ေနာကထပအေျခအေနတစဆငသ႔ ေရာကရန ကန႔သတေႏာငေႏး ေစၿပး တညေသာလမးေၾကာငးေဟာငးဆသ႔ပင သြားေနမညျဖစသည (Varol 2015: 10)။

ထ႔ေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအေျပာငးအလအတြက ရငးႏးလပေဆာငရမႈမားေလေလ လကရအေျခအေနကသာ ဖကတြယေနမႈ ပမားေလျဖစသည။ သ႔ေသာ တစခါတစရတြင အရငး အႏးထက အကးအျမတက ပမားသညအခါမးတြငေတာင ထကသ႔လက႐အေျခအေနကသာ ဖကတြယေနမႈမား ႐ႏငေသးသည။ ‘လသားတ႔၏ ဆးျဖတမႈသညျပညစမႈမရျခငး’ ႏင စနစတက ဘကလကမႈမားႏင သျမငႏငမႈစြမးရညမာ အကန႔အသတမား ရေသာေၾကာငျဖစသည (Varol 2015: 36)။8 Elkins et al. (2009: 56–7) ၏အဆအရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား မျပငဆငခင ႏင ျပငဆငအၿပးတ႔ၾကား ကကညမႈမာ (၈၁) ရာခငႏႈနးအထ ရသည။

8 Varol (2015) သည အျပအမဆငရာ နယာမႏင စးပြားေရးဆငရာ နညးစနစမားအားသး၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ အျမစတြယမႈကသကေရာကေစေသာ သ႔မဟတ ျဖစေပၚေစေသာ ဘကလကမႈ (၅) မးရသညဟ ဆသည- လကရအေျခအေနတြငဘကလကျခငး၊ အခကအလကတစစတတစေဒသကသာၾကည၍ ဘကလကမႈျပျခငး၊ စတ တြငထငဟပလာသည ဥပမာျဖစရပအေပၚအေျခခသည ဘကလကျခငး၊ စတေပာရာကသာလပေဆာငျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား လသညထကပ၍ ဦးထပထားျခငး။

International IDEA

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစာအပပါးေလေလ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ယငးျပဌာနးခကမား၏ ၾကာရညစြာလႊမးမးထားႏငမႈ နညးေလေလဟ တခ႕ကဆသည။ တစခန တညးမာပငျပဌာနးခကမား ရညလားေလေလ အေျပာငးအလျဖစႏငေျခလညး နညးေလေလ သ႔မဟတ ေဆြးေႏြးမႈမားအခန ၾကာေလေလျဖစလာမည။

စစေအးေခတအလြန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၁) ခအား ေလလာဆနးစစမႈတစခ တြင (၁၈) ခသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ေပၚထြကလာႏငေစခၿပး (၃) ခသည ေနာကထပၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေပၚထြကေစခသည။ ယငးသ႔ ေနာကထပၾကား ျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ေပၚထြကလာရျခငးမာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အၿပးသတေရးဆြ ေရးလပငနးစဥအတြငး မျဖစႏငသညအေသးစတျပငဆငခက (၂) ခထြကေပၚလာေစခသည။ ျပငဆငခက (၁)- ႏငင၏ ဖြ႕စညးတညေဆာကမႈပစအား ေျပာငးလျခငးမားမာ ေတြ႕ရခသည (ဆလသညမာ သမၼတစနစ သ႔မဟတ ဘရငစနစအျဖစ ေရြးခယသတမတထားမႈ၊ တစျပည ေထာငစနစ သ႔မဟတ ဖကဒရယစနစအျဖစ ေရြးခယသတမတထားမႈအား ေျပာငးလျခငး)။ ျပငဆငခက (၂)- အစးရစနစအား ေျပာငးလျခငးသညလညး ျဖစႏငေျခအလြနနညးသည (ဥပမာအားျဖင ႏငငတစႏငငအား ပါလမနစနစ၊ သမၼတစနစ သ႔မဟတ သမၼတႏင ဝနႀကးခပ စနစအျဖစ ဖြ႕စညးထားမႈအားေျပာငးလျခငး)။

သ႔ေသာ လႊတေတာတစရပ သ႔မဟတ လႊတေတာႏစရပစနစတ႔အား ေရြးခယရာတြငမ အာဖကနနစၥတန၊ ဘရြနဒ၊ ကြနဂ (DRC)၊ အသယးပးယား၊ အရတ၊ ရဝမဒါႏင ဆမာလယာ ႏငငတ႔ရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၇) ခတြင လႊတေတာတစရပစနစအျဖစ စတငခၿပးမ ေနာကပငးတြင လႊတေတာႏစရပစနစသ႔ေျပာငးလခသည။ ခကႏငင (အာဖရကအလယပငးရ ႏငင) သည လႊတေတာမရသညစနစမ လႊတေတာတစရပစနစသ႔ ေျပာငးလခသည။

ဤေလလာမႈတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခခငးစသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ဆငရာ သ႔မဟတ ျပညေထာငစတရားလႊတေတာခပ သ႔မဟတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာအျခားတရား႐းခပ ဖြ႕စညးတညေထာငျခငးရမရက သးသပၿပး အဆပါျပဌာနးခကမားက ေနာကဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား (အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား သ႔မဟတ ေနာကထပ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား)တြင တးတကမႈရေအာင ဆကလကေဖာေဆာငမႈ ရမရက လညး ႏႈငးယဥထားသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂၁) ခအနကမ (၉) ခတြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာတရား႐းခပတစခ သ႔မဟတ အလားတတရား႐းခပတစခ တညေထာင ျခငးက ထညသြငးထားသည။ ကဆဗႏငငတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒကစၥရပမားဆငရာ အထးတရားလႊတေတာတစရပရခၿပး အဆပါတရားလႊတေတာသည ေနာကပငးတြင ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ တရား႐းျဖစလာခသည။ ထငးႏငငတြငလညး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာခ႐းသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းအျဖစ ေျပာငးလသြားသည။ ႏငင (၆) ႏငငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာတရား႐း သ႔မဟတ အလားတတရား႐းမားက ၎တ႔၏အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (ခက၊ ကြနဂ၊ အသယးပး ယား၊ လစသေယနးယားႏင မဒါဂတစကာ) သ႔မဟတ ေနာကဆကတြၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခ

International IDEA

ဥပေဒတြင (ဆမာလယာ) ထညသြငးထားသည။ ရဝမဒါႏငင၌ Arusha Accords တြင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ တရား႐းတစခက ဖြ႕စညးတညေထာငခၿပး အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒအားျဖင ဖကသမးခသည။9

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစခအေပၚအေျခခထားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အစ အမမားသည ပ၍တညတသည မေဘာငတစခဆသ႔ ကးေျပာငးသညအခါ ဆကလက အသက ဝငမညမဟတဘ ပမ႐ႈပေထြးလာႏငေျခရသညက သမတရနအေရးႀကးသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးလပငနးစဥေရးဆြျခငး

ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင လမးျပေျမပတစခ သ႔မဟတ ‘(အၿပးသတ) ဖြ႕ စညးပအေျခခဥပေဒ ခမတေရးဆသ႔ ဦးတညသည လပေဆာငခကမားႏင ဆးျဖတခကခမတ မႈမားအတြက အစအစဥႏင ေနာကဆးသတမတရက’ သတမတခနတစခရသည (Brandt et al. 2011: 19)။ သတမတခနၾကာျမငေလ အေရးႀကးသညဆးျဖတခကမားက ေ႐ႊ႕ဆငးရန ယႏရား စနစမားအျဖစ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ပ၍အသးဝငေလဟ မတယသည။ ထ႔ေၾကာင ပဋပကၡျဖစပြားသည အဖြ႕မားအေနျဖင ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးရနႏင ပဋပကၡျဖစပြားမႈႏင ရနလမႈမားက အတငးအတာတစခအထ ေလာကသြားေအာငျပလပရနလညး အခနပမရရျခငး က အကးေကးဇးရႏငသည (Ludsin 2011: 242, 269, 288; Jackson 2008: 1288; Miller 2010: 624; Varol 2014: 26–32)။ အမးသားအမတလကၡဏာ တစခကလညး တျဖညးျဖညး တညေဆာကႏငသည (Ludsin 2011: 264)။ သ႔မဟတပါက Ludsin (2011: 255) သတေပး သကသ႔-

လျခမႈမရျခငးႏင ပဋပကၡဆကလကျဖစပြားျခငးသည စစမကျဖစပြားေနသည အပစမားၾကား အကြအၿပျဖစေစႏငၿပး အေလာမေပးသည အေနအထားမားက ပမခကခေစႏငသည။ ထအေျခအေနမားအားလးသည ပဋပကၡက လႈ႕ေဆာရာ ေရာကမညသာျဖစၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြျခငးႏင ၿငမးခမးေရးေဖာ ေဆာငေရးရညမနးခကမားက လႈကစားသြားမညျဖစသည။

ဤသ႔ျဖင ပဋပကၡအၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကရာတြင ေရတရညမနးခက ႏင ေရရညရညမနးခကမားၾကားတငးမာမႈက ျဖစပြားေစသည။ Easterday (2014: 403) ၏ အဆအရ ‘ၿငမးခမးေရးသေဘာတညခကညႇႏႈငးေရးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမး ေရးဆြ ေရးတ႔ၾကား သတမတခနၾကာၾကာရေလ ေအးေဆးတညၿငမစြာစဥးစားခနႏင လအမားပါဝငမႈ

9 ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခ သ႔မဟတ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခတြင သးျခားေရြးေကာကပြ စနစတစခက တညေထာငရနခယဥးသည။ ထ႔သ႔ခယဥးလသညအတြက ခြၽငးခက (၂) ခသာလငရသည- ေတာင အာဖရကႏငင (အခးကကယစားျပစနစ) ႏင ဘရြနဒႏငင (အခးကကယစားျပစနစျဖင ေနရာသတမတေပးထား သညအေရအတြက)။ ထ (၂)ခလးတြင ေရြးေကာကပြစနစက ၾကားျဖတႏင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၂)ခ လးတြင ေဖာျပထားသည။

International IDEA

တ႔က ပမခြငျပႏငမာျဖစၿပး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေအာငျမငႏငေျခလညး ပမျမငတကလာ ႏငသည။ သ႔ေသာ ၾကားကာလသကတမးသည ေနာကဆးဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင ထည သြငးမည/ ျပဌာနးမည လပထးလပနညးဆငရာ အ ေရးပါေသာကစၥမားက ေဆြးေႏြးဆးျဖတရန လအပသညအခနႏင တက႐ကဆကစပမႈရသငသည။10

သတမတအခနကာလမားသည သတမတထားေသာအေၾကာငးရငးခ ကစၥရပမားအလက ရသငသည။ ဥပမာ (က) ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသညအဖြ႕မားႏင ကပဖကရပဖကလပမညအပစမား အေရအတြကႏင ႏႈငးယဥအခးအဆ၊ (ခ) ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးသည အဖြ႕မားၾကား သေဘာတညမႈ အဆင၊ (ဂ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား အေကာငအထညေဖာရန လအပသည ႏငငေတာျပနလညဖြ႕စညးေရး/တညေဆာကေရးစႏႈနး၊ (ဃ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ တစပတဆကထ ဆကစပေနမႈႏင တရားဝငျဖစမႈအရ ေနာကဆးသတမတရကမားအတြငး မၿပးေျမာကပါက ျဖစေပၚလာႏငသည အကးဆကမား (ဥပမာ- ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြ ေရးအဖြ႕အား ဖကသမးျခငးႏင ေရြးေကာကပြအသစမား ကငးပျခငး)။

ဤစာတမးအား ေရးသားေနစဥ အသကဝငေနေသးသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမလြ၍ လကရကမာၻတလႊားမ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ (၃ဝ) ၏ သကတမးသည ပမးမ (၃) ႏစခြသာ ရသည။ သကတမးကာလမားသည - ရဝမဒါႏငင၏ Arusha Accords တြင ေဖာျပခကအရ - အမားဆး (၁ဝ) ႏစမ အနညးဆးခန႔မနးေျခ (၁) ႏစထ ျဖစသည (၁၉၉ဝ ခႏစတြင လစသေယနးယား၊ ၁၉၉၁ ခႏစတြင တဂ၊ ၁၉၉၅ ခႏစတြင ယကရနး၊ ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင အရတ၊ ၂ဝဝ၆ ခႏစတြင ထငး၊ ၂ဝဝ၉ ခႏစတြင မဒါဂတစကာႏင ၂ဝ၁၁ ခႏစတြင အဂစ)။11

ေနာကဆးသတမတရကမား

ဤစာတမးတြင ေဆြးေႏြးထားသည (အမားအားျဖင အာဖရကႏငငမားႏင ယခင ဆဗယက ႏငငမားမ) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ၃ ပ ၁ ပခန႔သည ၾကားကာလအတြက ေနာကဆးသတမတရက သ႔မဟတ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးအတြက ေနာကဆးသတမတရက သတမတမထားခေပ။ ကနရသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားတြင သတမတထားသည ေနာကဆးရကမားမာ လအနညးငယ (ဥပမာ၊ ထငး) မ ၆ ႏစ (ဥပမာ၊ ဆဒန) ထ ရသည။ ဥပမာ ခက၊ ကြနဂ၊ လစဗား၊ နေပါႏင ယမငကသ႔ေသာ ႏငငမားတြင စစေအးေခတလြန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ေနာကဆးသတမတရကမား ၅ ပ ၁

10 ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမားတြင မမလလားရာအေၾကာငးကစၥရပမား ေလာနညးေစရစ ကာလသတမတခကမားပါဝငသည ဥပေဒအပဒငယမားေျဖရငးရနနညးလမးမားအျဖစ (ရငးလငးမႈ မရေသာလညး) လအပေၾကာငး Widner (2008: 1534) က ဆသည။

11 ဆဗယကေခတလြန ႏငငမားျဖစေသာ Albania, Lithuania, Poland ႏင Ukraine ႏငငတ႔အား ဖယထတခလင ေတာငမ ဤပမးမအေရအတြကသည ပ႕ႏ႔တညရသည။ ဆဗယကေခတလြန ႏငငမားအားဖယထတ၍ အသကဝင လကရေသးသည (Libya 2011, Yemen 2011, South Sudan 2011, Somalia 2012, Central African Republic 2013, Burkina Faso 2014 and Thailand 2014) တ႔တြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ထညသြငး ထားသည (ဤကစၥႏငစပလဥး၍ ေနာကထပအေသးစတၾကည႐ႈလပါက Ginsburg, Elkins and Blount 2009: 209)။

International IDEA

ပသည သကတမးကနလြနခသည။ နေပါမလြ၍ အဆပါႏငငမားအားလးတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒ ေပၚေပါကလာၿပးေနာက ပဋပကၡမ႐နးထြကလာႏငျခငးမရခပါ သ႔မဟတ ခကခငး ဆသလ ပဋပကၡမား ျပနျဖစပြားျခငးတ႔ ရခသည။

ခကႏငင (အာဖရကအလယပငး) တြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရး တာဝနရသ ေကာမတအဖြ႕ဝငမားအား ဥပေဒေရးရာသငတနးေပးရန ပကကြကျခငးႏင ျပညသလထပါဝငမႈမရျခငးကသ႔ေသာ လပငနးစဥဆငရာ အားနညးခကမားေၾကာင ေနာကဆးသတမတရကက ေကာလြနမႈျဖစခသည။ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတြင အဆပါလအပခကမားသည ျပနာမားျဖင ပမဆးရြားသြားေစခသည။ သမၼတ၏ လပပငခြငအာဏာ ျပငးထနမႈႏင တရား စရငေရးလြတလပခြင နညးပါးမႈတ႔ကပါ ျဖစေစခသည။ အဆပါအခကမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒ၏ တရားဝငျဖစမႈက ဆးရြားစြာယတေလာေစခၿပး အျငငးပြားဖြယရာျဖစႏငေသာလညး ၂ဝဝ၅ ခႏစတြင ျဖစပြားခသည ျပညတြငးစစက အေထာကအကျပခသည (Widner n.d.)။

ကြနဂႏငငတြင အစးရသည ၁၉၉၄ ခႏစ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ျပဌာနး ၿပးေနာက ႏငငေတာကြနဖရငသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခက ေရးဆြခသည။ သ႔ေသာ မတညၿငမမႈ တးပြားလာျခငးေၾကာင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အသးျပေဆာငရြကႏင ျခငးမရေပ။ (၁၅) လ ေနာကဆးသတမတခန (ပဒမ ၁၁၇) ထားခသည အကးအေျပာငးကာလ သည ၁၉၉၇ ခႏစအထ ၾကာရညခၿပး ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ဗလခပဂးဆက ကဘလာ (General Joseph Kabila) အာဏာသမးၿပးေနာက ဒကရဥပေဒ (Decree Law) ျဖင အစားထးခသည။

လစဗားႏင ယမငႏငငတ႔တြင အကးအေျပာငးကာလ ဆကလကတညရေနဆျဖစသည။ ႏစႏငငလးတြင လျခေရးအေျခအေနမာ ဖ႐ဖရအေျခအေနသ႔ ကေရာကေနၿပး အဓကတာဝန ရသမားသည မေအာငျမငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ လပငနးစဥက ျပနလညစတငရန ထက ၿငမးခမးေရးလပငနးကသာ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးေရး လတတေလာ အာ႐စကေနၾကသည (Gluck 2015)။ လစဗားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥ မေအာငျမငျခငးႏင ႏငင၏ ေနာကထပဖ႐ဖရအေျခအေနသ႔ ကဆငးျခငးတ႔ကျဖစေစသည အေၾကာငးရငးမားစြာရသည။ သ႔ေသာ အဓကအေၾကာငးရငးမာ ျပညသ႕လႊတေတာ (House of Representatives) အတြက ေရြးေကာကပြမားကငးပရာတြင အစအစဥတကျဖစမႈ နညးပါးျခငးေၾကာင ျဖစႏငသည။ ေရြးေကာကပြမားတြင အတကအခ၏အႏငရမႈႏင ေရြးေကာကပြမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ႏငအညမျဖစဟ တရားလႊတေတာခပ၏ ေၾကျငာခကသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ လပငနးစဥႀကးတစခလးက ထခကေစခၿပး လထအကြမႈအသစတစခက ေမာငးတငေပးခသည။ ယမငတြင ႏငငလးဆငရာ ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးျခငးညလာခတြင အဓကတာဝနရပဂၢလမားသည အထးအေရးႀကး ကစၥရပအမားစက အခနႏငတေျပးည သေဘာတညခကရယခၾကသညအတြက ဆးျဖတခကမားက အျမနခခၾကၿပး ပးေပါငးပါဝငေဆာငရြကမႈမရခေပ (Gaston 2014; Gluck 2015; Transfeld 2015)။ ဟသသပနမားအပါအဝင အဖြ႕အစညးအမားအျပားသည အဆပါ ဆးျဖတခကမားက လကမခခၾကပါ။ အထးသျဖင ႏငငအား ဖကဒရယေဒသအျဖစ ျပညနယ (၆) ခ ပငးျခားျခငးႏင- လထအကြမႈျပျခငးျဖင တ႔ျပနခၾကသည (Abi-Habib 2015)။

International IDEA

နေပါႏငင၏ျဖစစဥမာ ထးျခားသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အသကမဝငခငတြင ျပညတြငးပဋပကၡ ရပတန႔သြားခသည။ သ႔ေသာ နေပါတာဝနရပဂၢလမားသည လပငနးစဥ တစေလာကတြင အေရးႀကးသညကစၥရပအမားအျပားက သေဘာတညမႈရရေအာင မစြမးေဆာင ႏငခေပ။ ျပညနယအေရအတြကႏင ဖကဒရယအစးရဖြ႕စညးပတ႔ကလညး သေဘာတညခက မရခပါ။ ၂ဝ၁၅ ခႏစ စကတငဘာလတြင အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ အတညျပၿပးမသာ ပဋပကၡ ျဖစပြားခသည။

ညႇႏႈငးရခကခသည သေဘာထားကြလြမႈမားက ကငတြယေျဖရငးျခငး

အဖြ႕အစညးမား၏ အေလာေပးညႇႏႈငးလမႈ မရျခငးေၾကာငျဖစေစ၊ ညႇႏႈငးရခကသည သေဘာထား ကြလြမႈမားေၾကာငျဖစေစ၊ ထႏစခလးေၾကာငျဖစေစ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒတစခ ေဖာေဆာငရန ေနာကဆးသတမတရကက ေကာလြနႏငပါသည။ သေဘာထား ကြလြမႈမားတြင စညးမဥးစညးကမးမား သ႔မဟတ စႏႈနးမား သ႔မဟတ လကနာရမည လပထး လပနညးမား ပါဝငႏငပါသည (Brandt et al. 2011)။ လပထးလပနညးဆငရာ ျပနာက ေျဖရငးရနနညးလမးတစခမာ တရား႐းဆးျဖတခကအား ေတာငးချခငးျဖစေသာလညး အထး သျဖင အငစတကးရငးမားအားနညးၿပး ပဋပကၡသကေရာကမႈရသည အေျခအေနမးမားတြင ျဖစႏငေျခမရေပ။ အေရးႀကးကစၥရပမားအား အႀကတအနယေဆြးေႏြးရမည အေနအထား၌ ႏစဦးႏစဖက အေပးအယအေလာအတငးလပရမညအစား ဥပေဒျဖငေျဖရငး၍ အပစတစစက အႏငေပးျခငးမာ ျပနာအားပမဆးရြားသြားေစႏငသည (Brandt et al. 2011: 27)။

ထကသ႔ေသာ ကစၥရပမားတြင ညႇႏႈငးရခကခသည သေဘာထားကြလြမႈမားက ကငတြယ ေျဖရငးရန လပငနးစဥအရျဖစေစ၊ အခကအလကကအေျခခ၍ျဖစေစ အလြတသေဘာ ႏငငေရး ယႏရားစနစမားခမတျခငးသည ပမသငေလာႏငသည။ ဥပမာ (က) အဖြ႕အစညးေခါငးေဆာင မားက ဆးျဖတခကခမတခြငေပးျခငး၊ (ခ) အျငငးပြားဖြယရာ ကစၥရပမားအား အျပသေဘာ ေဆာငသည ေယဘယစာသားမား သ႔မဟတ နညးဥပေဒအပဒမားအသးျပ၍ ေနာငတြင ဆးျဖတခကခရန ေ႐ႊ႕ဆငးျခငး (Ludsin 2011: 278; Lerner 2010; Ginsburg and Dixon 2012)၊ (ဂ) ျပငဆငေရးလပထးလပနညးမားက လြယကေစျခငး၊ (ဃ) အေလာအတငးျပလပ ထားေသာ ရလဒမားက ျပနလညသးသပျခငး သ႔မဟတ ကာလသတမတခကပါဝငသည အပဒ ငယမားထညသြငးျခငး (Pildes 2008: 186) ႏင (င) ၾကားဝငဖနေျဖျခငး သ႔မဟတ ျပငပ အၾကဉာဏေတာငးချခငးတ႔ ျဖစသည။

ေရြးေကာကပြမားေရ႕ေနာကအစအစဥထားရျခငး

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ေရြးေကာကပြမားစစဥရာတြင ‘ၾကကဥႏင ၾကကမ’ ျပနာကေကာလႊားရနလညး အေထာကအကျဖစသည။ (ဒမကေရစနညးက ေရြး ေကာကတငေျမႇာကထားသည ဦးေဆာငမႈေအာကတြင) တရားဝငျဖစသညဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒေရးဆြျခငးမျပခင ေရြးေကာကပြမားလအပမႈ ရမရ သ႔မဟတ ေရြးေကာကပြမားအတြကတရားဝငျဖစမႈ အေျခခတစခဖနတးေပးရန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခ လအပမႈရမရ ဟသည

International IDEA

ႏစေပါငးရညၾကာသည ေဆြးေႏြးျငငးခနမႈတစခ ရခသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တစခသည အကးအေျပာငးကာလအငစတကးရငးဆငရာ မေဘာငတစခကတညေဆာကႏငသည။ ထမေဘာငအရ ေရြးေကာကပြမားကငးပကာ အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြ ရန တာဝနရသညအဖြ႕တစခဖြ႕စညးရန တာဝနေပးအပႏငသည။ ထ႔ေၾကာင ေကာငးစြာတည ေဆာကထားသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည (အကးအေျပာငးတစခသာျဖစေသာလညး) ေရြးေကာကပြမားအတြက တရားဝငျဖစသညမေဘာငတစခ ဖနတးႏငသညအခြင အလမးတစချဖစႏငသည။ ထ႔အျပင အၿပးသတဖြ႕စညးပဆငရာအစအမမားက ေရြးေကာကခ အဖြ႕မ ေရးဆြရနခနထားႏငသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥႏငစပလဥး၍ ေရြးေကာကပြမားစစဥရာတြင အားနညး ခကမားရျခငးသည အေထြေထြၿငမးခမးေရးတညေဆာကျခငးအား အႏရာယျဖစေစႏငေၾကာငး က အရတႏငငျဖစစဥက ေဖာျပေနသည။ အေမရကနျပညေထာငစႏင မဟာမတမားက ဖြ႕စညး တညေထာငခသည ၫြန႔ေပါငးယာယအာဏာပငအဖြ႕သည အဖြ႕ဝင (၁ဝ) ဦးပါဝငသည အရတ အပခပေရးေကာငစက ဖြ႕စညးေပးခၿပး ၂ဝဝ၄ ခႏစ ဇနနဝါရလႏင မတလအတြငး အကး အေျပာငးဆငရာ စမခန႔ခြေရးဥပေဒ (TAL) ကေရးဆြေစခသည (Dann and Zaid 2006: 436)။ TAL က ၂ဝဝ၄ ခႏစ မတလ ၈ ရကတြင လကမတေရးထးခၿပး ၂ဝဝ၄ ခႏစ ဇြနလ ၂၈ ရကတြင စတငအသကဝငခသည။ ေနာက (၆) လအၾကာတြင တညၿမသညဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစ ရပေရးဆြရန မေဘာငတစခက ျဖန႔ေဝခသည။ ႏငငေတာအဆငလႊတေတာအတြက ေရြးေကာက ပြမားက ၂ဝဝ၅ ခႏစ ဇနနဝါရလ ၃၁ ရကထကေနာကမကေစဘ ကငးပခရသည။

တညၿမသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ၂ဝဝ၅ ခႏစ ေအာကတဘာလ ၁၅ ရကတြင ဆႏၵ ခယပြကငးပကာ အတညျပခၿပးေနာက ဒဇငဘာလအတြငးတြင ေရြးေကာကပြမားျပလပခသည။ TAL သည အရတအစးရသစကဖြ႕စညးခသည ၂ဝဝ၆ ခႏစ ေမလထတင အသကဝငကနရေန ခသည။ ဤသ႔နးကပတငးကပသည ေနာကဆးသတမတရကမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျခငးလပငနးစဥတြင ဆြနနလမႈအသကအဝနးအမားအျပားအား အဓကအခနးက႑မားမ ဖယထတထားခသည။ လမားစတငးရငးသားအပစႀကး ၃ ခၾကား သေဘာတညမႈ တညေဆာက ျခငး (သ႔မဟတ အနညးဆးေတာလပပငခြငအာဏာ မေျခတးတကမႈတစခ) က ဦးတညသည ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမားအေပၚ ေမာလငခကမားကလညး ထခကေစခသည။ ထ႔အျပင ဆြနနႏင အေမရကနဦးေဆာငသည ကးေကာမႈမားကဆန႔ကငသညအဖြ႕တ႔သည အလအေလာက နးပါး ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥ၏ အဖကအေမာကမားျဖစလာ ေသာေၾကာင ထနးကပတငးကပသညေနာကဆးသတမတရကမားက လျခေရးအေျခအေနအား အငမတနဆးရြားေစရန ေကာငးစြာအေထာကအကျပခပါသည။

International IDEA

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြျခငးလပငနးစဥအတြက ဆးျဖတခကခရာတြင ထညသြငးစဥးစားရန အေရးအႀကးဆးကစၥႀကး (၃) ခမာ (က) ပါဝငမႈ၊ ကယစားျပမႈ သ႔မဟတ အမားပါဝငမႈေရခန (ဆလသညမာလပငနးစဥတြင မညသကဆးျဖတခကခ၍၊ မညသက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ေရးဆြသနညး)၊ (ခ) အတညျပေရးယႏရားမားႏင (ဂ) ႏငငတကာမပါဝငေဆာငရြကသမား၏ အခနးက႑တ႔ျဖစသည။

ပါဝငမႈႏင ကယစားျပမႈအဆငမား

သအရအရ ၿငမးခမး ေရးသေဘာတညခကမားရယၿပးေနာက (ပမပါဝငမႈ႐ေသာ) ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက ေရးဆြေလ႐ၿပး ေဆြးေႏြးညႇႏႈငးမႈမားတြင ပါဝငေဆာငရြကသ မား ကယကယျပန႔ျပန႔ ပါဝငသည (Benomar 2004: 82–83; Varol 2014: 6)။

ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈမားမာ စားပြဝငး၌ ထငသမားႏငသာ ကန႔သတေန ေလရၿပး မလလားအပေသာ ႏငငေရးအစအမမား ေပၚေပါကလာႏငပါသည။ ထ သေဘာတညမႈမားမာ အေကာငအထညေဖာရန ခကခသလ အကးျဖစထြနးမႈ ေလာနညးရန ျပလပေသာအဖကအေမာကမား၏ အႏရာယလညးရပါသည။ ႏငငတကာ၏ ပါဝငပတသတမႈေၾကာင ထသေဘာတညမႈမားအား ေခတသစ နယခ႕ဝါဒဆသ႔ တမးၫြတျခငးဟ ႐ႈျမငႏငၾကပါသည သ႔မဟတ ႏငငတကာမ ၾကားဝငစြကဖကသမား၏ ဖအားေပးေသာ အခနဇယားမားႏင ၎တ႔၏ သ႕ထက ငါ အၿပငခမတထားေသာ ဦးစားေပးအခကမားသည ထသေဘာတညမႈမားအား ပမအားနညးေစႏငပါသည။ (Easterday 2014: 380)

ယၾကညမႈတညေဆာကေရးက အေထာကအကျပ၍ ပမတးတကေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ အစအမကခြငျပသည အသြငကးေျပာငးေရးအစအမမားသည အားလးပါဝငျခငး က ပမအားေကာငးေစပါသည။ ထ႔ျပင ျပညသအားလး၏ ပးေပါငးပါဝငမႈအျပညအဝမရလင ေတာင (Ghai 2004) ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏တရားဝငမႈသည အားလးပါဝငႏငမႈ အတငးအတာတစခေပၚတြင မတညႏငေျခမားပါသည (Ludsin 2011: 276)။ ထသ႔အားလး ပါဝငႏငမႈအေပၚ မတညျခငးသည အၿပးသတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြေရး လပငနးစဥ မား၏ ျဖစ႐းျဖစစဥျဖစလာပါသည (Hart 2010)။

International IDEA

ကယကယျပန႔ျပန႔ပါဝငျခငးအတြက အေျခအေနမားက အေကာငးဆးအေနအထားမာ ရမေနလငေတာင ႏငငေရးအရအဓကကေသာ အဖြ႕မားမဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေဆြးေႏြးေရး စကားဝငးတြင ပစတစမးမးျဖင ကယစားျပပါဝငေနရန အေရးပါပါသည။ သ႔မဟတပါက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေရးဆြေရးလပငနးစဥ (ႏငရရလာသညသေဘာတညမႈ) သညလအမား ေထာကခမႈရရနခကခမညအျပင ဖယကဥခအဖြ႕အစညးမားအား အဖကအေမာကမားအျဖစသ႔ ေျပာငးလသြားေစရန တြနးအားေပးသကသ႔ျဖစႏငပါသည။ သငေလာေသာ ကယစားျပအဖြ႕ အစညးေရြးခယရာတြင ၾကေတြ႕ရမညစနေခၚမႈက ေအာကတြငရငးျပထားပါသည။

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြျခငးသည မလႊမေရာငသာဘ အနညးငယ ေသာလတစစ၏ လပငနးတစရပျဖစပါသည။ အျပညအဝ စေကးခထားေသာ တက႐ကဒမကေရစသည လကေတြ႕ကေသာ အဆျပခကမဟတပါ။... ေ႐ြး ေကာကပြနညးလမးအားျဖင အမားပါဝငေစျခငးဆငရာအေၾကာငးအရာမားသည ထလပငနးစဥ၌ ကယစားျပမႈပါဝငျခငး ႐၊ မရႏင မသကဆငပါ။ ဆလရငးမာ ကယစားျပအဖြ႕အစညး၏ သေဘာသဘာဝႏငလပေဆာငခက၊ ကယစားျပမႈ အမးအစားႏငအတငးအတာ၊ ကယစားလယမားအေပၚ ခမတထားေသာကန႔ သတခကမားႏင အထးသျဖငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးဆငရာဆးျဖတခကမားႏငပတသတ၍ ျပညသလထအတြက ၎တ႔၏တာဝနခမႈတ႔ႏင ပ၍သကဆငပါသည။ (Hart 2010: 33)

ေလလာခသည ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေပါငး ၃ဝ တြင အခ႕ေသာႏငငတကာမ ပါဝငေဆာင႐ြကသမားသည ကယစားျပအပစတစစက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမၾကမးေရးဆြရာတြင အဓကႀကးမႉးရနခန႔အပပါသည။ ထလႈပရားသမားတြင ႏငငေရးပါတမား၏ မဟာမတ အဖြ႕ (၁၉၉၃ ခႏစတြင ရဝမဒါ၊ ၂ဝဝ၃ ခႏစတြင ကြနဂသမၼတႏငင၊ ၂ဝဝ၅ ခႏစတြင ဆဒန၊ ၂ဝဝ၇ ခႏစတြင နေပါမာကသ႔) သ႔မဟတ ေရြးခယခ၊ မမကယတငခန႔အပေသာ သ႔မဟတ တတယအဖြ႕တစဖြ႕မ ခန႔အပေသာအပခပေရးအဖြ႕ (အၿမတမး သ႔မဟတ အကးအေျပာငး ကာလ) တ႔ပါဝငႏငသည (ဥပမာ ၂ဝဝ၁ ခႏစတြင အာဖဂနနစၥတန၊ ၂ဝဝ၁ ခႏစတြင ေကာစဗ၊ ၂ဝဝ၄ ခႏစတြင အရတႏင ၂ဝ၁၁ ခႏစတြင ယမင)။

အစးရႏင အတကအခတ႔ၾကား အမးသားအဆငေဆြးေႏြးပြ (ေနာငတြင ျပညလးကြၽတ ညလာခဟ ေခၚဆ) ကကငးပရန သေဘာတညမႈရရခၾကေသာ တဂ (၁၉၉၁ ခႏစ) ျဖစရပသည အလြနရားပါးေသာ ျဖစရပတစချဖစသည။ ထညလာခမတစဆင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒမၾကမးေရးဆြ၍ အကးအေျပာငးကာလက တစႏစသတမတခၾကပါသည။

လကခအတညျပေရးယႏရားမား

အထးသျဖင ပဋပကၡဒဏခရေသာ ႏငငမားတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမး ေရးဆြေသာ အဖြ႕ကယတငကပ ထၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက အတညျပေလရသည။

International IDEA

သ႔ေသာ ခြၽငးခကအနညးငယရပါသည။ ဥပမာ ၁၉၉၃ ခႏစ ေတာငအာဖရကႏင ၂ဝ၁၁ ခႏစ ေတာငဆဒနတ႔တြင ေနာကဆးလႊတေတာမ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးက အတညျပပါသည၊ ထငးႏငင၌ ၂ဝဝ၆ ခႏစႏင ၂ဝ၁၄ ခႏစတြင ဘရငမမၾကမးက အတညျပ ခသည။ အဂစ၌ မတလ ၃ဝ ရကေန႔ ထတျပနေသာ ၂ဝ၁၁ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ ေၾကညာ ခကတြင ျပညလးကြၽတဆႏၵခယပြမ အတညျပထားေသာ ယခင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ျပငဆငခကမား ပါဝငပါသည (ဘဘစ သတငးဌာန ၂ဝ၁၁)။

ႏငငတကာမပါဝငလပေဆာငသမား၏ အခနးက႑

ပဋပကၡဒဏခရေသာႏငငမားတြင နငငတကာမ ပါဝငလပေဆာငသမားသည လပငနးစဥ ႏင ပါဝငသညအေၾကာငးအရာမားအေပၚ အၾကဉာဏေပးျခငးအားျဖင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးတြငအေရးပါေသာ အခနးက႑မ ပါဝငပါသည (Dann and Zaid 2006)။ ႏငငတကာမ ပါဝငလပေဆာငသမားသည အဖြ႕အစညးမားအၾကား ေဆြးေႏြးမႈမားက ၾကားဝင ဖနေျဖေပးျခငး သ႔မဟတ အေထာကအကျပေပးျခငး၊ ျပညတြငးမ ပါဝငလပေဆာငသမား၏ ညႇႏႈငးေဆြးေႏြးမႈေဆာငရြကသ အခနးက႑တြင ၎တ႔၏ စြမးရညဖြ႕ၿဖးမႈက ပပးျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ (ႏင အျခား တရားဥပေဒဆငရာ) ျပဌာနးခကအသစမားက အကးရစြာအေကာငအထညေဖာႏငရန အစးရႏင အစးရမဟတေသာ အဖြ႕အစညးမားက အား ေကာငးေစျခငးတ႔အားျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ မၾကမးေရးဆြေရးက ပမအေထာက အပ ေပးႏငပါသည။

ႏငငတကာ အသငးအဝငးႏငပတသတ၍ ကစၥႏစရပကေဖာျပရန သငေလာပါေသးသည။ ပထမအခကအေနျဖင ႏငငတကာမပါဝငလပေဆာငသမားသည ေနာကဆးအဆင ဖြ႕စညးပ အေျခခဥပေဒဆငရာ ညႇႏႈငးမႈမားတြင တငးရငးသား လနညးစမား၏ ႏငငေရးအရပါဝငႏငမႈက အာမခခကေပးျခငးအားျဖင ကနဦးအစးရထနးခပမႈက ျပညတြငးတကကြလႈပရားသမားထ ျပနလညအပႏငးရနနညးလမးက ေဖာေဆာငေပးပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥတြင ကယကယျပန႔ျပန႔ပါဝငေနေသာ ထႏငငတကာမပါဝငလပေဆာငသမားအတြက ထြကလမးနညးဗဟာအစ ျဖစေစပါသည။ ဒတယအခကမာ ႏငငတကာအသငး အဝငးသည ၾကားျဖတလပငနးစဥ၏ အာမခသအျဖစေဆာင႐ြကႏငပါသည။ အာဏာရသမားက သေဘာတညမႈအေပၚ ကတကဝတ ေဖာကျဖတလမမညဟေသာ စးရမစတေလာနညးစြာျဖင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ ႏငငေရးရာအစအမမားက အခြငအာဏာနညးပါးေသာအပစ မားလကနာေစျခငးျဖင ေဆာင႐ြကျခငးျဖစသည။ ထအစအမမားကလကနာေစရန ႀကးၾကပရာ ၌ ႏငငတကာမ ပါဝငလပေဆာငသမားသည အရငးအျမစမား မျမႇပႏခငပါက ထအစအမမား လကနာမႈ ရ၊ မရ ေစာငၾကညေလလာရန အဖြ႕အစညးမားက ၎တ႔မ ကညႏငပါသည။

International IDEA

ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက နတဘရားမားမေရးဆြထားျခငး မဟတပါ၊ ဤဥပေဒ ေရးဆြေရးလပငနးစဥသည အမားမကငးေသာ၊ ၾကာရညခေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒပစျဖစရန ခကခေစသည ကန႔သတခကမားစြာျဖင ျပညႏကေနပါသည။ (Varol 2014: 59)

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အမန႔တစခမ ေနာကတစခသ႔ အကးအေျပာငး၌ ေပါငးကးတတားအျဖစေဆာငရြကေသာ ေစစပညႇႏႈငးေရး ကရယာမား ျဖစပါသည။ ထၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည မေအာငျမငေသာ (သ႔မဟတ မၿပးဆးေသာ) ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ လပငနးစဥမားေၾကာင ေပၚထြကလာေလ ရေသာလညး 'ယာယဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒက ၾကားျဖတကာလတစခအတြက သးျခငးအား ျဖင ပ၍တာ႐ညခၿပး၊ ပ၍ေကာငးမြနေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပ ေဒတစခက ဖနတးေပးႏငသည' ေကာငးကးမား႐ေသာေၾကာင ၎တ႔အား ေရးဆြရျခငးမားလညးရပါသည (Varol 2014: 11; Widner 2008: 1533-34 ကေလလာပါ)။ ထေကာငးကးမားတြင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒေရးဆြ ေရးလပငနးစဥတစေလာက ပမအားေကာငးေသာ အမားပါဝငႏငေျခရမႈႏင အခနပမရရျခငး တ႔လညး ပါဝငပါသည။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားက အနာဂတအၿပးသတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒအား ေရးဆြျပ႒ာနးျခငး မျပမအခနအတငးအတာတစခအတြငး ဥပေဒဆငရာ အထြဋအထပျဖစမႈက ေဖာေဆာငေပးသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ ကရယာတနဆာမားဟ အဓပၸာယဖြငဆႏင သည။ သ႔ေသာ ယငးဖြငဆခကတြင အေျခခအားျဖင ပစဒဇငး၊ လပငနးစဥႏင ေအာငျမငမႈႏႈနး မတေသာ ဥပေဒဆငရာ စာခပစာတမးအမးမး ပါဝငပါသည။ ဥပမာ - အသြငကးေျပာငးေရးဆင ရာ ပဍညာဥစာခပမား၊ ၾကားကာလဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အစအမမား၊ ဖြ႕စညးပအေျခခ ဥပေဒဆငရာ အစအမမား၊ ၾကားျဖတေၾကညာခကမား (သ႔မဟတ) ရမႏငငရ အသြငကးေျပာငး ေရးလပငနးစဥအတြက ၂ဝ၁၁ ခႏစ အေကာငအထညေဖာေဆာငေရးယႏရားမား သေဘာ တညခကတ႔ျဖစသည။

ဤေျပာငးလမႈသည ပဋပကၡဒဏခရေသာ ႏငငမားအၾကားရ နက႐ႈငးေသာ ေရခေျမခ အေၾကာငးအရာ ကြျပားမႈမားႏင တက႐ကႏးႏြယပါသည။ ဆလရငးမာ ထကြျပားမႈမားသည အဖြ႕အစညးမား၏ ၿပကြလြယမႈအတငးအတာပမာဏ၊ ပဋပကၡသေဘာသဘာဝ၊ ႏငငေရးႏင

International IDEA

လမႈေရး ေရေျမအေနအထား (အမားျပညသ၏ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ သရနားလညမႈ အဆငအတနးမားႏင အဖကအေမာကျပလပသမား တညရမႈအပါအဝင) ႏင လစဟလာသညဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥရ ႏငငတကာအသငးအဝငး၏ အခနးက႑ တ႔ ျဖစသည။

ထကြျပားမႈမားသည ခငခနႏႈငးဆထားေသာ ပါဝငမႈအဆငမား၊ အတညျပေသာနညးလမး မားအပါအဝင လပငနးစဥေရြးခယမႈႏင ႏငငတကာတကကြလႈပရားသမား၏ အခနးက႑ အေပၚတြင အေရးပါေသာသကေရာကမႈရပါသည။ ထကြျပားမႈမားသည ေျဖရငးရမညကစၥရပမား ေရြးခယမႈႏငအခနအတငးအတာ၊ သတမတေနာကဆးအခနႏင ေရြးေကာကပြစဥသတမတ ျခငးအပါအဝင ထကစၥတ႔၏အေသးစတအဆငအတနးအေပၚတြငလညး သကေရာကမႈရသည။

ထ႔အျပငႏငငအေျခအေန၊ လပငနးစဥႏင ပစေရြးခယမႈမားအၾကားရ ဆကႏြယမႈသည ၾကားျဖတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား (ႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥတစရပလး) ၏ ေအာငျမငႏငေျခအေပၚတြငလညး သကေရာကမႈရပါသည။ သ႔ေသာ ေအာငျမငမႈဆသညမာအျပညအဝေအာငျမငမႈအစား ေနရာအခ႕တြငသာ တးတကမႈရရသည ေဝဝါးေသာအယအဆ ျဖစႏငပါသည (Hirschl 2009: 1372; Widner 2008: 1536)။

ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမ အလပအားလးက မၿပးေျမာကေစႏငေသာလညး (Haysom and Welikala n.d.) ၎တ႔သည ေအာကပါတ႔ကျဖညဆညးႏငရန အလားအလာ ရပါသည။

(က) တက႐က သ႔မဟတ သြယဝက၍ ပဋပကၡျဖစေစေသာ အေၾကာငးကစၥမားအေပၚ အခန ၾကာလာသညႏငအမ သေဘာတညမႈရရေစရန အေထာကအကျဖစျခငး

(ခ) အမားပါဝငမႈရေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒစနစ ယဥေကးမႈတစခ ျဖစေပၚလာေစရနအေထာကအပေပးျခငး

(ဂ) ေရြးေကာကပြကငးပျခငးဆငရာ ေရ႕ေနာကစစဥသတမတျခငး ကစၥရပမားက ေျဖရငး ျခငးႏင လကရႏငအနာဂါတ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာင အေကာငအထညေဖာ ရနအလ႔ငာ အဓကအဖြ႕အစညးမားက တညေထာငရန သ႔မဟတ အားေကာငးေစရန လအပခကက ေျဖရငးျခငး (Ludsin 2011: 251 ကၾကညပါ။)

ထ႔အျပင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတစခ လအပျခငးရမရက အကျဖတရာတြင လညးေကာငး ပမေကာငးမြနသညေရြးခယမႈမား မရေသာအခါတြင အဆငမားစြာပါဝငသည ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒလပငနးစဥအား ႀကးပမးရာတြငၾကေတြ႕ရမည အခကအခက အကျဖတရာ တြငလညးေကာငး အေထာကအကျဖစေသာ အဓကေမးခြနး၄ခရပါသည။

၁။ ပမကယျပန႔ေသာ ၿငမးခမးေရးတညေဆာကမႈလပငနးစဥအတြက အဓကသကဆင သမားအားလးထမ သေဘာတလကခမႈရပါသလား။

၂။ ပဋပကၡႏငသကဆငသမားသည (ညႇႏႈငးေရးစားပြဝငး၌) လဦးေရအားလး၏အမားစက ကယစားျပပါသလား။ ထသ႔မဟတပါက ထလပငနးစဥတြင ပမကယျပန႔စြာပါဝငေစရန နညးလမးမားရပါသလား။

International IDEA

၃။ ပဋပကၡျဖစပြားေစသည စတနာကညးမႈမားသည မညသ႔ဆကစပဖြ႕စညးထားသလ။ ကယျပန႔ေသာအကးသကေရာကမႈမားရသည ျပျပငေျပာငးလမႈေဖာေဆာငရန စတ ဆႏၵ မညသညအတငးအတာအထရသလ။

၄။ အဖြ႕အစညးမေဘာငက အစမျပနလညဖနတးရနလအပပါသလား။ သ႔မဟတ (လြယ လြယကက) ျပနလညတညေဆာကရနစစပြမတငခငကရေသာအဖြ႕အစညးမေဘာငသညခငမာမႈရပါသလား။

ပဋပကၡဒဏခရေသာႏငငရ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးလပငနးစဥအား ၾကား ျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ၏ တစခတညးေသာအေရးပါသည အေထာကအကျပမႈမာ အခန ပငျဖစသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည အဓကသကဆငသမားက ၿငမးခမးေရးႏငဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကေရးလပငနးစဥမားတြင အျပသေဘာေဆာငစြာ ပါဝငႏင ရန အခနေပးအပႏငပါသည။ ထ႔အတ ပါတမားကညႇႏႈငးေရးစားပြဝငး၌ ၎တ႔၏မဆႏၵနယမား၊ ျပညသလထအားလးႏင ပမခငမာေသာႏးႏြယမႈရရေစရန အခနေပးပါသည။ ပဋပကၡကရာသက ပနအဆးသတရန လအပေသာျပျပငေျပာငးလမႈအမးအစား (ဖြ႕စညးပ) အေပၚတြင ေဆြးေႏြး မႈႏင သေဘာတညမႈမားအတြက အခနသညအေရးပါပါသည။ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒႏင အျခားတရားဥပေဒဆငရာ သေဘာတညမႈမားအေကာငအထညေဖာရန အဖြ႕အစညးမေဘာင က တရားဥပေဒဆငရာ စြမးရညျပညဝေစျခငးတြငလညး အခနသညအေရးပါပါသည။

အခပဆရေသာ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား ဖြ႕ၿဖးေစေရး၌ပါဝငရန ႏငငတကာ အသငးအဝငးတြင ေနရာတစခရေလရပါသည။ ၿငမးခမးေရးလပငနးစဥႏငပတသတ၍ ႏငင တကာမ ပါဝငလပေဆာငသမားက စမခန႔ခြမႈအသြငယပါက ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားမ အပခပေရးထနးခပမႈက ျပညတြငးတကကြလႈပရားသမားထသ႔ ျပနလညအပႏငးရန အခြငအေရးေပးႏငပါသည။ ႏငငတကာအသငးအဝငးသည ယငးလပငနးစဥအား အာမခသ အျဖစလညး ေဆာငရြကႏငပါသည။ ထသ႔ေဆာင႐ြကေစျခငးျဖင ယငးလပငနးစဥက ေလးစားလကနာမႈရ႐ေစႏငမညဆသည ထငျမငခကက ပမအားေကာငးေစ၍ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငအသစ အေကာငအထညေဖာေရးက ပမအားေပးပါသည။

International IDEA

Abbott, K. W. et al., ‘The concept of legalization’, International Organization, 54/3 (2000), pp. 401–19

Abi-Habib, M., ‘Houthi rebels decide to run Yemen government’, Wall Street Journal, 6 February 2015, <http://www.wsj.com/articles/houthi-rebels-take-overyemens-government-1423240698>, accessed 30 September 2015

Ainte, A., Somalia: Legitimacy of the Provisional Constitution (London: Conciliation Resources, 2014)

Arato, A. and Miklosi, Z., ‘Constitution making and transitional politics in Hungary’, Framing the State in Times of Transition: Case Studies in Constitution Making (Washington, DC: United States Institute of Peace, 2010), pp. 350–90

BBC News, ‘Egypt referendum strongly backs constitution changes’, 20 March 2011, <http://www.bbc.com/news/world-middle-east-12801125>, accessed 30 September 2015

Bell, C., ‘Peace agreements: their nature and legal status’, American Journal of International Law, 100 (2006), pp. 373–412

Bell, C., On the Law of Peace: Peace Agreements and the Lex Pacificatoria (Oxford: Oxford University Press, 2008)

Benomar, J., ‘Constitution-making after conflict: lessons for Iraq’, Journal of Democracy, 15/2 (2004), pp. 81–95

M. Bradbury and S. Healy (eds), Whose Peace is it Anyway?: Connecting Somali and International Peacemaking (London: Conciliation Resources, 2010)

Brandt, M. et al., Constitution-making and Reform: Options for the Process (Geneva: Interpeace, 2011)

Call, C. T., Why Peace Fails: The Causes and Prevention of Civil War Recurrence (Washington, DC: Georgetown University Press, 2012)

Cousens, E. M., Kumar, C. and Wermester, K., Peacebuilding as Politics: Cultivating Peace in Fragile Societies (Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers, 2001)

&nfñTef;udk;um;aom pmtkyfrsm;ESifU

tjcm;xyfrH zwf½IavUvm&efrsm;

International IDEA

Dann, P. and Zaid, A., ‘The internationalized pouvoir constituent: constitution-making under external influence in Iraq, Sudan and East Timor’, Max Planck Yearbook of United Nations Law, 10 (2006), pp. 423–63

Easterday, J. S., ‘Peace agreements as a framework for jus post bellum’, in C. Stahn, J. S. Easterday and J. Iverson (eds), Jus Post Bellum (New York and Oxford: Oxford University Press, 2014), pp. 379–415

Elkins, Z., Ginsburg, T. and Melton, J., The Endurance of National Constitutions (New York and Cambridge: Cambridge University Press, 2009)

Elster, J., ‘Forces and mechanisms in the constitution-making process’, Duke Law Journal, 45 (1995), pp. 364–96

Gaston, E., Process Lessons Learned in Yemen’s National Dialogue (Washington, DC: US Institute of Peace, 2014)

Ghai, Y., ‘The constitution reform process: comparative perspectives’, paper presented at the Towards Inclusive and Participatory Constitution Making conference, Kathmandu, Nepal, 3–5 August 2004

Ginsburg, T., Elkins, Z. and Blount, J., ‘Does the process of constitution-making matter?’, Annual Review of Law and Social Sciences, 5/5 (2009), pp. 201–23

Ginsburg, T. and Dixon, R., ‘Deciding not to decide: deferral in constitutional design’, International Journal of Constitutional Law, 9/3-4 (2012), pp. 636–72

Gluck, J., ‘Constitution-Building in a Political Vacuum: Libya and Yemen in 2014’, in International IDEA, Annual Review of Constitution-Building Processes, 2014 (Stockholm: International IDEA, 2015)

Grover, L., Bridges to Peace: The Functions, Design and Performance of Interim Constitutions (forthcoming)

Hart, V., ‘Constitution making and the right to take part in a public affair,’ in L. E. Miller (ed.), Framing the State in Times of Transition: Case Studies in Constitution Making (Washington, DC: US Institute of Peace, 2010), pp. 20–54

Haysom, N. and Welikala, A., ‘Transitions from conflict to peace: the role of interim constitutions’, n.d., (unpublished working paper)

Hirschl, R., ‘The design sciences and constitutional success’, Texas Law Review, 87 (2009), pp. 1339–74

International Crisis Group, ‘Nepal’s Constitution (I): Evolution not revolution’, Asia Report no. 233, 27 August 2012, <http://www.crisisgroup.org/en/regions/asia/

&nfñTef;udk;um;aom pmtkyfrsm;ESifU tjcm;xyfrHzwf½IavUvm&efrsm;

International IDEA

south-asia/nepal/233-nepals-constitution-i-evolution-not-revolution.aspx>, accessed 17 September 2015

International Institute for Democracy and Electoral Assistance (International IDEA), Discussion Report: Interim Constitutions in Post-Conflict Settings (Stockholm: International IDEA, 2015), <http://constitutionnet.org/vl/item/interim-consti-tutions-post-conflict-settings-discussion-report> , accessed 17 September 2015

Jackson, V. C., ‘What’s in a name: reflections on timing, naming, and constitutionmaking’, William and Mary Law Review, 49/4 (2008), pp. 1249–1305

Jaiswal, P., ‘Nepal in 2015’, Institute of Peace and Conflict Studies (IPCS) Special Report no. 169 (New Delhi: IPCS, 2015)

Lerner, H., ‘Constitution writing in deeply divided societies: the incrementalist approach’, Nations and Nationalism, 16/1 (2010), pp. 68–88

Ludsin, H., ‘Peacemaking and constitution-drafting: a dysfunctional marriage’, University of Pennsylvania Journal of International Law, 33 (2011), pp. 239–311

Malone, D. M. and Wermester, K., ‘Boom and bust? The changing nature of UN peacekeeping’, International Peacekeeping, 7/4 (2000), pp. 37–54

Miller, L. E. and Aucoin, L., Framing the State in Times of Transition: Case Studies in Constitution Making (Washington, DC: US Institute of Peace, 2010)

R. Paris and T. D. Sisk (eds), The Dilemmas of Statebuilding: Confronting the Contradictions of Postwar Peace Operations (Abingdon: Routledge, 2009)

Pildes, R. H., ‘Ethnic identity and democratic institutions: a dynamic perspective’, in S. Choudhry (ed.), Constitutional Design for Divided Societies: Integration Or Accommodation? (New York and Oxford: Oxford University Press, 2008), pp. 174–201

Samuels, K., ‘Postwar constitution building: opportunities and challenges’, in R. Paris and T. Sisk (eds), The Dilemmas of State-building: Confronting the Contradictions of Postwar Peace Operations (Abingdon: Routledge, 2009), pp. 173–95

Samuels, K., ‘Post-conflict peace-building and constitution-making’, Chicago Journal of International Law, 6/2 (2006), pp. 663–82

Samuels, K. and Wyeth, V., State-Building and Constitutional Design after Conflict (New York: International Peace Academy, 2006)

Suhrke, A., Restructuring the State: Federalist Dynamics in Nepal (Bergen, Norway: Chr. Michelsen Institute, 2014)

International IDEA

Teitel, R. G., Transitional Justice (New York and Oxord: Oxford University Press, 2000)

Transfeld, M., ‘The failure of the Transitional Process in Yemen’, German Institute for International and Security Affairs (SWP), SWP Comments, C /6 (February 2015), <http://www.swp-berlin.org/en/publications/swp-comments-en/swpaktuelle-details/article/jemen_transformation_gescheitert.html>, accessed 30 September 2015

United Nations, Peacemaker Database, n.d., http://peacemaker.un.org

University of Chicago, Constitute Project Database, n.d., <https://www.constituteproject.org>

University of Notre Dame, Peace Accords Matrix, n.d., <https://peaceaccords.nd.edu/search>

Uppsala Conflict Data Program, UCDP Conflict Encyclopaedia, Uppsala University, <http://www.ucdp.uu.se/database>, accessed 27 June 2015

Varol, O. O., ‘Temporary constitutions’, California Law Review, 102 (2014), pp. 409–64

Varol, O. O., ‘Constitutional stickiness’, Lewis & Clark Law School Legal Research Paper no. 2015-6 (2015), pp. 1–57

Widner, J., ‘Chad 1996’, Constitution Writing and Conflict Resolution: Data and Summaries, n.d., <http://www.princeton.edu/~pcwcr/reports/chad1996.html>, accessed 30 September 2015

Widner, J., ‘Constitution writing in post-conflict settings: an overview’, William and Mary Law Review, 49 (2008), pp. 1513–41

World Bank, ‘Data: Battle-related deaths (number of people)’, n.d., <http://data.worldbank.org/indicator/VC.BTL.DETH/countries?display=default>, accessed 17 September 2015

International IDEA

စာမၾကမးေရးဆြေသာ လပငနးစဥ၏အဆငတငး၌ အျမငမတခကမားေပးျခငးအတြက Sumit Bisarya က ေကးဇးတငရပါသည။ ၂ဝ၁၄ ခႏစ ဒဇငဘာလတြင အဒငဘာခ၏ ပဋပကၡ အလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရး ေဆြးေႏြးပြစးရးမားတြင ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား အလပ႐ေဆြးေႏြးပြကငးပေပးေသာေၾကာငႏင ဤစာတမးအေပၚ ၎တ႔၏အေထာကအပေပးမႈမားေၾကာင Christine Bell၊ Stephen Tierney၊ Asanga Welikala၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒဆငရာ အဒငဘာခစငတာ (the Edinburgh Center for Constitutional Law) ႏင ကမာၻလးဆငရာတရားမတမႈ အကယဒမသငတနးေကာငး (Global Justice Academy) တ႔ကလညး ေကးဇးတငရပါသည။ သေတသေနအကအညအတြက Diego A. Cimino က ေကးဇးတငပါသည။ ဤစာတမး၏ ယခငစာမၾကမးမားအေပၚ အဖးတနေသာမတ ခကမားေပးျခငးအတြက Tom Ginsburg၊ Jason Gluck၊ Sven Koopmans ႏင Christie Warren တ႔က ေကးဇးတငပါသည။

International IDEA

Kimana Zulueta-Fulscher သည International IDEA ၏ အႀကးတနးအစအစဥအရာရတစဦးျဖစၿပး ၿငမးခမးေရးႏင ႏငငတညေဆာကေရးအတြက ကရယာျဖစေသာ ပဋပကၡအလြန ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကေရးႏင ဒမကေရစ အေထာကအပဆငရာ လပေဆာငေနသ တစဦးျဖစပါသည။ ယခငကသမသည ဂာမနဖြ႕ၿဖးေရးအဖြ႕၏ အႀကးတနးသေတသတစေယာက ျဖစ၍ ၿပကြလြယေသာအေျခအေနရ ႏငငေရးကးေျပာငးမႈနယပယကေလလာၿပး စာတမးထတ ေဝခပါသည။ ဒမကေရစေရးရာ ဥေရာပမတဖကအဖြ႕အစညး (European Partnership for Democracy)၊ အထးခြျခမးစတျဖာျခငးလမတတ (Exclusive Analysis Ltd) ႏင ႏငငတကာ ဆကဆေရးႏင ႏငငျခားေရးရာေဆြးေႏြးမႈမားေဖာငေဒးရငး (Fundación para las Relaciones Internacionales y el Diálogo Exterior (FRIDE)) တ႔တြငလညး အလပလပခပါသည။ သမ သည လျခေရးဆငရာေလလာမႈ ဥေရာပသမဂၢအဖြ႕အစညး (European Union Institute for Security Studies)၊ ဂြၽနေဟာကငးတကသလ (Johns Hopkins University) ႏင ဟားဗတ တကသလ (Harvard University) တ႔တြင ပါရဂဘြ႕ရ သေတသအဖြ႕ဝငတစေယာက ျဖစခပါ သည။ မကဒရစတကသလ (the Universidad Autónoma de Madrid) မ ႏငငေရးသပၸႏင ႏငငတကာဆကဆေရးအထးျပ ပါရဂဘြ႕ရရထားပါသည။

International IDEA

ဒမကေရစႏင ေရြးေကာကပြအကအညေပးေရးႏငငတကာအဖြ႕ (International IDEA) သည အစးရအမား ပါဝငေသာ အဖြ႕အစညးတစရပျဖစၿပး ကမၻာတစဝနး ဒမကေရစ ေရရည တညတႏငေရး ပပးမႈေပးပါသည။ International IDEA ၏ လပငနးတာဝနမာ ႏႈငးယဥေလလာ လက အသပညာ ျဖညဆညးေပးျခငး၊ ဒမကေရစ ျပျပငေျပာငးလေရးက အကအညေပးျခငး၊ မဝါဒမားႏင ႏငငေရးအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငးတ႔ျဖင ေရရညတညတႏငမည ဒမကေရစ အေျပာငးအလက ပပးမႈေပးရန ျဖစပါသည။

International IDEA သည မညသည လပငနးမားက လပေဆာငပါသနညး။

ေရြးေကာကပြမားဆငရာ၊ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ တညေဆာကျခငးဆငရာ၊ ႏငငေရးပါတ မားဆငရာ၊ ဒမကေရစစနစတြင ကား-မ အခနးက႑ဆငရာ၊ အမးသမးမား ႏငငေရးပငး စြမး ေဆာငႏငေစျခငးဆငရာႏင ဒမကေရစ ကယတငအကျဖတျခငးဆငရာ နယပယမားတြင လပငနး မားက သးပငးခြျခားလက လပငနးေဆာငရြကပါသည။

၁။ ကမၻာတစဝနး မတကြျပားေသာ ပကတအေျခအေနအသးသးမ ဒမကေရစ တညေထာင သည လပငနးစဥမားဆငရာ လကေတြ႕အေတြ႕အၾကမရရသည ႏႈငးယဥေလလာထား ေသာ အသပညာဗဟသတမား ျဖညဆညးေပးျခငး

၂။ ဒမကေရစ အငစတကးရငးမားႏငလပငနးစဥမားက ျပျပငေျပာငးလရာတြင ႏငငေရး ပါဝငေဆာငရြကေနသမားက အကအညေပးျခငးႏင ဖတၾကားလာပါက ႏငငေရး လပငနးစဥမားတြင ထေတြ႕ပါဝငေဆာငရြကျခငး

၃။ ႏႈငးယဥေလလာထားသည အသပညာဗဟသတ အရငးအျမစမားက ျဖညဆညးေပးျခငး၊ ႏငငေရးပါဝငေဆာငရြကေနသမားက အကအညေပးျခငးျဖင ဒမကေရစတညေဆာက ေရး မဝါဒမားအေပၚ ၾသဇာသကေရာကျခငး

International IDEA သည မညသညေနရာေဒသမားတြင လပငနးေဆာငရြကပါသနညး။

International IDEA သည ကမၻာတစဝနးတြင လပငနးေဆာငရြကပါသည။ စေတာဟမးၿမ႕ တြင႐းစကၿပး အာဖရက၊ အာရ-ပစဖတ၊ လကတငအေမရကႏင ကယရစဘယနေဒသမားတြင ႐းမား ဖြငလစထားရပါသည။ International IDEA သည ကလသမဂၢတြင အၿမတမး ေလလာသ ျဖစပါသည။

ဝကဘဆက - <http://www.idea.int>

International IDEA

မဒယာအ ေထာကအကႏင ေရြးေကာကပြမား - အမားပးေပါငးပါဝငေသာ နညးလမးသ႔ ဦးတညျခငး ေမလ ၂ဝ၁၅ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၄၄။

အလကထေရာနစနညးျဖင မေပးျခငးဆငရာ မတဆက - အေရးပါေသာထညသြငးစဥးစားရမညအခကမား [Arabic] ၂ဝ၁၅ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၃၆။

အာဖရကရ ေရြးေကာကပြဥပေဒျပငဆငမႈ - EMBs ၏ အခနးက႑အေပၚအျမငႏင ပးေပါငး မႈဆငရာ နညးလမးမား ၂ဝ၁၄ ခႏစ ၊ စာမကႏာ ေပါငး ၄ဝ။

Memperkenalkan Pemilihan Elektronik: Pertimbangan Esensial [အလကထေရာနစ နညးျဖင မေပးျခငးဆငရာမတဆက - အေရးပါေသာ ထညသြငးစဥးစားရမည အခကမား၊ Bahasa]၂ဝ၁၂ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၃၆။

Una introducción al voto electrónico: Consideraciones esenciales [အလကထေရာနစ နညးျဖင မေပးျခငးဆငရာ မတဆက - အေရးပါေသာထညသြငးစဥးစားရမညအခကမား၊ စပနဘာသာျဖင]၂ဝ၁၂ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၄၁။

အကးအေျပာငးကာလ ေရြးေကာကပြဆငရာ စမခန႔ခြမႈ - စနေခၚမႈမားႏင အခြငအလမးမား၂ဝ၁၂ ခႏစ၊ စာမကႏာ ေပါငး ၄၈။

အလကထေရာနစနညးျဖင မေပးျခငးဆငရာ မတဆက - အေရးပါေသာထညသြငးစဥးစားရမညအခကမား၂ဝ၁၁ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၃၆။

ပဋပကၡျဖစပြားၿပးေနာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတညေဆာကျခငး - အခပအျခာအာဏာတညေဆာကေရးလပငနးစဥအတြက ျပငပအေထာကအကမား [Arabic]၂ဝ၁၁ ခႏစ ၊ စာမကႏာေပါငး ၂၂။

ပဋပကၡျဖစပြားၿပးေနာက ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒတည ေဆာကျခငး - အခပအျခာအာဏာတညေဆာကေရးလပငနးစဥအတြက ျပငပအေထာကအကမား

၂ဝ၁၁ ခႏစ၊ စာမကႏာေပါငး ၂၂။

International IDEA ၏ ေဖာျပပါစာတမးမားက ေအာကပါ ဝဘဆဒ <http://www.idea.int/publications> တြင ရယႏငပါသည။

ISBN: 978-91-7671-305-1 (print)

ISBN: 978-91-7671-306-8 (PDF)

ဤ မဝါဒစာတမးသည ပဋပကၡဒဏခရေသာႏငငမားရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ပစ၊ လပငနးစဥ တ႔ႏငပတသတ၍ ေရးသားထားေသာ ပညာရပဆငရာစာေပမားႏင မဝါဒမားအၾကား သသာထငရားသညကြာဟခက က ျဖညဆညးရန ရညရြယပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒသည ၿငမးခမးေရးသေဘာတညမႈ၊ ၾကားျဖတ အစအမတ႔ႏင မတသညအခကမာ ၎၏အားသာခကသည တရားဥပေဒအရ အာဏာတညရမႈျဖစေၾကာငး ဤ စာတမးတြင အခငအမာဆထားပါသည။ ၁၉၉၀ ခႏစအလြနကာလရ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမား၏ ေရးဆြ ဖြ႕စညးပႏင ကယျပန႔ေသာၿငမးခမးေရးတညေဆာကျခငး လပငနးစဥမား မတကြျပားမႈက အဓကထား ေလလာ ဆနးစစထားပါသည။ ဤစာတမး၏ အဓကသးသပခကအနက တစခမာ ႏငငအေျခအေန၊ ေရြးခယေသာလပငနး စဥႏင ပစအၾကား ဆကစပမႈတ႔သည ႏငငအလကကြျပားမႈမားရေသာျငားလညး အမားသေဘာတညလကခမႈရရ ေစရန ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အခန သ႔မဟတ အခြငအလမးက ေပးအပျခငးျဖင အေထာက အကျပႏငစြမးရပါသည။ ၾကားျဖတဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမားသည အမားပါဝငမႈရေသာ ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒ စနစ ယဥေကးမႈတစချဖစေပၚလာေစရန အေထာကအပေပးျခငး၊ ေရြးေကာကပြကငးပေရးႏငပတသတ၍ ေရ႕ေနာက အစအစဥသတမတျခငးဆငရာ ကစၥရပမားကေျဖရငးျခငးႏင ဖြ႕စညးပအေျခခဥပေဒမေဘာငမား အေကာငအထည ေဖာရန အဓကအဖြ႕အစညးမားက အားေကာငးခငမာေစျခငးတ႔က ေဆာကရြကေပးႏငသည အလားအလာရပါ သည။

ယခ စာတမးအား ဘာသာျပနဆျခငးနင ပနပျခငးက ေနာေဝးႏငင၏ ႏငငျခားေရးဝနႀကးဌာန၊ ဖငလနႏငင၊ ဆြဒငႏငငႏင လဇငဘာခႏငင အစးရတ႔မ ေထာကပကညသည။

International IDEAစတြနးစေဘာဂSE- ၁၀၃၃၄၊ စေတာဟမးၿမ႕ဆြဒငႏငငဖနးနပါတ - +၄၆၈ ၆၉၈၃၇၀၀အးေမးလ - info@idea.int ဝဘဆဒ - www.idea.int

International IDEA ျမနမာႏငငအေျခစက႐း၆၈(ဘ)၊ ဆရာစလမး၊ ဗဟနးၿမ႕နယ၊ ရနကန၊ ျမနမာႏငင။ဖနးနပါတ - +၉၅ ၉ ၂၆၃ ၁၂၈၁၀၄အးေမးလ - info-myanmar@idea.int my.constitution@idea.intဝဘဆဒ - www.idea.int