96
С N52

С N52 - nbdrx.ru

  • Upload
    others

  • View
    11

  • Download
    0

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: С N52 - nbdrx.ru

СN52

Page 2: С N52 - nbdrx.ru
Page 3: С N52 - nbdrx.ru

Т1лн!нъ, ЛИТЕРАТУРАНЫНЪ, ИСТОРИЯНЫНЪ ХАКАССКАЙ НАУЧНО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКАЙ ИНСТИТУДЫ

АЛТЫНЧУСAAbinnmF нымах

М. К. ДОБРОВ нымахчыданъ пазылтан

Т. Г. ТАНЕЕВА тимнеен

©бл..4

Хакасиядагы книга издательсгпвозы, А Б А К А Н - 1958

Page 4: С N52 - nbdrx.ru

Доцент, филологическай наукалар кандидады Н. Г. ДОМОЖАКОВТЫНЪ

редакциязынанъ

Page 5: С N52 - nbdrx.ru

Чир пастап тамырлантанда,Типр пастап хурчалранда,Ах тасхыллар топайып килт путкен туста, Ах талайлар сиилш килт аххан туста; Пулут oTipe кун кбрерде,Пус OTipe сур аларда;Халрахнанъ чир пблерде, jХамыснанъ сур сузарда;Алтын пурл!г пай хазынъ Пастап найхалып бскенде;Ханаттыр хус хас-хачанда Ханадын саап учухханда,Харсахтыр анъ ол пурунда Хаалиин тастап ойлаанда;Амдыры тблншъ алнында,Пурунры тблншъ пу хыринда;Айна юрбес apbiF чирде,Чил Kip6ec ызых чирде,Арралыр сыннынъ алтында,Ах талайнынъ хазында,Хадарран малнынъ 333i полып,Халых чоннынъ ханы полып,Ах Оленъ иней ипчшг Ах Хаан алып чуртаптыр.Ай алтын алты алыстыра хончадырлар,Чир устун чит1 чылыстыра чуртапчадырлар. Паарларынанъ сыххан палалары чорыл,

1

3

Page 6: С N52 - nbdrx.ru

1стшершенъ сыххан иркелер1 чорыл. Пала учун маххласчадырлар,Ирке учун икклесчед1рлер.Чобарны чобаладырлар Knpi улус, Илегш инелед1рлер частыр улус. Аар частары чит парран,ApbiF кустер1 син парран.KAaipuin сыххан кун чахсы Кидер айланып юрчед1р,Паххлап сыххан ай чахсы Парар чолынча килчед!р.Ай хараазы полыпчадыр —Алтон чылтыс алысча,Тун хараазы тузтчед!р —Тубен чылтыс чылысча.Ай хараазын алтап хончалар,Алтон чылтысты санап хончалар; Тун хараазын тунеп хончалар, Тубен чылтысты санап хончалар. Саргала танъ атыпча,Сарыла кун сыхча.Кбгере танъ атыпча,Костеле кун сыхча.

2

Ах Хаан апсах—алып Ki3i,Аарны, ниикт1 корген позы,Аар тарта бстеп кил!п,Пеер хайа кир^л килт,Анънап кисченъ кибш алып, Чарды i3iKxi аза сазып, Чайбанънада сырара пасхан, Илбенънеде ибденъ сыххан.Ай алтын алты айландыра,Чирн!нъ устун чит1 n6ipe Харах хазии кор турадыр,Хулах п1стии ис турадыр:Азыр хулахха ниме ист1лбинче, Ала харахха ниме кбршминче. Тилекейн1’ тикалещире корче, Тиг1р T03iH cmecTipe2 корче.Харах читкен чирлер1

Page 7: С N52 - nbdrx.ru

Харалып, сиилш коршче,Харах читпеен чирлер1 Кобенъ кос3 полып тартылча.Чабара азагы -чоылбиндыр,Хулун азагы киндебищцр.Хадарран малы, кор турза,Халын тайганы тобыра тарап партыр; Халых тубен чоны полза Ах талай хастада чуртап партыр.Алып Ki3i, айланып,Ах брге4 ибзер Kip парран.Ах Оленъ иней ипч1з1,Арыр чурекыг Ki3i3i,Алтын столын iT килген,Ас таллазын сал килген:Алтынанъ азын пблед!р,Устуненъ узш пблед1р.Алтын столнынъ кистше Kipin,Арбын асты чирге Kipin,Ах Хаан апсах— алып Ki3i,Ах Оленъ анынъ Hnni3i Хасхайып харып одырлар,Кискей1п KHpin одырлар.Астааннарына ас толдырчалар,Арран постары сим1рчелер.Пугурлер1не мун толдырчалар,Пугур постары кбн!лчелер.HcTin, тынънап одырзалар,Истеп5, чахсаа саназалар,Хайзы-да чирде,Хайзы-да сурда Час паланынъ Ki4irAeri Час орай табызы истшче. Ылрап-сыхтап, пу чирге Ыылап-соолап чардапча.Иней, апсах стол кист{нде Чапсыбаали чапсып одырлар, Танънаспаали танънап одырлар:«Хара чир[йнъ алтындагы Хара айна ол полар ба,Хатыр чирьпнъ устундег1 Хатан алып пу полар ба?»Чапсып, танънап одырраннарында,

Page 8: С N52 - nbdrx.ru

Ах брге ибншъ Ктшде ApbiF чазы читкелек ам даа Ала манъыс6 оолах пала Айландыра пастыррлап чбр:«Тудар ползанъар — тут халынъар, Хабар ползанъар — хаап халынъар», — Хазырада чоохтаныбызып,Хасхайта тапсабызып,Хатырранып пасхлап чбр оолах,Хатыр арах кбр чбр оолах,Ах Оленъ иней xi3i анчада Айлана тузш хаап алган.Аас азып пала тапсапча,'Пл cn6ipin7, ол чоохтанча:«Аарлыгданъ аарлыр, Ах Хаан тайынъ, Хада сыххан харындазынъ пар ба, 1чеденъ сыххан тунъманъ пар ба?»Алып Ki3i Ах Хаан апсах,Сананып, пбгшш одырза —Пар Ах Хааннынъ хыс тунъмачах,Торыс хулас сынныр хара хула аттыр Кбп'н Арьт алып хыс пар полранчых. «Я, иркем-кирщем/, час орай,Пар мирйнъ андар хыс тунъмам, —Апсах араа нандырып одыр. —Торыс хулас сынныр хара хула аттыр Korin Арыр кучун хыс.Хачан-да мынынъ алнында Korin ApbiF алып хыс,Хара-пора сарыстьт полып,OKic паланы Ki3i итпин,Oxic хулунны мал итпин,Чалбах нанра чадын пирбин,Чараалыра уйру пирбин,Ай алтындары алтон алыпха,Чир устундег1 читон алыпха Чир чабызында, тар кблегшде Чуртирга ол пролаттыр.»Ала манъыс час оолах Аас азып тапсапча,Тьл cn6ipin сблепче:«Ададанъ синненъ хада сыххан Алып хыс Кбгш Арырданъ

I

Page 9: С N52 - nbdrx.ru

Тбреем мин, Ах Хаан тайынъ.1дем кулук Кбгш Арыр,—Ах Хаан абаамнынъ чуртында Паарынанъ сыххан палазы чорыл, 1стшенъ сыххан иркез! чорыл, Анынъ чуртын тударзынъ, — тибес, Аязына салып, миш тастады». — «Андар полза, иркем-киндем,Хан орнына хан турарзынъ, Хадарраным хадарарзынъ;Пиг орнына пиг турарзынъ,Пшп чуртымны тударзынъ». — «Аарлаза — тайым, Ах Хаан аганъ, Айар ба ни ах ой адынъ? —Айна caFbicTbiF тбреен Немншъ Ах судш эмерге пар килерге. 1демншъ судш эммезем,Инъшм, мойным миншъ тыыбас.Ini тамырын сорбазам,Ini холыма кус Kip6ec».Иней Ki3i Ах Оленъ: «Иркем-киндем, оолрыбыс,Ирте, табырах син пар кил; Андархы чирденъ айланзанъ, Адынъ-соланъны адаайбыс.Андар парып, час орайыбыс 1денъ суд!н SMin алзанъ,1денъ nip нимее нымзанза, Парбаанда сип полбассынъ»...

3

Чазы читпеен оолах пала, Чапчанъында сыра хонып, Алтын теекке8 пастыр парып, Ах ой атты систе та рты и, 1зенъе туб1не пазып,Изер хазынанъ тартынып, Изер ойиина ир оолах Ипти-тапти одырыбысхан. Аран-чула9 ах ой атты Аар айландыра ол тарты, Арралыр сыннынъ устун коре,

Page 10: С N52 - nbdrx.ru

Ах чазынынъ ыраан коре,Махыда10 полза пастырып,Матлада ол соплат парран. Хадарган малны арали-парран. Халых чонны тобыра парран.Ат асчанъа сыра салып,Аархы сарина ол инче.Арран оттыр чазыны тобырып,Ах бленъшг чазаа тусче.Аран-чула ах ой аттынъ Хатыр ахсын чайхап парча,Халын путха хамчы пасча.Аар частыр ах ой аттынъ Алып тблппнъ 4opi3ine Алмах саа албин парир,Арыр Ky3i читпин парир.Алып тбреен ах ой ат Анча-мынча парран туста,Хамчы теезшшъ ачиина,Хаалар салып, ойлап сыххан.'Гонъ чазыны тобыра парып,ToFbic хулас сынныр хула аттыр Кбгш Арыр ипчшнъ чирше Коре чипа пу оолах.Ат палрачанъ алтын теекке Адын полза улии тутхан,Ах ой аттанъ тузе хонран;Ачых TiHiH пос тастаан,Айланып, ол пастырыбысхан.Кире пасхам ол ибзер.Кбрер полза тбрзер,Кбгш Арыр i4e3i Кббенъ тбзекте одырча.«Изен дее, мищй дее» ол т1беен, 1чезшзер кош парран.Ы холнанъ i4e3ii-HHbiKi имчегш сыгара тартхан.Korin Арыр анынъ i463i: «Иркем-кинчем, — Tin чоохтаан — Астанъ тынъ син астаазынъ ма, A hf чох арырта сорчазынъ?»Ала манъыс оолах пала Агаа удур нандырран:

Page 11: С N52 - nbdrx.ru

«Адыр тохта, син ineM,Ах судшъ мин эм т алии». Илееде ур ол сор париганда, Кбгш Арыр ипч1 i4e3i Кбблче арах пос туз1бюкен, Хыйын, тбзексер чадыбысхан. Кбгш Арыгнынъ эмгенге, KoKci, тамагы тынъ хуруп парча; Кбрген хараанынъ оды чазаан, Коп куз1 сннген чши полган.Ала манъыс оолагас Астаан позы тос парган,Ах судш ол эмш алганда,Аар айландыра пастырган.«Адыр тохта, иркем-кинчем,— Анынъ ine3i чоохтанган, —Ах аяхха суг сузып,Агыл пирдек — сухсапчам». — «Манъ чорыл мага мында Маанназарра синм1ненъ — Манъзыттыр килгем синзер, Манъзырапчам чир!мзер». Айбынмин даа анда оолах, Аннанъ сыгара naG килген.Ах ой адына алтанып,Ах Хаан чирше чбр сыххан. Чахсаан п1лзе пу ипч1,Чазына читпеен палазы Чарым куз1н, сарызын Суур парыбыстыр сутненъ хада. KoriH Арыр nnni Ki3i,Knpwin, сббл1п тур килген,Коре, тасхар пас парран;Kopin, сынап турчатса,Кок чазыны ол ирт партыр.Кул харбахгап, ачырранып,Koflip кил1п, соон суре тастаан: «Кбп чирьи син n6ipin,Кун харары кбрбес пол, Кулуктерненъ Kype3in,Кузшъ, саанъ албас. пол!Кбкс1м хурып, нымзанранымда, Кбнъгпм кбрбед1нъ анда даа!

Page 12: С N52 - nbdrx.ru

Коп чоннарнынъ аразында Кулю пол чбр хачан даа!Улур алыптынъ холында Улур илегш сип кор тур.Пала кббк чши маххлап чор, Парчан чирге ун сал чбр;Ине кббк ЧШ1 икклеп чбр,Илбек 40HF3 ист]л чбр!»Харбап тастаан кул1 Хара тозын полып турыбысхан. Хамчы саап париран оолахха Хара тубан полып одырыбысхан. Хап чарымызын11 улур кузМнъ Хара тубан нандыра тартхан, Хыйра сарызын к!ч!г паланынъ Хыылада тартхан ол тубан. Манъзытта париран палачах Мынзында даа чох ойлатча. Мынынъ сарызына тартханын Hip дее шлбин парыпча.Саасхан туспес сарыр сблш Саадатпин ол иртчед1р.Хусхун туспес хуба сблш Хуластадып ол ойлададыр.Араа парарра арырыс подран — А мры чоохха табырах полран;Ах Хааннынъ чирше чиде тускен, Арралыр сынра сыра хонран.Ат палрачанъ алтын теексер Ала харахнанъ CH6ipin кбрзе, Алтын теекке палрап салран Аран чула ат турча.Хызыл киик чйли хылбанънап тур Хылранах тукпг хызыл хоор ат. Паспас чирш пас турча,Кбрбес чиртп кор турча.Салбы To6in салып тускен,Ишс t66i'h HHin тускен.Алтын теекке туз1ре кил1п,Алты сали адын палгады.Ах брге ибзер пастыр парып, Алтын халханы аза састы.1 з1’к азып, изен пирче,

Page 13: С N52 - nbdrx.ru

Ирюн алтап, мищи пирче.«Изенбк, миндбк, иркем», — тщир 1чез1 иней Ах Оленъ.Алтын столын iT килген,Астынъ талазын сал килген.Алтынанъ азын пблед1р,Устуненъ узш халбидыр.Аарлыг тамахтыг стол кистше Алып оолагас, иртш, одырды.Ах Оленъ иней анынъ i4e3i Агаа, аас азып, чоохтанды:«Аар адынъ синшъ адал парган,Хоор соланъ, палам, хыгырыл парган Ах Хаан тайылыг, Ах Оленъ кбйшг, Тогыс хулас сынныг хара хула аттыг, Кучун Кбпн Арыг 1чел1г Хылганах тукыг хызыл хоор аттыг Хыйга Чике полча Tin.Иркем-кинчем, Хыйга Чике,1ченъншъ nipriHe нымзаанын 1ди нога толдырбадынъ?Пастап мыннанъ париганынъда, Пазынъа кире сблеешм хай.Улугнынъ сбзш хачан даа Ундубин чбрченъ, час орайым».Узун чоохты узурчеткенде,Гс табыс хыйга ист1лген.Улуг алыптынъ табызы Ixi хулахха салынган.Ус таап, угу12 пас тур,Ус айланып, хыйгы пас тур:«Хызыл хоор ат пагда ба,Хыйга Чике, чурт ээзц ибде бе?» Хыйга Чике, орнынанъ турып,Хыйгы пазыпа удур сыхча.Хыр устунзер Kopi6icce,Хан позырах аттыг алып турча.Хыйга Чике, табырагында Халын хуягын хатанган;Хатырганып пастыр кил1п,Хызыл хоор адына алтанган,Хырнынъ уступ коре кости, Хылбанънада пастырча.

Page 14: С N52 - nbdrx.ru

Хыйры салганча чиде килт, Хылыс пазынанъ торасча.Ат пазынанд азыра ceripisin,Ас пилденъ олар тыынысчалар. Азах-пысхахнанъ айланызып, Ар-пеер олар тастасчалар.Айли, чылли елыптар Анда курес парчалар.

4

Ах Оленъ иней юзшшъ Азары аар полып пастаан.ToFbic айын ол толдырран, Онынчызында оолах таап алран. Азайлыр час оол пала,Тбр1биненъ, ойлап чбр,Коррен хараа кос осхас,Тынрам тынызы чалын осхас, Пасхан азаа парыр осхас, Позынынъ сыны пакпаданъ на улур. Flip кинченшъ13 Tepi3i Пукулее тонга чит парча.Ол ооларас 1чез1не Ай-тыс nip дее пирбинче.Ураа чапчанъ, тызы чох,От(г-чтг сэрыстыр.1чез1 аньшъ Ах Оленъ 1стшде позынынъ сарынадыр: «HpTipe KycTir полар ба алай 1скер чылчаа чох полар ба?»Пу ооларас ол туста,Пастыр nopin, сурыбысхан:«HicTii№ иб1пнъ )ст!нде Паза тасхар, тастында,Прай ниме ноо нимеденъер Сырдыр-сардыр тусчед1р?»—«Алтон, читон бор маллар Ах талайзар суратха, палам, Айланып, инче полбас па за».— «Андарда, !ченъ, мин амох Андар табырах парарра,

Page 15: С N52 - nbdrx.ru

Алтон, читон бор малнынъ Айланчатханын кбрерге». —«Адыр тохта, син пала,Андар парарра чарабас.Анда сага итченъ ниме Аарда чорыл, сыхпа!»Ол-пу амды ирткенде,Оолах пазох сурчадыр:«Улур таглар нога куулесче,Улур сурлар нога салрылча?» —«Анда улур алыптар Алыс-nHpic итчелер,Андар сага парарра Амох ураа ирте, палам».Кинче Tepi3i тонычаан,Киз1'п, тимненче ооларас.Курес полчатхан чирзер Кбрерге парарра сарынча.Аар частыр иней к!з1,Аны ыспин, иршнде,Арас H3iperiH тудынып,Apaa nepiHin, тур салган:«Адыр тохта, син сыям,Пеер ойлаба, мына, кбр!Аны испин, cbiFapa ойлазанъ — Пазынъ чара сабам, кбр!»Иртенненъ сырара инейек Иирге саба ир'кшде одырран.H3iperin салып, парарра итсе,1зжсер ойлапча ооларас.Анчада частыр иней Ki3i Ах XaaBFa ачиинанъ хысхырран:«Алай син, уйру эззр испинчезшъ ме, Арырли кустенъ азырылдым?!»Ах Хаан, алтын арееденъ тур килш,Ах пазын матап тырбанрлапча;«Алай CHHiHb изшъ сыхты ба,Анча тынъ нимее улудынъ?Алай синить, Kupi сшее,Ала хараанъа ах туст1 бе?» —«Ам даа кбрбинчезшъ ме Паланынъ сырарра таласчатханын?!» — «Хая, хайда чбр ол сыям,

Page 16: С N52 - nbdrx.ru

Хаап тударбын сарамох.Хайди сбс испезш Кбзщербш сах олох!» Хайындырып иб штшде, Харбах-хурбах тусче апсах. Хызыл час Ki4ir паланы Холта ла аарда тут полбинча. Иней Ki3i Ах Олень M3iperiH хыланънатча: «Минзер, адай, чарын чорбе, Мыны кбрерзшъ минненъ! Тизшгеншъ чорыл ба, алее, TiriHe Tiri ойлабысты. Табырарынча туттах ла — 'Гимнен салтыр сырарра!» Ачырранып, Ах Олень Аастан турча иркшненъ.

5

Аалдары иней, апсахтар Андар чыылысхлап одырлар.Ах Олень час icTe Tin,Аны аарлирра килгеннер.Алтын халханы азыбысханда,Ах Олень иркшненъ турыбысхан — Хайындыр чбрген оолахтары Холтых алтынанъ бте хон парран. Аалданъ килген киршер,Аны кбрш, хахазып,Аны-мыны аданып,Алай хоохан14 салчалар.Ала манъыс оолах пала Аал арали ойлапча.Аар частыр иней Ki3i Алты еумекчшге хысхырча: «Тудынъардах Tiri кбнеткеш,Тут полбин халдым сыямны.Онъныр ла ниме полбачанъ полар, Онъдайы амох пасха хаиъыстынъ!» Алты абахай сумекч1ннер1 Аны c_vpi3in чугур1счелер.

Page 17: С N52 - nbdrx.ru

Ала манъыс оолагасты Аал аразында хайындырчалар.Аннанъ, мыннанъ хаапчалар,Аарда тут полбин чорчелер.Анзылары утаа чапчанъ —Андар, мындар ла Kipi6ic4e.Сыны К1чичек оолах пала Сырып хазааны ла хастапча.Сырып хазаанынъ удучепненъ,Сыып, бтш, ол ойлабысча.Cypic чбрчеткен сумекчш хыстар.Ол тизжтенъ сыып полбин,Сырып хазааны H6ipe Оолахты сурчелер, пазорли.Хыстар хазааны иб1ргенче,Оолах анча-мынча ойлабысча,Хатабох читкен тустарда Ол пазох тизж бтш парча;Алты сумекчш, аны тут полбин,Аалта толдыра хысхырысчалар; Ачырранызып, удур-тбд1р —«Андарзынъ, мындарзынъ!» — тжчелер:— Чугур табырах— бтерге чбр!— Алчах, icKepwi3i чох, тут полбадынъох!— Чугур табырах мынча, пазорли!— Айбалгы, пазорлап таа полбадынъ!.. Хазаа хахпахтанъ сыгара ойлап,Халых мал арали оолах ойлапча;Хархай турган сынны кбр!п,Халиин хозып чугур парча.Алты хыс, идектерш туре хаап салган, Анынъ соонанъ чоданънасчалар.Постары олар, чол даа айнытпин,Flip ле чирде сепр1счелер.Азагы ниик чапчанънары Алнында ойласхлап парча'тчалар.Алчах, айбалры, чоон арахтары Ай соонда, хысхырызып, чортысчалар.Ала манъыс оолах пала Арралыр ctJHFa сырара ойлаан,Андагы пбз1к, арбах оттарнынъ Аразына Kipin, чазыныбысхан.Хыстар, ахылчазып, ам читклед1лер,

Page 18: С N52 - nbdrx.ru

Хылчанъназып, кор таппин турлар «Хайдар парды за, пасхачыл, Хайданъ тапчанъ за, хаи-худай!» Арбах оттарнынъ аразын Алты хыс матап хастылар.Ала манъыс оолахты Аарда даа олар таппадылар.Алты абахай, алдарап, илеп, Аалзар нандыра айландылар.

6

Ала манъыс оолах, аннанъ турып, Аар алдыра ойлап сыххан. Анча-мында ойлап, кбрзе —Алтын пурлт пай хазынъ тур; Анынъ хырина ойлап кшпп,Аны оолах танънап тур.Ур дее кбрбеен оолатас,Устунзер анынъ ceripi6icKeH.Учын nipiKTipe тут килт,Чирзер алдыра ээ тарт килген. Алтын пурлт пай хазынъны Чилегезшенъ ходыра тартхан, Анынъ учынанъ тудынып алып, Тискер пазына алтаныбысхан. Алтын хазынъа тискер алтанып, Арталыг сыннынъ озаринзар,Ая чалбахнанъ пудынанъар саап, Аттырохпын Tin 40pi6icKeH.Чилегез1 пай хазынънынъ Чирн1 чара тартыпча —Хара чирншъ тозыныХан типрге тосхалап15 сыхча.Ах чазыны тобыра ойлаан,Арралыр сыига сыгара хонтан;Ала харахнанъ кор турза,Алыптар анда алыс-nHpic итчелер. Алые парчатхан алыптарнынъ Ахсыларынанъ сыххан тыныстары Ах тубан полып чайылча, Кбкс1лер1ненъ сыххан оорлары

Page 19: С N52 - nbdrx.ru

/o

?s

s&

Кок тубан полып тарапча.Алын хасхаа хази16 тастаан Аран-чула ini ат турлар —Хыйганах туктК хызыл хоор ат, Хамагында ахтыр хан позырах ат. Хазынъа мунген оолагас Хыриларыизар чугур парган;Хазынъын, хасхайта тартып алып, Харагын торыспайтып, тур салган.Ала манъыс оолах, сагынып,Аннанъ пшп, сис турза,Алызып, тудысчатхан алыптар Алты кундук17 чир тудыс килрбкгпр:Ах Хаан апсахтынъ чирйненъ пастап,Korin Арыгпина сабыл кштрлер.Ананъ чахсылаан кбрзе оолах,Алып Хыйга Чике алдыртарта чор. Алыптынъ тбл1 Хыйга Чике Алдарап чор алып холында.Пала кббк чши маххлапча,Парча ирееьп ол кбрчед1р;Мне кббк чти икклепче,Илепп ол коп сынапчадыр.Оолах, ncTin, тынънап турза,Хара чир халтыраан осхас,Хан типр ттреен осхас.Хара хула аттыг Korin Арыг Чир чалбахтынъ чабызынзартын,Таг пбзиишнъ кблепнзертш,Кббн кбглеп, кош псер килир;Улуг хаалиипда адынынъ Удур манъзытта ол килир,Улут ырын ырлап одыр,Онъар-тискер мондылып одыр:«Хаи позырах аттыг Хан Тбнъктшъ Холына юрдшъ ме, адай син?Улуг алыптынъ холына icipin,Улуг чобагны ам кбрчезшъ ме? Кулуктшъ холына Kipe6ec,Кун хараа кбрбин, син чбрчет!Хан позырах аттыг Хан ТбнНс,Ханын тбкпе мин килгенче.Чидер ползам сагамох,

А Алтын Ч?£_____ _ ____ 17

Ж ак. об j ,Ш 6ЛИ О ТЕК *

Page 20: С N52 - nbdrx.ru

Санъай тынын узем мин анынъ — Сап сббпн мин сырдырадарбын, Саасхан-хусхунга салдадарбын».Ала манъыс оолахтынъ, аны искенде, Хан хызыл сырайы хуурта тартхан, От хызыл сырайы омарта тартхан. Хазынъына мунш, ол андар ойлаан. Халыхтап килген хара хула аттынъ Хамахнанъ омыриина урундырран. Торыс хулас сынныр хара хула ат Toaip чачыла тускен, урунып. Обктелт одырран Кбпн Арыр,Обгше аттынъ тузш, тузелген. Манъзытта килиген Korin Арыр Мойнына парып, айланран.Korin Арыр ипч1 Ki3i,Харарын чарыдып, чахсаа кбрзе, Хазынъ пазын хасхайга тартып, Хасхая арах тур салып,Харарын торыспайта кбр салган Хара пасхачыл оолах турча.Хайдар мындар нмме полчанъ Хазынъ мунт чбрчеткен Tin,Korin Арыр ипч'1 Ki3i,Хайхап, аны кбр тура парран:«Хара хула адым хачан даа, Хорырып, хыя тартпачанъ.Хайди полранда, син, адай, Хамаанънанъ омырыхха урундынъ?» Харарын тозыралтып, ооларас, Харызып, удур нандырча:«Хайдар ypyrin парчазынъ?Хайдар ыр ырлап килчезшъ? Кемрпнъ cooKTepiH хусхун-саасханра Салдадарбын Tin парирзынъ? J Кемге хычанып, матырхап, Сарнап-кбглеп килирз!нъ?»Korin ApbiF кбр турза,KycTir алып TopinTip.Амаллап, чахсаан пит турза,Ах Хааннынъ оолгы ол полтыр.Кбр ген хараананъ оолахтынъ, Кбрчетсе — кос ойнал тур,

Page 21: С N52 - nbdrx.ru

Кбксшенъ сыххан тынызы Кок чалын полып тартыл тур.Кбпн Арыр, аны кбр'ш,Хорыхпаан позы хорыхча,Погда чуреп портылапча,Погана хабырразы сыстасча.Узш парар тыны чорыл —Улур кучун18 TopinTip.Тбпл парар ханы чорыл —Тбнък19 алып TopinTip.KoriH Арыр кучун Hnni Кбпс-сарыснанъ курескен;«Кбрбеен алып сиш кбрзш';Кбюзе, сага чапсынзын!»Кош алдыра алыптарзар,Кууледе ол чортыр парран.Анда чидш, Korin ApbiF,Аттанъ Ty3in, сарын тур:«Алып юзпп Хыйра Чикаш,Азырып, KH4ip20 саларра итсем —Ах Хааннынъ оолрынанъ хоррыстыр.Хан позырах аттыр Хан TotibicTi,Хаап, тастабызарра итсем —Хайнап чуреем хайылча».Аны сагынып, unai i<i3i Алыптарзар пас парран.Алые чбрген Хыйра Ч,пкенi,Азырып, хыя тастабысхан.Хан Тонтлетш-ь ас пил1ненъ Хаап, аннанъар курес сыххан. Халсарыиданъ тудындырбаан,Хара чирденъ кбд1р килген.Хара хаяра нари тастирда,Хан позырах аттыр Хан Тбнъ'1С,Хол аразынанъ суура чачырап,Хырых хыбын полып чапылыбысхан.Алты, чит-1 ой азыраАлып Хан Тбнъю ырлап парча:«Айна caFHCTbip Korin Арыр,Ах Хааннынъ оолгынанъ хорыхтынъ ма? Хыйра Чнкеш тастир орнына,Хыя син аны силд1нъ ме?Хачап nipee Ах Хааннынъ оолгынанъ

19

Page 22: С N52 - nbdrx.ru

Хайда-полза торазарлабыс». Хазынъа мунген оолагас, Хатыгланып, тапсап тур:«Хан позырах аттыр Хан ToHbicfi Хайди полранда сал чбрзшъ?Син, сееренъ, чабал сарыс,Чораа полып салдынъ ма?Сынап полып тастаан ползанъ, Чайылбасчых, хыбын полып!» — «Иркем-кинчем, орайым,Ixi холым частыхты ноо,Изии тастим Tin сарынрам,Изшп, хыбын пол парды ноо. Иркелер1м( кинчелер1м,Ишс тббш иненъер,Илбек тамах qin аланъар».

7

Хыйра Чике алып к!з!Хызыл хоор адын чидшген. Хылыры пасха щез1 Хара хула адын чидшген. Хазынъа мунген оолагас Хадох оларнанъ ин парраи.Кбпн Арырнынъ H6ine Кош прайзы тустшер.Алыптар аран-чула аттарын Алты азыр обаара палгааннар. Ах Хааннынъ оолры ах хазынъын Араох чбли туррысхан.Ус Kisi ананъ nip тинъе Ибге кире пасханнар.Ибшшъ 933i imqi Ki3i Ибти-тапти хыймыран чбр.Хынра Чике, пастыр кшпп,Хара тас cipeere одырыбысхан. Ирденъ ючш оолагас Иркш хыринда тур салган.Идек пысхананъ n6ipKiin,Ипч1 Ki3i тамах тимнеп чбр:Иптеп салган тамары —

Page 23: С N52 - nbdrx.ru

Hrip чылан поладыр.«Иркелер5м, кинчелер1м,Иртшъер стол кистшзер, b ir тамахтанъ чш алынъар — Инъш мойнынъарта тынъ полар». Сынабаан i4e3in Хыйта Чике,Стол кистшзер ол ирт1бКкен,Ала манъыс шчичек оолах,Аас азып, чоохтанча:«Аллыт сатызынъ алчаасхан ма, Андат тамахты чирге итчезшъ? Син хаттынъ, син сееренъншъ21, Сыйлир конъншъ мындат ба?! 1стшъненъ сыххан иркенъе Чылан, пата сал турзынъ! Паарынънанъ сыххан паланъа Пата, хурт-хоос пир турзынъ! Пазынъны чарам, щи ползанъ, Палтырынъны тшем мин, сеер^нъ! Адам чирше айлан парып, Адым-солам адаттырып алии. Аннанъ айланып, мин килзем. Аида кбрерзшъ кбнетке».Анчада оолатас, cbiFapa хонып,Ах хазынъына алтанып, Адазынынъ чиршзер алдыра, ' Атхан ух чин, 4opi6icKeH.Korin Арыг, манъзырабннанъ Коре, тасхар сыгара хонза.Кбрер харах читпес чирде KoflipL/i парир хара тозын.Сагызы чабал Korin Арыг, Сагынып, norinin турза,Сагам сыххан оолах пала Чабаллан килгедег нандыра.Сах андох unni Ki3i Сала манъзыри нбге юрдр Чалбах тiлiн чаза салып,Часхап оолрына чоохтады:«Че, палам, Хыйга Чике,Чылан тамаам сал салтырбын, Чахсы тамаам салбин cipeprt Чабалох индеег игпрбш!

Page 24: С N52 - nbdrx.ru

Чабаллан париган Ах Хааннынъ оолры CaFdMox лидер пу чирге.Сагамох пар, син оолрым,Чахирзынъ аны килбеске.Ул>т про ит салдым Tin,Проланчадыр Tin чоохта.Улур табырахта мыннанъ парып, Удур урунза, сбледек».—«Андар полза, чарай за,Амох читсем, солим.Андартын тарынып килизе,Алдап аны айландырам».Стол кистшенъ тур кил in,FIopiK, мелейш холра алран.Сыра хонып, пастыр парып,Адына алтанып, чор1бккен.

8

Хыйранах тукыг хызыл хоор аттынъ Хатыр ахсын чайхи тартхан,Халын пудына, хатырранып,Хамчы саап, ол ойлатхан.Хамчы сапханда, ат кулуг1 Халырын хоза тастап парча:Хартыра хус чйли, частанънап парир; Кичеге хус чши, кирт туе парир. Саасхан туспес capbiF чазыда,Cof3h чти , ол атылча,Хусхун туспес хуба чазыда,Хостоо чши, ол хоолапча.Чапхан харахты асхалахта,Кбрген харахты нуралахта,Хызыл хоор аран-чула ат Чнрше чарди ойлап парран. Аран-чула ат чахсызы Арралыр сынра cbiFapa хонран,Алып Ki3i ир чахсызы Аттынъ ахсын тохтада тартхан. Алып Ki3i Хыйрэ Чике Аалны айландыра кор турза,Ах брге ибн!нъ алнында.

Page 25: С N52 - nbdrx.ru

Ат палгачанъ алтын теекте Аран-чула ах ой ат Айлахтан тур, орчых чии,Истин, чахсаа кор турза,Изеб1 чох ат Topiпт5р:Халын итте 4iri чогыл,Хатыт сббкте чул1 чорыл.Кбрген хараананъ аран-чула аттынъ Кок чалын полый тартыл тур, Тынран тынызына пу малнынъ Тиг!рншъ паары сорылан тур. Аттанъ артых ат тбртыр,Ирденъ артых ир тбршКр.Hnic тббш ол HHin сдыр,Салбы тббш ол салып одыр, Арралыр сыннанъ ин килген,Алтын теекке тузе килген.Аттанъ тузт, аран-чулазын Ах ой атнанъ хости палгаан. Айланып, ол ах брге ибзер Тырлада полза сптырш,'Гыылада полза пас паррап.Алтын халханы аза сазып,Аас азып, изен пирген,Иркш алтап, мищп пирген;Тбрзер корт турыбысхан.Хыйра Чике кбр турза,Харындазы ала манъыс оолах Халын хуягын хатан тур, Харачылыг иб чахсы Хада айланган осхас пол тур,'Гимш полза ол тимнен тур,Тир мел ir иб чахсыTiiKci иб1р1лген осхас пол тур.Анчада ала манъыс оолах,Аас азып, aFaa нандырган:«Изенбк, миндбк, абай-харындас, Хоор солам мин хырыртып алдым. Чабал carbicTbiF Korin Арыгны Чir Чбин, читсем, чирб1н.Айна сзрыстыг Korin Арыгны Ahhf TioiiH, парзам, азырарбын. Таглыр позын, сееренъ!п,

Page 26: С N52 - nbdrx.ru

Таананъ хада талирбын!Сурлыр позын, сусеткеш,Суунанъ хада салгирбын!»Хыйра Чике, пастыр парып,Хыйын арах алтын спрееде, Харындазынзар коре, одырыбысхан: -Ус хулас сынныр ах ой аттыг

А,лай тунъма. Алтын Чус,Андар нимезш син парарзынъ?1уем «килбезш» Tin сблеен.Синшъ соонънанъ Korin Арыр Сын прозын пшнген:Чахсы тамаамны салбин,Чабал тамаамны салыбыстырбын, CnHi андар айланмазын Tin, Спиненъ просынып солеткен».Чабал тарынран Алтын Чус Часхалып23, ананъ тохтаран: «Чарирох, харындас», — чоохтанып, Чапсырран хуярып суур тастаан. Аар чазы алран Ах Оленъ Алтын столны i'r килгсн.Аар тарта ости, тынасти,Ас тамарын салыбысхан — Алтынанъ ол азын пблчс,Устуненъ ол узш полче.Алтын столнынъ KiicTin коре, lid харындас, xipin, одырыбысхан. Алыптынъ кулии Алтын Ч\̂ с, Хартыра чши, харып одыр;Улур сббктерш ахсынанъ сырарча, Kinir сббктертп пурнунанъ сырарча. Ini харындас, 1ди одырып,Ыраххы ниметп чатын ид1п, Чэрынры нимен1 ырах ид1п,Чалахай, хыныр чоохтасханнар. Астаан постары тостылар,Алтын стол кистшенъ турдылар; Арран постары авпрдйтер,Ар-пеер олар пастырысчалар. Кбстелт сыххан кун хараа,Кидер айланып, кбленген. Паланънап сыххан кун хараа

Page 27: С N52 - nbdrx.ru

Таглар пазына кбленген.Кобенъ тозекке24 чатханнар,Колбеске чорранны25 чабынраннар, Харахтарын чаап, хаарых тартып. Халын уйраа туз1бюкеннер.Артых куспг Алтын Чустшъ Харых табызы хан niripre истшче, Ахсынанъ тынрам тынызы Ах чалын, кок чалын пола тартылча. Аар чазы читкен иней к!з1,Алтын Чуссер Kopi6i3ep полза, Алтын Чус оолрынынъ ахсынанъ Ах чалын, кок чалын кире-сырара, Аар-тбд1р тартылча.Чапсыбаали ол чапсып одыр, Танънабаали ол танънап одыр, Паарынанъ сыххан палазынынъ Пасхачыл тынып узупчатханын.«Чир дее шч1гдбк Lie полран TiriH26 полбазы паламнынъ!TuripniHb алтын тика чбргейзшъ, TiiKci чонны син аралаайзынъ».Аны сарынып, иней Ki3i Ала чорран алтына Kipi6icri;Ала харарын нуубызып, #Аннанъар yflFaa Ty3i6icTi.Ай хараазын алти хонраннар,А.лтон чылтысты сани хонраннар;Тун хараазын туни хонраннар,Тубен чылтысты сани хонраннар. Korepin полза танъ атхан,Кбстелш полза кун сыххан;Сарралып полза танъ атхан,Сатылып полза кун сыххан.Ир табан Алтын Чус 1скер, тасхар пастыр чбрче,Тилекейш тикс1 хараалап,Tarip Toain cipecTipe корче;Харах читкеп чирлергп Харалып, с и ил in кбрпзче,Харах читпеен чирлерш Кобенъ кос полый чайылча;Хадарран малны сани кбрген,

Page 28: С N52 - nbdrx.ru

Халых тубен чонны пбге кбрген,Хатап айланып ах брге ибзер, Халыхтап парып, nip парран.Аар частыр Ах Оленъ пней Алтын столпы iT килген —Алтынанъ азын пол тастапча,Устуненъ узш халбап силче.ITrip чирлерге ир улус •Ит толдырып одырчалар.Пугур чирлерше алып улус Мун толдырып одырчалар.Астаан постары тосханда,Алтын стол кистшенъ турраннар.Ах Оленъ иней 1челер1 Аях, самнаан чьтлап чбр.Ixi харындас, ибденъ сырып,Ixi аран-чуланы,Чугур чбрш, чугеннееннер,H6ip nopin, изерлееннер,Хости nopin, хосхан сухханпар,Хобай кил1п, холлар тартханнар; 1зенъе туб1не пасханнар,Изер ойиина одырыбысханнар.Хызыл хоор аттыр Хыйга Чине, Хадарран малынынъ санын алып, Халых чоннынъ norinin алып,Хыр азыра пастырыбысхан.Ах ой аттьт Алтын Чус Ах талайны хастада,Ах тайганы чарали,Анънап, хустап чбр1б1скен.Тар чарали анънапча,Талай хастада хустапча;Kipic чахсы к1ртклеп чбр,Хостоо чахсы хоолап чбр.Халыхтап ойлачанъ харсахтыр анъны, Халых алдырбин, атыпча;Хархлап учухчапъ хаиаттыр хусты, Ханат саптырбин, атыпча.Онъ холнанъ соя тартыпча,Сол холнанъ арта тастапча;Аран-чула ах ой аттынъ Ас пил in зэ пастырча.

Page 29: С N52 - nbdrx.ru

Иртен парран алып к!з1,Иир полранда, айланча.Узун аалнынъ пазынанъ юрче, Хысха аалнынъ хыринанъ юрче. Атхан, сапхан анъын, хузын Албаты чонына таратча:Чалбах париган кизектерш,Чара кизш, ол таратча;Узун париран кизектерш,Узе KH3in, ол улеспрче.Узун аалны тобыра килт,Улур ибше туз1ре кшвд;Атхан, сапхан анъы-хузынанъ Азах-пысхары ла халды.Ах ой адын алтын теекте Алты саали палри тартты,Ах брге ибзер кирс пазып, Артхан, халиан анъ, хустарын, Азах-пысхах тершерш Алтын Чус алып Ki3i Улагазар ипти тастаан.Ас нимес турче полранда, Арралыр сынны туз1ре Хыйра Чике ин килген.Алынанъ тузш, Хыйра Чике,Ах брге ибзер юр парза, Ас-тамах ооры пурлас тур.Алып подран ii<i харындас, Алтын столра одырып,Ас чоохты коп итчелер,Кбп чоохты ас итчелер.1че Ki3i, бстеп-мастап,Аас азып, тапсап одыр,Ti.a cn6ipin, сблеп одыр: «Хадарр'ан малнынъ, палаларым, Ханы полып чуртанъар.Иб1рген малнынъ, иркелер!м,Ээз1 полып мбтенъер.Аллыр кбко'нъер алгып парран, Арра-мойнынъар тыып парран, Хараанъар оды чарып парран, Хабырра сббг1нъер тыып парран; Мыннанъ мындархы чолынъарны

Page 30: С N52 - nbdrx.ru

Позынъар пшп чорерзер.Миншъ apbif куз1м тоозылды,Алмах саам санъай тугендЬ.Иршнъ чахсызы Алтын Чус Улиина, Хыйга Чикее, тапсанглапча: «Чс, син Kisi ал, Хыйга Чике,I4e6 ic шстшъ K«pi6 icTi.Хайди полый, харындас,Хат таа аларра т1бинчезшъ?Холтых марха хазирра,Хоос чахсыны кбрглирге нооза!» — «Хосханах! Хайда шлдшъ,Хайда чахсы хыс парын истшъ? Хайдар алдырадыр, чоохтадах?Хайдар даа паруаан шлбинчем». — «Пшбинче ползанъ, Хыйра Чике, Парчан чолынъны — хайданъардыр Чоохтап козы пирем мин сэра. Мыннанъ мындар парар ползанъ, Хырых там THrip чиршнъ озаринда Алны хасха ах сарааттыр CapbiF Хаан чуртапчадыр.CapbiF Хааннынъ хызы Салауын Арыр Чаян салранынъ, худай хосханынъ». «Че, андат полза, син оол,Сагамох табырах 4opri3i6ic,Ураа тынъ аарда манъзырабыстым!» «Парар ползанъ— ыимед1р зе,Алты тозоор27 арара тимне,4nTi с1лекенъ чуймала,28 Адынъа табырах арта таста».Хыйга Чике аны искенде,Хайынып, ай-порааи туе чор,Тим1н прай тимнеп салып,Тунъмазын тартхлап манъзырат тур: «Табырах паранъ, чол козы пир.Тикте табырах парарра чорбш». Хыйранах Tj'KTir хызыл хоор аттыр Хыйга Чике алып к1з1н1нъ Чарым сарызын, чарым куз1п Чабал сарыстыр iye3i KoriH Арыр Тартып алранын шлбинчелер.Ибденъ ini харындас сыхханнар,

Page 31: С N52 - nbdrx.ru

IKi аран-чулаа алтанганнар.Аргалыр сыннынъ устунзер Махыда олар пастыртханнар, Матылада чортыр парраннар.Ат асчанъ арралыга сыхханда,Алтын Чус тунъмазы, адын тохтадыг Ах TaF устунзер устыр холын сунып, Улур харындазына чоохтап тур:«Сах пу чолча парчатсанъ,CapbiF чазыны тобырарзынъ,Хусхачах тобыра учух полбас Хуба чазыны иртерзпть.Торыс там THrip чири!29 Тобыра син ойлат парзанъ,Turip об TyKTir кок аттыр TuMip Теектшъ ибше шрбессйть. Арранынъ 4npi алтон сумел1г,Амалын тапчаа сидис полчанъ.Илншъ чир1 илiг сумел!г Из!и тапчаа илесыг полчанъ.Turip об тукттг кок атты Тасти ойлир ат чорыл.TuMip Теект! чир чалбахта Тыынып силер ир чорыл;Torinep дее ханы чорыл,Узиер дее тыны чорыл;Ай алтында ады сабыххан,Куп алтында позы сабыххан.Turip об TyKTir кок аттыТасти ойлаза — ах ой ат ла ойлир,Timip TeeKTi кбд!р тастаза —Алтын Чус ле тастир, харындас. Чалбах чирншъ уступ мин кбрерге, Чарых кунншъ алтын пшерге.Чс амды, абай-харындас,Ах ой аттынъ ойлазын кбр хал,Алтын Чустпгъ куз1н п1л хал». Айландыра тартып, ах ой атты,Ахсын чайхап, хамчы сапты.Аран-чула ах ой ат Халых тастап укус итн,Хара чирi тбд1р сазыла тускен,Хан Tiii ip icxep i,T.iле тускен,

Page 32: С N52 - nbdrx.ru

Алын азахтарына ах чазы туре тартылран, Кизш азахтарына кизек чазылар чаза тебшген Нуран харахты асхалахта,Кбрген харахты чапхалахта,Аран-чула аттынъ атылранына Ах чазаа тубан тартыл халран.Ах ой аттынъ ойлаан чиршде Тар пастары куулес халран;Час aFac пазы частал халран,Аран-чула аттынъ тынызы Кугурт чолы пола тартыл халран,Ноо чирде, ноо сурда,Чир тазылазып, чиген соххлас халган. Хыйгапах тукыг хызыл хоор аттыр Хыйра Чике абаазы Чапсыбаали чапсып халран,Танънабаали танънап халган:«Адамнанъ парып ат Topi,1чемненъ парып ир тбрП»

9

«Хызыл хоор ат гаа ат нимес пе, Хыйра Чике дее ир нимес пе?..» Халын пудына хамчы пасхан, Хыс худазына ол 4opi6ici<eH. Хатыр ахсын чайхи тартча,Холын пулрап, хамчы пасча. Ачыррастыр ах чазылар Аттынъ соонда коп халчалар, IfliprecTir кок чазылар Иришъ соонда коп халчалар. Кирилл, сболш ат кулугр Куз1н чши, тур1лчед1р,Kipic чшр тартылчадыр.Ай алтын ол аррамуылап парча, Кун алтын ол шзеннеп парча.Ада 4npi алрым халран,Арра чир1не сабыл парир;1че 4iipi илггм халран,Илншъ чирше сабыл парир.

Page 33: С N52 - nbdrx.ru

Ат чугур1зшде парирып,Алып Ki3i кор париза,Алты кунде чидер чирде,Арралыт сын хархай тур.Атаа парарра арырыс подран,Амры чоохха табырах подран —Алып Ki3i Хыйра Чике Ат асчанъа сырара салган.Аархы сарин кбрер полза,Ах талай сишпп ах партыр,Арра чон ойымда чуртап партыр,Ах cipre чши, мал чбр партыр.Аал пазында ах торры иб тур,Агаа хости ала торры иб тур.Ах торры ибншъ тастында —Ат палрачанъ алтын теек,Аран-чула ат чахсызы Анда сагам чох тур.Ат чахсызынынъ торт туйраа алтындары Торт хара тас ла чадырлар,Хара тастарданъ хара сурны Харлада cbiFapa пасчанъ полтыр.Хыйра Чике сэрын турза,Ах торры ибде алып чорыл,Ала торрызында пар осхас.Арральт сыннанъ инд1ре,Ала торры ибзер ин napFan,Ат палрачанъ алтын теекте,Адынанъ тузш, палги тартхаи.И зт азып — изен пирче,Ир Kin алтап — минд'1 пирче.Ипч1 шзшшъ табызы удурох:«Изенбк, миндбк», —■ тапсапча. Устунзарых пастыр парып,Ус чулл1г cipeere одырыбысхан,Устап, пастап i-copin одырза,Узун cypMecTir хыс одырча:Алтон азыр сурмез!Арра, мойнына толралран,Ил1г emir cypMesi Инъш-мойнына изелген.Ал'нынанъ ол ай кблетче,Кнст1ненъ ол кун кблетче.

.11

Page 34: С N52 - nbdrx.ru

Айран сухсун сузып, арылып,Арыр чайзанъ сурып одыр: «Азыраанда аданъ кемццр?Эмткенде i^enb хайзыдыр?Ноо сурда сурлыр шз1зшъ,Ноо чирде чирл1г полчанъзынъ?» — «Алты там типр чирншъ озарйнда, Ах талайнынъ хазы чирде,Ах тасхылнынъ идег1 чирдеАх ой аттыр Ах Хааннынъ оолрыбын,Хызыл хоор аттыр Хыйра Чикебш;Ус хулас сынныр ах ой аттыр Алтын Чус тунъмалырбын».Аны истебес, абахай чахсы,Алтын столын iT килген.Ас-тамарын сал килген.Алып Ki3i Хыйра Чикеш Алтын столнынъ кистше iipTipin, Аарлап, честеп сыйлап сыххан. Абахай хысты корш одырып,AFaa сагызы тынъ айланыбысхан. Ады-солазын даа хыстынъ сурарра Ахсы азылбинча Хыйра Чикеншъ. Чус сбзш ол чугуртпннчед1р —- CypHyKTipin, хайди-полза чштрче. Rnir созш ол инд1рчед1р — Инъдедш, хайди-полза орталатча* Арыр чайзанъ хыс пшп одырза, Арылы мынынъ хысхачах осхас: Алчаастанып, чоохтан таа полбин,. Алас-улас ла чоохтанрлапча.«Аллыр caFbicTbiF ниме полза,Адам, щемш дее сурарчых. Ады-соламны ол сурза,Агаа мин гпди солирчпопн:«Turip 65 тукт1г кок аттыр Tuxiip Теек абаалыр Тибен Арьт мин полчам.»Тибен Арьт хыс пала Тнмеер сынап одырча,Тинъ;ис чоохтанчатханын Тинънеп п!лin сагынча.Сын собгш сызыра корт.

Page 35: С N52 - nbdrx.ru

Сарынча ол ютшде:«Сынап таа мынынъ сарызы Читпес осхас шлд!рче».Тибен Арыр пастыра парып,Пас параанныпъ пазынанъ,Ала хоор сараазыи ал килт,Пу оолнынъ алнына туррызыбысхаи Хызыл ч1рчее арага сузып,Хыйга Чиксе 4impin одыр.Хыйга Чике: «Позынъ ал», — т1бин, Хыйын на тудып, тарт салып одыр. nip иреегп позы алып,Ппс .иреегп араа пирче,Аразында, nip дее icnnii,Артыхтап, сун на одырча.Алып Ki3i Хыйга Чике Арыр сумее алдыртхан:Арачын асты тургер алып, Аран-параан туз!бюкен;Иречш асты тургер i3in, Иреен-параан полыбысхан.Кббн ол тимер кбглепче,Коп чоорын хысхырып чоохтапча: «Худайларданъ хосханымзынъ! Чаяниардамъ салранымзынъ!»Тибен Арыр утертшче аны:«Я, я, алганым, иркем миншъ,Чаян салган частыхпачанъ!Худай хосхан хутулбачанъ!»Хыйга Чике, уламох ко Kin,Хысхыр кил in ырлап одыр:«Хызыл хоорымнынъ алнына кире, Хызып, ойлир ат пар ба ни,Хыйга Чйкеш чир устунде Koflipin тастир ир пар ба ни?!» Арачын асха анчылып,Анъдарылыи, чуулран алып i<i3i.Иречiн асха из5рin,Инъдерш1п, узаан Хыйга Чике. «Арылы хысха адай, кбнетке, Анъдарылдынъ ма хайдар за?! Аларга Tin позымиы син Албас, 4i6ec ит чбрз!нъ!»

Page 36: С N52 - nbdrx.ru

Тибен Арыр хыс пала Тимд!ребеен дее, ас i3in,Сарыр хаастарны ал килт,Сарып салган хол-азаан.«TiiMip Теек абаам килер полза, Тикчеенъ тизер, айнарааннынъ! Позынъ ханын позынъа i3ipep, Позынъ идт позынъа чциртер!» Хыйта Чике усхун килзе, — Хосханах! —палгат салтыр: «Хайди пол салрам, алраным, Хол-азаам нора палраазынъ?» — «Хыйрам улур т1беезшъ ме зе? — Хыс пала aFaa наидырча. — Харындазым ананъ килзе,Хатым тееншъ пшнерзшъ».Алып Ki3i сарынчатса,Ам ол блденъ осхас.Азырыларра сарьт хаастарданъ Арыр куз1 аарда албас!..

10

Хара чир1 халтырап одыр,Хан raripi Tiiipen одыр.Ат асчанъ арральт сында Ат табаны тазыли тустк Turip 66 тукыг кок аттыр Тим1р Теек чир1не читчед!р. Алаторры ибзер корзе ол —Алтын теекте хызыл хоор ат тур. Алып шз1, аалзар imin,Адын андох пэлри тартты,Ала торры ибзер Kopin,Аалчы килген ноо Tin сарынды.Ала торры ибзер Kip парза —Алып Ki3i парда чатча.«Алай хосханах! Тибен Арыр, Айнанъ ма, Ki3iHb ме пу син1нъ?» — «Хайдар, хайдар ниме полчанъ, Хаиъыс па, алыр ба ниме полчанъ?

Page 37: С N52 - nbdrx.ru

Хатым поларзынъ Tin сбкклеп, Хатхаа, кулкее миш алча. Онъар-тискер ол полча,Ойын пазы миш итче.Алас-улас ол тусче,Албас чабал MHHi ттче». —«Тибен Арыр тунъмамны Тиктер, адай, иичрзшъ!» —THMip Теек щи чоохтанып,Тискер сытара co3ip сыххан.Одынъ оотчанъзар co3ip парып, Мойнын тбгее арта салран;Молат хылызын кбд!р кил in,Кизе сабарта тимнен салран.«Адай табан, ит табан,Айынъны амды анъдарарбын, Кушнъш амды тунъдерербш!» Харахтарын Хыйра Чике Хорыхханынанъ нуубысча;Хачан сабарын сарып полбин,Хатабох хараан Kopi6ic4e:«Хосханах, син оол,Хачан сапчанъ полчанъзынъ за? Хараам HyFaHFa орта сап,Хараам кбргенге орта саппа».THMip Теек ол полранда,Тибен Арырданъ сурып хысхырча: «Хайдартын килген ниме полчанъ пу, Адын-солазын сурразынъ ма?» Тунъмазы т1гденъ нандырча:«Я, адам Ах Хаан миншъ, — теен, Ах Олень {уел!гбш,— теен,—Алтын Чус тунъмам пар, — теен.» Аны испиненъ алып Ki3i,Арыр молат. хылызын сал салтан. «Тибен Арыр тунъмам, — Tin,THMip Теек ананъ чоохтап сыххан: «Айнынъ алтын айландыра чбрш, Андартын пеер айланчатханымда, Чиршнъ уст}'н n6ipe nopin,Чардап пеер мин килчеткешмде,Ах чазынынъ icTiHAe,Ах хайлах осхас, мал тогасхан.

Page 38: С N52 - nbdrx.ru

Ээз1 чох мал парир Tin,Андар мин чугурт партам,Чугурт парзам, ол малны Чаланъ шзтек сур парир.Ктчилеккшенъ позырах аттыт Кдчичеккшенъ алыбас парча.Ол алыпты нимее салбип,Малый пылап аларта иткем.Ах чазыда анла малны Аданъ хадар салтан ма Tin,Тик чазыда мынча малны 1ченъ бсюр салтан ма Tin,Ачых тшненъ саап пар килгем.Хара пасхалыл ол алыбас Харатын даа тыпылатпаан! Хатыртаныбызып ол алып,Хаап алтан миш тимер ле:Хабырта сббпм хази тудыбысхан,Орха сббпм ора тудыбысхан;Аллыт кокам, сатызым алчаасхан,Ала хараамнынъ оды частыххан;Аллыт кокам, алтып, сатызым юргенде. Ала хараамнынъ оды чараанда,Алып юзш кор турзам:Алып кустт ах ой ат Хан позырах ат пол партыр.Ах тас хуяхтыт Алтып Чус Хызыл тас хуяхтыт пол партыр.Хырых хурчи ханныт чааны Хыра сааптыр Алтын Чус!Ханта-сблге патып партан,Хадарган малны сур парчаттыр.Алып Kisi Алтын Чус Ананъ MHHi чалтыратхан.Кугурт чши, кузуреен,Парыс чши, сатыраан:«Ах ой атты кбрбинчез!нъ ме,Алтын 4ycTi таныбинчазынъ ма?! Паританта алартых пол чбрз!нъ, Килигенге колетю пол чбрз!нъ,Ki3ee т1рденънбс, кулуркек!Мынынъ соонда паза 1ди ползанъ, Мойнынъ узе тарт салам, адай!

Page 39: С N52 - nbdrx.ru

Харындазым, Хыйра Чике,Хат аларта парран ол чирзер.Хада сыхханынъ Тибен Арырны Хат идерге пирерзшъ, парзанъ!..» Корбеен ниме аны кбрзш,Испеен ниме аны и с с i н!Алтын Чустшъ пу харындазы одыр, Салыбызанъ тикте-табырахта!»

11

Сарыр хаастарданъ Хыйра Чике позып.Сала манъзыри адына алтанран;Сарыр Хааннынъ чир1нзер алдыра Салбах-сулбах ла тузе халган;Алнын ас корт, ай-соон коп корче,Адын ас хамдылап, позын коп хамчылапча; Ах тос подран сырайы Аар-пеер ле хазанънап парир;Алты торсых араразы Анда-мында нымахталып парир.4im с1леке ид1н1нъ Соок-саары ла чат халтыр.TaF инчетсе, тохтир чорыл;Тара сыхчатса, тынанар чорыл.Улур сурларны чуспрш киз1пче;Ki4ir чирш чортымнат парча.Удур чилн1нъ сапхапына 1к1 идег1 чазыл парир.Уруккен мал чши, урбенънепче,Из1 чох позы илбенънепче,Ур чугурткен, ас чугурткен,Сарыр Хааннынъ чир1пе читкен.Арралыр сынра сырара хонып,Аархы ойиин кор турза,Ах талай сиил1п ах партыр,ApFa чон хасти чуртап партыр.Ай алтынанъ алтон алып чыылтыр,Чир устунепъ читон алып чыылтыр. Арра-море той полчатхан осхас.Халых тубен чон хайынысчаттыр, Хараачылыр иб кбр1нминче.

37

Page 40: С N52 - nbdrx.ru

Тубен чахсы туршчед:ф,Тунуктт иб кбршминче- Аран-чула ат чахсылары Алтын теекте ч1зе палталтыр. Алтон аттынъ аразында Аттанъ артых аттар туралар:1ю пастыт куренъ ат тур,Тнскер туктж хара ат тур, Оларнанъ хости хан позырах а г, Анынъ хыринда ах сабдар ат. Алтон аттынъ аразында Аттанъ артых аттар турлар: Паспас чирш пас турлар,Кбрбес чирш кор турлар.Пбзж паритан пулуттарны Хулахнанъ чара пол турлар; Чабыс паритан пулуттарны Хамахнанъ чара пол турлар. Алып юзшшъ харахтары Оларны кор тапхан туста, Аран-чула аттар олох туста Аны кор тапхан турчалар.K66iK харны кире паспин, Кблбенънеде сайбырлат тускен; Час харны чабыра паспин, Чайбанънада чортып тускен.Час от пазын чабыра пастырбин, Чайбанънада пастыртхан;Ах от пазын анъдара пастыртпин, Аалзар кнре соплатхан.Хадартан малны урукърбеен, Адай-хусты ол урд1рбеен —Ат палтаданъ алтын теекке Аал oTipe тузе килген.Ат артьты торт атнанъ Адын хости палти тартхан.Ах орте ибзер пастыр парып, Алтын халханы аза сасхан.1зж азып, изен1н пирген,Иршн алтап, мищрзш пирген. «Изенбк, миндбк» Tin нандырып, 1скер ирт!рчелер алыпты.Хыйга Чике кор турза,

Page 41: С N52 - nbdrx.ru

Ир.ецш асты i3in, чон Иреен-параан саап партыр; Арачын асты тартып, ол Араан-параан саап партыр.Пас парааннынъ пазында,Пар худайнынъ алтында Тасхархы торт аттынъ ээлер!Торт улур алып одырлар.Хара aipae харахтырлар,Хазан Ty6i хамахтырлар.Ол алыптарнынъ аразында Ixi пастыр алып одыр —IKi пастыр куренъ аттыр 1ткер Молат алып Kisi.AFaa хости, nip саринда Хап-хара сырайльт алып одыр — Тнскер тукттг хара аттыр Хара Моос алып Ki3i —Халбах астьт, сотка сырайлыр. Хыриида анынъ одырчадыр Хайдар чайзанъ чиит оол —Хан позырах аттыр npri нанчы — Хан Тбнъ1с алып юзк Анынъ хыринда одырчадыр Ах сут бнъ.н1г ах сырайлыр Адас Ki3i — чиидбк оол —Алтын Хааннынъ чалрыс оолры Ах сабдар аттыр Алтын Теек алып юзк «Айран-сухсун eye пиршъер,Ады, солазын сурарчыхпын», — Сарыр Хаан апсах стол кистшенъ Саладын Арыр хызына тапсапча. Чайылдыра пастыр парып, Салачын Арыр хыс Ki3i Чых толдыра хоор сараа30 Айран сузып, nnpi6icKen.Ixi холнанъ хаап алып,Хоор сарааны хуруда icTi; Асхынах ч1ли niaaip парып,Аях тубш ол чалрабысты.Аярын чалрап тохтаранда,Алып алды Салааын Арыр.

Page 42: С N52 - nbdrx.ru

Амды CapbiF Хаан аннанъ Ады-солазын сурып одыр:«Ноо чирде чирл1гзшъ,Ноо сурда сурлырзынъ;Азыраанда аданъ келадр,ЭмИкенде 1ченъ кемд1р;Адатханда адынъ хайзыдыр,Солатханда соланъ хайзыдыр?» —«Мыннанъ мындар парар полза,Торыс кундук чидер чирде,Ах талайнынъ хазы чирде,Ах тасхылиынъ идег1 чирде,Ах ой аттыр Ах Хаан адалыг,Ах Оленъ is^'iir,Алтын Чус тунъмалырХыйганах тукыг хызыл хоор аттырХыйра Чике мин полчам», —«Хулах хысха даа полза, исченъмш, — Тапсаи одыр CapbiF Хаан, —Чабысха чарны ачаан алында,Оюске 03i ачаан Ах Хаан палазы полтыр иоонъ. Ырах па, naFbiH ма аяныпъ хурупча?»— «Хызыл киик урунза — атарра,Хыс пала урунза — аларра! •> —Агаа нандырран Хыйра Чике.«Хызыл кииктi хайда атып саптынъ,Хыс паланы хайда кор таптынъ?» —«Хызыл киикт1 хыр озаринда аттым,Хойгалап отха, 4in кшшм.Хыс паланы мында кор таптым,Хылырыма кирш, тохтадым».Сарыр Хаан апсах анчада,Чонзар айланып, чоохтанча:«Чалрыс паламны cipepre Чара саап мин пирем ме?Талайча суунъар icTiM,Тарча одынъар оттадым.Ат чарызып, ат асханыни полар,Ир курезш, ир тастааныни полар...»Хыйра Чике, тбрзер иртш,Стол кист1нзер одырыбысты.Алтын самнах тудынып алып,Ас-тамахты чщ пастады.

40

Page 43: С N52 - nbdrx.ru

Ала-хоор сараа арага сузып,Алыптар агаа пирчелер.Ала хоохайын салынып.A6aFbip тур Хыйра Чике:«Хосханах, ооллар, ай ооллар!Пазох палрирра иттшъер бе,Пазох сулгирга хындынъар ба?Fliprep чбргленъер.пранзыпъар!» Чапсыбаан постары алыптар Чапсыс турлар Хыйта Чикее: Танънабаан постары кулуктср Танъпас турлар щи теенше.Алы с-то л ыс хысхы р ч атх а и ы и Алыптар аны пшп одырлар:Анынъзар алдыра, уламох кустеп, Арачын астарын пир турлар.Хыйта Чике, орныианъ турып,Пулунъа ипти турып алды,Онъар-тискер холын пултастап,Оларга тыпъ чабаллан тур:«Чагын чбрбенъер мипзер, адайлар! Ахсынъар, пурнунъар оода саптырарзар! Хол азаамны пазох палрирра,Ханъыртып, арага пнрчезер бе? Позынъар алыр сатыстырда,Мин1 cipepuoK санапчазар ба?Мин cipep осхас читпеспш ме?»Чарым сарыстыр Хыйра Чике,Чон суулазына пазы куулеп,Сагызыи уламох тыпъ инъдетче.Алып табаннар, аны Kopin,Хазырада хатхырысчалар —Хаспаннары чарылчадыр,Кузуреде кулусчелер —Кучун тазы чарылчадыр.Анчада ах сут осхас,Аппарас, ах тос. чуз1нн1г Алып Ki3i, тур килт,Алыптарзар айлана турыбызып,Аас азып, оларта тапсапча:«Улур худайра обал итпеен,Чарым c.aFbi3bi, чарым KV3i Позында чох Хыйра Чикее,

41

Page 44: С N52 - nbdrx.ru

Ыимее хатхырызып, култчезер? Хара-пора сэрыстыр Korin Арыр i4C3t, Хара-чарым кузш, чарым сарызьщ Хада-nipre тартып алран анынъ». Алыптар, анчада тохтаглап,Апсах ю'з1зер айлаичалар:«Алай, апсах CapbiF Хаан,ApFa-мббрей чонра салзына». — «Мыннанъ мындар парар полза, — Чоохтап одыр Сарыр Хаан, —Хырых там- тиг!р чирншъ озаринда, Хызыл тал ай хазында чурттыр Хан позрах аттыр Алып Хаан Хыстынт» Чирш айландыра чугуртш,Пурнада читкенше хызым пирем».Аны искенде, алыптар,1зш пылазып, сыхчалар.Алтын теексер, улур чугуртненъ, Аттарын саларра ойласчалар.Ктзьлер ниме иткен!н кбр!п,Анох идерге сэрынып,Хыйга Чине манъзытта Хызыл хоор адын салыборысхан. Арамзар алыбастарнынъ аттары Алты, чит1 хыр азып ойлапча.Аттанъ артых пис ат пизбленъ Алып Хаан Хыс чиршзер ойласча.Инъ алнында, пазын пулрап,Ini пастыр куренъ ат парир.Анынъ соонанъ, хузурух суре,Хам позырах ат ойлапча.Хан позырах аттанъ ырах нимес Ах сабдар ат ойлапча;Анынъ соонанъ, нан пасти,Тискер тукыг хара ат парча.Хара аттынъ соонанъ, Tin узунынча, Хызыл хоор ат ойлапча.Хызыл хоор ат, ачырранып,Халых тастап, оода тайнап,TyreH4i кузш сьтарча.Аран-чула аттарнынъ Алнына кире ойлирра Арыр KV3i албинча,

Page 45: С N52 - nbdrx.ru

Алмах саа читпинче.Ас-ур олар ойлаан туста,Айланар тусха читкен туста, Кистем-кистем чил пол килген, Кизек-кизек хуюн пол килген.Хызыл хоор аттынъ хыринда Ат табаны тапли тускен —Хара чир илгеле тускен,Хан типр чайхала тускен.Хызыл хоор ат Kopidicce,Ус хулас сыпные ах ой аттыг Алтын Чус алып Ki3i,IKi 1зенъее cipeHin,Ах ой атты хасхайта тартып одыр, Анзы ахсы-пурнун пирбинчед1р.Алып Ki3i Алтын Чус Анда тапсап суулап одыр:«Аттанъ халбас хызыл хоор ат Аттанъ нимее халчанъ!Алыпха алдыртпас Хыйга Чике Алыпха нимее алдыртчанъ!»Тонъыап тартхан тобырчыгын31,Тонъ [йлекке туз1р кил in,Хызыл хоор атты сагырлап парир: Халыхтап париган хызыл хоор аттынъ Хатыг coori агырыза тускен,Сын coori сыстаза тускен.Хамчы тенъен ачиина Халиин хосча хызыл хоор ат.Хара ьЧоостынъ хара адынынъ Алнына кире ойлады.Хызыл хоор ат кор париза,Ай алты палынънап парир,Кун алты частанънап парир.Чабыс агас пазы чайхал халтыр,Узун aFac пазы туре тартыл халтыр. Ах ой аттыг Алтын Чус Ноо чирьи, ноо сурны тобыр партыр. Ат чахсызы хызыл хоор ат,Аны танънап, ойлап парча:«Миншъ дее nyrypiaiM чахсох полган. Пу малларни аннанъох артых.Че ах ой атнанъ тинънезерге

Page 46: С N52 - nbdrx.ru

Арразы ri03iK чох осхас!»Хаан Хыстынъ чирш и б i р i п, Нандыра чолта юргеннер. —«- Алнында париран ус аттыиъ Алнына юрчее чир чорыл.Ii<i пастыр куренъ ат,Чил-хуюн чши, ойлапча,IKi хада париран аттарны Чшре тасти ойлапча.Кистем-кистем чил пол килгек, Кизск-кизек хуюн туе килген — Аттанъ артых ах ой аттынъ Торт табаиы тазыли тускен.Алтын Чус, уламох ойда одырып, Адынынъ ахсын хасхайта тартча: «Халырын хызырбас хызыл хоор ат Халырын нога хызырчанъ!Кулукке кулддрбес Хыйра Чике Кулукке HOFa кулд1рченъ!..»Онъ холынанъ хуластап килт,Онъ пут пастыра ачыда тартты. Пудына хамчы саптырып, хоор ат, Ах сабдар аттынъ алнына юрдь Кдчеелеп пазох кор париза,ЧиЧ кундуктеп чндер чирде Хара тобырах, хара пулут полый, Хан типрге кбд1р1лчед1р.Ах ой аттынъ хузуруры Анда-мында чайыл парчадыр. Сарыр Хаанныиъ чир1не Сабыла 4yrypi3in одырлар.Алып чахсылар арралыр сында, Аттарын сарып, хараалап турлар. Хара чирденъ сыххан ма?Хан тиг1рденъ тускен ме?Хатыр табап тазыли тускен,Хара чир шнмри тускен:Ах oil аттыр Алтын Чус Аран-чула хызыл хоор атты,4i6eK Чн1ненъ хаап алып, Тапчорли32 тартып, чидекке алды. Хызыл хоор аттынъ андада Курдек KOKci алри тускен,

Page 47: С N52 - nbdrx.ru

Кбрген хараа чари тускен.Тенъен чирде азахтары Тееп одырча хызыл хоор аттынъ, Тенъмеен чирде йлбк тее Инге сббртелш одырча.Алып Kisi Алтын Чус Аттар алнына кире тарт паргаи, Ат асчанъ аргалыг сынга Аттар алнында чиде тускен. iKi пастыг 1ткер Молат,Кугурт чши, кузуреп тур,Парыс чти, сатырап тур.«Сыхпас малны син, талбах, Чидшш сыгар чбрчезшъ!Аспас малны син, адай,Адынъ кузшенъ асхырдынъ!» Алтын Чус агаа удурох,Кбксш KOflipiii, кбксеп тур: «Чидшш тее сыгарзам —Арга морей шсти полар, Чидшмезем дее — шсти полар!» Алтын Чус адынанъ тузе ceripreH, 1ткер Молатсар пас парган. Хылыс пазынанъ изеннескеннер, Чыда пазынанъ миндшескеннер, Ас пилденъ хабызып,Ах чазаа тастасчалар;Эн пастанъ хабызып,Эн чазаа сшпсчелер.Хачаннанъ ыырлыг алыптар —Xыйfа Чикененъ Хан Тбнъю — Хатабох хабызып, тудыс парилар. Ах сабдар аттыг Алтын Теекненъ Хара аттыг Хара Моос Хабызыбох пастабысханнар.Алты алып Kype3i6icKeiwe,Ат асчанъ аргалыг сынны Аиъдара пасчатхан осхас полган, Изер ойии nrip пилн!Изии пасчатхан осхас полган. Агарып ахчатхан Ах талай Алты куп турган, ах полбин.Ип!п сиплчеткен Инъ1с талай

Page 48: С N52 - nbdrx.ru

1к5 кун TypFan, ин полбин.Оларны Kopin, оох алыбастар Онъар-тискер тисклееннер. Хорыхханнарынанъ, аланъ азып, Хайди-полза ла нанглааннар.Хай шреелери хуттары сырып,Ki3i адына алтаныбысча.Ат чох чада халглааннары Алтылар, пизерденъ усхазыбысча. Соон коп корт чугурткеннерц Сынъа-тискер чбрглеб1зт,Чарта орта килю иарып,Чарданъ тискер асхлапча.Аарда ураа тынъ хорыхханнары, Адына тискер одырыбызып, Адынынъ алнын coo Tin хамчылап, Арралыр сынны ла n6ip4e.Алып Ki3i Алтын Чус IKi пастыр 1ткер Молаттынъ Хабырразын хази тутча, Хазыра-торбах чыи, орлатча;Орха сббгт ора-пуза тутча, Пура-тазын чти, мустатча;Час aFac чти, ээ тартып чбр;Час хаас. чти, туре тут чбр.Чалбах тасха чада наннапча, Чылбыранъ тасха суре наннапча. Ир кулуг1 Алтын Чус ,I Ki пастьт 1ткер Молатты Хара. чирденъ хаап кбд1рген,Хан THripre сырара тутхан,Хара чирге тускелекте,Алты орхазын азыра тепкен,Ас холгазын кизе тепкен.Чаас чарылча, улгер узтче.Адай чалрир ханы халбаан,1нек чыстир Hini халбаан. Хылчаиънап, кист1н Kopi6icce,Ixi пастыр куренъ ат Ишс HFi/iipe сиил парир —Чаза харби, чаачаан хапхан; Хурлух33 харби, урын хапхан;Киске салып, кирбейте тартхан,

Page 49: С N52 - nbdrx.ru

Kipic табызы шртли халтан,Хостоо чахсызы хоолап халган:Iki пастыр курень атты IKi пасха кизе атхан- Исти чахсы кор турза,Ирес-толгас чбрлер алыптар.Хызыл хоор аттыр Хыйрэ Чикеншь Хол-азары позыбысхан чбр,Арыр куз1 албин чбр,Алмах саа читпин чбр.Парбаан позы паррадаг,Олбеен позы блгедег.Алтын Чус аны ла кбрбиненъ,Андар алдыра ойлады,Абаазын азыра тартыбызып,Ас пилге амды чапсынды.Ачырранып Алтын Чус,Хан Тбнъ1ст1 сасхлап чбр:Тбд1р iTce одырта туз!рче,1скер тартса т1зекти гуз1рче.Табысха табырал парран чбр,Хысхаа хыпчылан парран чбр:«Кбгш Арырнынъ холынанъ Хырых хыбын полып чайылразынъ, Холымнанъ позып, син адай,Хырых хыбын полып, ам чайыл кор! Алтын Чустшъ хуларына Алып анъдарылганы истьлген:Арын тарта, ости тускен.Ачиин сала хысхыра тускен.1тюлескен аразында кбр чбрзе,Алтын Теек алып Ki3i Хара Моосты тастаптыр.Мыны кбрге.нде Алтын Чуст1нъ,Ханы кбд!ршп, хайнабысхан — Хатырранып Хан Тбнъ!ст1нъ Хатьт KOKciH core тепкен:Хара чир усту тазылап халраи,Хан Turip паары соолап халран.Ала харахтынъ оды к!ргенде,Артых постынь сарызы к1ргенде,Алып Ki3i Алтын Чус Ах ой адына алтаиран,

Page 50: С N52 - nbdrx.ru

Аас азып чоохтанча,Ил cn6ipin сблепче:«Че оол, Хыйга Чике,Тойынъ тойла, пайынъ пайла.Айлан паризанъ, палгатхан чирденъ Тибен Арырны алыбох аларзынъ.Мин парчанъмын, чбрченъмш. Чир1-суубыс чаалыр, чалбахтыр». —- Аны чоохтап, Алтын Чус,Адынынъ ахсын чайхи тартып,Халын пудына хамчы пазып,Халых салдырып укус салран —Хара чир халтырн тускен,Хап Turip илгеле тускен.Чик-айна прай хаххаза тускен. Арралыр сыннынъ устундег1 Алтын Теекненъ Хыйга Чике,Аны коре, танъназып,«Айнанъмынанъ даа ат пол Инемшнъ дее ир пол», — Мскеннер. Аттарына олар алтанып,"Аалзар алдыра ин парраннар,Алтын тееке орта кил in,Аттарын палки тартханнар;Ах брге ибзер кире пастырып,Алтын cipeere одырыбысханнар.Алып Ki3i Хыйга Чике Алыс-толыс палтырап од'ыр:«Тойынъ тойлабин, пайынъ пайлабин,. Ниме одырзынъ, Сарыр Хаан?! Кбрбйнчезшъ ме хайди ам даа. Арга-мбрей мини полранын?!»Сарыр Хаан iс.тлнде сарынып одыр; «Сарызы ураа кинем, сыямнынъ, Салачын Арырны пирбеске итсе — Алтын Чустенъ хоргыстыр.Алыр даа полза, хайди идер зе, Апарзын аар — хонгайлар за». ' Сарьт Хаан удурох Хыйга Чике: «Тойынъ тойла, пайынъ пайла.Хатты апарчанъ ползанъ — апар». Хызыр riиIIнi сорыбызып,Хыс тойы олар салганнар.

Page 51: С N52 - nbdrx.ru

Хыстынъ тойы хысха полран,Ус кунненъ ол тоозыл парран.Ах сабдар аттыг Алтын Теек,Арачын асты i3e6ec,Араан-параан саап парран,Иречш асты i3e6ec,Иреен-параан туе парран.Улур ырын ырлап, кбглеп,Ах сабдар адына алтанып,Аар алдыра айландыра тартып,Адазынынъ чиршзер 4opi6icKen. «Тимненченъзшъ ме, тимненмеченъзшъ ме? — Чабыс таа полза, таам пар,Тайыс таа полза, суум пар», —Чоохтанып пастаан Хыйра Чике- Аны истебес, Салачын ApbiF,Сала манъзыри сыгара ойлаан,Чара чурттьт пабазьычезшзер Аны чоохтирра кире ойлаан.От соонда ол одыра тускен —Ойба, кбз1 пурли тускен.ПИр турунны icKep сасча,Паза nipciH тбд1р тартча:«Чирл1г юзбнъер чир1не айланарра итче, Сурлыр юзбнъер сууна иб!р!лсрге т1пче». — «Че парынъар за, иркем-кинчем,Чуртынъарны чуртанъар,Читпес тее полза, хайди идер зе,Часхап, алдап чуртаайзынъ за».Пабазынынъ чоорын HCTin алып,Парчанъмыс Tin, хыс сьтара ойлаан.Ыктенъ табырах сых париранда.Идег!н не кбр халраннар.Хыйра Чике алтын теек хыринда Хысхыр тур аны манъзырадып:«Хайдар ур син полчазынъ,Хапчагай арах хыймырандах!»Салачын Арьт хыс Ki3i Сала манъзыри иб1не Kipren.Алты аастьт ах сундурын,Алты айландыра толрап, асхан.Kinir ойырлиин icTiHe кискен, y.nyF ойырлиин тастына кискен,

4 . Алтын 4j?c. 49

Page 52: С N52 - nbdrx.ru

Ах хурчугын туунчектеен,Ах брге ибденъ сых килген.Алты, 4HTi сумекчш хыстар Аны n6ipe ойлас турлар,Арралыр сынньшъ устунзер Аарлап, честеп удесчелер.Арралыр сыннынъ устуне сырып, Атха усхаза алтандылар.Алнынанъ олар аспахтасханнар, Арт-соонанъ полза миндьлескеннер. Ат асчанънынъ аархы саринзар Айланып, олар пастыртыбысханнар. Чахсы чбрген хыстары Сыхтас халианнар соонанъ;Чабал чорченъ брелер1 XapFan халраннар соонанъ. Ыырлыр чорченъ хыстары Ырых аразынанъ тобырах тастаан «Хыйрэ Чикее пардым Tin, Хылбанънап паризынъ аарда!»

12

Туе чир тузы читкенде,Табанънап пастаан Хыйра Чике. Адынынъ ахсын чайхи тартхан, Онъ пудына хамчы сапхан.Хамчы сапхан ит 1зиине Халыхтап ойлаан хызыл хоор ат. Абахай чахсы Салачын Арыр Алай хоохайын салын парир.Ат 4yrypi3iHe сыдап полбин,ГПрде nip путха сабыл парир: «Алай тохтадах,Аиъдарыларра мына чбрбш!» — «Хыйганах тукт1г хызыл хоорнынъ 4yrypi3iH кбр-кбр, ине!пм!Хыйра Чике алранынънынъ Ky3iH пш кор, алраным»«Аттынъ анъдарып син MHHi, Азырып, KH4ipin саларра ба?! Пасха шзшнъ палазына

Page 53: С N52 - nbdrx.ru

Паарынъ ачир ба за сишнъ!» —«Атха одыр полбин, анъдарыларра итсенъ. Андарда тудынып ал холтилмнанъ!Хорыхча ползанъ, туе халам тибее,Холнанъ хурчи миш хаап ал!»Чапсыра чылып Сарачын ApbiF,Чапсынып алды холтиинанъ.Пазох чугуртсе, сабылбасха,Пикти хучахтанып алды.Ипч!зш щи тудындырып алып,Хыйра Чике чугуртшчед!р.1ди парарра арырыс полран,Amfh чоохха табырах полран.Тим1р Теектшъ чирше 4»Tipe ойлат килчелер.Онънап, сынап кбрчетселер —

Тим1р Теектшъ кок ады Алтын теекте парда тур,Паспас чирн1 ол пас тур,Кбрбес чирн1 ол кор тур.Хыйра Чике пеер Kipepre Хынмин, сарыс итчелер.Салачын ApbiF к1ренъ тш,Сарызып одырлар усхаста.«Пазох миш мында шрзем,Палрап, сулрап саларлар.П1рс1нде пеер худаа Kipin,Палрат салрам мин мында».Тибен Арыр хыс к!з!Тасхар сых парып, корзе —Хьиша Чике аал арали,Хыс усхастырран кшпп одыр.Ол, хызынанъ сарыс идш,Хысхы-уругненъ кил1п одыр.Олран-узах, оларны Kopin,Аннанъ, мыннанъ пасхласчадыр.Хыйра Чике, чопке icipin,Алтын Теекке туз1ре килген.Аттанъ туз1п, палрап салып,Ала торты ибзер шрдиер.1з4к азып, изен пиргеннер,Ирюн алтап, минд1 пиргеннер.Торзер олар ирт парып,

51

Page 54: С N52 - nbdrx.ru

Алтын cipeere одырыбысханнар.Аалчылар Kipin одырыбысханда,Алып i<i3i Тим1р Теек Алтын халханы аза сазып,Ала торьы ибзер Kip килген.Изен, мищизш пиребес,Тбрзер npTi6icTi Тим1р Теек.Пас парааннынъ пазын коре,Пастыр парып, одырыбысты.Тибен Арыр, киб1рлт хыс,Тимш салып, тимнеп чбр,Алтын столны iT кил in,Ас-тамагын салрлап чбр.Тибен Арыр, пуларзар айланып: «Ырахтын килген аалчылар,Одырып, тамах 4in алынъар», — теен. Салачын Арьт, саадабин даа,Столга upTin, одырыбысхан.Хыйьа Чике, орнынанъ турбин, Хысхырглап салып одыр:«Пазох MHHi палгирра ба,Пар таманъар салчазар?!Пазох MHHi сулрирра ба,Стол кистшзер ирт!рчезер?!Алтын Чус тунъмам мага Чолда паризанъ, Тибен Арьтны Апарарзынъ Tin чоохтаан.Че тимнен зе, Тибен Арьт.Ибденъ сырыи, ур пол пардым».Салачын Арьт, Тибен Арыгзар кбрш, Анзы мынзынзар коре, кул1з!бюкеннер. Алып Ki3i TnMip Теек,Орнынанъ турып, чоохтанча: «Кбре-чалрыс тунъмам Тибен Арыгны Хыйра Чикее пирерге Алтын Чуске сбс пиргем,Хара чирншъ устунде,Хан типрншъ алтында,Пурнунанъ хоолада тынарда,Пудынанъ мирген пазардаАх ой аттынъ алнына юрченъ ат чорыл,Алтын 4yeri кбд]'рт тастир ир чорыл;Че зе, тунъмам Тибен Арыр,

Page 55: С N52 - nbdrx.ru

Тимшъ тимнен, сумшъ сумнен.Тикте табырах парынъар». Аях-хамызын Тибен Арыр Ай хапчагай чыып салран.TuMip Теектшъ сбзшенъ полып,Тимш, сумш тимнебюкен.Алтон, читон брелер1,Ала чорраа алтандырып,Аалдаиъ сырара удез1бткеннер.

Хыйра Чике iKi ипч1зшенъ Хыныр Koiviir ойлатча: nip ипч1з1н усхастыр салран ГИрсшенъ хости ойлат парча.Ас-ур олар ойлатханнар,Ада чирше чит килгеннер,Ат асчанъа сырара хонраннар.Арралыр сыннынъ устунде Азылбас-парбас ах тубан тур, Кбд1рибес-парбас кок тубан тур.Ат coori азыр тар полып тур халтыр, Нинъ частана, ир чахсы коп блт1р, Холлар тбзене, аран-чула коп блт1р. Аннанъ34 кор турза,Алтын Чус тунъмазы Алып Ki'3iHi азырып, юшрче.«Хытай Моос бре-нанды,Аттанъ чазар чбрбе» Tin,Хырых хулас сынныр хыр ат Халых салып ойлирда,Халын хузурухтанъ хаап алып,Хара чирге наари саабысхан.Хыйра Чике хысхыр тур:«Пок оол, Алтын Чус,Хайди сыдадынъ мин айланранча?» Алтын Чус араа удурох:«Я, харындас, Хыйра Чике,Харын даа килгеншъ чахсы.Килбеен ползанъ син анчада —Кичер, азар мин полтырбын».

Арральт сыннынъ устуненъ Аалра-кунге олар тускеннер.

Page 56: С N52 - nbdrx.ru

Алтын тееке туз1'ре килт,Аттарын анда палгааннар.Ах брге ибзер юрглееннер,Апсах, инейш чохсынраннар.Аар частары оларнынъ читкенде, Амырнанъ олар уретпрлер.Албаты чоны апсах, инейш Аарлап, честеп, Ах тасхылда,Ах хазынънынъ тбзшде,Алтын хомдыда чыыптырлар. Хоныхты хон салран иней, апсахха

Хомзынызарта даа кшиспеен: Оттарын олар оттап алраннар, Сутларын олар i3in алганнар.Алып тбреен Алтын Чус Албаты чонына тапсабысхан: «Тораасхырданъ таллап тудынъар, Торырамчылап, той салынъар,Хыр асхырданъ хызырын тудынъар, Хырмачылап, той салынъар!» — Торыс чыл турбаан торыр пиит Торлахтандыра саап турлар —Тонъ пызылах осхас анынъ иди Алты чыл турбаан ала пииш Арахтандыра саап турлар —Ах пызылах осхас анынъ иди Чахсы юзшер пу тойра,Чазанрлап алып, килчелер. Чазанчанъ кип-азах чохтары Чалбырасхлап килчелер.XapaFbi чох юз1лерн1 Чидшш тойра агылчалар.Азары чох юзтерш Талбахха одыртып арылчалар.Халых аймах хайынызыбысхан — Харачылыр иб кбршмижбткен.Тубен чахсы тур!л!з!б1скен — Тунукт1г иб KopiHMHni6icKeH.Ini ипч1н1нъ кбгл1г тойын ГИр кунге пулар тимнееннер. Арраданъ килген Салачын Арыгнын Алтон сурмеэш сайааннар,Азыр тулунъ толраннар.

Page 57: С N52 - nbdrx.ru

Илденъ килген Тибен Арыгнынъ Ил\г сурмезш чучааннар,Ипр тулунъ ургеннер.Иречш асты i3e6ec,Иреен-параан туз1бюкен чон.Арачын асты i3e6ec,Араан-параан полыбысхан чон.Хара сеек чши, хайнасча чон;CapbiF сеек ч ш , ыыласча ол.Асты iciceH чон чахсы Анчылып пастаан ол туста.Апсах, инейлер isixcep Арлахтазып пастабысханнар.Асты кбд1рбес ипчьлер Аарда тынъ H3ip парраннар.Хучахтары палачахтарын,Холтыхтанып, олар чбргеннер.Тим1р cicTiiviep, типчии сазып,Тик чазаа ойлазып,Тепклешзш, ит чшчелер.Тим1р ci3i чохтары — тик чирде THnci тубш харбапчалар.Хазынъ cicTiraepi, хази сазып,Хазаа иб1'ре ойлазып, ч1пчелер.Хазынъ ci3i чох хычалыглары,Хазан Ty6iH харбап,Холларын ортеп, харбанысчалар. Хаттар харыннанъ хамчыласчалар, «Хайдар махалырдыр, эй!» — т1с.челер. Хыстар хыймананъ хылчыхтасчалар. «Хайдар хынырдыр, эй!» — т!счелср. Ооллар орхананъ сабысчалар,«Ойнирра хайда? манъаттыр, оол!» — Апсахтар арра cooriH салдапчалар, Инейлер Kiipi ч1л!нъ пазы ки.\ирчелер Хыйранах тукт1г хызыл хоор аттыр Хыйра Чике алып Kiai,Хадарран малнынъ санын алып,Хыр озаринда чбрчетче.Тойга кил Tin хырырзалар,«Той мара кирек чох, — ттче. —Мал кбрченъ Ki3i чорыл,Мара мал кбрерге кирек».

Page 58: С N52 - nbdrx.ru

Ах ой anbiF Алтын Чус Алты кунге чит1ре ас ic парир. Арачын асты ол i3in.Анчылып, коглеп одырча,Иречш асты ол i3in,M3ipin, ырлап одырча.Азах устуне турабас ол,Аар-пеер олызып пастырча.

Улур ырын ырлапча,Уламох тынъ из1рче:«Хара чирншъ устунде,Хан тиг1рншъ алтында Пурнунанъ тынып чуртирда, Пудынанъ пазып чбрерде,Ус хулас сынныр ах ой аттынъ Алнына юрер ат чорыл,Алтын 4ycTi кбд!р тастир Алып Ki3i чорыл.Чир алтында чит1 ирлжтенъ Чит1 артых мин полам,4oFap турран торыс чаяннанъ Чир дее халбас мин полам. Кинек ползам, коп нимес ле, Кинек полбазам — тинъ полам», ixi нигез1 Алтын Чуст1нъ Салачын Арырнанъ Тибен Арыр, 4yrypic кил1п ixi инъншенъ Чайхап, иксеп онъарылдырчалар: «Алай орай Алтын Чус,Астынъ алии син полба,Андар улур cocTepni Адаглаба коп артых.Улур худайра обал чоохтанма, Чаян худайлар чаррылирлар. Чик-айналар чобалдырарлар». Анчыл парран Алтын Чус Анъдарылбинча, чуулбинча,Аны щи чайхаанына

Арон nip дее ол саахпинча.Торыс кунн1нъ пазы читкенде,Той пай тоозылран,'Голых хоорай тарабысхан.Алтын Чус уламох анчылып,

Page 59: С N52 - nbdrx.ru

Аарда тохтабин, ырлапча.IKi HHreai ис турзалар —Ырах чирде ат килир,Табан табызы тазылапча,Танаа чшп хоолапча.Ырах чирде Teemiepi —Алтын теектшъ хыринда Ат табаны нышли тускен.Анча-мынча полранда Ах брге ибге алып Kip килдь Зю nn4i кор турзалар —Тонъ алтын хуяхтьт алып тур. Сблед1ге килген алып Ki3i Сбзш сблеп тур i3iKTe:«Алып Ki3i Алтын Чус Артых сбстер чоохтан салды,Улур худайра обал чоохтанды,Kinir худайра кинем чоохтанды. Ханаттьт хус ус тулеп чидер, Харсахтыр анъ торт тулеп чидер Чазыры чох Алтын Хааннынъ чиршзер Чорархы турраи торыс чаян Сагамох килз1н теен Алтын Чусть Ах ой аттынъ алнына ойлир Ат чаялран пу кунде,Алтын 4ycTi Kypeain тастир Алып чаялран ол чирде.Аттанъ артых атты анда кбрер, Ирденъ артых ирш анда п!лер.Ус кушпнъ пазында анда читпезе,Ады позынанъ тас пол парар...»Ол тустарда, шлбес Алтын Чус Олох ырын ырлапча:— Чир алтындары чит1 ирлттенъ Чит1 артых мин полам.Чорархы TypFan торыс чаяннанъ Чир дее халбас мин полам.Кинек ползам, кбп нимес ле,Кинек полбазам —тинъ полам».Пазын KOflipin, харах пулиинанъ Паяры алыпты кбр салран:«Чаян худайнынъ сбледии полый, Чалбырап чбрз1нъ ме, сапхынчы?

Page 60: С N52 - nbdrx.ru

Син дее худайох полбассынъ ма за, — Чадар чиршъ кбрглеп килдшъ ме? Олер чиршъ таппин чбр ползанъ — Oflipi6i3eM мин сиш амох!»Алтын Чус, орнынанъ тура хон килш, Ай молат хылызын хаап алиан.Тонъ алтын киттг килген алып Табырагынуа c b iF a p a ойлабысхан. Худай Ki3i3in чаза саап,Халхазын чарымын чара сапты.Н и тел ер i Алтын Чустшъ Икеи, чайхи саахтырчалар:«Че, онъарыл, Алтын Чус,Чаяннарданъ хыгыртыи килген . Тик-табырахта парар кирек,Тас полар, парбаза, теен».Аар-пеер олызып, Алтын Чус Ам сала онъарылыбысты.ТиНд!рИ-ТИНд1рИ Тур КИЛ1П,'Гимш салып тимнен сыхты.Халын хуягын хатан турганда, Харачылыг иб хада айланыбысхан. Thmi'p хуягын тимнен турганда, Тундуктш иб хада n6ipuii6icKeH.Анынъ ini нигез1 i3enTepiHe Агаа ус хурут сух пирдшер:«Арыг кузшъ албин париза,Ахсынъа хурудынъ тастап, чирз1нъ» Ибденъ холтыхтап сыгар парып,Изер ойиина одыртыбыстылар.Иргпнъ кулуп Алтын Чус Ini путха хамчы пасты.Турган чирденъ ах ой ат,CoFan ч1ли, атылган.Хара чир усту аастан халган,Хан типр алты гйнъ1рен халган,Ай алтында алты мыргы тартылган, Кун алтында кумус мыргы тартылган. 3 Ki нигезз ах ой атты 1 Ki харахха таппин халдылар:Хара чирге к5рген! чогыл,Хан типрге сыхханы чогыл...

Page 61: С N52 - nbdrx.ru

13

Ах ой ат атхан ух сиш ойлапча. Харсахтыр анъ, халых ала полбин,Азах алтында узе тебшче.Ханаттыр хус, ханат саап полбин. Омырыхха кизе сабылча.Ус хулас CHHHbiF ах ой ат,Ус кун ойлап парран соонанъ,Хара чирненъ хан тиг1рншъ Сорылысчатхан чирше читкен. Ачырранып, адын хамчылаан, Шргектенш, ахсын чайхаан,Tnrip талазы кбд1р1лгенде —Гобыра салдыра парыбысхан.Аархы чазыны кор париза,Алтын Хааннынъ чуртаан 4Hpi —Арас nypi туспес чир,Аххан суу тонъмас чир,Оскен оды онъмас чир.Улгуз1 пасха чон чуртапча,Tyri пасха мал чбрче.Ах брге ибншъ тастында Ах сабдар ат турча.Ах бргешнъ кидерк1 хыринда Ах нымырха осхас иб турча:Алтынанъ анынъ т!рбз1 чорыл,Устуненъ анынъ тартхызы чорыл.Ах нымырха осхас ибншъ тастында Аран-чула торт ат турлар:Паспас чирш пас турлар,Париран пулутты пастары чарча,Кбрбес чирш кор турлар,Килген пулутты хулахтары чарча;Кбрген харахтары кос полып хызарча; Тынран тыныстары тан полып тартылча. Ах пора ат ээз1 — Ай Хаан,Оленъ тукт1г кбк ат ээз1 — Тим1рч1 Хаан. Ай чарымы ах хамахтыр чохыр ат,Анынъ 333i — Ай Чарых Хаан.Аран-чула ол ус ат,Пастарын nip чирге сазып,Очых хазаа ч1ли турлар.

59

Page 62: С N52 - nbdrx.ru

Ол аттарданъ ырах нимес Хызыл тас анъмар тур.Ах брге ибге чит1ре килт,Адынанъ Алтын Чус туз1бткен,Ачых тш1н арта тастаан,Туюх тЫн туу тартхан.Аран-чула ах ой ат Аттарзар кбш пас парган.Торт азахтыр очых полып,Торт ат анда тур салганнар.Алтын Чус, айланып, кор турза,Ах ой адынынъ 1зенъез1 Аттар алтында илееде чабыс,Опре кбрш тур ырахтынох.Ах брге ибншъ алтын халхазын Аза сасхан Алтын Чус,1зйк азып, изенш пирген,Иркш алтап, минд!зш пирген.Алтын столнынъ кистшде Алыптар тбртбленъ одырлар,Ах сагаллыг апсах Ki3i —Анзы Алтын Хаан осхас, — Tin Алтын Чус 5ст!нде сагынган.Апсах Ki3i иб ээз1«Изенбк, миндбк, — Tin нандырча,— 1з!кте нога турыбыстынъ,Иртш, одырзына», — чоохтапча.— «Улур худайлар алдыртыптырлар, K«4ir худайлар хыгыртыптырлар. Хачан оларны Kopin албаанда,Хайди даа поларын п1лбинчем- Хайда полданъ худайларынъар, Хайдар юз1лерд1р ол андаг;Хайди мин оларны харахтарымнанъ, Килгенде, корченъ полчанъмын? Алтын столнынъ кистшде одырган, Алып улус, с1рерн1нъ Адынъар, соланъар хайзы полчанъ? П1л!п аларга, чоохтанъар».—1ди чоохтанган аразында,Алтын Чус пуларзар кбр турза. TypFan постары турум хая cnni Торт одырган алыптарнынъ.

Page 63: С N52 - nbdrx.ru

Чазы парран эш-пг олар,Инъш-мойнылары шпгер харыс, Арга-мойнылары алтонар харыс.Харах аразы 'харысча оларнынъ,Хулах аразы — хуласча.Улур Ki3i удур кбрчее чорыл,Ki4ir Ki3i тчдшш кбрдее чорыл.Хазырада хатхырызып одырлар,Хатыр тастар чара чачырасчалар;Кузуреде кул1з т одырлар,Кучун тастар уналрлапчалар.«Kinir дее ползанъ, ооларас,Худайларны кбрерге хынча ноонъ.Чазыр даа ползанъ, кбрбедек,Чаяннарны кбрерге сарынча ноонъ.Андар даа полза, riic сага Ады-солабыс сблеенъзше зе».Апсах шз1 иб ээз1,Аас азып, чоохтаиып одыр:«Ах сабдар аттыр Алтын Хаанмын, •Ах сэрыстыр, чазыры чох».Анынанъ хостизы чоохтапча:«Ах пора аттыр Ай Хаанмын».Узшд1 алып чоохтанча:«Оленъ тукт1г кок аттыр TuMip Хаан мин полчам».Анынанъ хости тбртш\из1,Аас азып, нандырыбохча:«Ай хамахтыр чохыр аттыр Ай Чарых Хаан мин полчам».Алтын Чус icTitwe caFbiH турза:«Алысчанъ, тудысчанъ алыптары пулар ноо Аттанъ артых аттары Tiri турлар ноо...» Алтын Хаан апсах — иб 333i Алтын Чуске чоохтап одыр:«Чаян худайларны кбрерге итсенъ,Нымырха осхас ибзер юрерзшъ:Уст’уненъ анынъ тартхызы чоры л ,.Алтынанъ анынъ Tipo3i чорыл». — «Худайларзар париранда,Хурур хол хайди парим» — Tin Хылызын хыннанъ суура тартып,Хыланънат тур Алтын Чус.

Page 64: С N52 - nbdrx.ru

«Худайларзар xiri ибзер парып, Тогасхлирра гпске дее Килжпес пе ни мыннанъ мындар», — 1ди чоохтанып, Алтын Чус Хьглызын co3 ipiHe, сых парран.Ах нымырха осхас ибзер париза,Ах ой ады аттарнанъ тепклесче.Ус ат, ус хыринанъ тееп,Устун азыра теепчелер.Ус хулас сынныр ах ой ат Ус атты ус чара ойлада теепче.Алтын Чус, суура пас парып,Ах худайларзар юр парран.Ах нымырха осхас иб ютшде Азылбас ах тубан тур парран.Алтын стол кистшдег1 алыптар Алтын Чус сыхханда ла хабынчалар: «Ах худай алдыртхан алып KycTir Алтын Чус пу одыр ноо!»

Орныларында олар одыр полбин, Оланъназып, i3iK-Topre чбр сыхханнар; Порана хабырралары сыстасча,Порда nypeKTepi портыласча.Алтын Чус 1зжтенъ тынънап турза — Ах тубан аразында чон чоохтасча.Аны искенде, алып Ki3i,Аас азып, андар тапсапча:«Чир алтындагы чик-айназар ба,Чир устундеп худайларзар ба?Алтын 4ycTi пеер алдыртхан Ах худайлар алай с1рерзер бе?»'Губан аразынанъ анчада 'Габыс истшген хулахха:«Артых чоохтанранынъ учун Алдыртхабыс пеер Алтын Чус.Аттанъ артых ат кбзщерге,Алыптанъ артых юзее тогастырарра». Алтын Чус, аны истебес,Арьжли шлбин турадыр —Чик-айна ии чоохтанды ба,Чаян худай 1ди тапсады ба.Азылбас ах тубан аразында Анчада nip Ki3i пазох чоохтанча:

Page 65: С N52 - nbdrx.ru

«Ай алтында cipep, худайлар.Алтон алып чаяпчазар.Чир устунде cipep, чаячылар,Читон алып чаяпчазар.Чалбая парран чиршнъ устунде, Кблбейчеткен тиг1рншъ алтында Ус ле кучун тбреен полган:Ус хулас сынныр ах ой аттыр Ах Хааннанъ тбреен Алтын Чус,Ай чарымы хамахтыр чохыр аттыр Ай Чарых Хаан,Алтын Хааннынъ хызы Ах сабдар аттыр Ай Арыг. Улгунъерш оларра улгулеп, Чаррынъарны оларра чаррылап,Чазыр итпеен cipepre Алтын Чуст1 Чатырарра пеер алдыртынъар. Аннанъ алысчанъ алыптарынъарнынъ Алмах сарлары алып тастаза — Алтын Чус паза чир устуне Айланмас хачан даа ползын.Ах Хааннынъ оолры Алтын Чустшъ Арьт куз1 ас парчанъ полза,Арралыр сыннынъ устуне Аттыр паза ол сыхпас ползын. Тбзелгенншъ устунде,Кблбейгенншъ алтында,Пудынанъ пазып чбрерде,Пурнунанъ тынып чуртирда,Кбп чалрыс Ах Хааннынъ оолрын KAaip тастир ир чох полар».Алтын Чус ол чоохты истебес,Ах нымырха ибденъ сыра салран. «Алдыртхан MHHi худайлары Пулар ноо», — ктшде сарынран.Ах порчолыр хыр устуне Алтын Чус сыгара пас парран,Ус таап, угу пасхан,Ус айланып, хыйры пасхан:«Ах худайлар чаяп, тимнеп турган, Ах пора аттыр Ай Хаан, сых пеер!» Талай салрагы соолаза тускен,Тасхыл пастары янъылаза тускен,

Page 66: С N52 - nbdrx.ru

Чатхан агас чада чарылча,Турран агас тура сынча.Ах брге ибденъ, манъзыри,Ай Хаан алып сыгара хонран;Час палрас чши, хара чирш Чая туза пазып одыр ол.Тиренъ т1зе — анынъ салаазы чорыл Тибе т1зе — nyrypi чоры л .Алтын полFaн хуяры Айра, кунге сагылчадыр- Анча-мынча полранда,Алтын Чуссер ол читчед1р.Наахтанъ наахха сабысханиар, Минъ-миске тукур1скеннер.Чэрын Kipic полбин,Чарым кун олар чбргеннер.Ипти тудыс полбин,Ini кун олар полраннар, tкй кунншъ пазы читкенде, Ипти-тапти тудысханнар.Ас-пилденъ хабызып,Ах чазаа олар сшисчелер. Инъш-пастаргь хабызып,Илбек чазаа олар тастасчалар. Хазыра, пуге тудызып, Хазыра-торбах чыи, орласчалар. Ээ-пуге олар тартысчалар,Имн1к хулун ч!ли, сырласчалар. Хатырранызып, олар хабысчалар, Хабырра сббктерш хази тутчалар. 1д1ргектен1п, олар Чклесчелер,Орха cooKTepiH ора тутчалар.Арралыр сынны анъдара пасчалар, Ээрпг сынны изи пасчалар. Талалбаанда тар халбинча, Салрылбааида сур халбинча.Чирге наннанъ туспин,4nTi кунге чид1б1счелер.Тобырах, тасха туспин,Торыс кунге читчелер.ToFbic кунн!нъ пазы ирт1сче — Тохтабин курес парчалар.X7.туг Kycrepin сал турлар,

Page 67: С N52 - nbdrx.ru

Уге-сара курес парчалар. Ахсыларынанъ сыххан тынысха Азылбас, парбас ах тубан тусче. Кбксшершенъ сыххан тынысха Кбд1ршбес, парбас кок тубан тусче. Ай чахсылар алысчалар,Алыптар азах инъдетпинчелер.Чыл чахсылар чылысчалар,Кулуктер нанта туспинчелер.Чайгы полып, иртшчеткенш Чарнылары 1зеешненъ пшчелер. Хысхы чидш, ирттчеткешн Чаралары хролаанынанъ ш'лчелер.Ус чыл пазы читкенде,Ах пора аттыр Ай Хааннынъ Арыр куз1 албиныбысхан,Алмах саа читпинйбткен:Азахпынанъ ол ас пасча —Аябынанъ коп таянча,Чалбах тастанъ частыхтыра пасча, Нынъмах тастанъ сурнуктйре пас«а. Алып тбреен Алтын Чус Ах пора аттьт Ай Хаанны Улур тасхылра чблеп килген,Улур талайра хыс килген;Хара чирденъ сырара хаап,Хан THripre кбд1р napFan.Ай Хааннынъ аары Ах тасхыл осхас, Артых постынъ сарызы инъдег1,Кизек тасхыл устунде ч1ли,Кбрген харахтынъ оды чаазаап. Аар-пеер тинъд1скен аразында,Алты хырлыр тас обаага Алып тбреен Алтын Чус Наари тастаан Ай Хаанны;Ах тасхыл осхас Ай Хааннынъ Ас пшпн азыра тастаан:Сай ч1ли ол чайылчадыр,Хум чти ол изелчед!р;Ахсынынъ тынына харлыгып, Пурнунынъ тынына пурлугып,Ах ой аттыр Алтын Чус,Олыс парып, одыра TycTi.

Page 68: С N52 - nbdrx.ru

ГПрде, ойда парып, онъдайланча,ГПрде, тунъдере парып, тузелче.CbiFbipa полза сарыс алынран,Сыпсыра полза тын алынран,Узаанын усхунып одыр,Ундаанын сарынып одыр.Одырчадып, сарыс алынып,Онъ !зеебшенъ хурут алып,Ахсына — кире тастап,Унада тайнап, азырыбысхан. Алындарыданъ ам сшг,Пурунрыданъ пу сшг Алтын Чус тура хонран.Ус таап, угу пасча,Ус айланып, х ы й р ы пасча,Харачылыр иблер халхынъназа тускен, Тирмел1г иблер ттрезе тускен, Хайынысчатхан хадарран мал Халиин инъдегп уруккен!ненъ:«TifliHep мара алыбынъар пар ба? Чапсынарра мага кулугшъер пар ба?!» Ах бргеншъ i3Hinie сынъмин,Алнын анынъ прай изеп,Алып к!з! сыгара пастырды.Оленъ тукт1г кок аттыр TnMip4i Хаан килигенде,Хатыр сындырлыр чир хыртызы Ылайлыр сас ч!ли эл1п одыр.Алтын Чус a F a a удур Аастанып, тшлен тур:«TnMip4i Хаан,Чатчанъ чиршъ шлеп килд!нъ ме?Чадар чирш шлеп чор ползанъ, Чатырарбын мин cnHi!»Тш ачиина THMipni Хаан,Чалбах аязын чаза тут килш,Тазылат пар килд1 наах пастыра:Алып Ki3i Алтын Чус,Олыс парып, тузелдь«Хол синде ле бе, адай кбнетке,Ki3i саап сии не гплчез!нъ ме?!» — Хуластан килт, Алтын Чус Хол чалбаананъ тартыборысхан.

Page 69: С N52 - nbdrx.ru

THMipqi ХаанЧарым кбпсче хара чиргеCore туе парган чатчадыр.Аннанъ турранда, ixi алып Ас-пилденъ хабыза парраннар.Хаялар уруныехан чти, хагдырасчалар, Тим1рлер уруныехан чши, ншълешечелер. Чара-пастанъ чапсынызабас,Чалбах чазаа тастасчалар.Идек-пастанъ тудызабас,Илбек чазаа силючелер.Азах алтындары хара чир,Саррос чши, сарралча;Илгек чши, илгелче,Арарып ахчатхан ах талай,Ах полбин, салрылып турыбысхан;Ах чазыда чбрген хадарран мал,Одын 4in полбин, турыбысхан;Харсахтыр анъ чадыи ал полбинча, Хаиаттьт хус тунег ал полбинча.TnMip4i Хааннанъ Алтын Чус Тик чазыда курес парчалар:Халын Hirepi тоозылчадыр,Хатыр еббкненъ хардынънасчалар; Хызыл иттер1 тугенчед1р,Хыйранах собкненъ хырдынънасчалар. Арыр KycTepi тоозылыбысхан —Алачых пола халыбысханнар,Илбек KycTepi тугешбткен —Кблетш пола кбрш1б1скеннер.Алты чыл пазы читкенде,Алып Ki3i TnMipni Хаан,Пала кббк чши, маххлап пастаан,Прай чирге уш иетшген;Ине кббк чши иклеп пастаан,Илбек чирге табызы тараан.Алыпты ур тутпачанъ Алтын Чус Аяс типрзер KOAipi6icKeH,THMipni Хааннанъ хада чогар Хара чирш кбд1рген осхас подран.Хара тар осхас Тим1рч1 Хаанны,Хара чирге тузурерде,Алты орхазын алты чирденъ,

б I

Page 70: С N52 - nbdrx.ru

4iiTi орхазын чит1 чирденъ Азыра тееп тастаан ол.Улур тасхылларра хар чаапча,Улур талайларра шнъ юрче,Ай харары арара блче,Кун харары кбгере блче;Алыпты Ty3ipi6i3in, Алтын Чус,Алты — 4HTi олызып, одыра тускен, Чирге чыранахча кире таянып,Чобаан чобалып, инеен инелш:«Хабазар харындас-тунъмалырлар Хайызып-турызып чбред1рлер. Харындас-тунъмазы чох миндеглер Хара чалрысхан чобал чбред1рлер. Тузынанъ турызар туран-туусхахтырлар Турызып кбрючелер, тудызып асчалар. Тузынанъ турызары чох Алтын Чус Чир ле чалрысхан илепче.»Хатыр чул1 хорсылазып одыр,Хатыр coori хардыразып одыр.Ч1пче позы халран Алтын Чус,Ч1бекче тыны халран анынъ.Айлыр сарызы юрюкенде,Ini иигез! пирген хуруттарны Алчаасханынанъ хабына тартхан.Сол !зеебшенъ cbiFapa тартып Ахсына кире тастабысхан:Хаях чыи, хайылча ахсында,Ус ч1ли, изшче ютшде.Халын хатап юрче —Хатыр сббкке толысча.Илбек куз1 хатап Kipne —Hpri3iHe ол тохарапча.Пурунрыданъ пу с1л1г осхас, Алындарыданъ ам артых осхас.Азах устуне тура хонып,Айландыра ол пасхлап чбр.Кугурт юли кузуреп тур,Парыс ч1ли сатырап тур:«Удур сырар .алыбынъар пар ба,Урш сырар адайынъар пар ба?!Чир алтындары чит1 ирл1ктенъ Чшч артых полар Алтын Чус!»

Page 71: С N52 - nbdrx.ru

Алтын Хааннынъ ах брге иОшенъ Ай Чарых Хаан сых килген.Хара чирге пагаяхча кире пазып, Пастырып килче Алтын Чуссер, Аастанып, тшленш одыр:«Артых к у с т Алтын Чус,Анъдарыл парзанъ, минненъ курезш, Айльщ чирге син паза айланмассынъ.Ай Чарых Хаанны син тастабыссанъ — Чарых кунш мин паза кбрбеспш.Сиш тастазам — мин бршмеспш,MnHi тастазанъ — син бршмес пол». Ойлас килт, ixi кучун Омырхы сббгшенъ урунысчалар,Ixi пасха чачырас парып,Одыр кил туе парчалар;Тискер нанназып, тигейлезш иртшчелср, Онъар нанназып, нумектезш иртапчелер; Хапхан чирденъ харбах алысчалар, Тутхан чирденъ тудым алысчалар, Ас-пилденъ хабызып, алыптар,Алызып, тартыс парчалар.Чалбая парган хара чир,Хыринча парып, тузелче.Кблбейчеткен хан тиг1р,ТигеШнде тузт, тузелче.Сиилш ахчатхан Ах талай,Чарынанъ азып, чайылча.Сарбай турган Ах тасхыл,Хум-талган ч!ли, изелче.Алгым KycTir ixi алыптынъ Алызып милчесчеткенше Хара чир, санъмайлыг пизш ч1ли, Хыринанъ хырина абыдылча.Чирншъ щи салгылганына Чалбах нан, истенш чадын албинча, Нынъмах харах, нуулып, уйгу албинча. Пу чалбахтынъ устунде,Пулуттыг тиг1р алтында Пу щоленъш испеен, п1лбеен Пурнунанъ тынарда Ki3i халбаан,Пазып чбрерде мал халбаан,Хаслап чугурер анъ халбаан,

Page 72: С N52 - nbdrx.ru

Ханат сабар хус халбаан.Хара чирншъ икселгенше Хадарган мал торлахтанысча,Хаттар, «хан худай!» аданглап,Худайга пазырынысчалар.Чир алтындары чик-айналарнынъ Той адстер! тооза одылтыр,TyKTir чуректер1 турсшесче,Тубен пасха унненъ ылрасчалар.Тирек собыразы сырайлыр,Тим1р хайло тумзухтыр хуу хаттар, Тумзухтарын от орнына суххлап алып, Тамкычахтарын чыстабызып, ылрэзып одырлар. «Хайранох чахсы коршоктарыбысты Алтын Чус тооза таларлады».Чис харахтыр чикчеекей хуу хат,Чазынчам Tin Алтын Чуетенъ,Чарых аярынанъ чая, тоге,Чар алтында азыранып одыр.

Торыс чылнынъ пазы читкенде,Ай хамахтыр ах чохыр аттыр Ай Чарых Хаан алып Ki3iHi Ах ой аттыр Алтын Чус Ай алтынча айландыр килген,Кун алтынча кбд1р килген,Аллыр caFbic алчаасхан аразында, Ах пулут арали KOflipi6icKeH. Тынын азыра тебер туста,Тутхан холданъ суура чачыраан — Тепкен теебюте ол чох полган.Аар чох, пеер чох Алтын Чус, Айлахтан парып, одыра тускен. Алчаасхан аразында анынъ Азыр хулаана салынран:«Ай Чарых Хаанны тастадым Tin, Ачырранма, Алтын Чус нанчы. Алтын Чуске тастаттым Tin,Ай Чарых Хаан caFa тарынмас. Чабал сарыс чикте ползын,Чахсы caFbic mere ползын.Ат хулаа оре нанчы поларбыс,

Page 73: С N52 - nbdrx.ru

1нек Myy3'i ini нанчы поларбыс». Алып тбреен Алтын Чус,Айльт сагызын алчаастырып,Аархы чирге сабылчадыр;Куншг сагызын инъдедш,Кбршмес чирге сабылчадыр.Улуг пшбес 1скен Ki3i чши,Аар-пеер сабылып одырчатханда,Ах сабдар аттыг Ай Арыг —Алтын Хааннынъ улуг хызы, — Адына алтанып, чугуртш килт, Алтын Чусп хаап алды...Арыг куз1 арыгли тоозыл парган, Алмах саа санъай туген парган Артых тбреен Алтын Чуст1 Аар-пеер ол тастап чбр:Азырбас нимес азыргадаг,KH4ip6ec нимес кич1ргедег.Хайди даа кустент хапса Алтын Чус Арыг Ky3i аарда албинча,Алмах саа чир дее читпинче.Ала хараанынъ оды Kipi3in, Алчаасхан аразында кор чбрзе,Ах ой адына алтан салган,Экче сурместт хыс пала чбр.Экче сурместт хыс пала Ат устуненъ суулап чбр:«Артых carbicTbiF, син сееренъ,Азыр саларга ба чистемш?!Агаа парбаанынъ кбргейб1н,Апсаанъ итпееншъ HCKefi6in!Кор салып, бр1нгенненъ Кбю'п, хапхлап чбрчез1нъ!»Ай Арьт, агаа ачырганып,Ах ой атха чапсынган.Ах ой ат, аннанъ пура тартып,Алты хырны азыра сепрген.Пазох курез1п пастазалар —Паягы хызычах мындох читче,Пазох ачыдып, сбкклеп,Пастыртхлап чбрче иб1ре.Ай Арыгттденъ хабарга чбрзе,Ах ой ат, ух чши, чачырапча.

Page 74: С N52 - nbdrx.ru

«Кучуркеп, син, сырайы чох,Куз1 тоозылран Ki3iHi иреелепчезнгь» Ол ачырда Ай Арыр Ора-пуза тудын сыххан,Алтын 4yeri хара чирденъ Хан типрге хаап парран,Холынынъ куз1 чщиспин,Хатап чирге Ty3ipi6icxi.Арыр тынын азыра теберге Алмах саа анынъ читпедь Топъ молат хылызын сырар Kwrin, Тонъ кбксшенъ орта сазыпча.Молат хылызы, кбксше тыынмин,Пус чши, унал туе парча.Хылыснанъ бд1р полбаанда,Ах сабдарынынъ хузуриина палгап, Хызыл тас анъмарзар еббртет парран. Хызыл тас анъмарра кире тастап, Хырых позырнанъ хазап сыххан. Хырых позыр Алтын Чустшъ, Сббк-саарын тобыр полбин,Сынып, элш, тоолап парча.Ол онъдайнанъ бд1р полбаанда, Обырчылап саларра сарынды.Тас хана туррызып алып,THMip обырчыларданъ хырых чирденъ Тартхыстап, хази саап салды.Алтын Чус аразында п1л1нчетсе,Хызыл тас анъмарнынъ 1ст1нде Хырых обырчынанъ хазат салтыр. Хараа тузы читкен туста Хызыл тас анъмар i3HH азылран,Хыс палачах, ч1ченъ ниме Холына тудынып, к!р килген.«Астанъ, чистем, астапчазынъ ма? Азыранарзынъ ма, чох па?» —«Харин ачып, мара турысчатхан Кемн1нъ палазы полчанъзынъ, син? Кемз1нъ Tin адим мин сиш?» .— «Алтын Хааннынъ Kinir хызы Алтын Тана мин полчам». — «Табахтыр аснанъ азырап,Тосхыр полбассынъ син MHHi.

Page 75: С N52 - nbdrx.ru

Онъ 1зееб1мненъ хурут алып, Ахсыма кире тастабыстах».Экче сурмеепг хыс пала,Онъ {зеебшенъ хурутты алып, Алтын Чуске пир1бюкен.Алтын Чус, аны 4i6i3in,Астаан позы амды тосча,Арран позы амды сим1рче.«Че, тунъма хыс пала,Чапчанъ сырара ойла.Тас анъмарны талирбын,Талган чши, унадарбын».Алтын Тана хыс пала Аннанъ сытара ойлаан. Турчезшенъ ол поларынанъ,Тас анъмар — талтан туе халган. Алындатыданъ ам артых Алтын Чус мирген пас парча, Пурунтыданъ пу emir Пузулбас осхас ол парча.Арралыр сынта сых килзе,Алтын Чуссер пастыр килт, Алтын Тана хыс пала,Чалбах тшн чаза салып,Чатылып, чоотын чоохтапча:«Ай Арыт, миншъ улур чечем, Чаян салранынъ, худай хосханынъ. Парары анынъ пар даа полза, Пазырбахтанып, курес чбрче. Korepin танъ чарыбысса,Курезерге ол мында чидер.Артых кусненъ курезер ползанъар Алые полбассар cipep хачан даа: Кун харары когере блер,Ай харары агара блер.Хызыл чииттенъ пастааннанъ, Киреенче тастас полбассар.Иксеп, чайхап париран туста,Iwi холынъны пос арах тударзынъ Онъдай ноо caFa килю парза,Энге сьтара кбд1р кил1п,Чирге талдыра тастирзынъ.CaFa талдыра тастадыбызып,

Page 76: С N52 - nbdrx.ru

Сагынып ус кун ол одырар —«Индеег идт тастаттым ма,Ky3i.\i албин силдцрд1м ме?!»Ол тустарда nic усхаснанъ Синшъ чиршъе чит парарбыс.Хадарган Ырерншъ малынъарны,Халых тубен подран чонынъарны Ах Таснанъ Кок Тас сур парыбысханнар, Оларны cypi3in син парбассынъ.Ай Арыр, оларны пшп,Андар cnHi киеп парар.Ах Таснанъ Кок Тасты чиде ле,Арыр тыннарын узе сабар.Праи малынъ, чонынънанъ хада Позы айланар чир1-сууна.Ай Арыр ол малнынъ соон сурок,Андар парар курезерге.Хысхырза даа, син cbfxnac пол, Хыйрылаза даа, удур парбас пол.Сиш сырара хыйрылап полбин,Ус кун турар арралыр сында.CaFa туулзе— алтын теексер Ty3ipe парып, ус кун турар.Ананъ тарынып, аттанъ тузш,Ах брге ибзер кире салар.Син, Алтын Чус, анынанъ Чоохтаспас поларзынъ nip дее,Ус чулл1г cipeere чадыбызып,Ус кун туданра ол туттырар.Че, аннанъ турза, тимде ползын Сазын чучирра хыстарынъ.Мин позым кбршмес полам...»Ол хыс чоорын тоосхан тусха,Танъ Korepin, чарып килген.Ах орге ибзер кбрер ползалар —Ай Арыр адына алтанча.Аны кбргенде, хыс пала,Аархы хырны ас парыбысхан.Арралыр сынра сых кил in,Алтын Чуске Ай Арыр чоохтапча: «Артых KycTi, сын посты Ам сыназып саланъ ма?!»Ас пилденъ олар хабысханнар,

Page 77: С N52 - nbdrx.ru

Аар-пеер тартхлас чбрлер. Идек-пастанъ тудысчалар — 1скер-тбд1р {тклесчелер.Онъ нанга килккен туста,Энге сыгара кбд1рд1 ир оол,Чирге чалбаанча тастаанда,Чазып, талып, чада парран хыс.Алып тбреен Алтын Чусненъ Алтын Тана хыс пала,Ах ой атха усхазып,Ах Хааннынъ чиршзер 4 0 pi6 icKeHHep.

Оларра парарра арырыс полчанъ, Амры чоохха табырах полган — Адазы Ах Хааннынъ чирше олар Чардаза ойлат парраннар. Арралыр сынра сыгара хонып. Атты тохтадып, кбрзелер —Улур чурттары улып халтыр, Ki4ir чурттары юстеп халтыр.1нек чбрченъ чазыларда Ирбен пастыр от бс партыр. Ч ылры чбрченъ чазыларда Чылбыранъ пастыр от бс партыр; Хой чбрченъ чазыларда Хоорпах пастыр от бс партыр. Улур чурты Алтын Чустшъ,Улур чилге кбнълен тур: Ык-тунук анъай халтыр, Хазаа-хахпах унал халтыр. Тзжтенъ юрген саасханнар. Тунуктенъ сыгара учухчалар, Тунуктенъ KipreH хусхуннар 1з1ктенъ сырара учухчалар. Одылран чуртын кбребес,Омарта тартты Алтын Чус, Сайбалран чуртын кбребес, Чазарта тартты Алтын Чус:«Хас хачаннанъ миншъ чуртыма Тулып пастыр ат юрбеен полран, Тало миил1г ир юрбеен полран. Алыпха мин1 алдыртты Tin,

Page 78: С N52 - nbdrx.ru

Албаты чонымны апардылар.Кулукке м ипi кул/ирд1 Tin,Коп малымны сурдшер.Парып, ол iKi харындасты Ас холталарын кизе тебем,Ас орхаларын азыра тебем!»Алтын Тана хыс пала Алтын 4ycTi амаллап тур:«Нимее парарзынъ андар, Хадартанынъ позы айланар.Ай Арыт, сатамох анда парып,Азырар оларны син дее чохта». Арталыт сынны HHin тускеннер,Ат сайбырынанъ чиде килгеннер. Алтын теекте ах ой атты Алты саали палти тартханнар.Ас-ур поларынанъ Алтай сынны инд1ре Алтон, читон азыр чолнанъ Хадартан мал азып тускен,Халых аймах nuin тускен.Хадартан малы ах чазыда Хоозынанъ чайыл парыбысхан.Халых чоны талай хастада Хости-хорали чуртап парыбысхан. Чоннынъ, малнынъ соонанъ iKi нигезй Чобалып-инел1п, пеер читкеннер,Ат, мал ч!ли, KicTe3in танысханнар; Асхан хус ч!ли, тапсазып танысханнар Иб-тунуктшъ ызыты полыбысханнар, 1д1с-хамыстынъ 933i полыбысханнар- Алтын 4ycTi кор салабас,Ахылчазып, андар ойласчалар: Чоохтабас ла чоохтары чотыл, Солебес ле cocTepi чотыл.Ас-тамахты олар тимнепчелер,Алтын cmiFa салчалар.Алтын Чусненъ Алтын Тананы,Алтын столнынъ KHCTine иртйрш, Аарлап, честеп сыйлапчалар. Азырантан аразында исчетселер — Табан табызы тадырапча,Танаа чил1 хоолапча.

Page 79: С N52 - nbdrx.ru

Алтын Тана чоохтанып одыр:«Ай Арыр килген осхас полна,Ам мин хыя пастырыбызим.Миш кор салза, ол Атыйта тартыбызар пазох»Ануада ini ипч1 nip тинъ,Аас азып, пуларра чоохтапчалар:«Э-э! nip хайдаг-да хыс Ki3i,ГИске турызып, ачынран.Ах Тас паза Кок Таснанъ. курес халран Ай Арыи ол полар арса...»Ырах чирде тееннер! —Арралыр сыннынъ устунде Ат табаны тазыли тускен,Хыйры пазы истше тускен:«Артых к у с т Алтын Чус,Артых кусп сынап корень:Илбек к у с т Алтын Чус,Илбек кусы тинънеп корень!»Алтын Чус андар парарданъ —Алтын халха даа пахлабаан.Ай Арыр полза алып хысПаза даа хысхырарра чаратпаан —Сарыснанъ коре санан тур,Кбгюненъ туре курес тур:«Алтын Чусненъ куресченъ ме,Алай aFaa парчанъ ма?Ат палрауанъа чит корим —Анда, итсе, сыхчанъ ол».Арралыр сында ус кун турып,Алтын теексер тузе килген,Анда килгенде — сыхпинохчатханда, Аллыр caFbicxa Ty3i6icTi:«Арралыр сынзар нандыра napapFa — Арра чоннанъ ундыстьт.Ах оргезер кире пазарра —Алтын Чустенъ арыныстыр.Ат устунде ус кун турып,Ачырранып, тузе хонган,Ах оргезер кире хонып,Алтын cipee3ep анъдарылыбысхан. Туданга ол тынъ туттырып, Ттресчед1р, cipeefle чада.

Page 80: С N52 - nbdrx.ru

Flip дее Ki3i агаа тапсабинча, nip ниме аннанъ сурбинчалар.Ус кунншъ пазы читкенде,Ускуре салып, тура хонган.Алтон, читон тимдеп хыстар Азыр сурмеске чапсындылар —Азыр тулунъ толгапчалар,Шпг сурмезше чапсындылар —Ы тулунъ ирепчелер.Тораасхырлыр чылрыны тооза согып, Торырамчылап, той салыбысханнар. Хыр асхырлыр чылрыны хыра сорып Хырмачылап, той салыбысханнар. Аарлыг той ай алтына сабланран, Когл{г той кун алтына исЧлген. Алтын Чустшъ ипч1 алганын истш, Алтон аймах чыылысхан.Ай Арырнынъ ирге парранын Hcrin, Читон аймах чыылысхан.Ат чахсынынъ артии чыылран,Ир чахсынынъ кулии чыылран. Ханаттыр хус, хара тубан чьли, Кунн1нъ хараан туу саап килче. Харсахтыр анъ, хара маас ч1ли,Ko3in чыылысхан пу чирге.Халых чон хайназыбысхан, Харачылыр иб кбр1нмин1б1скен. Тнлекей чон Koope3 i6 icKeH— TyHyimr иб KopiHMHHi6 icKeH.Улур алыптар, ат хосхлап,Улур коге ког хосчалар;Kinir алыптар, курес итклеп,Кулку, хатхы салчалар.Аттанъ артых ат чугурче,Ирденъ артых ир коглепче.Артых тбреен Алтын Чус Ай алтын аастандыра ырлапча,Кун алтын н1нъренд1ре коглепче: «Аарлыг миншъ нигелер1м,Абаам Хыйра Чике хайда полианъ? Тойыма миншъ килбинче ол, Тарынча ба алай мага?»Салачьш Арыр улур нигез!

Page 81: С N52 - nbdrx.ru

Сала манъзыри нандырган:«ГИс, аны кбрбин, ур пол парды. Мал хадарча тщцрлер».Алтын Чус аны истебес,Ах ой адына алтанып,Арралыр сынра сых парран,Аархы саринзар Kopi6icce — Алачыгас анда турчатча,Алачых тастында хызыл хоор ат Парда хылбанънап турча,Хыйра Чике ол чуртта Алты, 4HTi тас оолларра Хан полчам Tin курлепче.Алтын Чус андар чиде парып,Ат устуненъ тапсапча:«Абаам, харындас Хыйра Чике, Аарлыр тойра че паранъ».—«Чох, Алтын Чус, мин парбассым. Чонны, малны мин чохта Чахсы пу ооллар кбрбинчелер». Алтын Чус, аттанъ тузе хонып, Арыларра холтыхтап алран.Хыйра Чике, килерге унабин, Хайдар-хайдар хысхыр сыххан. Алтын Чус, чоннанъ уядып,Аны андох салыбызып,Ах ой адына алтанып,Аалзар нандыра ин килген. Алыптар аразына хатабох Kipin, Ас хатиинанъ i3in одырча ол. Олох ырын ырлапча ол,Олох кббн кбглепче ол.Алтын Чустшъ пастызы Алтын Тана хыс пала Ай Арыр анынъ чечезг Анчылран туста Kip килген.1кг пиче, удур-тбд1р K6pi3i6i3in, кул1з1б1скеннер.Алтын Тана сарынран:«Алтын Чуеп ууп-тееп чбрт,Араа парбассым сарынран ол.Ам сын кирек килюкенде,Аны ол сарынча ла ба нм?»

Page 82: С N52 - nbdrx.ru

Ай Арыр позы сарына тускен:«Хайданъ шлди ни пу пала Алтын Чусненъ алызарыбысты. Аданъмынанъ даа тунъмам пол!Азынада пшген киректН»Ini пиче пастырыс килт,Изен-мищи пирюкеннер,Ini харахнанъ удур кбр1зш,Ini холнанъ чапсынызыбысханнар.Ай Арыр чечез1 аалчыны,Холданъ хаап, холтыхтанъ чблеп.Алтын столнынъ KHCTine иры рт;Хынран азынанъ сыйлапча.Ас-тамахты олар чшчелер,Арачын асты 1чтчелер,Алыптарнанъ тинъ H3ipe,Араан-параан тусчелер.Хара чирншъ хазы чирденъ,Хатап алып чон чыылрлапча.Хан Т1шрншъ чаразы чирденъ,Кучун алып чон чидтклепче.Хынранни чон хайнасчадыр,Хырых бнъ кбгненъ кбглесчелср.Сарынни чон сарнасчадыр,Сарыр чазаа исплчед1р.Чир алтындагы чик-айна Тооза чыылысхан пу тойра, —Чагын килерге чалтанызып,Кидер, хыр азыра чбрглепчелер. Аалга-кунге юрерге итселер —Алтын Чустенъ хорыхчалар.Айланып, ибзер нанарра итселер —ApFa чонра кбшркепчелер.Тойдары чон уламох хайнасчл.Толы хоорай уламох култче.Аны корт, айна-чик,Ахсын анъайтып, харапча.Арральт сыинынъ озаринда Анда-мында олар чбрглепчелер,ЛПрееде, пастарын сорайтыл, кбр1б1счелер;. ГПрееде, постары сых килт, кбр1бкчелер. Кбнъ1плер1 тынъ хорылчадыр,Cmerefmepi aFaa субаарасчады р.

Page 83: С N52 - nbdrx.ru

4ypeKTepi тынъ кббребксе,Сын инд1ре чылыбысчалар.Иршлерш сблейт1б1з1п,Озен инд1ре пбк килчелер,Адай-хус .тынъ ypy^i6icce, Ачырганызып, айлан нарчалар.Пбзж хырнынъ устунде Пис хуу хат чыылызып алган,Аиры полып матырхазып,Ilipci шрсшенъ артых полча.Хола харахтыр хуу чеченъ,Тойга килген Ki3iHi корт,Хайди идерлер миш Tin,Хырна тонын тбзенш алып,Хыр ищирё чылыбысхан.Хырлыр тасха орта чылыбызып, Хызыл сал тиик станыныиъ,Халбах тубш чара тартыбызып, Харранып ала нандыра парран. «Хайдар-хайдар ко Kin париразынъ, Хайди айланыбыстынъ за, эй?»— «Кбрбинчезер бе, тугенч1 станымны Хырлыр тасха тубш талааным?!Талах станныр, уятпин даа,Тойга хайди парам за?!»Чис харахтыр хуу иней,Чылбыранъ чирш талли чылыбызып, 4iTip тасха орта maie парып,Пут кибш талаттырыбысхан.Сарсых пудын станыныиъ,Сол холына тудыиып алып,Сыхтап ала ла хыр устунзер Сых парыбысхан хуу иней. «Чылбыранъ чирче чахсы полар Tin, Чылыбыспаазынъ ма за, эй,Хайди нандырох айлан килд1нъ?» — «4iTir гасха орта кил!с парып,Чахсы плис станым талабадым ма за. Саарсых путтыр станныр мин Чон аразынзар хайди трем зе?!» Той-пайзар Kip полбин,Пис хуу инейлер, одырып алып, Сблейте тудып ир1Йлер1н,

Page 84: С N52 - nbdrx.ru

Сууледе ылгазып одырлар.Анънынъ, хустынъ салдаан сббк-сарын Олар, nipiKTipin, 4in одырчалар.4mri пастыр чилб!ген Чеескее, тойрэ килгенбк чбр,Ала тазынра мун салган Арбах-урбах ол туе чбр,Ала тазыннынъ сарырызынзар Хасхайта арах одырыбысхан, Анда-мында ла кбрш пар чбрче: ГПрееде хыр устунде сайбырлатча, ГИрееде хыр хабырразынзар ин килче. Чилб1ген апсах тойзар Kipepre Чалтанадыр Алтын Чустенъ —4npi, i3epi килзе дее,Чонзар чэрын кил полбинча.Айна, чабаллар астапчалар,Алып чахсылар кбглесчелер.Чик, ирл1ктер сыйлар кбрбинчелер, Чахсы алыптар чылли тойлапчалар. Алып тбреен Алтын Чус Алып чонра иск!лд!ре,Айна, чикке салындыра Ырын ырлапча, кббн кбглепче:«Чит1 ирл1ктенъ чир хорыхпаспын». Чилб!ген апсахтынъ, аны искенде,Чит1 пазы сорылыза тускен,Чурек нимез1 турс1лезе тускен,Чир алтынзар тимнен1б1скен.CapbiF чылан хамчызынанъ Саали сапты тазынын,Сайбырладып, табах-тубах Tysin,Сын азыра 4opi6icKeH.Чикчеекей хуу хатха чолда чидш, Усхастырып алды Чилб1ген, Удур-тбд1р хайыстыра одырып,Улур манъзытта парыбысханнар.Хыр устундеп хычалырлары, Хорырып, чылызох тускеннер;Хырна тоннарын туре хабынып, Хылчах-халчах полып, ойласчалар. Талах станныр ixi иней Тоозазынынъ алнында чугур1счелер,

Page 85: С N52 - nbdrx.ru

Соона халыбысхан алчахтарУ,Суре ойлазып, тапсасчалар:«Cipep Ki3i алнынанъ ойласпанъар, Соона Kipin алынъар, эйлер! — Станынъар пая талаглап салгазар, Идет35 кбршчезер алнында».

Тойра килген айна-чик Тооза шди тарады,Тамах ч1бин, тынъ астап,Тонъхар тусклеп, парглады.Чес кбрчеткен читон алып,Той чтчеткен торызон алып, nip унте салып, тапсасчалар, nip сбсненъ олар чоохтапчалар:«Хара чиршнъ устунде,Хан типрншъ алтында,Пурнунанъ тынып чуртирда,Пудынанъ пазып чбрердеАх ой аттынъ алнына Kipep ат чорыл,Алтын Чуеп KOflip тастир ир чорыл.Ах ой адынъны изерлеп,Арралыр сынра сыхпас пол,ApFa чонны аралап чбрбе,Ил чонны n6ipin чбрбе.Ат хулары азырылыспас нанчы поларбыстар. 1нек мууз1 бнъделен1спес нанчы поларбыстар» Хазан Tv6i хахталчадыр —Халых тубен тарапчадыр.Торыс ай пазы читкенче,Тооза чоны тарапчадыр.Ханаттыр хус ус тулеп тарапча,Харсахтыр анъ торт тулеп тарапча.Хойнында килген палаларХооп ойлирра чит партыр пу тойда,Чидекте килген палаларЧилбе36 тастирра чит партыр пу тойдаАй хараазын алтап хонраннар,Алтон чылтысты санап хонраннар.Тун хараазын тунеп хонраннар,Тубен чылтысты санап хонраннар.

Page 86: С N52 - nbdrx.ru

Rorepin танъ атханда,Кбстелш кун сыхханда,Сарралып танъ атханда,Сагылып кун сыхханда,Истш, тынънап пулар чбрзелер —Ат табуны тазылапчадыр,Танаа чши хоолапчадыр.Ырах кнлир тееннер1 —Арралыр сыннынъ устунде А чыр хыйFbi тбгчле тускен:«Ах сабдар аттыр Ай Арыр,Артых KycTi сынап кбренъ,Илбек куст!-тинънеп кбренъ!»Алтын Чус i3iK азып кбрзе,Кш нъ xanaTTbiF, чарых TyKTir Кок аттыр хыс пала тур.«Алай иней Ай ApbiF,CaFa хыс пала тапсапча»- Hn4i3i анчада Алтын Чуске:«Э-э, хауан мин хыс тустох Эншг тасхылнынъ устунде Пнзште абыдылчатхан палаа урунрам- Пазымда caFbic чох полган ч1ли, Сырайына TyKypi6i3in, парыбысхам.Ос аларра, бзш хооп, пеер килген —Ол хызыуах полар пу.Кшнъ ханаттыр чарых кбк аттыр Кшнъ ApbiF. полар ол...»Алтын Чус амды Ай Арырданъ сурчадыр: «Сии. парарзынъ ма, иней, андар?

Алай мин парим ма курезерге?» Чапчанъында пазох нандырча:«Че, мин дее пар килимзше зе.Килген i<i3i3ep удур сыхпасха —KH6ipi чогыл Алтын Чустшъ».Ах ой адына алтанып,Арралыи сынзар 4opi6icKeH.Ат пазынанъ азыра ceripicnenHep, Ас-пилденъ чапсынызыбысханнар.Чит! кунге чит1ре курезш,Чирге, HaHFa туспееннер.ToFbic KVHHi тобыра курезш,Тобырах, тасха туспееннер.

Page 87: С N52 - nbdrx.ru

4m i кун тееннер1 —4iiT i чыл тузы пол паргыр;ToFbic кун тееннер1 —Тогыс чыл тузы пол партыр. Аймахтанъ килген Ктлшъ Арыf Азахпынанъ ас пас чбр,Аябынанъ коп таян чбр.Ас, ур дее итпеен Алтын Чус,Ах аясха cbiFapa кбд1р парран, Аннанъ чирге тузургелекте, Алраны Ай ApbiF чиде тускен: «Адыр, тохтадах, алраным,Ала манъыс оолгыбыс тбреен, Кллшъ Арытны килшбю иденъ!» Алтын Чус, коблче чнрге ry3ipin, Аас азып, ипч1зше тапсапча:«Че, чоохтазынъар андарда.Чарир полза — \ди дее ползын» Алтын Чус, ах ой адына алтанып, Аалзар алдыра nni6ici<en.Ай ApbiF, анынъ Hmiisi,Юшнъ Арырны чбптеп пастаан — Чус сбзш чугурте сблепче, nip дее чирде сурнукЧрбинче. Шиг сбзш miaipe сблепче, nip дее чирде инъдетпинче.Чбб5н алып хыс паланынъ, 4nAini3in, аалзар ин парраннар.Ус хулас сынныр ах ой зттыр Алтын Чуст!нъ оолры Торыс хулас сынныр ах ой аттыр Ай Саланъар чайзанъ оол.Хыс ла чбпке юргенде,Пазох тойны тойлабысханнар, Пазох пайны пайлабысханнар. Алтын Хааннынъ Kinir хызы, Алтын Тана, ухаанчы хыс,Аас азып, тапсап одыр,Т1л cn6ipin, сблеп одыр:«Хыйра Чике абаанъарнынъ Чарым сагызын, чарым куз1н Чабал сагыстыр i4C3i Хара KinirAOK тартып алранын

Page 88: С N52 - nbdrx.ru

Хайди мынчага чит1ре шлбинчезер? Колн Арыгзар парабас,Ал килер кирек сагамох».Алтын Чус оолрына чоохтап одыр: «Ай Саланъар, миншъ оолрым,Ах ой адынънынъ чугур}зш кбр-кбр Ал-позынънынъ кузш шл кор».

Ай Саланъар, адына алтанып,Korin Арыгзар чбр сыххан.Аргалыр сынны ас париранда,Ах ой аттыпъ хузурурын Flip ш г сини кор халраннар.«Чиит—чиитке чаразыр» лченънер, Алтын Тана хыс палананъ Кшнъ Арыр наа imni,Ырах нимеш чарын идш, чоохтасчалар, Чарын нимен! ырах идш, чоохтасчалар.

Ай Саланъар ол полбаста Айлан килген андархы чирденъ.Адынанъ тузт, палрап салып,Ах орте ибзер кире пастырган.Хыр озаринда чурттыг Хыйра Чикешнъ Чарым кузш, чарым сагызын Арыл киллр Ай Саланъар.«Хайди иттшъ уучанъны, Ай Саланъар?» Юрершенъ сурды Алтын Чус. N «Хайди даа итпеем иней юзш.Хайди чуртаанынанъох ол халган».Алтын Чус оолрына чоохтапча:«Хыр озаринда отахтыр Хыйра Чике абаанъны,Хапчарай парып, ал кил.Хынминчатса — холтыхтан кил».Андада, турче поларынанъ, Ай Саланъар Абарырдырбинанъ Хыйра Чикеш Холтыхтан килген ах брге ибзер.Арыл килбиненъ, сас ойда тастап,Ахсына торыс торраях сурыбысханнар. Хыйра Чике пурунрыданъ пу сЫг,

Page 89: С N52 - nbdrx.ru

Алындагыданъ амды с!л!г,Угее napFan эншг полып,Чазы napFaH чарынныг полып,Чатхан орнынанъ тура салган;Пура чти, мустап турадыр,1нек чти, мууреп турадыр,Алран Хынра Чикеншъ ini ипч131 Амды кил санъай opi[псче.чср,Алында чуртабаан чурттарын Ам чуртап пастапчалар.Алтын Хааннынъ Ki4ir хызы —Алтын Тана, ухаанчы хыс,Адам чуртына айланарра ттче,1чем чуртына H6ipmepre тшче:«Чаян салганым Ай Чарых Хаан Сарыпча полар чир1мде».Улур чуртгынъ к5нi Ki3i,Хадаргап малнынъ ээз1 Ki3t Ах ой a r r b i F Алтын Чус Алтын Танаа чоохтапча:«Алтын Хаан пабанънынъ чир’.нде Ай Чарых Хааннанъ торыс чыл курескебт. Чахсы caFbic nicTe ползын —Чарылыспас nic поланъар».Алтын Тана хыс паланы Аал-кунненъ удескеннер.Алтын Тана 4opi6icKeH,Аал-хончых айлан килген.Ус кучун альт, чурт ээлер!,Ус чара иб тутханнар,Ус чара чуртабысханнар.Ай Саланъарнанъ Хыйра Чике Хадарран малнынъ санын алчалар, Халых-тубен чоннычъ nopinin алчалар. Алып Ki3i Алтын Чус Хадарран малнынъ ээз1 полча,Халых чоннынъ ханы полча.Ай алтын алты алыстыра чуртапчалар, Айнынъ алтында олар сабланчалар.Чир устун чит1 чылыстыра чуртапчалар, Чирн1нъ устунде олар сабыхчалар.Чарын чурттыр чоннанъ Чахсы нанчы полып чуртапчалар,

Page 90: С N52 - nbdrx.ru

Ыраххы чуртгыг чоннаиъ Ынар нанчы полып чургапчалар. OKi'c-чабысха бзблер1 ачып,Чарыны пбз)'к ат мущцрчелер, Чаразы emir кип киз1рттчелер, Чазаа толдыра мал бсюрчелер, Чабана азары киндетпинчелер. Чирге толдыра чон чуртатчалар, Чаага олар чбрбес полчалар.Узун хузуриин co3ipinin,Анъ Kip6ec полды ол чуртха.Узун аррамчызын тудынып,Орыр юрбес полды ол чуртха. Аран-чула ат малларнынъ, Изер-чугеннерш сууррлап, Санъмайларынаиъ сыйбап, Сарырызыларынанъ саап, Чоохтанып, олар салтлабысханнар: «Сугпг кблде сураттыр полынъар. Кирек полза, тапсазабыс —Кил турарча полынъар».Алып улус чурт ээлер1 Ах брге иблершзер KipreHHep.Ооры чох тамах олар чтчелер, Ойии чох кип олар кисчелер. Кббенъ тбзекке чадабас,Кблбепъ чорранны чабынып, Чуртап, мбтеп халдылар...

Нымаабыс шстшъ тоозыл парды, Пазында хаях, гпч!рб полды. Алыптар чурты ырах халды, Айланып nic нанчабыс,Айланып — nic пеер килчебю,Алты хырны азып одырбыс.Алты хыллыр чатьтаныбысты Аастандыра харып одырбыс.Алты хыллыр чатьтанны Аастандыра нора хахпас? Алындарыларнынъ чуртын Ам нымах n/piп нора ыспас?

Page 91: С N52 - nbdrx.ru

Coc тлд1р1глер>

1 Тилекей — чир усту.2 Олеспре — халдырбип.3 Кббеиъ кос — пургектелген харах.4 Ах брге иб — пурунгыларнынъ иб) 1дн адалуанъ.5 Истеп — сагыиып.6 Манъыс — намыс (час).7 Ил cn6ipin — сибер -плненъ.

8 Теек — ат палгауанъ (столба).9 Аран-чула — оланъай иимес ат.

10 Махыда — табырах.11 Хап-чарымызын— чарым к?зш.12 Ус таап, угу пас тур — ус хати абагырча, аахтепча.13 Кинчен1нъ Tcpi3i — чарым частыг Ti3i хураган xepi3i.14 Алай хоохай — ачырганысчалар.15 Тосхалап — салгахтн ту pi л1п.16 Алтын хасхаа хазии тастаан — изер хамаана 1лд1р салган.

TiHHir.17 Алтын кундук — алты алып чнр1.18 Кучун — куст1г.19 Тбнъ1с — чинъ полбас.20 Кич1р — бд1р саларга.21 Сеереныинъ — хаарганнынъ.22 Кбнетке — сускен, ирл1к.23 Часхалып — чопке Kipin.24 Кббенъ тбзекке — нымзах, apuF тбзекке.25 Кблбеске чоргаины — илбек, xepi чорганны.26 Типи — тыстан полбас, тудыг чох.27 Тозоор — терненъ тжкен apaFa урчанъ |д!с.28 Чуймала — артын.29 Тогыс там Tiirip чирн1 — торыс хадыл.

Page 92: С N52 - nbdrx.ru

5о Capaa —!д!с.31 Тобырчых — хамчы.32 Тапчорли — хозаххх».33 Хурлух — соган сухчань34 К ч̂елеп — сизшш.35 Идет — чабал, килкпес, n'ji чох.36 Чилбе — тасты ырах тастауанъ хастыры.х.

Page 93: С N52 - nbdrx.ru

АЛТЫН ЧЮС Героическое сказание

Редактор М, Н. Чебодаев Художественный редактор А. П. Масленников

Технический редактор Л. Ф. Ильина Корректор Н. С. Кобежиксва

Подписано к печати 3 июня 1958 г. Форм. бум. 84x1087м* Псч. л. 57s Уч.-изд. л . 5,35. Тираж 2U0J экз. АЧ00226. Заказ 1992. Цена 2 р. 70 коп.

Типография из-ва „Советская Хакасия", г, Абакан,

Page 94: С N52 - nbdrx.ru
Page 95: С N52 - nbdrx.ru

V*.

Page 96: С N52 - nbdrx.ru