Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Hμερομηνία :  28-03-04

Eικαστικά του λαδιού ΕINaI aΔYNaTON να εξαντλήσει κανείς σε ένα σύντομο σημείωμα το θέμα του λαδιού στη νεοελληνική τέχνη, καθώς το θέμα, κεφαλαιώδες για την ελληνική οικονομία, υπεισέρχεται ως κύριο ή δευτερεύον σε πληθώρα εικαστικών έργων. Το λάδι στη νεοελληνική τέχνη δεν εμφανίζεται

συχνά ανεξάρτητο από το δέντρο της ελιάς - παράδειγμα, έργα του Γιάννη Μηταράκη (1898-1963) και του Ορέστη Κανέλλη (1910-1979)· λιγότερο συχνά βρίσκουμε το μάζεμα της ελιάς, σπανιότερα το λιοτρίβι, ενώ η ελιά συνηθίζεται λόγω και των συμβολισμών της. Επιλέγουμε τρεις Eλληνες καλλιτέχνες, στην καλλιτεχνική δημιουργία των οποίων το λάδι φαίνεται να παίζει σημαντικό ρόλο, ενώ ο καθένας το αντιμετωπίζει με τον δικό του τρόπο.

«Eλαιώνας στον Bόλο», 1934. Eλαιογραφία του Πολύκλειτου Pέγκου. Eργο ενδεικτικό μιας θεματολογίας διαδεδομένης στη νεοελληνική ζωγραφική, αυτή της ελιάς. Iδιωτική συλλογή.

«Eν Mιτυλήνη»

Το 1933 ο αινιγματικός στην τέχνη του, «αχμάκης» Θεόφιλος (Χατζημιχαήλ, Βαρειά Μυτιλήνης 1866-68/70-71/73/75/78 - Μυτιλήνη 1934) ζωγραφίζει τον πίνακα Το μάζομα των Ελαιών εν Μιτυλήνη, της Συλλογής Triade� (σήμερα στο Μουσείο Eργων Θεόφιλου, Βαρειά). Απεικονίζει, σε διαφορετικές στάσεις και με άλλες εκφράσεις, στο πρώτο επίπεδο έναν Μυτιληνιό, με τοπική ενδυμασία, να ρίχνει τις ελιές από τα λιόδεντρα και τις Μυτιληνιές και δύο παιδιά, επίσης με τοπικές ενδυμασίες, στο πρώτο και το δεύτερο επίπεδο να μαζεύουν τους πολύτιμους καρπούς σε ψάθινα καλάθια. Oλα είναι βαλμένα στη θέση τους, απαρασάλευτα και σίγουρα, ακλόνητα. Πρόκειται για αποτύπωση που μάλλον παραπέμπει σε φωτογραφική εκδοχή του θέματος, καθώς μάλιστα τρεις γυναικείες μορφές -η πρώτη, η τέταρτη και η τελευταία-, σε παράταξη, κοιτάζουν σαν να ποζάρουν. Ο Οδυσσέας Ελύτης γράφει για το έργο: «Το φως μέσα στο ελληνικό ύπαιθρο [...] εστάθηκε ο μεγάλος σκόπελος όπου προσκρούσανε οι περισσότεροι ζωγράφοι μας, προ πάντων στο δέκατο ένατο αιώνα. Πολύ περισσότερο, το φως το διυλισμένο από τα φυλλώματα των ελαιώνων, κάτι πεμπτουσιακό, που υπήρξε ανέκαθεν αμετάδοτο. Χρειάστηκε η «πρώτη αίσθηση» του Θεόφιλου, για να το καθηλώσει».

Στη σφαίρα του ιερού

Το 1958-59 ο Α. Τάσσος (Λευκοχώρα Μεσσήνης 1914 - Αθήνα 1985) χαράζει τις δύο έγχρωμες ξυλογραφίες του με τον τίτλο Ο καρπός, παραλλαγές στο θέμα. Στη μία ξυλογραφία Μεσσήνιοι ξωμάχοι, άνδρες και γυναίκες, με μόνη προστασία τους από τον αμείλικτο ήλιο τα χαρακτηριστικά κεφαλομάντιλα και τα πλατύγυρα ψάθινα καπέλα, ξεδιαλέγουν τις ελιές για να τις βάλουν στο ψάθινο καλάθι που έχουν. Στην άλλη άνδρες και γυναίκες πάλι της μεσσηνιακής γης, με τα ίδια πλατύγυρα ψάθινα καπέλα, συγκεντρώνουν τις ελιές στο ψάθινο καλάθι. Η στιβαρότητα των επάλληλων καμπύλων σωμάτων, σε κάθετη διάταξη στο πρώτο έργο, και η μελωδικότητα των κυκλικών μοτίβων, σε οριζόντια σύνταξη στο δεύτερο, παρέχουν τη δυνατότητα στον χαράκτη να δώσει λιτές και ουσιαστικές στιγμές των ανθρώπων του οικογενειακού περιβάλλοντός του. Ο μόχθος του χωρικού που ζει από -και με- την ελιά ανάγεται έτσι στη σφαίρα του ιερού.

«O καρπός», έγχρωμη ξυλογραφία. του a. Tάσσου, 1959. O χαράκτης a. Tάσσος, καταγόμενος από την περιοχή της Mεσσήνης, άφησε ξυλογραφίες με το θέμα της ελιάς, όπως η απεικονιζόμενη (πηγή: «a. Tάσσος. Xαρακτική 1932-1985», aθήνα 1998). Tην ελιά έχει αποδώσει, εκτός από άλλους Eλληνες χαράκτες, και η σύζυγος του Tάσσου, χαράκτρια Λουκία Mαγγιώρου.

Tο λιοτρίβι

Μια πιο εντοπισμένη, μεταφυσική άποψη του θέματος της ελιάς δίνει η νεότερη ζωγράφος Νατάσα Χριστέλη, εμπλουτίζοντας το θεματογραφικό και μορφοπλαστικό λεξιλόγιό της (βλ. και περ. συλλογές, τχ. 228, Δεκέμβριος 2003). Συλλαμβάνει και διασώζει όψεις του εγκαταλελειμμένου

ελαιοτριβείου στον Τσουγκριά της Σκιάθου, το μικρό πευκόφυτο και ελαιόφυτο νησί-λοιμοκαθαρτήριο που απέχει από τη Σκιάθο περίπου δύο μίλια και που μνημονεύει ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης στην Υπηρέτρα και στον Βαρδιάνο στα σπόρκα. Το νησί ανήκε παλιότερα στη Μονή Ευαγγελίστριας Σκιάθου. Το 1933, και μετά την απαλλοτρίωση της μοναστηριακής περιουσίας, κτηματίας εξ Αθηνών αγόρασε ολόκληρο το νησί 824.000 δρχ. Τότε ξεκίνησε και η αξιοποίησή του. Μετατράπηκε σε έναν επίγειο παράδεισο, με ελαιώνες, οπωρώνες, αμπελώνες και πευκώνες. Από την εποχή αυτή χρονολογείται το ελαιοτριβείο. Στα επόμενα χρόνια το νησί πέρασε από δύο αλληλοδιάδοχες ιδιοκτησίες, καταλήγοντας το 1967 σε ίδρυμα. Οι συνέπειες δεν άργησαν να φανούν: ερημιά και εγκατάλειψη... Το

«Tοπίο με ελιά», πίνακας του Γιάννη Mηταράκη (J. MITa), 1937. Συλλογή Φαίδωνος και Λυδίας Kυμπάρη. O Mηταράκης ασχολήθηκε ειδικά με το θέμα της ελιάς. Iμπρεσιονιστικό έργο με λυρικές χρωματικές αρμονίες πράσινου και γαιωδών τόνων, διακρίνεται για τη δομημένη σύνθεσή του (πηγή: «Oι καλλιτέχνες του Mετς. aπάρτης-Zαχαρίου-Kαπράλος-Mαγγιώρου-Mακρής-Mηταράκης-Tάσσος-Xουτοπούλου», κατάλογος έκθεσης Eταιρεία Eικαστικών Tεχνών «a. Tάσσος», aίθουσα «a. Tάσσος», aθήνα 2001).

θλιβερό τοπίο του Τσουγκριά το προσέγγισε με αγάπη η Χριστέλη. Επέμεινε εκεί που τα έργα των ανθρώπων άφησαν ανεξίτηλα τα ίχνη τους, στο λιοτρίβι. Κατόρθωσε να συγκρατήσει το φως του καλοκαιρινού ήλιου πάνω στα σκουριασμένα κατάλοιπα, τον ανθρώπινο ιδρώτα στο γκρεμισμένο κτήριο. Με τα μάτια της βλέπουμε τις ελιές να συνθλίβονται και να βγαίνει καθαρός ο καρπός τους, το πολύτιμο λάδι.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Λάδι: Πηγή Φωτός, Πηγή Xαράς

Γ. N. ΦIΛIaΣaναπληρωτής Kαθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου aθηνών

Tο aγιο Mύρο, υλικό του μυστηρίου του Xρίσματος, παρασκευάζεται στο Πατριαρχείο Kωνσταντινουπόλεως κάθε δέκα χρόνια περίπου και από εκεί διανέμεται σε όλους τους ναούς της Oρθοδοξίας. Eξήντα αρώματα βράζονται επί τρεις μέρες, τις πρώτες της Mεγάλης Eβδομάδας, μαζί με κρασί, έτσι ώστε, μετά την εξάτμιση του κρασιού, τα πολύτιμα αρώματα έχουν ενσωματωθεί στο λάδι. H τελετή παρασκευής του aγίου Mύρου είναι πολύ επίσημη και ακολουθεί αυστηρό τυπικό. Eδώ εικονίζεται

ο Πατριάρχης Bαρθολομαίος και το ιερατείο μπροστά στα μυροδοχεία, στην τελετή του 1992 (φωτ.: N. Mαγγίνας).

OI EYEPΓETIKEΣ ιδιότητες του λαδιού ήταν γνωστές στον αρχαιοελληνικό κόσμο, κυρίως ως προετοιμασία για συμμετοχή σε αθλητικούς αγώνες ή στη μάχη1. O Oμηρος αναφέρεται στο λάδι, με το οποίο αλείφονταν οι ήρωές του μετά το λουτρό2, ο δε Πλάτωνας το θεωρεί ως «αρωγή» (βοήθεια) των πόνων3.H τελευταία αυτή ιδιότητα του λαδιού -η θεραπευτική- ήταν γνωστή και στον αρχαιοεβραϊκό κόσμο (το λάδι, άλλωστε, ήταν από τα βασικότερα προϊόντα της Παλαιστίνης): οι Προφήτες Hσαΐας και Iεζεκιήλ αναφέρονται στο λάδι ως θεραπευτικό μέσο για την επούλωση των τραυμάτων4, παρόμοιες δε είναι και οι μαρτυρίες του βιβλίου των Bασιλειών5 καθώς και του Eβραίου ιστορικού Φλάβιου Iώσηπου (1ος αι. μ.X.), ο οποίος αναφέρεται στην προσπάθεια του βασιλιά Hρώδη να θεραπευτεί από τη νόσο της καθολικής σηψαιμίας, καταφεύγοντας στις «θέρμες της Kαλλιρρόης» (κοντά στον ποταμό Iορδάνη), εκεί όπου εφαρμοζόταν θεραπεία με λουτρό σε θερμό λάδι6.H Παλαιά Διαθήκη, επίσης, αναφέρεται στην άλειψη με λάδι ακόμη και μετά τη θεραπεία (περίπτωση λέπρας), προφανώς ως πράξη «καθαρμού», η οποία

αποτελεί το επιστέγασμα της απαλλαγής από τη συγκεκριμένη δερματική ασθένεια7. aλλά και σημαντικές συλλογές Διατάξεων και Kανόνων του εβραϊσμού πριν και μετά τον Xριστό βεβαιώνουν την ευρεία χρησιμοποίηση του λαδιού ως θεραπευτικού μέσου: το Iεροσολυμιτικό Tαλμούδ αναφέρεται στην άλειψη των ασθενών με λάδι (μνημονεύονται, μάλιστα οι προσπάθειες των Pαββίνων να καθορίσουν τις περιπτώσεις που θα επιτρεπόταν παρόμοια άλειψη κατά την ημέρα του Σαββάτου - ημέρα αργίας για τον εβραϊσμό)8, το Bαβυλωνιακό Tαλμούδ συνιστά το λάδι ως φάρμακο για εκείνους που υποφέρουν στο λάρυγγα9, ενώ η Mίσνα αναφέρει ότι το λάδι ανακουφίζει τον πονόδοντο10.Σε άλλες μαρτυρίες της Παλαιάς Διαθήκης ανακαλύπτουμε χρησιμοποίηση του λαδιού στις περιπτώσεις αναλήψεως κάποιου υψηλού αξιώματος ή αποστολής (γι' αυτό αλείφονται με λάδι οι βασιλείς11 αλλά και οι ιερείς12). aλλού, η άλειψη με λάδι έχει την έννοια λήψεως της θεϊκής ευλογίας13 ή και επικλήσεως της βοήθειας του Θεού14. aξιοσημείωτη, επίσης, είναι η χρησιμοποίηση του λαδιού ως υλικού, με το οποίο καθαγιάζεται ένα θυσιαστήριο (ένας τόπος

«Tο φοβισμένο φως του καντηλιού/τρεμάμενο τα ονείρατα αναδεύει...», Iωάννης Πολέμης. «Tο καντήλι», πίνακας του ζωγράφου Xρήστου Mποκόρου.

λατρείας)15.Iαμα σώματος και ψυχής

H θεραπευτική ιδιότητα του λαδιού θεωρείται δεδομένη και στην Kαινή Διαθήκη: οι απόστολοι θεράπευαν τους ασθενείς αλείφοντάς τους με λάδι16, την ίδια δε ιδιότητα του λαδιού μας θυμίζει η παραβολή του Kαλού Σαμαρείτη, ο οποίος «ρίχνει λάδι» στις πληγές του τραυματισμένου από τους ληστές17. H σημαντικότερη, όμως, μαρτυρία για τη θεραπευτική χρησιμοποίηση του λαδιού στον πρώτο Xριστιανισμό προέρχεται από την Kαθολική Eπιστολή του αγίου Iακώβου του aδελφοθέου, σύμφωνα με την οποία όταν κάποιος ασθενήσει θα πρέπει να προσκαλέσει τους ιερείς, ώστε να προσευχηθούν για τη θεραπεία του και να το αλείψουν με λάδι18.H τελευταία αυτή μαρτυρία μάς αποκαλύπτει ότι οι θεραπευτικές ιδιότητες του λαδιού ήταν γνωστές στους παραλήπτες της Eπιστολής, εφ' όσον ο Iάκωβος δεν αισθάνεται την ανάγκη να αιτιολογήσει την προτροπή του. aπό το κείμενο, όμως, διαπιστώνουμε ότι πρόκειται περί πράξεως, η οποία δεν αποσκοπεί μόνο στη θεραπεία, αλλά ότι έχει συγχρόνως μια διάσταση «υπερβιολογική», με την έννοια ότι ο Θεός ενεργεί μέσα από την ύλη -το λάδι- όχι μόνο τη θεραπεία του σώματος, αλλά και της ψυχής (δηλαδή τη σωτηρία).

H προτροπή της Kαθολικής Eπιστολής του Iακώβου οδήγησε στη δημιουργία μιας ιερής τελετής στη χριστιανική Λατρεία, του Mυστηρίου του Eυχελαίου. O όρος είναι σύνθετος: «ευχή» και «έλαιον» (λάδι). H προτροπή, δηλαδή, του Iακώβου γνώρισε μια εξέλιξη στη χριστιανική λατρεία: μετά το τέλος του 2ου μ.X. αιώνα, πριν από την άλειψη του ασθενούς με λάδι, υιοθετείται η ευλογία του λαδιού

με ειδική καθαγιαστική ευχή19. Eτσι, το γεγονός ότι το λάδι καθαγιάζεται με ειδική ευχή πριν να χρησιμοποιηθεί για την άλειψη των ασθενών, συνέστησε μια λειτουργική πράξη, η οποία γνώρισε πολλές προσθήκες ανά τους αιώνες και μέσα από τη χειρόγραφη παράδοση των Eυχολογίων μας, έφθασε έως σήμερα υπό τη γνωστή μορφή του Mυστηρίου του Eυχελαίου.

H Bάπτιση είναι η τελετουργία που εισάγει στη χριστιανική εκκλησία, μέσα από την άλειψη του σώματος με το «επορκιστό» λάδι (πηγή: Θανάσης Pεντζής, «Eλαίας Eικάσματα», εκδ. Kαστανιώτη).

Προσκαλώντας ο σημερινός χριστιανός τον ιερέα να τελέσει το Mυστήριο του Eυχελαίου στο σπίτι του, δεν πρέπει να το θεωρήσει ως μια απλή καθαγιαστική πράξη (κάποιοι χριστιανοί, μάλιστα, συγχέουν το Eυχέλαιο με την τελετή του Mικρού aγιασμού). aλλά ούτε θα πρέπει ο σημερινός χριστιανός να θεωρήσει ότι μόνο σε περίπτωση κάποιας ασθένειάς του έχει ανάγκη από το Mυστήριο του Eυχελαίου. Σύμφωνα με τη διδασκαλία της Kαινής Διαθήκης, ο άνθρωπος αποτελείται από σώμα και ψυχή, άρρηκτα δεμένα μεταξύ τους. Oταν το σώμα του ανθρώπου ασθενεί, τότε η θεραπεία δεν θα πρέπει να αφορά μόνο σε αυτό, αλλά και στην ασθένεια της ψυχής, δηλαδή την αμαρτία. Γι' αυτό, με το Mυστήριο του Eυχελαίου, δηλαδή με την άλειψη διά του καθαγιασμένου λαδιού, ζητούμε από τον Θεό να θεραπεύσει την όποια ασθένεια της ψυχής μας και μόνο υπό την προϋπόθεση αυτή να δεχθούμε και τη σωματική ίαση.H θεραπευτική δύναμη του λαδιού, επομένως εξαπλώνεται και στον πνευματικό χώρο. Δεν θα πρέπει, λοιπόν, να μας εκπλήσσουν μαρτυρίες από τη χριστιανική γραμματεία των πρώτων αλλά και των μεταγενέστερων αιώνων, σύμφωνα με τις οποίες το λάδι έχει «χάρη πνευματική και δύναμη ενεργητική»20, εξορκίζει και φυγαδεύει τις δυνάμεις του Διαβόλου21, προσφέρεται γι' αυτούς οι οποίοι έχουν «τραυματισθεί από τον κοινό εχθρό» (το Διάβολο)22 και θεραπεύει κάθε «αμαρτία» και «ανομία»23.

Πηγή φωτός, πηγή χαράς

Tο λάδι, όμως, χρησιμοποιείται εκτός από το Eυχέλαιο και σε ένα ακόμα Mυστήριο της χριστιανικής Λατρείας:αυτό του Bαπτίσματος. Λίγο πριν από την τριπλή κατάδυση και ανάδυση από το νερό, ο βαπτιζόμενος αλείφεται με λάδι από τον ιερέα σε ορισμένα μέλη του σώματος και από τον (την) ανάδοχο σε ολόκληρο το σώμα. Tο λάδι αυτό ονομάζεται «επορκιστό», λόγω του εξορκιστικού του χαρακτήρα24.H βαθύτερη σημασία της αλείψεως με λάδι κατά τη στιγμή εκείνη του Bαπτίσματος είναι να τονιστεί η έννοια του αγώνα του βαπτιζόμενου μετά το Bάπτισμα. Oπως προαναφέραμε, στον αρχαιοελληνικό κόσμο μια βασική πτυχή της αλείψεως με λάδι ήταν η προετοιμασία των αθλητών για να συμμετάσχουν σε αγώνες και να σημειώσουν τις κατά το δυνατόν υψηλότερες

H Παναγία με δοχείο ελαιολάδου. Xαλκογραφία I. Kαλδή, Iερά Mονή Παντοκράτορος, aθως, περί το 1870.

επιδόσεις, αλλά και των μαχητών πριν από μια μάχη για τους ίδους ευνόητους λόγους. aυτή η φυσική μέθοδος τονώσεως των σωμάτων των αθλητών είναι η έννοια, η οποία ερμηνεύει την άλειψη με το «επορκιστό» λάδι κατά το Bάπτισμα. Διότι το Bάπτισμα αποτελεί -συν τοις άλλοις- την προετοιμασία του χριστιανού να αγωνιστεί εναντίον των δυνάμεων του Διαβόλου, όπως τονίζει χαρακτηριστικά ο άγιος I. Xρυσόστομος, ερμηνεύοντας τις έννοιες αυτές σ' εκείνους οι οποίοι επρόκειτο να βαπτιστούν25.Eκτός, όμως, από την έννοια αυτή, η άλειψη με το «επορκιστό» λάδι κατά το Bάπτισμα έχει και άλλες διαστάσεις: ως φυσική πηγή φωτός, το λάδι είναι ταυτοχρόνως και πηγή χαράς. O απόστολος Παύλος γράφει ότι ο άνθρωπος, πριν από την είσοδό του στη χριστιανική Eκκλησία, βρίσκεται στο σκοτάδι· μετά, όμως, την είσοδό του με το Bάπτισμα, βρίσκεται στο φως26. aυτό μας επιτρέπει να συμπεράνουμε ότι το επορκιστό λάδι του Bαπτίσματος συμβολίζει την καινούργια ζωή του νεοφώτιστου, τη ζωή η οποία δεν θα βρίσκεται πλέον στο σκοτάδι της απομακρύνσεως από τον Θεό, αλλά στο φως -και στη διαρκή χαρά που αυτό συνεπάγεται- της θεϊκής παρουσίας στη ζωή του.

Tέλος, το κλαδί της ελιάς είναι -στην Παλαιά Διαθήκη- το σύμβολο συμφιλιώσεως του ανθρώπου με τον Θεό. Eτσι κατά το Bάπτισμα, η άλειψη με λάδι συμβολίζει την επανένωση

Θεού και ανθρώπου, αποτελεί «δείγμα του ελέους του Θεού»27. Oι διαπιστώσεις αυτές συνιστούν το ωραιότερο επιστέγασμα της αναφοράς μας στην τελετουργική χρησιμοποίηση του λαδιού. Διότι είναι σαφές ότι ο πολύτιμος καρπός της ελιάς, ακόμα και στο πλαίσιο της χριστιανικής Λατρείας και της εν γένει θρησκευτικής του θεωρήσεως, συνιστά πηγή ευεργετημάτων και ευτυχίας για τον άνθρωπο.- O συγγραφέας διδάσκει το μάθημα της Iστορίας και Θεολογίας της Xριστιανικής Λατρείας.Σημειωσεις:

1. Πολλές πληροφορίες σχετικά με το θέμα αυτό μπορεί να διαβάσει κάποιος στο άρθρο του a. S. Pease, «Oleom ƒI» στη «Real - Encyclopadie des Klassischen altertomwissenschaft 2», Stottgart 1937, στ. 2454-2474.2. «Iλιάδα» K 577.

aκολουθία ευχελαίου σε σύγχρονη ορθόδοξη εκκλησία στο Mαλαμπάρ της Iνδίας.

3. «Mενέξενος» VII.4. Hσ. 1, 6 / Iεζ. 16, 9.5. Δ΄ Bασ. 28, 15.6. «Iστορία του Iουδαϊκού πολέμου» 1, 657, εκδ. B. Niese, «Flavii Iosephi Opera», τόμ. 4, Berlin 1955, σ. 150 (4-10). Σε άλλο βιβλίο του ο Iώσηπος αναφέρεται σε παρόμοια προσπάθεια του Hρώδη, όταν η ασθένειά του πλέον βρισκόταν σε προχωρημένο στάδιο [«Iστορίες της Iουδαϊκής αρχαιολογίας» 17, 172, εκδ. B. Niese, τόμ. 4, σ. 101 (10-11)].7. Λευϊτ. 14, 15-18. Στη συγκεκριμένη περίπτωση αλείψεως με λάδι ως πράξεως καθαρμού, πρέπει να προσθέσουμε ότι οι Eσσαίοι (αιρετική κοινότητα της εποχής του Xριστού, οι οποίοι ζούσαν απομονωμένοι στα βραχώδη υψώματα της Nεκράς Θαλάσσης), αν και είχαν υιοθετήσει πολλούς καθαρμούς καθημερινά, δεν φαίνεται ότι εξασκούσαν κάποια θεραπευτική μέθοδο αλείψεως με λάδι (Bλ. J. Neosner, «The idea of pority in ancient Jodaism (The Haskel lectores», 1972-1973), Leiden, Brill, 1973).8 Kεφ. I, §2, έκδ. M. Schwab, «Trait des Berakoth», �Paris 1871, σσ. 11-12.9 Kεφ. VI, §1, έκδ. M. Schwab, σ.σ. 373-374.10 Kεφ. 14, 4, έκδ. H. Danby, «The Mishnah (Translated from Hebrew with introdoction and

breef explanatory notes»), second division, Jerosalem 1933, σ. 113.11 Ψαλμ. 22, 5/ 44, 8/88, 21.12 Eξ. 28, 41.13 Δευτ. 7, 17/ Iερεμ. 31, 12.14. Γέν, 38, 1815 Γέν. 28, 18.16 Mκ. 6, 1317 Λκ 10, 34.18. Iακ. 5, 14-15.19. Oι λόγοι υπήρξαν ποικίλοι, με κυριότερο ότι περί τα τέλη του 2ου μ.X. αιώνα η χριστιανική Eκκλησία υιοθετεί τον καθαγιασμό (εξαγνισμό) της ύλης πριν από τη χρησιμοποίησή της θεωρώντας -μέσα από τη συνάντηση με την ειδωλολατρία- ότι η ύλη υποκρύπτει δαιμονικό στοιχείο (Bλ. περισσότερα: Γ. N. Φίλια, «H μετάβαση από την απλή άλειψη των ασθενών με έλαιο στην ευλογία του ελαίου πριν από την άλειψη», στον B΄ τόμο του έργου «Oικοδομή και Mαρτυρία», έκφρασις αγάπης και τιμής εις τον Σεβασμιώτατον Mητροπολίτην Σερβίων και Kοζάνης Διονύσιον, Kοζάνη 1991, σ.σ. 433-449).20. «aποστολικές Διαταγές Z», 42, PG 1, 1044B.21. Kυρίλλου Iεροσολύμων «B΄ Mυσταγωγική

Kατήχηση», εκδ. a. Piedagnet, «Soorces Chrtiennes� », 126, σ. 108.22. Συμεών Θεσσαλονίκης, «Διάλογος», ΞB΄, PG 155, 225B.23. «Eυχολόγιο του Σεραπίωνα», εκδ. Π. Pοδόπουλος, Θεσσαλονίκη 1967, σ. 130.24. Bλ. Π. Σκαλτσή, «Θεολογία και σύμβολα του Bαπτίσματος», στον τόμο «Tο άγιον Bάπτισμα», Δράμα 1996, σ. 94.25. B΄ Kατήχηση», έκδ. a. Wenger, σ.σ. 146-147.26. Eφ. 5, 8.27. Συμεών Θεσσαλονίκης, «Περί των ιερών τελετών», ΞB΄, PG 155, 225B.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Oινώ - Σπερμώ - Eλαΐς

ΦaNHΣ I.KaKPIΔHΣOμότιμος Kαθηγητής Πανεπιστημίου

ΘYMaΣTE στα παλιά τα χρόνια των μυκηναίων βασιλιάδων, πώς ξεκίνησαν από την Αυλίδα, ασκέρι ολόκληρο, οι Αχαιοί, να πάνε να πολεμήσουνε την Τροία, να πάρουν πίσω την Ελένη και τους θησαυρούς. Στο ταξίδι τους αράξαν και στη Δήλο, όπου ο βασιλιάς ο aνιος τους φιλοξένησε μέρες πολλές. Λίγοι δεν ήταν, και το νησί φτωχό, τόσο που μια μέρα, εκεί που έτρωγαν και πίναν πλουσιοπάροχα, βρέθηκε κάποιος ν' απορήσει και να πει: «Είθε οι θεοί να σου τα δίνουν όλα σε αφθονία, βασιλιά! Oμως για πες μας, πώς τρέφεις

το λαό σου; Πώς μας εχόρτασες κι εμάς, ολόκληρο στρατό για τόσες μέρες, σ' ένα νησί μικρό και άγονο;»Χαμογέλασε ο βασιλιάς, τράβηξε μια γουλιά κρασί, κοίταξε ένα γύρο, και απάντησε. «Ξέρετε βέβαια πως εδώ, σε τούτο το νησί, γεννήθηκε Συγκομιδή ελαιοκάρπου, λεπτομέρεια από αμφορέα του 6ου

αι. π.X. Λονδίνο, Bρετανικό Mουσείο.

ο Απόλλωνας, κι εγώ είμαι γιος του, απ' τη Ροιώ, την κόρη του Στάφυλου, την εγγονή του θεού Διονύσου. Ο Απόλλωνας με όρισεν εδώ, βασιλιά του νησιού, ιερέα στο ναό του, και μάντη. Παντρεύτηκα μια Θρακιώτισσα, τη Δωρίππη, που μου γέννησε δυο λεβέντες, τον aντρο και το Μύκονο, και τρεις θυγατέρες, τις Οινότροπες με τ' όνομα. Σ' αυτές τις θυγατέρες, τις τρισέγγονές του, ο Διόνυσος έκανε ένα χάρισμα: το χώμα που θ' αγγίζει η πρώτη, να γίνεται καρπός· το χώμα που θ' αγγίζει η δεύτερη να γίνεται κρασί, το χώμα που θ' αγγίζει η τρίτη να γίνεται λάδι. Eτσι και τις ονοματίσαμε, τη μια Σπερμώ, την άλλη Οινώ, την τρίτη Ελαΐδα - και μας τα χαρίζουν όλα σε αφθονία !».Μάντης καθώς ήταν, ο aνιος το ήξερε πως οι Αχαιοί θα κάναν δέκα χρόνια να πάρουν την Τροία, και τους πρότεινε να μείνουν στη Δήλο τα εννιά, και μόνο τη δέκατη χρονιά να παν να πολεμήσουν! Οι Αχαιοί το αρνήθηκαν. Είπαν πως αρκετά χρειάστηκε να περιμένουν άπραγοι στην Αυλίδα, και πως πια η καρδιά τους λαχταρά να πολεμήσουν. «Κάντε ό,τι θέλετε», τους είπε ο aνιος, «και αν κάποτε δυσκολευτείτε από τροφή, εμείς εδώ είμαστε».Eφυγαν οι Αχαιοί, έφτασαν στην Τρωάδα, στρατοπεδέψαν και πολέμησαν για εννιά χρόνια. Κόντευε πια ο καιρός να την πάρουν την Τροία, όταν τους έλειψαν τα τρόφιμα και κινδυνεύαν να πεινάσουν. Μαθημένοι όπως ήταν να ζουν από τις αρπαγές, στείλανε πρώτα τον Οδυσσέα με τα

καράβια, να λεηλατήσει τη Θράκη· όμως οι Θράκες αντιστάθηκαν γερά, και ο Οδυσσέας γύρισε με άδεια χέρια, έχοντας χάσει κι ένα σύντροφο, τον Αίνο. Τότε θυμήθηκαν την υπόσχεση του aνιου, κι έστειλαν πρεσβεία να ζητήσει τις τρεις αδελφές - μάταια!Για κάποιο λόγο που δεν ξέρουμε, οι Οινότροπες αρνήθηκαν να ταξιδέψουν, να θρέψουν το στρατό, και θέλησαν να καταφύγουν σε άλλους τόπους, να γλιτώσουν. Τις κυνηγήσαν οι Αχαιοί, τις αιχμαλώτισαν, και σίγουρα θα τις υποχρέωναν να τους ακολουθήσουν με τη βία, αν δε σήκωναν οι αδελφές τα χέρια σε προσευχή, παρακαλώντας το Διόνυσο να τις λυτρώσει. Επάκουσε ο θεός την παράκλησή τους, τις συμπόνεσε, και όπως το συνηθίζαν τα χρόνια εκείνα οι θεοί, τις μεταμόρφωσε σε πουλιά : βγάλαν φτερά και γίναν περιστέρες, να ζουν στη Δήλο, όπου από τότε κανείς δε στέργει να πειράξει περιστέρι!Iερή διατροφική τριάδα

Τον διηγηθήκαμε ευθύγραμμα, δίχως παραλλαγές και αντιφάσεις το μύθο των Οινοτρόπων, γιατί αν ήταν ν' ακολουθήσουμε τις αρχαίες πηγές -τα

aπολιθωμένο φύλλο ελιάς 50.000-60.000 ετών, Σαντορίνη (πηγή: Bασίλειος Σημαντηράκης, «Eλαία η καλλιστέφανος», εκδ. Tράπεζα aττικής).

Κύπρια έπη, το Φερεκύδη, τον Καλλίμαχο, το Λυκόφρονα, το Διόδωρο, τον Οβίδιο, τον Απολλόδωρο, το Σέρβιο, τον Τζέτζη κ.λπ.-, θα μπερδευόμαστε, βλέποντάς τους να διαφωνούν σε πολλά.Eτσι κι αλλιώς, σημασία έχει για μας να προσέξουμε πόσο κοντά στον κόσμο των παραμυθιών βρίσκεται το θέμα των τριών ευλογημένων αδελφάδων - θέμα λαϊκό, που κάποτε ενσωματώθηκε στον τρωικό μύθο· όπως μεγάλη σημασία έχει και να διαπιστώσουμε ότι στο λαϊκό αυτό θέμα συνυπάρχουν δεμένα σε μιαν ενότητα, το ψωμί, το κρασί και το λάδι - η ιερή διατροφική τριάδα του αφιερώματος.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

aτασθαλίες παλαιστροφύλακος...

Σπυρος KουλοχερηςΔικηγόρος

ΦaNTaΣTEITE ότι ζείτε στη Bέροια του 2ου αιώνα π.X. Eίστε ένας νέος που γυμνάζεται στο γυμνάσιο της πόλης αυτής και έπειτα από μια εξαντλητική σειρά ασκήσεων οδηγείστε στα λουτρά. Mε τη

στλεγγίδα, το μεταλλικό κυρτό εργαλείο που έχετε, περνάτε ξυστά όλο σας το σώμα. aπομακρύνετε έτσι τον γλοιόν, το μίγμα από τον όχι και τόσο καθαρό ιδρώτα σας με το ελαιόλαδο, που έχετε πριν αλείψει και τρίψει το κορμί σας.aυτός ο γλοιός, το βρώμικο αυτό μίγμα, που αφήσατε στο

Oι νέοι που άλειφαν με λάδι το σώμα τους πριν από τις ασκήσεις απέξεαν μετά απ’ αυτό το λάδι και τη σκόνη με τη στλεγγίδα, κυρτό εργαλείο που προοριζόταν ειδικά γι’ αυτήν τη χρήση. Σ’ αυτήν την παράσταση, από ερυθρόμορφη κύλικα του 460 π.X. περίπου, ο ένας αθλητής καθαρίζει τη στλεγγίδα του, ενώ ένας άλλος τον παρακολουθεί (πηγή: M. Pocciarelli, «Mosei Vaticani»).

κατόπι σας πριν αναχωρήσετε λουσμένος και καθαρός από το γυμνάσιο της πόλη σας δεν θα πάει χαμένο. Διαβάστε προσεκτικά την επιγραφή του γυμνασιαρχικού νόμου της πόλης σας και θα δείτε ότι ο παλαιστροφύλαξ όχι μόνο μαζεύει αλλά είναι και ο του γλοιού την πρόσοδον αγοράσας. Eίναι το ίδιο πρόσωπο που όταν ατακτεί και δεν πειθαρχεί θα μαστιγώνεται από τον γυμνασίαρχο1.Kαι είναι εύλογη η απορία, μα καλά τι το κάνει κανείς αυτό το ρυπαρό υλικό, που και μόνο η θέα του σήμερα μας αηδιάζει;O Διοσκουρίδης μας πληροφορεί ότι αυτός ο ρύπος των βαλανείων μπορεί μεταξύ άλλων να μαλακώνει, να θερμαίνει, να χρησιμοποιείται σε πομάδες για να θεραπεύσει τα σκασίματα στο δέρμα και τα κονδυλώματα. aνάλογη και η χρήση του ρύπου εκ της παλαίστρας, γλοιός μαζί με τη λεπτή σκόνη που έβαζαν για να μη γλιστρούν τα μέλη των αθλητών2.aνάλογες είναι και οι πληροφορίες, που μας δίνουν τόσο ο Πλίνιος όσο και Bαλέριος Mάξιμος για τη συλλογή, πώληση και τη χρήση του γλοιού. Kι ο Tέλης τον 3ο π.X. αιώνα μας αναφέρει στο «Περί πενίας και πλούτου» την περίπτωση του φτωχού εκείνου, που όταν ήθελε να αλείψει το σώμα του πήγαινε στα λουτρά, όπου κοιμόταν τον χειμώνα, και αλείφονταν με τον γλοιό. Eίναι ο ίδιος που όταν κρύωνε δίπλωνε στα δύο τον τρίβωνά του φορώντας έτσι δύο ρούχα αντί για ένα3.

Tίποτα δεν πάει χαμένο

Φάρμακο λοιπόν και με θεραπευτικές ιδιότητες από τη μια ο γλοιός, αναγκαίο υποκατάστατο του ελαίου από την άλλη για τον φτωχό του Tέλητος.aραγε οι θεραπευτικές ιδιότητες του γλοιού είναι ίδιες ή διαφορετικές από αυτές του ελαιολάδου;Mήπως η ανέχεια κάποιων ανθρώπων τους ανάγκαζε να χρησιμοποιούν τον γλοιό (αγοράζοντάς το μάλιστα) σαν αλοιφή, αφού το λάδι ήταν πολύτιμο γι' αυτούς;O,τι και αν συνέβαινε το βέβαιο είναι ότι τίποτε δεν πήγαινε χαμένο. Δεύτερη, λοιπόν, ίσως και τρίτη η χρήση του λαδιού στον γλοιό, δεύτερη και τρίτη η χρήση του λίθου της επιγραφής μας. aρχικά ως κάλυμμα παλαιοχριστιανικού τάφου την ανακάλυψαν δύο αδέλφια το 1949 στη θέση Παλαιόφορος στη νότια έξοδο της Bέροιας. Mεγάλη βλέπετε η στήλη, χωρίς να της λείπει κανένα κομμάτι, 1,75 περίπου το ύψος της και 47 εκατοστά περίπου το πλάτος της, έτοιμο το υλικό για τη δεύτερη χρήση του σαν κάλυμμα τελευταίας κατοικίας. Eτοιμο, όμως, και για την τρίτη χρήση της σαν ράμπα, για να μπαίνουν στον κήπο τους τ' αδέλφια που την βρήκαν4.Kι όποτε περάσετε από τη Bέροια πριν απολαύσετε το φημισμένο της ρεβανί5 στην πλατεία, ελάτε στο Mουσείο της. Eλάτε να δείτε την οπισθόγραφη στήλη μας, με αριθμό Λ 488, που έπειτα από τόσες περιπέτειες ξαναβρέθηκε στον τόπο της.

Συλλαβίστε τους στίχους της, εξήντα τρεις στην πρώτη όψη και εκατόν τρεις στη δεύτερη· για να σας βοηθήσω, τον γλοιό θα τον βρείτε στους στίχους 98 έως και 100:«…ο δε την του γλοιού πρόσοδον αγοράσας παρεχέσθω την τουπαλαιστρο[φ]ύλακος χρείαν, ποιών τα προστασσόμενα υπό του γυμνασιάρχου όσακαθήκεν εν τωι [γ]υμνασίωι, εάν δε μη πειθαρχή ή ατακτή τι μαστιγούσθω υπό του γυμνασιάρχου…»Nιώστε τη χαρά ότι βρίσκεστε στην ίδια θέση, με το νεαρό του Γυμνασίου της Bεροίας, που ταυτιστήκατε στην αρχή. Στέκεστε απέναντι στην ίδια επιγραφή και ψάχνετε την πρόβλεψη του νόμου για τον γλοιό. aνάμεσα σε σας και στην πέτρα δεν μεσολαβεί ούτε ο χρόνος ούτε άλλο ενδιάμεσο.Mεσολάβησαν, όμως, πολλά από την εποχή που ο ιδρώτας ενός ξένου μαζί με το λάδι, που είχε αλειφθεί, ο γλοιός, ο ρύπος του, έμπαινε στο σώμα ενός άλλου, για να τον ζεστάνει και να τον θεραπεύσει. Kάτι που ξενίζει και ενοχλεί σήμερα, κάποτε όμως φαίνεται πως όχι.Σημειωσεις:

1. Ph. Gaothier - M.B. Hatzopoolos (1993) «La loi gymnasiarchiqoe de Beroia» (Mελετήματα 16), Eθνικόν Iδρυμα Eρευνών, aθήνα 1993. Eπίσης Λουκρητίας Γουναροπούλου - M.B. Xατζοπούλου

«Eπιγραφές κάτω Mακεδονίας», Tεύχος a, «Eπιγραφές Bεροίας», υπουργείο Πολιτισμού - Eθνικόν Iδρυμα Eρευνών, aθήνα 1998.2. Διοσκουρίδης I, 30, 6: «ο δε επί τοις βαλανείοις συναιρόμενος <ρύπος> δύναται θερμαίνειν, μαλάσσειν, διαφορείν, ραγάσι τε και κονδυλώμασιν <αρμόζειν> εν διαχρίστοις. ο δε εκ της παλαίστρας προσειληφώς την κόνιν, εοικώς δε ρύπω, τας περί τους κονδύλους συστροφάς επιτιθέμενος ωφελεί, και ισχιαδικούς θερμός αντί μαλάγματος ή πυρίας επιτιθέμενος...».3. Για τα χωρία τόσο του Πλινίου, του Bαλερίου Mαξίμου και Tέλητος καθώς και για τη χρήση του γλοιού στην αρχαιότητα βλ. J et L. Robert, «Bolletin epigraphiqoe», 1978, 274 (σ.σ. 434-435).4. Για την ανακάλυψη της επιγραφής και τις περιπέτειές της μέχρι την έκθεσή της στο Mουσείο Bεροίας βλ. πιο πάνω υποσημείωση 1.5. Eύη Bουτσινά «Γεύση Eλληνική» β΄ τόμος, «Kαλούδια» σελ. 93, εκδ. Kαστανιώτη, aθήνα 1999

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Eλαια σκευαστά και μύρα

EYaΓΓEΛIa a. BaPEΛΛaEπίκουρος Kαθηγήτρια Tμήματος Xημείας aΠΘ

Tο μυστήριο του χρίσματος (K. Mανασσή, χρονογραφία, χειρόγραφο Bατικανής Bιβλιοθήκης, 13ος αι.)

ΣTHN aNaTOΛIKH Μεσόγειο των αρχαίων χρόνων το ελαιόλαδο αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο της πλέον εκλεπτυσμένης διατροφής: στην αγορά διαφοροποιούνται οι περιοχές προελεύσεως -λευκότερο απ' όλα είναι το σαμιακό ελαιόλαδο, θα επισημάνει ο Αντιφάνης- και στα συμπόσια συζητούνται η διαύγεια και το χρώμα, ενώ λεπτή ειρωνεία περιβάλλει τις συνήθειες των βουτυροφάγων βαρβάρων. Ανέκαθεν γνωστό ως υπακτικό, μαλακτικό και επουλωτικό, το πολύτιμο προϊόν αποδεικνύεται περαιτέρω αναντικατάστατος φορέας αρωμάτων και φαρμάκων, καθώς τα έλαια των καρπών αποτελούν εξαίρετο διαλύτη για τα δραστικά συστατικά των φυτών. Ισορροπώντας μεταξύ θεραπευτικών και καλλυντικών στόχων, οι πρακτικές των μυρεψών

καταθέτουν ανασκαφικές μαρτυρίες ήδη από τα μέσα της δεύτερης προχριστιανικής χιλιετίας, και περιλαμβάνουν νεωτερισμούς όπως η θέρμανση σε υδρόλουτρο και η -ευρύτατα εφαρμοζόμενη στην ελαιουργία- εκχύλιση.Οι παλαιότεροι γραπτοί υπαινιγμοί του είδους ανάγονται στην Yστερη Eποχή του Xαλκού και αφορούν την παρασκευή αρωματικών ελαίων. Oπως υποδεικνύει η περίφημη πινακίδα PY on 267, συνταγμένη σε γραμμική Β: έδωσε ο Αρξώτας στον ιερέα παρασκευαστή αλοιφών υλικά, για να τα βράσει με το έλαιο … κορίανδρο και κύπερο, οι πληροφορίες μνημονεύουν υλικά και συνθήκες, συμπληρώνοντας την αποσπασματική παρουσία ιγδίων (γουδίων), λεκανών και λεβήτων στον μινωικό Ζάκρο και την μυκηναϊκή Πύλο. Τη χρήση αναλόγων μύρων θα διατηρήσει και ο ομηρικός κόσμος: και αλείφθηκε με παχύρρευστο έλαιο, θεϊκό και ευχάριστο, που είχε αρωματισθεί για χάρη της, ή: και τον έχριε με έλαιο θεϊκό, αρωματισμένο με ροδοπέταλα.Πληρέστερες και απολύτως προσανατολισμένες στην ιαματική πράξη είναι οι μαρτυρίες των ιπποκρατικών συγγραφών: αφού το υγράνεις με λίγο έλαιο, και: τρίψε το καλά, εμπότισέ το με ολίγο έλαιο και επίθεσέ το ως κατάπλασμα, ή: εμπότισέ το με ελαιόλαδο και χορήγησέ το ως υποκαπνισμό, και: να ρίψει η γυναίκα ελαιόλαδο αρωματισμένο ως κύπρινο μύρο σε ύδωρ και να καθίσει επ' αυτού.

Kαι βράσιμο σε... μπεν μαρί!

Παρατηρητικός και εξοικειωμένος με την εργαστηριακή τεχνική, ο Θεόφραστος θα περιγράψει επιμελώς την όλη διαδικασία, μία τυπική εκχύλιση εν θερμώ: αυτή είναι η εργασία της στακτής. όταν κόψουν την σμύρνα και την διαλύσουν με χαμηλή θέρμανση σε έλαιο βελανιδιάς, επιχέουν θερμό ύδωρ. Tότε το έλαιο και η σμύρνα καθιζάνουν μαζί στον βυθό ως ιλύς. Kαι όταν συμβεί τούτο, αποχέουν το ύδωρ. Η χρήση υδρολούτρου εγγυάται τον έλεγχο της θερμαντικής πηγής: και όλων ο βρασμός… γίνεται με τοποθέτηση των σκευών εντός ύδατος και όχι απ' ευθείας στο πυρ, και τούτο διότι η φλόγα πρέπει να είναι μαλακή.Κινούμενος σε συναφή πλαίσια, ο σοφός Διοσκουρίδης αναπαράγει κατά τους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους την ήδη παγιωμένη μεθοδολογία, προχωρώντας ενίοτε σε κατατοπιστικές διευκρινίσεις: το εμβρέχουν σε έλαιο, ή: να βάλεις τα ρόδα που έχεις συμπιέσει σε χύτρα και να επιχύσεις οκτώ λίτρες του προκατεργασμένου ελαίου. κατόπι να συμπιέσεις εκ νέου... το έλαιο επιδέχεται έως επτά εμβροχές ρόδων. Σε παράλληλη και συμπιληματική πορεία, Πλίνιος ο πρεσβύτερος αναπαράγει τις αυτές μυρεψικές προτάσεις και σημειώνει επί τραυμάτων: να επιθέσεις δίκτυ αράχνης εμποτισμένο σε ελαιόλαδο και όξος.

Βαθύς γνώστης των συναφών τεχνικών προδιαγραφών -να τα βράζεις σε δίπλωμα, δηλαδή υδρόλουτρο, όπως παρασκευάζουν τα μύρα οι αρωματοποιοί, χύνοντας σε μεγάλο λέβητα θερμό ύδωρ και τοποθετώντας εντός αυτού δεύτερο δοχείο, το οποίο περιέχει το υλικό προς θέρμανση-, ο πολυτάλαντος Γαληνός συχνά θα προτιμήσει το ελαιόλαδο ως φορέα ποικίλων φαρμάκων, διαφοροποιώντας μάλιστα τις ποιότητές του: και τούτο δύναται να το επιτύχει κηρωτή παρασκευασμένη με έλαιο. και ας είναι το έλαιο λεπτόρρευστο όπως των Σαβίνων. Kαι θα είναι ακόμη καλύτερο αν είναι κάπως παλαιό.Oχι μόνο για την τροφή...

Καθώς μεγάλο μέρος της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας περιλαμβάνεται στη ζώνη της ελαίας, το ελαιόλαδο διατηρεί την πρωτεύουσα

Πώληση ελαιολάδου στην κεντρική Eυρώπη. aπό τον μεσαιωνικό εκλαϊκευμένο οδηγό υγιεινής, Tarqoiniom Sanitatis (16ος αι).

θέση του στις διατροφικές συνήθειες και την μυρεψική πράξη των Μέσων Χρόνων. Χρησιμοποιούμενο κατά κόρον στην παρασκευή επιχρισμάτων, εμπλάστρων και αλοιφών ως έκδοχο και συνάμα μαλακτικό, τούτο διατηρεί την μείζονα σημασία του από Αέτιο τον Αμιδηνό: έμπλαστρος μαλακτική διαφορητική πολύχρηστος η διά μέλιτος, μαλάττει και διαφορεί και σκευάζεται ούτως. λιθαργύρου, ελαίου ανά λίτρας β', κολοφωνίας, κηρού, αξουγγίου νεαρού, μέλιτος ανά ουγγίας κ'. έψε λιθάργυρον, αξούγγιον και έλαιον έως αμολύντου και επίβαλε τα τηκτά διηθηθέντα, και ενώσας και άρας από τού πυρός επίβαλε μέλι και ψύξας και μαλάξας χρώ, και Αλέξανδρο τον Τραλλιανό: άλειμμα ισχυρόν. πύρεθρον και πέπερι και νίτρον εξ ίσου και γλήχωνα ολίγον ενώσας και μετά ελαίου συλλειώσας, άλειφε εις τα άκρα και την ράχην, μέχρι τους επιγόνους - επωνύμους ή αγνώστους, όπως ο αγιορείτης Θεόδωρος στις παραμονές της αλώσεως: σκευασία δι' οινελαίου. λιθαργύρου λίτραι ια΄, ελαίου λ. ι΄ και οίνου λ. ιβ΄, ή ελαίου και όξους ανά λ. ιβ΄.Χωρίς ιδιαιτέρους νεωτερισμούς επί του θέματος, τα ιατροσόφια της Τουρκοκρατίας αποδέχονται τις θεραπευτικές ιδιότητες του ελαιολάδου και συστήνουν τη διατροφική κατανάλωσή του. Συνοψίζοντας την εμπειρία Αγάπιος ο Λάνδος θα επισημάνει στο Γεωπονικόν του (1643) ότι: το λάδι είναι θερμόν και κινητικόν και αντιφάρμακον να το πίνη όστις φάγη μανιτάρια ή άλλα βλαβερά πράγματα. φθείρει τους σκώληκας, παχαίνει και δίδει δύναμιν, και -απλώς ειπείν- κάθε καλόν κάμνει

εις τον εσθίοντα… το αγγουρόλαδον είναι πλέον λεπτότερον… και εις τες αλοιφές και τα έμπλαστρα χρησιμότερον.

Η ιαματική χρήση νοείται σχεδόν αποκλειστικώς σε σύνθετα σκευάσματα που ενίοτε απηχούν αυτολεξεί τις καταγραφές του παρελθόντος. Η παρουσία ζωικών λιπών θα πρέπει να αποδοθεί σε μόνη την φαρμακοτεχνική ανάγκη ελέγχου της ρευστότητος του επιχρίσματος: κηρού

ουγγ. στ΄, κολοφωνίας ουγγ. θ΄, πυτίνης λ. β΄, ελαίου κοινού λ. δ΄, στέατος ταυρίου λ. α', μαστίχης ουγγ. β΄, τήλεως και αλθαίας ρίζης ανά ουγγ. α΄, στεάτος αιγίου ουγγ. στ΄, ερίου οισύπου ουγγ. α΄, σαμψύχου λ. α΄, μελιλώτων ουγγ. α΄, υσσώπου λ. στ΄, κρόκου ουγγ. α΄, ή: πόνος γονάτων και νεφρών. κάψον δαφνόκουκκα, κοπάνισον ως άλευρον, σμίξε τα με κρασί παλαιόν και λάδι, βράσε τα ομού και κατάπλασον. Στους χρόνους, άλλωστε, του Mεσοπολέμου ο περίφημος πρακτικός καλόγηρος Γυμνάσιος θα επαναλάβει το σκεπτικό: το λάδι της ελιάς για αρθρίτιδες, δηλητηριάσεις, πυρετούς και υπέρταση.

Γυάλινα μυροδοχεία από τον 3ο αι. μ.X. Bρέθηκαν σε ανασκαφές μέσα στην πόλη της Θεσσαλονίκης και εκτίθενται στο Mουσείο Bυζαντινού Πολιτισμού της πόλης (φωτ.: από το λεύκωμα «Ωρες Bυζαντίου», εκδ. Υπουργείου Πολιτισμού).

aρχαίες συνήθειες και μετά το '21

Η ελεύθερη Ελλάδα θα κινηθεί στα παραδεδομένα διατροφικά πλαίσια. Περί το 1850 καταγράφονται επτάμισι εκατομμύρια ελαιόδενδρα, τα οποία αποδίδουν έξι σχεδόν εκατομμύρια οκάδες λαδιού. Πενταμελής οικογένεια αγροτών καταναλίσκει εννέα οκάδες ετησίως, ενώ ευρύτατες είναι οι θεραπευτικές χρήσεις ελαιούχων σκευασμάτων. Ούτω ο περίφημος Διονύσιος Πύρρος, πολυγραφότατος επιστήμων του οθωνικού βασιλείου, στην Φαρμακοποιία Γενική του 1818 θα ορίσει το ελαιόλαδο ως θρεπτικόν και σηπτογονικόν, θα το συνταγογραφήσει έσωθεν εις δυσκοιλιότητα, εις πόνους ρευματικούς, εις σκώληκας, εις τον τέτανον, εις τρισμόν και φλόγωσιν των νεφρών, και εις φαρμακευομένους. Kαι έξωθεν εις τα δαγκάματα… και εις τα καυσίματα, αλλά και θα το χρησιμοποιήσει στα μαλακτικά κλυστήρια και τις αλοιφές: έμπλαστρον του λιθαργύρου. Bάλε λιθάργυρον δρ. πενήντα, χύσον επάνω εις αυτό ελαιόλαδον δρ. εκατόν με αρκετήν ποσότητα νερού. βράσον το μίγμα ανακατώνων αυτό συνεχώς και προσθέτων εκ νέου νερόν. Στο Εγκόλπιον Των Ιατρών του 1831 πλείστα φυτικά αιθέρια έλαια θα παραληφθούν σε ελαιόλαδο κατά την πανάρχαια πράξη: έλαιον των χαμομήλων. έπαρε ελαιόλαδον καλόν δρ. 200 και άνθη νωπά των χαμομήλων δρ. 50, τα οποία βάλε εις τον ήλιον διά τινας ημέρας και στραγγίσας άλειψον τα μέλη του πάσχοντος.Στα τέλη της ίδιας δεκαετίας, η επίσημη Ελληνική

Φαρμακοποιία (1838/ 1868), έργο ακαδημαϊκών προδιαγραφών και ευρωπαϊκού πλέον επιπέδου, θα συμπεριλάβει το ελαιόλαδο στα έκδοχα των αλοιφών και εμπλάστρων της, χωρίς ωστόσο να του αποδώσει σημαίνουσα δραστικότητα: έμπλαστρον λιθαργύρου απλούν. ελαίου μ. 9, λιθαργύρου μ. 5.Στη νεώτερη φαρμακοποιητική πράξη το ελαιόλαδο ως έκδοχο υποκαθίσταται από υλικά περισσότερο ελεγχόμενα. Η ευεργετική, όμως διαιτητική χρήση του πολύτιμου προϊόντος παραμένει σε ισχύ, καθώς η σύγχρονη επιστήμη αποδέχεται και ερμηνεύει την επενέργεια του θεμελιώδους τούτου συστατικού της μεσογειακής διατροφής ως αντιοξειδωτικού και προληπτικού παθήσεων της στεφανιαίας.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Λέω να σας θυμίσω ότι...

XaPHΣ TZHMHTPaΣΔιεθνολόγος

Πικροδάφνες μέσα σε ελαιώνα στην Πέτρα της Λέσβου. Γνώριμο ελληνικό τοπίο, χαρά των ματιών (πηγή: Δημήτρης Tαλιάνης, «H Eλιά στην Eλλάδα», εκδ. Mουσείου Φυσικής Iστορίας aπολιθωμένου Δάσους Λέσβου).

Λάδι, το [laδi]: το παχύρρευστο υγρό που παράγεται από τη σύνθλιψη του καρπού της ελιάς ή άλλων καρπών. [μον. λάδι < ελάδιν με αποβ. του αρχικού άτ. φων. < ελνστ. ελάδιον υποκορ. του αρχ. έλαιον]1.Eλαιο, το [leo� ]: (λόγ.) λάδι οποιασδήποτε προέλευσης και χρήσης. [λόγ. < αρχ. έλαιον «λάδι ελιάς» & σημδ. γαλλ. hoile]2.... ένα κιλό ελαιόλαδο έχει περίπου 9.000 θερμίδες.... ο Αχιλλέας είχε δώσει εντολή στους συντρόφους του να πλύνουν και ν' αλείψουν το σώμα του Πάτροκλου με λάδι: «Kαι τότε δη λούσάν τε και

ήλειψαν λιπ' ελαίω» (Oμήρου Iλιάδα, Σ 349).... για την παραγωγή ενός λίτρου λαδιού χρειάζονται 4-5 κιλά ελιές.... το ελαιόλαδο περιέχει βιταμίνες Α, D, K και κυρίως Ε.... η ηλικία του δέντρου της ελιάς επηρεάζει την ποσότητα της παραγωγής και όχι την ποιότητα. Τα ελαιόδεντρα αρχίζουν να παράγουν καρπούς στην ηλικία των 5-10 ετών, ενώ η παραγωγή μειώνεται μετά την ηλικία των 100.... το λάδι δεν είναι κρασί: δεν βελτιώνεται με τον χρόνο. Το ελαιόλαδο είναι γενικά καλό να καταναλώνεται το ταχύτερο δυνατό, μέσα στη χρονιά παραγωγής του. Πάντως, ένα καλό και καλοδιατηρημένο ελαιόλαδο διατηρείται άνετα για διάστημα ενάμιση έτους, χωρίς να χάσει τις οργανοληπτικές του ικανότητες.... «έξτρα παρθένο» είναι το ελαιόλαδο με οξύτητα (περιεκτικότητα σε ελαϊκό οξύ) κάτω του 1%. Η οξύτητα του κοινού παρθένου ελαιόλαδου δεν ξεπερνάει το 3,3%.... στην Ισπανία, μια από τις μεγαλύτερες ελαιοπαραγωγές χώρες, οι ελαιώνες καλύπτουν έκταση μεγαλύτερη των είκοσι εκατομμυρίων στρεμμάτων. Το 92% της παραγωγής χρησιμοποιείται αποκλειστικά για την παρασκευή ελαιόλαδου.

... στις ελαιοπαραγωγές χώρες τις Μεσογείου (Γαλλία, Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία, Μαρόκο, Πορτογαλία, Τουρκία, Τυνησία) συναντώνται περισσότερες από 650 ποικιλίες ελιάς.... τα ελαιόδεντρα του Oρους των Ελαιών στην Ιερουσαλήμ, με ηλικία άνω των 2.000 ετών, θεωρούνται μάλλον νέα, δεδομένου του κατά πολύ παλαιότερου εγκλιματισμού της ελιάς, αφού...... η ελιά έφθασε από τη Μικρά Ασία στις υπόλοιπες περιοχές της λεκάνης της Μεσογείου, μέσω Περσίας, Συρίας και Παλαιστίνης, πριν από 6.000 χρόνια.... προσθέτοντας λίγο ελαιόλαδο στο νερό που βράζει, τα μακαρόνια δεν λασπώνουν.... όταν μαγειρεύετε φαγητά με λάδι που χρειάζονται τσιγάρισμα στην αρχή, δεν πρέπει να βάζετε όλη την ποσότητα του λαδιού που θα χρησιμοποιήσετε. Αφήστε το περισσότερο για το τέλος του μαγειρέματος. Eτσι το φαγητό θα είναι ελαφρύτερο και πολύ πιο εύγευστο3.... οι αρχαίοι έλεγαν για ένα βιβλίο που είχε στοιχίσει πολύ κόπο ότι «όζει ελλυχνίων», αν το βιβλίο δεν ήταν καλό, ο συγγραφέας έχασε το λάδι του. Η αντίστοιχη έκφραση των Λατίνων ήταν «oleom perdisti»4.... το Ελαιοχώρι (ή Μασκλίνα) είναι χωριό του νομού Αρκαδίας.

... το ελληνικό όνομα του κόλπου Candarli στις δυτικές ακτές της Μικράς Ασίας, ΝΑ της Μυτιλήνης ήταν Ελαϊτικός (ή Ελαΐτης ή Ελαιατικός).... το Ταμείον Ελαίας είχε ιδρυθεί το 1918 και φρόντιζε για την πρόληψη και θεραπεία των ασθενειών της ελιάς.... το αραχιδέλαιο είναι λάδι που βγαίνει από τα σπέρματα της αραχίδας, ποώδους φυτού που παράγει τα αράπικα φιστίκια. Λέγεται και φυστικέλαιο.... το επίσημο όνομα του λαδάκονου είναι ελαιακόνη.... η ελαιοδεκάτη ήταν ο φόρος σε είδος που κάποτε εισπραττόταν επί του παραγόμενου λαδιού.... στις «Σφήκες» ο Αριστοφάνης λέει πως η κόρη του Φιλοκλή κατόρθωνε να αποσπά από τον πατέρα της τριόβωλο, καθώς τον υποδεχόταν με τρυφερά λόγια και του άλειφε τα πόδια με λάδι.... στη Ρωμαϊκή aυτοκρατορία, μετά τις μεγάλες νίκες ή κατά την τέλεση θριάμβων, λάδι διανεμόταν δωρεάν από τις δημόσιες αποθήκες.Σημειωσεις:1. aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών. [Iδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη]. «Λεξικό της Kοινής Nεοελληνικής». Θεσ/νίκη, Iνστιτούτο Nεοελληνικών

Σπουδών, 1998.2. O.π.3. Εύη Βουτσινά, «Oσες Γεύσεις Φέρνει ο Χρόνος». «Η Καθημερινή», Αθήνα 2000.4. Δ. Δημητράκου, «Νέον Ορθογραφικόν Ερμηνευτικόν Λεξικόν». «Δέλτα» Δημητράκου, aθήνα 1964.

Ημερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Πόλεμος και Eιρήνη

OPEΣTHΣ ΔaBIaΣΒιολόγος - συγγραφέας

Τa NEa από τη ζώνη των στρατιωτικών επιχειρήσεων δεν είναι ποτέ ακριβή. Ακόμα και η απλή αριθμητική κακοποιείται συνήθως εκεί που λυσσομανά η βία, με αποτέλεσμα οι αναφορές που στέλνονται από τη Δυτική Oχθη και τη Λωρίδα της Γάζας να μιλούν για τριάντα, εκατό, ακόμα και για διακόσιες χιλιάδες καμένα και ξεριζωμένα ελαιόδεντρα. Το μόνο βέβαιο είναι ότι από τον Οκτώβριο του 2000 ο ισραηλινός στρατός επιδίδεται στη συστηματική καταστροφή των ελαιώνων της κατεχόμενης Παλαιστίνης,

ισχυριζόμενος ότι μετατρέπονται συχνά σε πολεμίστρες για ελεύθερους σκοπευτές. Φτηνές δικαιολογίες για βάρβαρες πράξεις που μόνο σκοπό έχουν να στερήσουν από τους κατοίκους της περιοχής αλλά και από τους απογόνους τους μία από τις ελάχιστες πηγές εσόδων.

Η εικόνα ενός απέραντου νεκροταφείου από ρημαγμένα λιόδεντρα, εκεί που κάποτε το πιο ελαφρύ φύσημα του ανέμου ασήμιζε το φύλλωμά τους, συντρίβει την καρδιά. Ειδικά για μας τους Eλληνες, που η ελιά θεωρείται ανέκαθεν το εθνικό μας δέντρο, τούτα τα κατορθώματα της βαναυσότητας είναι εντελώς ακατανόητα. Η νίκη της Αθηνάς και η ελιά που φύτεψε στον βράχο της Ακρόπολης, η λατρεία που απολάμβαναν οι δώδεκα «Μορίαι» που

προήλθαν από παραφυάδες της και γέμιζαν με λάδι τους αμφορείς - έπαθλα των Παναθηναϊκών aγώνων, η Καλλιστέφανος αγριελιά που φύτεψε ο Ηρακλής στην Ολυμπία είναι μύθοι και ιστορίες που ζουν βαθιά μέσα στην ψυχή αυτού του τόπου.Ούτε αμφισβητείται λοιπόν ούτε ξεχνιέται το

Oχι μόνο σύμβολο νίκης, γαλήνης και ειρήνης αλλά και της αιώνιας ανανέωσης. Πάνω στους γέρικους κορμούς φυτρώνουν τα χλωρά βλαστάρια με το σφρίγος και τη στιλπνότητα της νιότης (πηγή: Δημήτρης Tαλιάνης, «H Eλιά στην Eλλάδα», εκδ. Mουσείου Φυσικής Iστορίας aπολιθωμένου Δάσους Λέσβου).

θαύμα εκείνης της πρώτης ελιάς πάνω στην Ακρόπολη που έκαψε ο Ξέρξης, αλλά βλάστησε ξανά μέσα σε μία νύχτα, χαρίζοντας θάρρος και ελπίδα στους πολίτες της ερειπωμένης Αθήνας. Μονάχα στα μαύρα χρόνια του Πελοποννησιακού Πολέμου παραμελήθηκαν τα ελαιόδεντρα της Αττικής, όχι τόσο επειδή τα πελέκησαν οι Λακεδαιμόνιοι, αλλά κυρίως γιατί μέσα στην αγριότητα του εμφυλίου κανείς πια δεν τα φρόντιζε, και είναι γνωστό ότι «την ελιά την τρέφουν τα χνώτα του ανθρώπου».Θύματα πολέμου

Για πολλούς αιώνες στη σειρά το δέντρο της ελιάς λατρεύτηκε από τους Eλληνες όσο κανένα άλλο, στεφανώθηκε με έθιμα, συνδέθηκε στενά με τη θρησκεία και έγινε ο κριτής που χαρίζει πλούσιο καρπό μονάχα σε όσους είναι αγνοί και δίκαιοι. Το ελαιόλαδο πάλι δεν είχε σοβαρό ανταγωνισμό ως νόμισμα στα χρόνια της ειρήνης, ενώ όταν ξεσπούσε η καταιγίδα του πολέμου γινόταν αμέσως ανεκτίμητος θησαυρός.Eτσι μέχρι την αυγή της σύγχρονης Ελλάδας ξένα ήταν πάντοτε τα χέρια που προκάλεσαν καταστροφές στο δέντρο που με την ασύμμετρη μορφή και τον κορμό που αναπτύσσεται αψηφώντας κάθε κανόνα, μοιάζει να συγγενεύει στενά με την ανυπόταχτη ελληνική ψυχή. Εισβάλλοντας ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και αφού διαπίστωσε ότι ήταν αδύνατον να κάμψει την αντίσταση των ανθρώπων, έβαλε τσεκούρι στους

κάμπους και στους ελαιώνες. Σε διάστημα δύο μόλις ημερών, τον Σεπτέμβριο του 1827, οι Τούρκοι έκοψαν 25.000 ελιές στην περιοχή της Καλαμάτας γιατί ο λαός αρνήθηκε να «προσκυνήσει».Είναι βαθιές όμως οι ρίζες της ελιάς στο ελληνικό χώμα και είχε απόλυτο δίκιο ο «Γέρος του Μωριά» όταν αποκρινόταν: «Τι τα δέντρα μας, αν τα κόψης και τα κάψης, την γη δεν θέλει την σηκώσεις και η ίδια η γη που τα έθρεψε αυτή η ίδια η γης μένει δική μας και τα ματακάνει». Και έτσι όπως είναι μαθημένα στην κακομεταχείριση τα λιόδεντρα, που τα χτυπάμε με ραβδιά για να κατεβάσουν καρπό και φουντώνουν περισσότερο όσο πιο αμείλικτα τα κλαδεύουμε, δεν δυσκολεύτηκαν να ξανακερδίσουν γρήγορα τον προνομιακό ρόλο τους στη διαμόρφωση του ελληνικού τοπίου.Eλαιόδεντρα της ελπίδας

Hταν όμως η ραγδαία ανάπτυξη του πληθυσμού της Αθήνας αυτή που τελικά προκάλεσε το ισχυρότερο πλήγμα στη βασιλεύουσα ελιά της Αττικής. Από τα μέσα ήδη του 19ου αιώνα ο ξακουστός αρχαίος ελαιώνας με τα πολυχρονεμένα δέντρα του άρχισε να εγκαταλείπεται και να συρρικνώνεται. Ο τελευταίος εκπρόσωπός του ήταν η «ελιά του Πλάτωνα», που μέχρι πριν από λίγα χρόνια στόλιζε την Ιερά Οδό, αλλά βρέθηκε δυστυχώς ένας Nεοέλληνας να της επιτεθεί οδηγώντας αφηρημένος και βιαστικός το φορτηγό του.

Αιωνόβιες ελιές κόπηκαν έως τώρα πολλές και συνεχίζουν να ξεριζώνονται σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια για να χτιστούν διυλιστήρια και εργοστάσια και ελάχιστοι εκδηλώνουν θυμό γι' αυτήν την ανώφελη θυσία στο βωμό μιας μιασματικής «αξιοποίησης».Δεν θα κλείσουμε όμως εδώ, μελαγχολικά και με βαριά την καρδιά. Δεν μας το επιτρέπει η ίδια η ελιά, το κατ' εξοχήν σύμβολο της ειρήνης, της νίκης και της γαλήνης. Μια είδηση που αλιεύσαμε στα «ψιλά» του Τύπου τον περυσινό Φλεβάρη αποκάλυψε ότι τα όσα δυσάρεστα σημειώσαμε στην αρχή δεν είναι απαραιτήτως αμετάκλητα και οριστικά. Η αμερικανική οργάνωση «Ραββίνοι για τα ανθρώπινα δικαιώματα» σε συνεργασία με Iσραηλινούς πασιφιστές και αψηφώντας τη σχετική απαγόρευση, φύτεψαν χίλια ελαιόδεντρα σε παλαιστινιακή περιοχή της οποίας ο ελαιώνας καταστράφηκε πρόσφατα από μπουλντόζες του στρατού κατοχής. Κι αυτό υπόσχονται πως είναι μόνο η αρχή. Θυμηθείτε, μας λένε, μετά τον Κατακλυσμό που αφάνισε τον κόσμο ήταν το περιστέρι που έφερε το μήνυμα της ελπίδας - κρατώντας ένα φύλλο ελιάς στο ράμφος του.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Eλιά και λάδι στη λογοτεχνία

XPIΣTOΦOPOΣ MHΛIΩNHΣΦιλόλογος - συγγραφέας

ΣTIΣ aΠOΘHKEΣ των ανακτόρων της Κνωσού, αλλά και στα αρχαιολογικά μουσεία, θα βρεθούμε μπροστά σε μεγάλα πιθάρια που συχνά ξεπερνούν το μπόι μας κι οι οδηγοί μας πληροφορούν πως χρησίμευαν για την αποθήκευση του λαδιού κ.λπ. Καθόλου παράδοξο. Ελαιοπαραγωγός χώρα η Κρήτη, αλλά και η άλλη νησιωτική και παραθαλάσσια Ελλάδα.

Αλλά και πλήθος από πήλινα λυχνάρια, από τους προϊστορικούς χρόνους, θα δούμε στις προθήκες, που φώτιζαν καίγοντας λάδι. Κι όμως στα ομηρικά έπη, τα πρώτα ελληνικά ποιητικά κείμενα, το λάδι, έτσι που το ξέρουμε

σήμερα, δηλαδή ως απαραίτητο άρτυμα του φαγητού, δεν το συναντάμε.Το έλαιον το βρίσκουμε βέβαια και στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια, αλλά η χρήση του είναι άλλη:Στη 10η ραψωδία της Ιλιάδας ο Οδυσσέας κι ο Διομήδης επιστρέφουν στο στρατόπεδο ταλαιπωρημένοι από την αποστολή κατασκοπείας στο Iλιο:«Κι αφού λουστήκαν πια κι αλείφτηκαν καλά με λάδι, επήγαν και κάθισαν να φαν...»(Κ, 57)Και στην Οδύσσεια, ο Οδυσσέας διηγείται για τις περιποιήσεις που του επιδαψιλεύανε οι νεράιδες στο παλάτι της Κίρκης:

O καρπός συγκομίστηκε. Oι ποικιλίες της επιτραπέζιας ελιάς θα ακολουθήσουν την ανάλογη επεξεργασία· θα γίνουν θρούμπες, αλμάδες, κολυμπάδες, ξιδάτες, τσακιστές κ.λπ. Oι λαδολιές θα προωθηθούν στο λιοτρίβι (πηγή: Δημ. Tαλιάνης, «H Eλιά στην Eλλάδα», εκδ. Mουσείου Φυσικής Iστορίας aπολιθωμένου Δάσους Λέσβου).

«Σα μ' έλουσε και μ' έτριψε με μυρωδάτο λάδιμου φόρεσε πεντάμορφη χλαμύδα και χιτώνα...»(K, 364)Κι όταν η βασίλισσα των Φαιάκων ετοιμάζει την κόρη της Ναυσικά να πάει με τις δούλες στο ρέμα, να πλύνουν τα ρούχα :«της έδωσε κι ένα ροΐ χρυσό, γεμάτο λάδιν' αλείψει αυτή κι οι σκλάβες της το σώμα, αφού λουστούνε...»(Z, 79)Κι όχι μόνο αυτό· ακόμα και τις χαίτες των αλόγων τις αλείφανε με λάδι, όπως λέει ο Αχιλλέας που οργανώνει αγώνες -και αγώνες αρματοδρομίας- προς τιμήν του Πατρόκλου:«μα τώρα εγώ με τα μονόνυχα φαριά μουδε θα τρέξωτι τέτοιο αρματηλάτη χάσανε, στον κόσμο ξακουσμένο,που με νερό καθάριο ως τα 'λουζε, γεμάτος καλοσύνημε λάδι ακράτο τους περίχυνε κάθε φορά τις χήτες...»

(Ψ, 281)Αυτά και τίποτε άλλο. Oσο για τον λύχνο, «μια λέξη μονάχα» στην Οδύσσεια «κι εκείνη αβέβαιη»:«...κι ομπρός τους η Παλλάδαμε φως λαμπρό τους έφεγγε, λύχνο χρυσό κρατώντας...»(χρύσεον λύχνον έχουσα...) K, 364όπου, λένε οι σχολιαστές, μη νομίσετε πως κρατούσε «λαδολύχναρο» η Αθηνά, αλλά μια χρυσή θήκη που μέσα της ήταν τοποθετημένη η αναμμένη δάδα - κάτι σαν τη δάδα της ολυμπιακής φλόγας, για να καταλάβετε!Κατά τα άλλα, μαθαίνουμε πως όχι μόνο ξέρανε τα λιόδεντρα, αλλά και πως τα καλλιεργούσαν κιόλας και τα χαίρονταν:«Πώς ανασταίνει μ' έγνοια ολόδροσο φιντάνι ελιά ο ξωμάχοςσε τόπο απόμερο, που γύρω του νερά βρυσίζουν πλήθια,πανώριο τρυφερό, κι οι αγέρηδες κάθε λογής φυσώνταςτο ακρολυγούν, και στέκει κάτασπρο μέσα στον πλήθιοανθό του...»

(Ρ, 53)Τι να υποθέσουμε λοιπόν; Πως το λάδι δεν το ξέρανε παρά μονάχα ως... καλλυντικό, ανδρών, γυναικών και... αλόγων κι ότι αγνοούσαν τη μαγειρική του; Μάλλον απίθανο.Νομίζω ότι θα κατανοήσουμε την απουσία αυτής της χρήσης του, ακριβώς επειδή ήταν πολύ κοινή και αυτονόητη. Και θα βεβαιωθούμε, όταν διαπιστώσουμε ότι και στη νέα ελληνική λογοτεχνία, όσο τουλάχιστον μπόρεσα να διαπιστώσω, δεν το συναντάμε παρά στο καντήλι και στο λυχνάρι. Και βέβαια θα συναντήσουμε τις ελιές ως περιουσιακό στοιχείο. Το περίεργο μάλιστα είναι ότι ενώ οι περιγραφές της ζωής των ναυτικών, των γεωργών και των βοσκών αφθονούν (θυμηθείτε εκείνο του Ροΐδη, πως ο κόσμος βαρέθηκε να διαβάζει για τους «κερατισμούς των τράγων»), σπανίζουν οι περιγραφές της ζωής των ελαιοπαραγωγών. Να υποθέσουμε ακόμη ότι αυτό οφείλεται στην καταγωγή των περισσοτέρων συγγραφέων μας; Πάντως δεν απουσιάζουν εντελώς οι μαρτυρίες.Και πρώτα-πρώτα, βέβαια, ο Παπαδιαμάντης. Το

Στο λιοτρίβι ετοιμάζουν τα καινούργια ελιοσάκουλα, όπου θα μπει ο πολτός της ελιάς για να υποστεί τη διαδικασία της «πίεσης» που θα βγάλει το καινούργιο λάδι (πηγή: Θανάσης Pεντζής, «Eλαίας Eικάσματα», εκδ. Kαστανιώτη).

άναμα του καντηλιού μπροστά στο εικόνισμα του σπιτιού συγκεντρώνει και την προσωπική ευλάβεια του αφηγητή:«Η Θοδωριά έλαβεν από τινος ερμαρίου το λαδικόν, κατεβίβασε το κανδήλιον, και ο κρότος της προστριβής του σχοινίου επί της μικράς τροχαλίας την έκαμε ν' ανατριχιάσει. Eρριψεν έλαιον εις το κανδήλιον, το ανεβίβασεν πάλιν, έκαμε τρεις σταυρούς εμπρός εις τα εικονίσματα των αγίων...»(Ο πολιτισμός εις το χωρίον, τόμ. Β΄250)Στο διήγημά του Τα ρόδιν' ακρογιάλια περιγράφει πολύ ζωηρά την πρωινή κίνηση στα ελαιοτριβεία, που στη Σκιάθο, όπως ο ίδιος λέει, υπήρχαν εκείνον τον καιρό πάνω από δέκα, από τα οποία το ένα βρισκόταν στη γειτονιά του πατρικού του σπιτιού:«Τα ελαιοτριβεία είχον ανοίξει ήδη, τρεις ώρας πριν φέξη. Eν τούτων μ' εξυπνούσε κάθε πρωί, δίπλα εις την πατρικήν μου οικίαν. aλλα δύο ήσαν αντικρύ, πέραν του μικρού ποταμίσκου της μούργας. Eν άλλο έκειτο εκείθεν του δρόμου, και άλλα οκτώ ή δέκα ευρίσκοντο εις τας άκρας του χωρίου, ολόγυρα εις τους κήπους. Πολλοί άνθρωποι εκυκλοφόρουν πρωινοί...Τηγανίτες εμοσχοβόλουν παντού. Οι ελαιοτριβείς εκαλοπερνούσαν καθημερινώς από τα φιλεύματα και τα κεράσματα των οικοκυράδων...»(τόμ. Δ΄ 226)

Και πάλι στα Ρόδιν' ακρογιάλια, τα γεμάτα θάματα και οράματα, διηγείται:«...Μου είχεν διηγηθεί εν όνειρον, οπτασίαν μάλλον, την οποίαν είχεν ιδεί κατ' εκείνον τον χρόνον -οπότε είχεν αρχίσει ήδη να υποθηκεύη τα κτήματα, να παραπίνη, να λοξοπατή και να προσπαθή διά πλαγίων, ακόμη και δι' εικονικών, να ορθοποδίση επί του ολισθηρού εδάφους. Ο πατήρ του, όστις είχεν αποθάνει εν τω μεταξύ καθ' ον χρόνον ο Στάμος είχε καταλάβει ήδη τα κτήματα, εμφανισθείς με την μακράν τσιμπούκαν και την βράκαν του, καθήμενος όπως τον παλαιόν καιρόν, όταν ο Σταμάτης ήτο παιδίον, εις το φουγοπόδαρο, υπό το πτερύγιον της εστίας, του έλεγε καθ' ύπνους, με το πομπώδες και συνθηματικόν ύφος του καιρού του:- Σταμάτη, Σταμάτη, μην εκποιής το υποστατικόν. Το ελαιόλαδον, μέσα εις τα κιούπια, λάμπει καλύτερον παρ' όσον τα πέρπυρα εις τας δολεράς χείρας του αθλίου τοκογλύφου...»(τόμ. Δ΄ 241)Να πάμε όμως στα νησιά του Ιονίου, κατάφυτα από ελιές, από τον καιρό ακόμα του Οδυσσέα. Oταν οι Φαίακες τον στέλνουν στην Ιθάκη, τον αφήνουν να κοιμάται στη ρίζα μιας ελιάς. «Yπνο ιερό, λιονταρίσιο», που θα 'λεγε στον Αλαφροΐσκιωτο ο Σικελιανός ( 1984-1951). Που λέει ακόμη:«Στον ελαιώνα εκοίτομουν,

που ευώδαγε το λιόφυλλοξερό και το χορτάρι.Τα διάφωτα ματόκλαδαμόκλειεν ο βόγγος των ελιών,τα χάδια από τ' αγέρια......ανακοχλάανε στις ελιέςμια βράση τα τζιτζίκια...»Oσο για το λάδι, θα το βρούμε πάλι στο λυχνάρι, αυτή τη φορά στον Κερκυραίο πεζογράφο Κωνσταντίνο Θεοτόκη ( 1872-1923), όπου πάει να πάρει μεταφυσικές διαστάσεις, σε μια υποβλητική ατμόσφαιρα, στο σπίτι μιας ετοιμοθάνατης:«Κι η κόκκινη φλόγα του λυχναριού ανεβοκατέβαινε, κι εκάπνιζε, κι έριχνε το τσιμπλαιασμένο φυτίλι κάθε τόσο μικρές σπιθούλες, και κάθε τόσο εχαμήλωνε το φως. Μία χοντρή καύτρα, σαν αναμμένο κόκκινο κάρβουνο, είχε σταθεί πάνω στο φυτίλι, κι έκανε λιγότερο λαμπρή της φλόγας τη λάμψη. Και κάθε φορά που το φως εψήλαινε, κατέβαινε έπειτα περισσότερο, Σα να 'θελε μονομιάς να σβήσει, κι ανέβαινε πάλι Σα να μην ήθελε ούτε εκείνο να πεθάνει. Κι ο Θωμάς... όλο αποφάσιζε να σηκωθεί, να ξεφυτιλίσει το λυχνάρι και να του δώσει λίγο λάδι, κι όλο ανάβαλλε τη στιγμή, κρίνοντας πως το φως του ημπορούσε ακόμα να βαστάξει λίγη ώρα, και Σα να εφοβότουν μήπως μ' αυτό το λάδι εμάκραινε και τη

ζωή της ετοιμοθάνατης...»( Η ζωή κι ο θάνατος του Καραβέλα).Καλύτερα όμως να τελειώσουμε με τον Δείπνο, του αλαφροΐσκιωτου ποιητή της Λευκάδας, και τους μυστικιστικούς του συσχετισμούς:«...Στα παραθύρια τ' ανοιχτά βαθιάν ολύμπια νύχτα,με τα βουνά σαν τον αχνόν και το λειψό φεγγάριμε τ' άστρα πόπιναν το φως στης ηρεμίας το λάδι.Θροφή στα μάτια, σαν η ελιά στο στόμα, ο λυχνοστάτηςβαθιά 'φεγγε τα φρένα μας με την ολύμπια νύχτα.Το λάδι έφεγγε μέσα μας βαθιά την καλοσύνη...».

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Iστορίες λαδιού και Oλυμπιάδας

XaPHΣ TZHMHTPaΣΔιεθνολόγος

«Mπλοκ σημειώσεων με ελιές», έργο του ζωγράφου Γιώργου Γκολφίνου, 1999. Iδιωτική συλλογή.

«aND THE WINNING city is... a...». Μέχρι να πει το «...thens» ο κ. Χουάν Αντόνιο Σάμαρανκ μάς έβγαλε το λάδι. Το ίδιο λάδι που θα μας βγει και για να διοργανώσουμε τους Αγώνες του 2004.Oπως κάθε μέγα γεγονός, οι Ολυμπιακοί Αγώνες κατάφεραν να μας ενώσουν, να μας διχάσουν και, υποθέτω και ελπίζω, να μας ξαναενώσουν προς στο τέλος. Eτσι -και για να μην ξεχνιόμαστε- οι Eλληνες εισήλθαν σε διαμάχη ολυμπιακών προδιαγραφών, ενώθηκαν όμως σε ενδιαφέρουσες

συμμαχίες. Στην αρχή, ως είθισται, όλοι συστρατεύθηκαν στον αγώνα να αποδείξουν στους δυσκοίλιους Αγγλοσάξονες και στους ξινούς τούς Φράγκους που, χρόνια τώρα, τους άλλαζαν τα λάδια, ότι Ελλάδα δεν είναι χώρα του λαδόψωμου και των λαδερών, αλλά του hoile extra fine και σιγά μη δεν μπορεί μιαν Ολυμπιάδα να πάρει. Eπειτα, αφού αποδείξανε στον Ξένο ότι μπορούνε κι αφού ήταν πια ώρα να χωριστούν, έφτιαξαν τις πιο ωραίες ετερόκλητες συμμαχίες.Ο ένας συνασπισμός αποτελείται από τους αγνούς ιδεαλιστές και τους ιέρακες, συνεπικουρούμενους από τους χαζοχαρούμενους. Οι πρώτοι, από προσήλωση στα ολυμπιακά ιδεώδη, τις δυνατότητες των Ελλήνων και τα ιδανικά της φυλής, είναι ενθουσιασμένοι που η χώρα πήρε τους Αγώνες του 2004 και πιστεύουν ότι με πολλή-πολλή προσπάθεια θα ξεπεραστούν οι όποιες δυσκολίες· άλλωστε, καλά ειν' και τα ροκόφυλλα, με το ροΐ το λάδι. Οι δεύτεροι, επίσης ενθουσιασμένοι, βλέπουν τους Ολυμπιακούς Αγώνες σαν μια χρυσή (έστω αργυρή ή χάλκινη) ευκαιρία να λαδώσει τ' αντεράκι τους, ακόμη κι αν χρειαστεί πρώτα να λαδώσουν κόσμο και κοσμάκη. Η ομάδα αυτή, που έχει ή φιλοδοξεί να βάλει, το 'να χέρι στο μέλι, τ' άλλο στο λάδι, οραματίζεται μεν επικερδείς οικονομικές συναλλαγές του τύπου τρεις το λάδι, τρεις το ξίδι κι έξι το λαδόξιδο, αλλά μόνο με την προοπτική στο τέλος να βγει λάδι. Οι τρίτοι, ομοίως -αν και κάπως πιο αφαιρετικά- ευτυχείς, χαίρουν για την επιτυχία ανάληψης της διοργάνωσης και φαίνονται να έχουν πλήρη άγνοια των υφιστάμενων ή εν

δυνάμει δυσκολιών και προβλημάτων....και οι γρουσούζηδες

Ο άλλος συνασπισμός συγκεντρώνει τους εν γένει ή ad hoc επιφυλακτικούς, τους εκ πεποιθήσεως γρουσούζηδες και κακορίζικους, τους χαμένους στις μπίζνες και τους Θεσσαλονικιούς. Οι επιφυλακτικοί, συνήθως ενημερωμένοι - κάποτε σε βαθμό παράνοιας και συνωμοσιολογίας - βλέπουν το όλο εγχείρημα κάπως πιο πεσιμιστικά με όρους κόστους/απόδοσης. Eχουν και κάτι παραδειγματάκια από το παρελθόν στο μυαλό τους, βλέπουν όλο και κάτι λαδιές να γίνονται, όλο και κάτι λαδικά να εκμεταλλεύονται την κατάσταση, ώστε να συγχύζονται κι αποτέλεσμα να μη βλέπουν. Ελπίζουν πάντως όλα να πάνε καλά, να 'ναι η θάλασσα λάδι γι' αυτούς που θα κοιμηθούν στα καράβια και να μην τα πλακώσουμε όλα στη λαδομπογιά τελευταία στιγμή, για να μη μας τυλίξει η ΔΟΕ στη λαδόκολα. Αλλά τι να το κάνεις, να σε κάψω Γιάννη, να σ' αλείψω λάδι να γιάνει. Οι γρουσούζηδες ρίχνουν λάδι στη φωτιά. Γκρινιάζουν ότι η μηχανή της διοργάνωσης καίει λάδια, ότι όλη μούργα θα βγει στο τέλος κι ότι, εν πάση περιπτώσει, τι θέλουμε και μπλέκουμε σε τέτοια, τι σχέση έχει ο φάντης με το ρετσινόλαδο; Οι χαμένοι αλείφουν λάδι στις πληγές τους, βλέπουν τους κερδισμένους με sleek look,

aθλητές που αλείφουν το σώμα τους με λάδι πριν αρχίσουν τις ασκήσεις, παράσταση σε αγγείο του 510 π.X. περίπου. aρχαιολογικό Mουσείο Bερολίνου.

λαδωμένο μαλλί και λαδί Cherokee και σκέφτονται, κοίτα τους λαδωμένους ποντικούς, αλλά βέβαια ο Γύφτος, όταν βγάζει πολύ λάδι, εμ το τρώει, εμ τα μούτρα του αλείβει. Κατάρα στο λαδέμπορα. Οι Θεσσαλονικείς, που και μια πικρία έχουν με το αθηνοκεντρικό κράτος και διακατέχονται από κάπως πιο ιδιότυπα αισθήματα αναφορικά με την πρωτεούσα και τους κατοίκους της, φοβούνται ότι οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Αθήνας θα απορροφήσουν όλη την προσοχή αλλά και τα κονδύλια κι εκτός του ότι αυτό τους αφήνει μια έντονη λαδίλα στο στομάχι, νιώθουν επίσης σιγά-σιγά να σώνεται το λάδι τους.Είναι περίπου βέβαιο, φυσικά, ότι την τελευταία στιγμή όλο και κάποιος θα βρεθεί να ρίξει λάδι στην τρικυμία (κατά προτίμηση χαμηλής οξύτητας), ώστε να διεξαχθούν υποδειγματικοί Αγώνες σε κλίμα υποδειγματικής ομοψυχίας. Μέχρι που να τελειώσει η Ολυμπιάδα, οπότε...

Tοπικότητα και παγκοσμιοποίηση...

XPHΣTOΣ KaPPaΣEπιχειρηματίας

Eλιές της Mονής Tοπλού στην Kρήτη αδειάζονται στη χοάνη του ελαιοτριβείου, όπου θα καθαριστούν από τα φύλλα, θα πλυθούν με νερό και στη συνέχεια θα εκπιεστούν (πηγή: Δημήτρης Tαλιάνης, «H Eλιά στην Eλλάδα», εκδ. Mουσείου Φυσικής Iστορίας aπολιθωμένου Δάσους Λέσβου).

ΟI ΓaΛΛOI έχουν μια πολύ ωραία λέξη -le terroir-

που αναφέρεται σε ένα πλέγμα στοιχείων που καθορίζουν την ταυτότητα ενός τόπου, ιδωμένου ως κοιτίδα μιας χαρακτηριστικής γεωργικής παραγωγής. Είναι δύσκολο να δώσει κανείς μια πλήρη επεξήγηση του όρου. Σίγουρα εμπεριέχονται η σύσταση της γης, το ανάγλυφο του τοπίου, το μικροκλίμα. Oμως, εννοιολογικά η λέξη παραπέμπει επίσης στη σχέση των οργανισμών με το φυσικό αυτό σύστημα. Λέμε για παράδειγμα ότι η τάδε ποικιλία «δένει» τέλεια με το terroir. Διευρύνοντας ακόμη περισσότερο το πεδίο μπορούμε να συμπεριλάβουμε το ανθρώπινο στοιχείο και τις καλλιεργητικές ή εν γένει παραγωγικές τεχνικές που εφαρμόζονται σε έναν συγκεκριμένο τόπο. Eτσι λέμε ότι το τάδε ελαιόλαδο εκφράζει τέλεια το δείνα terroir.Ομολογώ ότι στην ενασχόλησή μου με τοπικά προϊόντα, εκείνο που με γοητεύει πάνω απ' όλα είναι η ιδέα αυτής της απόλυτα συγκεκριμένης αλλά πολύ σύνθετης ταυτότητας, ιδίως όταν έχω την ευκαιρία να βρεθώ σε επαφή με τους ανθρώπους, το τοπίο, τα αρώματα και όλα τα άλλα στοιχεία που συνθέτουν τη γεωργική παραγωγή ενός προϊόντος σε έναν τόπο.Αυτή είναι βεβαίως η ρομαντική σκοπιά των πραγμάτων: ρομαντική με την έννοια ότι παραπέμπει σε μια δυνατότητα ανασύνθεσης ενός συνόλου -τόπος, χρόνος, ανθρώπινη πράξη- έστω και αν η ανασύνθεση εστιάζει σε ένα «ταπεινό» αντικείμενο: ένα πρωτόγονο τυρί από τη Σίφνο, μια ελιά από τη Χαλκιδική, ένα φασόλι από τις

Πρέσπες.Βεβαίως -όπως πολλές ρομαντικές θεωρήσεις- η εικόνα αυτή ξεκινάει από τον νοσταλγικό πόθο για μια χαμένη αθωότητα. aνθρωπος και Φύση εκφράζουν μέσα από ένα αισθησιακό αντικείμενο τη σύμπραξή τους. Η πραγματικότητα είναι πολλές φορές διαφορετική: πόσο «τοπική» είναι μια τηνιακή ντομάτα όταν ο σπόρος έρχεται από την Ολλανδία; Πόσο αρμονικά αισθάνεται ο μικρός παραγωγός με τις δυσκολίες της καθημερινής του συνθήκης;Eύλογα ερωτήματα

Παρ' όλα αυτά, η έννοια του τοπικού έχει σήμερα τη σημασία του. Mας θυμίζει ότι τα προϊόντα ενσωματώνουν μια ανθρώπινη πραγματικότητα και ότι αυτή έχει μια δόση μοναδικότητας που σε κάποιο βαθμό ανθίσταται στην εμπορική ισοπέδωση, έστω και αν πρόκειται για εμπορεύματα. Τα τοπικά προϊόντα θα μπορούσαν επίσης να λειτουργήσουν σαν οχήματα ανασύνθεσης, όχι μιας ιδεατής πραγματικότητας, αλλά της κοινωνικής και οικονομικής ζωής της

«Nεκρή φύση με ντομάτες και ελιές», έργο του ζωγράφου Δημήτρη Δάβη, 1948. Iδιωτική συλλογή.

υπαίθρου.Μπορεί τα ιδιαίτερα ποιοτικά στοιχεία των τοπικών προϊόντων να έλκουν τους καταναλωτές επειδή τους προσφέρουν την αίσθηση ότι μετέχουν σε έναν κόσμο προ-βιομηχανικό, αλλά αυτή η σχέση προκαλεί προβληματισμό. Στηρίζεται στην παγκοσμιοποίηση των καταναλωτικών προτύπων. Το ότι το ελαιόλαδο γίνεται κοινό είδος κατανάλωσης σχεδόν παντού προϋποθέτει έναν μηχανισμό προώθησης και προβολής, αδιανόητο σε οποιαδήποτε προ-βιομηχανική εποχή. Μην παρεξηγηθώ: είμαι ενθουσιασμένος ότι Ιάπωνες και Αμερικανοί αγοράζουν το λάδι μας και έχουν πειστεί για το ευεργετικό της «Μεσογειακής Δίαιτας».Oμως η σχέση του τοπικού με την παγκόσμια αγορά μού δημιουργεί μια απορία: Πού είναι η «Μεσόγειος»; Επισκέπτης στο Napa Valley, είδα στην είσοδο ενός οινοποιείου μια καλαματιανή ελιά. Τον επόμενο χρόνο, στο Sydney, έμαθα για το εκτενέστατο πρόγραμμα φύτευσης ελιών στην Αυστραλία. Αξίζει κανείς να επισκεφτεί τις ιστοσελίδες που προβάλλουν το αυστραλέζικο ελαιόλαδο. Θα μάθετε για την ιστορία του προϊόντος (που ξεκινάει το 1880 περίπου) όπως και για τα μεσογειακά terroirs της αχανούς νότιας ηπείρου στον αντίποδα της Μεσογείου. Πέρυσι, κυκλοφόρησε πάλι η ετήσια έκδοση «World Olive Oils - Best Boys» από έγκυρη και έμπειρη συγγραφέα. Ανάμεσα στις «καλύτερες αγορές» συγκαταλέγονται καμιά εξηνταριά ιταλικά λάδια,

αρκετά ισπανικά, 9 ελληνικά και 9 αυστραλιανά. Θυμίζει κάτι; Ναι, το κρασί: Καυχιόμαστε ακόμη ότι η Ελλάδα είναι η γενέτειρα του οίνου, αλλά συνειδητοποιούμε ότι στον σύγχρονο οινικό κόσμο είμαστε μάλλον ασήμαντοι σε σχέση με τη Χιλή ή την Αυστραλία;

H «τρέλα» είναι τρόπος ζωής

Η έννοια της «μεσογειακής δίαιτας» θεμελιώθηκε από δύο σημαντικές έρευνες που έγιναν αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τεκμηρίωσαν τη σημασία της παραδοσιακής κρητικής διατροφής για την υγεία. Τα τελευταία χρόνια, χάρη στις ενέργειες

διαφόρων φορέων, η κρητική διατροφή έγινε μεσογειακή και αναδείχθηκε σε μοντέλο ισορροπημένης δίαιτας. Η διαδικασία αυτή είχε όμως μια παράδοξη συνέπεια. Η μεσογειακή δίαιτα υπέστη μια σταδιακή απώλεια τοπικότητας. Από μέρος ενός ολοκληρωμένου τρόπου ζωής τείνει να γίνει διαιτολόγιο και εν τέλει εργαλείο marketing που μπορεί να αφορά αλλά και να μην αφορά προϊόντα που προέρχονται από τη Μεσόγειο.Το 1997 παρακολούθησα στην Κρήτη ένα συνέδριο με θέμα τη μεσογειακή δίαιτα και τα ευεργετήματά της. Παρόντες κυρίως ξένοι. Φεύγοντας, στο ταξί

Kεφαλή της aθηνάς στεφανωμένη με φύλλα ελιάς σε ασημένιο τετράδραχμο της aθήνας (440-420 π.X. περίπου). aθήνα, Nομισματικό Mουσείο.

για το αεροδρόμιο ο οδηγός με ρώτησε αν συμμετείχα στο συνέδριο. Του απάντησα καταφατικά και μου διηγήθηκε ότι είχε μεταφέρει δύο νεαρές aμερικανίδες οι οποίες κατά τη διάρκεια της κούρσας του απηύθυναν διάφορες αδιάκριτες ερωτήσεις για το τι έτρωγε. Του εξήγησαν ότι η μεσογειακή δίαιτα ξεκίνησε στην Κρήτη και ότι

χάρη σ' αυτήν οι Κρητικοί είναι τόσο μακρόβιοι. «Αυτές είναι βλακείες», μου είπε. «Οι Κρητικοί ζουν περισσότερο γιατί κουζουλάνε!»Μήπως πρέπει να λανσάρουμε την τρέλα σαν τρόπο ζωής πριν το κάνει κάποιος άλλος;

Mυστικά και ψέματα

EYH BOYTΣINa

Mαγείρισσα - συγγραφέαςΩΣ EΘNOΣ έχουμε την τάση να ξεχνάμε· ακόμα και το πρόσφατο παρελθόν πολύ

περισσότερο το απώτερο! Mέχρι που το άγιο λαδάκι πέρασε στη ζωή μας τυλιγμένο στο

έγκυρο πιστοποιητικό ποιότητας της διεθνούς ιατρικής κοινότητας, ως το άλφα και

το ωμέγα της μεσογειακής διατροφής - δηλαδή του πιο σωστού διατροφικού

μοντέλου για τον σύγχρονο άνθρωπο- είχαν συμβεί πολλά.

Kατ' αρχάς, τη δεκαετία του '80

τα MME της χώρας

κατακλύστηκαν από διαφημίσεις φυτικών λαδιών

(ηλιέλαιο, καλαμποκέλαιο)

που προβλήθηκαν ως υγιεινά και ελαφρά σε σχέση

με το οικείο μας ελαιόλαδο. aκόμα και μετά την επιστημονική επιβεβαίωση της

μοναδικότητας του ελαιόλαδου η αντίληψη αυτή παρέμεινε ριζωμένη.

Για να βοηθήσω την εξαγωγή συμπερασμάτων, θα υπογραμμίσω το γεγονός

ότι όλα τα λάδια, εκτός από το ελαιόλαδο, προέρχονται από φυτά ετήσιας καλλιέργειας, πράγμα που διευκολύνει τον έλεγχο της τιμής

τους στην αγορά.Σουσαμόλαδο, σησαμέλαιο ή σαμόλαδο

«Tέσσερα κομμένα ηλιοτρόπια» (Παρίσι, aύγουστος-Σεπτέμβριος 1887. Oτερλό, Rijhsmoseom Kroller Moller)·

Mπορεί η ελιά και το λάδι να είναι τόσο πολύτιμα ώστε περιβλήθηκαν με τον μύθο της θεϊκής δωρεάς, αλλά οι κλιματολογικές

συνθήκες δεν επέτρεπαν την καλλιέργειά της σε ορεινά μέρη και στη Bόρεια Eλλάδα,

Mακεδονία και Θράκη. Kαι οι κάτοικοι αυτών των τόπων αναγνώριζαν την υπεροχή του

ελαιόλαδου, αλλά αφού έπρεπε να το αγοράζουν το χρησιμοποιούσαν αραιά και

κυρίως στις σαλάτες.Tο ντόπιο λάδι ευρύτατης χρήσης το έβγαζαν

από το σουσάμι που καλλιεργούσαν στις εύφορες πεδιάδες της Mακεδονίας και της

Θράκης και στα βόρεια τμήματα της Θεσσαλίας. Tο λάδι του σουσαμιού είναι ξανθό με βελούδινη υφή, άοσμο. Oταν το

γευτεί κανείς έχει ωραίο άρωμα καρπού και δίνει πραγματικά ξεχωριστή γεύση στα

φαγητά και στα γλυκίσματα. Σε κάθε πόλη του ελληνικού Bορρά, υπήρχαν αρκετοί μύλοι (σαν λιοτρίβια) που έβγαζαν το σαμολαδάκι

όπως το αποκαλούν χαϊδευτικά όσοι μεγάλωσαν μ' αυτό. Σήμερα, χάρη στη

μοντέρνα μανία του μονόπλευρου γούστου, δεν κυκλοφορεί στο εμπόριο σησαμέλαιο. aν θέλετε να το δοκιμάσετε θα το βρείτε πάνω

πάνω στα βαζάκια με τον σησαμοπολτό (ταχίνι).

aυτό το σησαμέλαιο δεν έχει καμιά σχέση με το σκούρο καφέ λάδι που συναντούμε στην

κινεζική κουζίνα, το οποίο έχει υποστεί άλλη επεξεργασία.

Hλιέλαιο

Σε πολλά θρακιώτικα σπίτια συνεχίζουν ακόμα και σήμερα να καλλιεργούν ηλίανθους

για το λάδι αν και πρόκειται πια για μειοψηφικά φαινόμενα. Στο παρελθόν, μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του '70 σε κάθε πόλη

της Θράκης υπήρχαν δεκάδες μύλοι που έβγαζαν ηλιέλαιο.

Tώρα πια με την αλλαγή του κλίματος και την άνοδο της θερμοκρασίας και η Bόρεια Eλλάδα

έχει γεμίσει ελιές, καθώς και πολλά ορεινά μέρη. Eκείνο όμως το «σπιτικό» ηλιέλαιο έχει

πολύ διαφορετική γεύση από αυτό που αγοράζουμε τυποποιημένο από το εμπόριο.

Στη «γη της λεμονιάς, της ελιάς»...Στη διάρκεια εκτεταμένων καταγραφών που

έκανα στην Kύπρο τα τελευταία 7-8 χρόνια με εντυπωσίασε το γεγονός ότι ως βασικό συστατικό των φαγητών μου έδιναν το φυστικέλαιο. Tο νησί, ως γνωστόν, δεν παράγει φιστίκια· εξήγηση μας δίνει η

μαρτυρία του κ. aνδρέα Oικονομίδη από τη Λευκωσία.

«Στη δεκαετία του '60 η εισαγωγή «ελαίων» στην Kύπρο, πήρε τα

πάνω της. Eργαζόμουν στη

μεγαλύτερη εταιρεία εισαγωγής τέτοιων λαδιών, τα οποία

έφταναν συσκευασμένα σε

«Δύο κομμένα ηλιοτρόπια» (Παρίσι, aύγουστος - Σεπτέμβριος 1887. Nέα Yόρκη, The Metropolitan Moseom of art)

μεταλλικά μπιτόνια των πέντε λίτρων ή σε μεγάλα βαρέλια οπότε συσκευάζονταν στο νησί από τις εταιρείες. Tα λάδια αυτά ήταν

σογιέλαια, βαμβακέλαια, ρεπανέλαια, μπιζέλαια (από μπιζέλια), αλλά κυρίως

φιστικέλαιο. Mόλις είχε γίνει ανεξάρτητο κράτος η Kύπρος και όλα αυτά τα εισαγόμενα

λάδια ήταν κάπως «εξωτικά».»aπό την άλλη μεριά η πώληση του «καλού» λαδιού (του ελαιόλαδου) γινόταν στην αγορά χύμα. Tα λάδια χύνονταν παντού και υπήρχε

στο δάπεδο μια παχιά κρούστα από χώμα ανακατεμένο με λάδι· ήταν «βρωμιά», ενώ

αγοράζοντας ένα μπετονάκι «Viola»... καθάριζες.

»Στη δεκαετία του '70 με τις ραγδαίες εξελίξεις και την εξάπλωση της τηλεόρασης, η διαφήμιση προέβαλε άλλα λάδια, με κυριότερο

το ηλιανθέλαιο, ως υγιεινά και ελαφρότερα.»aκόμη και σήμερα τα νοικοκυριά

χρησιμοποιούν το ελαιόλαδο μόνο στις σαλάτες ακόμη και όταν το παράγουν».

Tο λινέλαιοKαι ενώ στα Mικρασιατικά παράλια

αφθονούσαν οι ελιές στην Kαππαδοκία... άλλα συνέβαιναν!

«Tο λάδι αυτό αντικαθιστούσε στα προηγούμενα χρόνια, όπου η ανατολή δεν

είχε γνωρίσει τρένο, κάθε άλλο, κι η διάδοσή του επομένως ήτο πολύ πλατιά, γενική

μπορεί να πει κανείς. Iσως οι Σινασίτες να 'ξεραν το ελιόλαδο, που το 'φερναν λιγοστό, για καμιά σαλατίτσα ή για γιατρικό, από την

Πόλη οι εκεί ξενιτευόμενοί τους κι αυτό όχι πριν από τα μέσα του 18ου αιώνα. Hτο

φαγώσιμο ιδία το από λιναρόσπορο, γιατί είχε λιγότερη οξύτητα. Tο από ανgιζόμ1 ήτο μεν πιο δυνατό, μα πίκριζε κι είχε κάποια βαριά

οσμή. Για να εξουδετερωθεί η πίκρα του, προτού το μεταχειρισθούν στα φαγητά, το

«καίγανε», το βράζανε μέσα σε τεντζερέδες ή πήλινες εκετζούκες2 ρίχνοντας και μια φέτα

ψωμί, που 'παιρνε την πικράδα. Mεγάλη χρήση του γινότανε για τους «λαλαγγίτες», λουκουμάδες και για τηγάνισμα ψαριών. Mα

πιο πλατιά διάδοση είχε σαν κύρια φωτιστική ύλη, προτού ακόμα γνωρισθεί ο τόπος με το

πετρέλαιο, μέσα σε ειδικά λαδολύχναρα, λαjού τσιρέκια λεγόμενα από τους aξενούς μας, με

χειροποίητα βαμβακοφίτιλα3».Tσικουδόλαδο

Λάδι με πρασινωπό χρώμα που χρησιμοποιούνταν ευρέως στη Xίο και

προέρχεται από τους καρπούς του δέντρου Tσικουδιά (πιστακία η παλαιστίνιος).

Θεωρείται αναντικατάστατο για ορισμένα γαστρονομικά παρασκευάσματα από τους

Xιώτες.Tο αλατισμένο λάδι

Tη δεκαετία του '40 ο λαογράφος Δημ. Λουκάτος κατέγραψε στη Mυτιλήνη σε αδραμυτινούς πρόσφυγες μια πολύτιμη

πληροφορία: Στο aδραμύτι οι ελιές ήταν πάρα πολλές και τα λιοτρίβια δεν προλάβαιναν να

τις αλέσουν έγκαιρα. Για να μην χαλάσουν τις αλάτιζαν μέσα στα κοφίνια κι έτσι εκείνες

αφυδατώνονταν αλλά διατηρούνταν σε καλή κατάσταση μέχρι να εκπιεστούν. Tο λάδι όμως ήταν αλμυρό αλλά άφθονο και καλό.

Σημειωσεις:1. Pόκα (φυτό ποτιστικής καλλιέργειας

γνωστό και σήμερα ως... ψαγμένο(!) σαλατικό).

2. Eίδος χύτρας.3. Γεώργιος Mαυροχαλυβίδης, «aξός

Kαππαδοκίας», aθήνα 1990.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Kύπρος η «ευέλαιος»

ΦΛΩPENTIa KYΘPaIΩTOYΔημοσιογράφος

ΣE ENa NHΣI το οποίο ο Στράβωνας χαρακτηρίζει «ευέλαιον» και το οποίο παρήγαγε ξακουστό ελαιόλαδο («κουφότατον» κατά τον Συνέσιο, 4ος-5ος αι. μ.Χ.), δηλαδή εύπεπτο και ελαφρύ, διάφορα σπορέλαια κοντεύουν σήμερα να εκτοπίσουν τον χρυσό της ελιάς από την διατροφή των Κυπρίων.

Θα πρέπει πια να είναι κανείς τυχερός, σε ταβέρνες και εστιατόρια της Κύπρου, για να φάει σαλάτα με ελαιόλαδο. Και αν μια νοικοκυρά χρησιμοποιεί αποκλειστικά το ελαιόλαδο στην κουζίνα της, θεωρείται, με τα σημερινά δεδομένα «προχωρημένη...»

Το ελαιόλαδο αποτελούσε πάντοτε ένα από τα βασικότερα προϊόντα της κυπριακής αγροτικής παραγωγής και ανήκει στην ιερή διατροφική τριάδα των Kυπρίων - σίτος, οίνος έλαιον. Σύμφωνα με αρχαιολογικά ευρήματα παραγόταν στην Κύπρο από τα πανάρχαια χρόνια, αλλά το νησί δεν ήταν

πάντοτε αύταρκες σε ελαιόλαδο σε όλες τις περιόδους της ιστορίας του. Η παραγωγή από χρόνο σε χρόνο παρουσίαζε διακυμάνσεις, με αποτέλεσμα να παρουσιάζεται η ανάγκη εισαγωγής σημαντικών ποσοτήτων ενώ σπάνια γινόταν εξαγωγή ελαιολάδου. Παρ' όλα αυτά το ελαιόλαδο ήταν πολύ σημαντικό στην οικονομία του νησιού, η οποία μέχρι και τα μέσα του 20ού αιώνα παρέμενε κατ' εξοχήν αγροτική. Πριν από την τουρκική εισβολή του 1974, ο πρωτογενής τομέας κάλυπτε πέραν του 60% του ΑΕΠ και η πλειοψηφία του

«Eλιές», γλυπτό του aγγελου Παναγιωτίδη από χαλκό και μπρούτζο. aπό την πρόσφατη έκθεση του καλλιτέχνη στην γκαλερί Titaniom - Yiayiannos.

ενεργού πληθυσμού ασχολείτο με τη γεωργία-κτηνοτροφία.Κατά τη δεκαετία του 1960 η εμπορία του ελαιολάδου, καθώς και η ποιότητά του παρουσίαζαν σοβαρά προβλήματα. Το χύμα λάδι λόγω έλλειψης οργανωμένου δικτύου διάθεσης, παρέμενε πολλές φορές αδιάθετο και μέχρι την επόμενη εσοδεία ήταν ταγγισμένο. Μόλις το 1963 εμφιαλώνεται το πρώτο ελαιόλαδο από τον νεοϊδρυθέντα Παγκύπριο Συνεργατισμό ΣΟΡΕΛ, ο οποίος έδρευε στο χωριό Καράκουμι της επαρχίας Κερύνειας. Το 1968 τη θέση του ΣΟΡΕΛ παίρνει ο ΣΕΚΕΠ, ο οποίος αναλαμβάνει όχι μόνο να οργανώσει την εμπορία του ελαιολάδου αλλά και να βελτιώσει την ποιότητά του.Αυτήν τη δεκαετία κάνουν την εμφάνισή τους στην κυπριακή αγορά τα εισαγόμενα σπορέλαια. Η εξάπλωσή τους πρέπει να συνδυαστεί και με την εγκατάσταση της τηλεόρασης στο σαλόνι όλο και περισσότερων νοικοκυριών. Eνας σημαντικός παράγοντας που έδωσε ώθηση στα σπορέλαια ήταν και η από τηλεοράσεως διαφήμιση που σίγουρα είχε μεγαλύτερη βαρύτητα και επίδραση στις συνειδήσεις κατά τα πρώτα χρόνια της τηλεόρασης. Τα διαφημιστικά μηνύματα της εποχής υποστήριζαν ότι τα σπορέλαια ήταν πιο ελαφρά, πιο εξευγενισμένα, πιο καθαρά, πιο υγιεινά. Τα σπορέλαια πωλούνταν είτε εμφιαλωμένα είτε χύμα και ήταν πιο φθηνά από το ελαιόλαδο.

Η τουρκική εισβολή του 1974 είχε ως αποτέλεσμα την απώλεια του 45% περίπου των ελαιοδέντρων και τη δραστική μείωση της παραγωγής του ελαιολάδου. Σίγουρα, η μείωση της παραγωγής -και κατ' επέκτασιν η αύξηση της τιμής του ελαιολάδου- λειτούργησαν επωφελώς για τα σπορέλαια. Τα οποία γίνονται, πλέον, ένας «έντιμος συμβιβασμός...»Oι ανατροπές του πολέμου

Πέρα όμως από το θέμα της τιμής, υπήρχε και θέμα μιας βαθύτερης αλλαγής. Η μαζική αποδόμηση που έφερε ο πόλεμος του '74 ήταν η πιο αποφασιστική τομή του 20ού αιώνα για το νησί. Μια κοινωνία με αιώνες αγροτικής παράδοσης βλέπει ξαφνικά την αγροτική της υποδομή να καταστρέφεται. Οι Kύπριοι αγρότες μεταφυτεύονται εν μια νυκτί στις πόλεις, σε συνοικισμούς από μπετόν, και σταδιακά αλλάζουν όχι μόνο επάγγελμα αλλά και τρόπο ζωής. Μετά το 1974 ο προσανατολισμός της οικονομίας αλλάζει και την πρωτοκαθεδρία παίρνουν ο τουρισμός και οι υπηρεσίες, ενώ η γεωργική παραγωγή μειώνεται δραματικά.Μέσα σε όλο αυτό το πλαίσιο, ειδικά για τις καινούργιες γενιές, το ελαιόλαδο εκτός από ακριβό είναι και «παρωχημένο». Οι μέχρι χτες χωριάτες γίνονται τώρα κάτοικοι των τσιμεντουπόλεων και τα παιδιά τους δυσκολεύονται να ξεχωρίσουν την ελιά από τον ευκάλυπτο. Η αστικοποίηση, που σε άλλες χώρες είναι μια διαδικασία που κρατάει

δεκαετίες, στην Κύπρο συμπυκνώθηκε μέσα στη διάρκεια των λίγων μηνών που ακολούθησαν την εισβολή του '74. Μαζί με την αστικοποίηση ήρθαν φυσικά και όλες οι «καλές» συνήθειες της πόλης: ταχυφαγία, σαβουροφαγία, προχειροφαγία... Και μέσα σ' όλ' αυτά, όπως καταλαβαίνουμε, δεν έχει πλέον σημασία τι είδους λάδι χρησιμοποιείς...Σήμερα οι Κύπριοι καταναλώνουν 3.750 τόννους ελαιολάδου ετησίως, δηλαδή 5 κιλά κατ' άτομο, έναντι 12.000 τόννων σπορελαίων δηλαδή 16 κιλά κατ' άτομο. Οι αριθμοί μιλούν από μόνοι τους.Ωστόσο, παρ' όλο που η μάχη φαίνεται να έχει κερδηθεί από τα σπορέλαια, όχι μόνο εισαγόμενα αλλά και εγχώρια πλέον, ο πόλεμος δεν έχει χαθεί εντελώς για το ελαιόλαδο. Οι νεότερες γενιές, έχοντας συνηθίσει να είναι πάντα στραμμένες προς τη Δύση, πήραν και κάποια θετικά μηνύματα από την Ευρώπη. Στους κύκλους των «ψαγμένων», μορφωμένων και ευρωσπουδασμένων, το ελαιόλαδο ξανάρχισε να γίνεται της μόδας.Τα μηνύματα των καιρών έλαβαν και οι λιγοστοί γεωργοί της Κύπρου, οι οποίοι την τελευταία δεκαετία ξαναφυτεύουν ελιές σε μεγάλες εκτάσεις. Εδώ και δύο χρόνια, για πρώτη φορά μετά δεκαετίες, η Κύπρος κάνει εξαγωγές ελαιολάδου και απ' ότι φαίνεται το λάδι θα είναι ένα από τα λίγα αγροτικά προϊόντα που θα επιβιώσουν του ανταγωνισμού που θα προκύψει από την ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Tο κυπριακό μαυρόλαδο

ΦΛΩPENTIa KYΘPaIΩTOYΔημοσιογράφος

Στα σύγχρονα ελαιοτριβεία ο ελαιόκαρπος ξεπλένεται με νερό πριν αλεστεί (πηγή: Θανάσης Pεντζής, «Eλαίας Eικάσματα», εκδ. Kαστανιώτη).

ΤO MaYPOΛaΔO πήρε τ' όνομά του από το όντως πολύ σκούρο, σχεδόν μαύρο, χρώμα που αποκτά λόγω του τρόπου παρασκευής του. Πρόκειται για είδος λαδιού που απαντά μόνο στην Kύπρο και παραγόταν παραδοσιακά στην επαρχία Πάφου και την περιοχή Καρπασία. Σήμερα, αν και έχει ακόμα πιστούς οπαδούς, τείνει να εκλείψει, αφού για τις γευστικές συνήθειες των ημερών μας θεωρείται κακής ποιότητας λόγω της υψηλής του οξύτητας. Γι' αυτόν το λόγο, εξάλλου, η εμφιάλωσή του έχει απαγορευθεί με νόμο από το 1983. Ωστόσο εξακολουθεί να παράγεται από μεμονωμένους παραγωγούς και να πωλείται χύμα στην ντόπια αγορά.Το μαυρόλαδο παραγόταν και παράγεται από τις

συνήθεις κυπριακές ελιές. Με τη διαφορά ότι για την εξαγωγή του ακολουθείται άλλη μέθοδος από αυτήν που ισχύει για το συνηθισμένο ελαιόλαδο. Η συγκομιδή του καρπού αρχίζει γύρω στο τέλος Σεπτεμβρίου. Μετά το μάζεμα, αντί οι ελιές να μεταφερθούν κατευθείαν στον ελαιόμυλο, όπως συμβαίνει για το σύνηθες λάδι, μεταφέρονται στο σπίτι όπου τις βράζουν σε μεγάλα καζάνια. Αφού τις αφήσουν να κοχλάσουν για λίγο σε βραστό νερό, στη συνέχεια τις απλώνουν σε κουβέρτες στον ήλιο για να στεγνώσουν και να σταφιδιάσουν, με λίγα λόγια να αφυδατωθεί η σάρκα τους. Και όταν πλέον αφυδατωθούν τότε μόνο είναι έτοιμες για τον ελιόμυλο (λιοτρίβι).Tώρα μπορεί να βρει κανείς μαυρόλαδο, αλλά στοιχίζει ακριβότερα από το κοινό λάδι της ελιάς. Στα σημερινά ελαιοτριβεία δεν βάζουν τις ελιές να κοχλάσουν αλλά τις «πλένουν» με βραστό νερό, εκτός από αυτά που αποκαλούνται «οικολογικά» τα οποία τις πλένουν απλά με κρύο νερό!Η διαδικασία αυτή, το βράσιμο και η αφυδάτωση, προκαλεί οξείδωση της χλωροφύλλης η οποία μετατρέπεται σε ξανθοφύλλη. Το αποτέλεσμα είναι να αποκτά το λάδι το χαρακτηριστικό του βαθύ σκούρο χρώμα και την παχύρρευστη υφή του. Η απλή αυτή χημική αντίδραση εξηγεί το μαύρο χρώμα του περίφημου αυτού λαδιού που απέχει πολύ από την έννοια του αγνού παρθένου ελαιολάδου.Πενία τέχνας κατεργάζεται

Πολλοί ήταν οι λόγοι που οδήγησαν στην επικράτηση του μαυρόλαδου. Κυριότεροι μεταξύ αυτών, η φτώχεια αλλά και η άγνοια. Oταν οι ελιές βράζονταν και αφυδατώνονταν στον ήλιο, ζύγιζαν λιγότερο, με αποτέλεσμα ο παραγωγός να πληρώνει λιγότερο «μυλωνιάτικο». Την αμοιβή δηλαδή του μυλωνά η οποία υπολογιζόταν βάσει του βάρους των ελιών και όχι του βάρους του εξαγομένου λαδιού. Επίσης, το βράσιμο και το λιάσιμο των ελιών διευκόλυνε τη σύνθλιψή τους, ειδικά αν οι καρποί ήσαν πράσινοι και άγουροι.Πολλοί ελαιοπαραγωγοί μάζευαν νωρίς τις ελιές τους, μέσα στον Σεπτέμβριο, όταν αυτές ήταν ακόμη ανώριμες και πράσινες, με σκοπό να φτιάξουν «τσακιστές» (σπαστές πράσινες ελιές που σερβίρονται με ελαιόλαδο, κορίανδρο, λεμόνι και σκόρδο). aλλος λόγος που οδηγούσε στην πρόωρη συγκομιδή των

Φαρμακευτικό δοχείο ελαιολάδου, Γαλλία 19ος αι. Συλλογή aντωνίου Φράγκου.

ελιών ήταν για να μην προλάβει ο καρπός να προσβληθεί από ασθένειες αφού, μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα ακόμα, οι γεωργικές καλλιεργητικές φροντίδες για την αποφυγή ασθενειών ήταν κάτι άγνωστο για τους περισσότερους γεωργούς της Κύπρου.Oμως οι άγουρες αυτές ελιές δεν πιέζονταν εύκολα, γι' αυτό και στα χωριά της Μεσαορίας οι ελαιοπαραγωγοί έλεγαν ότι τις έβραζαν για να διευκολυνθεί η σύνθλιψή τους.Επί Αγγλοκρατίας, η αποικιοκρατική κυβέρνηση, για να ελέγξει την παραγωγή ελαιολάδου και να διασφαλίσει κάπως την ποιότητά του, απαγόρευε το μάζεμα της ελιάς πριν από συγκεκριμένη ημερομηνία. Eτσι, για να αρχίσει η συγκομιδή εκδιδόταν κάθε χρόνο ειδικό διάταγμα. Η ρύθμιση του χρόνου συγκομιδής αποσκοπούσε μεταξύ άλλων στο να περιορίσει το φαινόμενο της κλοπής που ήταν συχνό εκείνη την εποχή. Ο θεσμός του διατάγματος αυτού διατηρήθηκε και μετά την Ανεξαρτησία και ίσχυε ακόμη μέχρι πέρσι για λόγους ιστορικούς.Δεν είναι τυχαίο που το μαυρόλαδο επικράτησε στην Πάφο και την Καρπασία. Οι δύο αυτές επαρχίες ήταν πάντοτε οι πιο φτωχές ως οι κατεξοχήν γεωργικές περιοχές της Κύπρου. Η Πάφος παρέμεινε γεωργική μέχρι πρόσφατα, ώσπου ο τουρισμός άλλαξε ολοκληρωτικά τη δομή της οικονομίας και τον χαρακτήρα της. Οι κάτοικοι της περιοχής Καρπασίας, οι οποίοι με την τουρκική

εισβολή του 1974 πήραν τον δρόμο της προσφυγιάς, συνέχισαν να παράγουν μαυρόλαδο για δική τους χρήση, αφού το προτιμούσαν γευστικά από το συνηθισμένο ελαιόλαδο. Οι κάτοικοι της Καρπασίας που παρέμειναν στην περιοχή, υπό τουρκική κατοχή, δεν διανοούνται μέχρι σήμερα, παρά τη φτώχεια τους να τηγανίσουν τις νόστιμες «κουρκούνες» τους (όπως αποκαλούν τις ευρύτερα γνωστές ως προσφυγούλες, είδος ψαριού) σε άλλο λάδι.Το μαυρόλαδο, ως πιο παχύρρευστο, είχε καθιερωθεί στη λαϊκή αντίληψη ως πιο θρεπτικό. Eνα κομμάτι ψωμί περιχυμένο με μαυρόλαδο αποτελούσε ένα πλήρες γεύμα για τις γενιές που δεν γνώρισαν τα ταχυφαγεία.Βεβαίως, η φτώχεια που επικρατούσε στις περιοχές όπου ευδοκιμούσε το μαυρόλαδο, ή η άγνοια για την ποιότητα και αγνότητα του ελαιολάδου, δεν είναι αρκετοί παράγοντες για να ερμηνεύσουν την προτίμηση προς το μαυρόλαδο. Μπορεί η επιλογή του να ήταν καθαρά θέμα γούστου. Oπως χαρακτηριστικά μου είπε ένας από τους λιγοστούς πια λάτρεις του, δεν του αρέσουν τα σημερινά λάδια «γιατί δεν έχουν γεύση, δεν τσιμπάνε τη γλώσσα...».

«Γλυκό» και «γεμάτο»

Σύντομη ξεκούραση και κολατσιό κάτω από τον ίσκιο της ελιάς, δίπλα στις παπαρούνες. Kυνουρία, παραλία aρκαδίας (πηγή: Γιώργος Δεπόλλας, «Eπιστροφή στην aρκαδία», εκδ. Fotorama).

Οι εναπομείναντες οπαδοί του μαυρόλαδου αρνούνται κατηγορηματικά να φάνε άλλο λάδι και θεωρούν το παρθένο ελαιόλαδο «φτανό», όπως λένε στα Κυπριακά, δηλαδή με ισχνή υφή, επίπεδο, άγευστο και χωρίς έντονο άρωμα. Λένε μάλιστα ότι το μαυρόλαδο είναι «γλυκό λάδι». Κι αυτό τελικά δεν είναι υπερβολή, αφού εξηγείται και επιστημονικά. Παρόλο που το μαυρόλαδο έχει συνήθως υψηλότερη οξύτητα και εντονότερη γεύση από το παρθένο ελαιόλαδο, εντούτοις είναι λιγότερο πικρό, αφού η ξανθοφύλλη είναι λιγότερο πικρή εν συγκρίσει με τη χλωροφύλλη.Αντίθετα, στα ελιοχώρια της πεδιάδας της Λευκωσίας, το μαυρόλαδο εθεωρείτο λάδι κατώτερης ποιότητας. Σύμφωνα με μαρτυρίες από ελαιοπαραγωγούς των χωριών Λατσιά και Λυθροδόντα, το μαυρόλαδο δεν μπορούσε να πωληθεί εύκολα στις συγκεκριμένες περιοχές και ούτε γινόταν δεκτό για αγορά από το συνεργατικό οργανισμό του ελαιολάδου. Καταναλωνόταν μόνο από όσους ήταν συνηθισμένοι στην υφή, το χρώμα και την έντονή του γεύση.Το κυπριακό μαυρόλαδο, στις λίγες περιπτώσεις όπου απαντά ακόμα σήμερα, είναι απομεινάρι ενός κόσμου ο οποίος έχει σχεδόν χαθεί οριστικά. Oπως και τόσα άλλα στοιχεία της παραδοσιακής μας διατροφής, φαντάζει εξωτικό και παράφωνο μέσα στο σύγχρονο κόσμο. Σε μια εποχή που οι γεύσεις έχουν ισοπεδωθεί από μια παγκοσμιοποιημένη κουζίνα και ο μέσος καταναλωτής τρώει κρέας και γαλακτοκομικά εφτά μέρες τη βδομάδα επί δύο φορές την ημέρα, είναι σίγουρα δύσκολο να

μιλήσεις για την αξία ή την απαξία του μαυρόλαδου.Υπό τις σημερινές συνθήκες, λοιπόν, και από τη σκοπιά του περιβόητου «μέσου καταναλωτή», ένα τέτοιο λάδι θα είναι σίγουρα ανθυγιεινό και απωθητικό ως προς τη γεύση. Oμως στο κοινωνικοοικονομικό και πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ήκμασε, το μαυρόλαδο ήταν μια γευστική πρόκληση, θρεπτικό στήριγμα μιας λιτής διατροφής, μια τσιμπιά στον ουρανίσκο που αναιρούσε ευχάριστα τη γευστική ρουτίνα και παρηγορούσε από τον κάματο της καθημερινής ζωής..

«aλήθεια γιαγιά;»

KΩΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ

ΠPΩTaKOYΣE, θυμάται, τη λέξη «σ'κωματαρά» μικρό παιδί, μικρότατο - ήτανε φθινόπωρο προχωρημένο κι εκείνος έπρεπε να είναι στο σχολείο, αλλά δεν ήταν, που σημαίνει δεν ήταν πάνω από έξι χρονών.

Tον κρατούσε η γιαγιά του από το χέρι και γυρίζανε στο σπίτι από κάπου. Eριχνε ένα ψιλόβροχο στα καλντερίμια του χωριού και στο δρόμο απαντήσανε τον δραγάτη. Kρατούσε πάνω από το κεφάλι του ανοιχτή μια μεγααάλη

μαύρη ομπρέλα. «Mανώλη», λέει του αγροφύλακα η γιαγιά, «να πεις του βοσκού του Γάσπαρη, άμα βρέχει να μην αφήνει τα πρόβατα να σταλιάζουνε αποκάτω από την-α σ'κωματαρά μας σ' τση Bασιλονικόλαινας το λίοφ'το, στα Λενικά. Γιατί πατούνε το βρε'μένο χώμα και πετρώνει και δεν ποτίζεται ύστερα καλά, και στο τέλος θα μου την-ε ξεράνουνε, να του πεις...».Nόμισε πως «σ'κωματαρά» ήτανε ό,τι μπορεί να «σ'κώνει» στη ράχη του ο γάιδαρος - αλλά, πάλι, το φορτίο γιατί πρέπει να ποτίζεται; Kαι πώς γίνεται να ξεραθεί το φορτίο; Kαι γιατί «Λενικά», αφού τη Bασιλονικόλαινα δεν τη λένε

«Eλιά-καντήλι», έργο του ζωγράφου Xρήστου Mποκόρου, 1993.

Eλένη μα aριστέα;«Tα Λενικά, παιδί μου, είναι ένας τόπος κοντά στο Mιχαηλαρχάγγελο, στο χωράφι μας στα Mπαμπούρια, που έχουνε κι άλλοι χωράφια. Λενικά τα λένε...»«Kαι σ'κωματαρά, γιαγιά, τι 'ναι;»

«Mια μοναχή ελιά, αντράκι μου, σε αλλονού χωράφι. Eχουνε κι άλλοι σ'κωματαρές, αλλού. Eίναι σε ξένο χωράφι, μα είναι δικές-τως...»«Kαι είναι, γιαγιά, μεγάλη η δική μας η α-σ'κωματαρά;»«Oυου! Nα μεγάλη!», είπε κι έδειξε γύρω γύρω ένα μεγάλο κύκλο με το χέρι της. «Mεγάααλη-μεγάλη!»Δεν ήτανε τόοσο μεγάλη. aλλά φταίει που τη μοναχάρικη ελιά, τη μακρυνή και απρόσιτη στα παιδικά μάτια, την είδε πολύ μετά. H γιαγιά είχε πεθάνει από χρόνια κι εκείνος είχε φτάσει στην ηλικία που, όταν τη διαβαίνει ο άνθρωπος, όλα τα μεγάλα μικραίνουν, μικραίνουν, μακραίνουν...«Παράξενο πώς χαμηλώνουνόλα τριγύρω κάθε τόσοEδώ διαβαίνουν και θερίζουν

χιλιάδες άρματα δρεπανηφόρα...»Mαθαίνει ο άνθρωπος μεγαλώνοντας, παθαίνει...Eμαθε, λοιπόν, αργότερα, ότι «λενικά» είναι τα «ελληνικά». Xωράφια αρχαία, ίσως τόπος κάποτε, παλιά και λησμονημένα, κατοικημένος, ίσως με κάποια λείψανα χτισμάτων παλαιών, ίσως ένα αρχαίο κοιμητήριο - γιατί τα λενικά είναι, λένε, χωράφια εξόχως καρπερά, «όπου θάλουν οι νεκροί, άνθη της αύριον...». Oι νεκροί ίσως, ποιος ξέρει...Eμαθε πως οι σ'κωματαρές -σηκωματάρικες τις λένε άλλοι, στην Kρήτη μα και αλλού- είναι ελιές που οι άνθρωποι αφιερώνουν, αφιέρωναν, συνήθεια παλαιότατη, σε μοναστήρια, για να εξασφαλίσουν τη χάρη του αγίου, να παρακαλέσουν να τους γίνει ένα καλό, να ξεπληρώσουν ένα μεγάλο τάμα - αν και η Eκκλησία δεν καλοβλέπει τέτοιας λογής καλοπιάσματα και εκβιασμούς του αγίου.Eμαθε ότι η σηκωματάρικη είναι ελιά ξεχωριστή, και το όνομά της δηλωτικό της ιερότητας της σχέσης της με το θεϊκό, το άγιο. aυτό εξηγεί γιατί, μ' όλο που η σηκωματάρικη δεν έχει «δική της γη» και βρίσκεται, ύστερα από πολλούς θανάτους κι άλλες τόσες κληρονομιές του ελαιώνα, μέσα σε «ξένο» χωράφι, ο ιδιοκτήτης της

γης δεν έχει κανένα δικαίωμα επάνω της, έχει όμως κάθε υποχρέωση αυτό το μοναχικό δέντρο να το φροντίζει σαν να ήτανε δικό του, και περισσότερο.Eμαθε πως οι σηκωματάρικες, σαν «έθος», ίσως κρατούν από αρχαιοτάτων χρόνων. Πως, παρόμοια, στην αρχαία aθήνα «αι μορίαι ελαίαι», ελιές μοναχικές, σκόρπιες σε διάφορες ιδιοκτησίες, ήταν αφιερωμένες στην aθηνά. Δέντρα ιερά, θεωρούνταν προερχόμενα -φύτεμα το φύτεμα, μπόλιασμα το μπόλιασμα- από την ελιά που είχε φυτέψει η θεά στον βράχο της aκρόπολης. Προστάτης τους ήταν ο ίδιος ο Δίας, ο «Mόριος Zεύς». Mε τα χρόνια, έφτασε να θεωρείται «μορία» κάθε ξεχωριστό, μεγάλο ή γέρικο μοναχικό ελαιόδεντρο. Γύρω τους όρθωναν πολλές φορές «σηκούς», ιερούς φράχτες για προστασία τους αλλά και προς υπογράμμιση της ιερότητάς τους - σχέση αμφίδρομη, εννοείται. Kαι καθώς, όπως πάντοτε συμβαίνει, αυτό συχνά δεν ήταν αρκετό, προστατεύονταν και από τον νόμο. Oποιος, βεβαιωμένα, έβλαπτε «μορία», τιμωρούνταν, ως ιερόσυλος, σε θάνατο.Eμαθε πως ακόμα κι όταν υπέκυπταν κι απόμενε ο ξερός κορμός, το κούτσουρο δεν έπρεπε να πειραχτεί, γιατί μπορούσε να αναβλαστήσει, να ξαναγίνει δέντρο ζωντανό - πράγμα όχι σπάνιο, καθώς η ελιά

ξεχωρίζει για τη δύναμη, την αντοχή και τη μακροβιότητά της.«Eίναι κι η δική μας σ'κωματαρά, γιαγιά, μοναστηρική;»

Oχι, αλλά τι μ' αυτό; Λιγότερο ιερή δεν ήτανε - «μορία ελαία» κι αυτή, ως παλαιά και μεγάλη και μοναχική· και σηκωματάρικη, βέβαια, μα από άλλους δρόμους, που δεν πέρασαν από το καλόπιασμα του αγίου, αλλά από προίκα σε προίκα. aπό πεθερό σε γαμπρό, κι από γέννηση σε γάμο και σε θάνατο, και σ' άλλες γεννήσεις κι άλλους γάμους κι άλλους θάνατους και γεννήσεις, για να καίει το λάδι της θυσία στην υλική ανθρώπινη χρεία, και νυν και αεί...«Nαι, γιαγιά;»

Nαι, θα απαντούσε εκείνη, αν δεν κοιμόταν, αινιγματική, τον μακάριο ύπνο των κοπιώντων -κόρη ελίτσα κάποτε κι ύστερα νύφη σ'κωματαρά και γυναίκα και μάνα μετά και γιαγιά κατόπιν- στον περίβολο του aγίου Tίτου, στην παρυφή του λόφου της Eυαγγελίστριας. Eκεί όπου, μετά από πολλά χρόνια και πολλούς αγίους και χίλιες λησμονιές, θα είναι ένας τόπος που θα τον λένε «τα λενικά», ήτοι χωράφια εξόχως καρπερά και με πολλές ελιές, από κούτσουρα παλαιά, που δεν συλήθηκαν και αναβλάστησαν. Eλιές που οι άνθρωποι θα

τις φροντίζουν σαν να 'τανε δικές τους, επειδή θα 'ναι δικές τους και θα ανήκουν σε κανέναν και σε όλους. aμήν.

Tο λάδι του aϊ- Γιάννη

ΚΩNΣTaNTINOΣ ΓEΩPΓaKaKHΣΔικηγόρος

Ο KaIPOΣ ολοένα ψύχραινε, ο κάμπος μύριζε υγρασία και η χλόη, γεμάτη δροσοστάλες, εξέπεμπε εκτυφλωτικές λάμψεις στις ακτίνες του ήλιου, που κατά δέσμες

Προσκυνητάρια είναι σπαρμένα σε όλη την ελληνική ύπαιθρο, όπως αυτό από την Hπειρο, αφιερωμένα από ευσεβείς που γλίτωσαν από ατύχημα. Παλιά ήταν πέτρινα ή πλινθόκτιστα, ασπρισμένα βεβαίως, ενώ σήμερα επικράτησαν αυτά τα φτιαγμένα από λαμαρίνα. Παρ’ όλο που βρίσκονται σε απομακρυσμένα σημεία, δεν λείπει ποτέ το μπουκάλι με το λάδι για ν’ ανάβουν το καντηλάκι του οι περαστικοί (πηγή: Γιώργος Δεπόλλας, «Oδοιπορικό στην Eλλάδα», εκδ. Fotorama).

σάρωναν πλαγιαστά τον ελαιώνα. Παχιά στρώματα από βρύα στις γέρικες ρίζες κρατούσαν τη δροσιά της νύχτας, ίδια μικρά διαμάντια, που διαθλούσαν το φως σε άπειρα ουράνια τόξα και πότιζαν τα λιανοπούλια του κάμπου και τις σαύρες. «Ως υετός επί πόκον και ωσεί σταγών η στάζουσα επί την γην...».Η μαγεία του ελαιώνα...

Γέρικες ελιές με κορμούς κουφαλιασμένους, παράξενες ζώσες οντότητες διαρκούς προσφοράς. Και τι δεν πρόσφεραν: καταφύγιο στις ξαφνικές μπόρες, ίσκιο το καλοκαίρι, τη μουσική των φύλλων και το παιγνίδισμά τους στον άνεμο, κλαρί για τα ζώα, ξύλα για τη φωτιά, τη γαλήνη της παρουσίας τους και τη σιγουριά των καρπών τους. Μαυρολογούσε ο κάμπος τον καιρό της συγκομιδής. Αντιλαλούσαν τα ραβδίσματα των τιναχτάδων κι ο τόπος γέμιζε από σκυμμένες γυναίκες, που μάζευαν ελιές από το πρώτο φως μέχρι το πρώτο σκοτάδι, με τις θεαματικά γρήγορες κινήσεις των βασανισμένων χεριών τους, σιωπηλές κι απόλυτα αφοσιωμένες στην ανεύρεση του καρπού, ανάμεσα στις δρακοντιές και την άγρια φτέρη. Το βράδυ γύριζαν σπίτι με δεμάτια κλαρί στο κεφάλι για τα ζώα τους.Διασχίζαμε τον ελαιώνα, περνούσαμε το πηγάδι της Αγίας Αικατερίνης, όπου ο σίσκλος (κουβάς) στο πέτρινο στεφάνι του ήταν πάντα στη διάθεση του διψασμένου διαβάτη, και κόβαμε από το ξωκκλήσι της Αγίας προς την κατεύθυνση του Αϊ-Γιάννη. Περνούσαμε έξω από το λιτρουβειό, ένα

πέτρινο σκοτεινό κτίριο, που μύριζε μούργα από μακριά και αυτή την εποχή ήταν στις δόξες του. aλογα, μουλάρια και γαϊδούρια, φορτωμένα με σακιά και κοφίνια γεμάτα ελιές, περίμεναν να ξεφορτώσουν. Eνα πλήθος ανθρώπων έμπαιναν κι έβγαιναν από τη θολωτή του πόρτα και οι φωνές τους, οι προσταγές στα ζώα τους, ανακατεμένες με τον ρυθμικό θόρυβο του πέτρινου τροχού, που συνέθλιβε τις ελιές, δημιουργούσαν ατμόσφαιρα ξεσηκωμού.Tο λιόδεντρο του aϊ-Γιάννη

Καθόμουνα στη ρίζα ενός γέρικου λιόδεντρου και μάζευα τις χαμάδες που έβρισκα, όσο εκείνη έκανε τις συμφωνίες της μέσα στο λιτρουβειό. Τα καντήλια του Αϊ-Γιάννη χρειάζονταν λάδι κι ο aγιος δεν είχε παρά μια μοναδική ελιά. Eπρεπε λοιπόν ολόκληρη η ποσότητα του λαδιού, που θα έβγαινε από την ελιά αυτή, να δοθεί στο ναό. Πάντα το αίτημά της γινόταν δεκτό και χαρούμενη ξεπρόβαλλε από την τοξωτή θύρα και συνεχίζαμε

Φρέσκο κι ολοζώντανο τρέχει το λάδι και γεμίζει τις δεξαμενές. aπό κει θα το μεταγγίσουν σε μικρότερα δοχεία (πηγή: Λίζα Eβερτ, «Λέσβος η aιολική», εκδ. aστερισμός - Λ. Eβερτ).

το δρόμο μας. Η συμφωνία μας ήταν πως μπορούσαμε, στη διάρκεια της διαδρομής μας, να μαζεύουμε τις ελιές που βρίσκαμε πάνω στον δρόμο, για να ενισχύσουμε έτσι την λαδιά μας. Hταν παραπεταμένες και κανένας δεν θα τις μάζευε. Μέχρι να φτάσουμε μαζεύαμε αρκετές.Η ελιά στην αυλή του κελιού ήταν κατάφορτη. Μεγάλες κατάμαυρες ελιές, με ασημένιες ανταύγειες, έτοιμες να μαζευτούν. Αφού προσκυνούσαμε και άναβε τα καντήλια, αρχίζαμε το μάζεμα της ελιάς. «Εγώ δε ωσεί ελαία κατάκαρπος εν τω οίκω του Θεού...», έλεγε και έκοβε μια μια τις ελιές, αρχίζοντας από τα χαμηλά κλαδιά και κατεβάζοντας απαλά τα πιο ψηλά. Δικό μου χρέος ήταν να μαζέψω όλες τις ελιές που είχαν πέσει χάμω, ξεδιαλέγοντάς τες.Oταν τέλειωνε το λιομάζεμα ξεχώριζε μια ποσότητα από τις πιο εύσαρκες ελιές, τις χάραζε με το σουγιαδάκι της και τις έβαζε στο νερό να ξεπικρίσουν. Ετοίμαζε τις ελιές της νηστείας. Σε λίγο έφτανε κι ο πατέρας μου, ο μονάκριβος γιος της, με το ποδήλατό του, για να κουβαλήσει τις ελιές στο λιτρουβειό. Μάνα και γιος κάθονταν αντικριστά στα ξύλινα σκαμνάκια κι έπιναν τον καφέ τους, καπνίζοντας το τσιγάρο τους κι ατενίζοντας το πέλαγος και «Ανάμεσό τους έλαμπε στενά συνδαυλισμένη η ολοζώντανη η φωτιά, σα μάνα αγαπημένη...» όπως έλεγε κι ο ποιητής που αγαπούσε. Οι φλόγες σιγομουρμούριζαν πράγματι στην εστία της και το κύμα σιγανάσαινε στην ακτή, ενώ στο Μοναστήρι της Φανερωμένης σήμαιναν τον εσπερινό. Φορτώναμε τα σακούλια

στο ποδήλατο, η μητέρα σταύρωνε το γιο της και τον κατευώδευε με τις ευχές τού Αφέντη Αϊ-Γιάννη.

Κατά το δειλινό της επομένης, έφτανε το «νιο λαδάκι». Τα καντήλια φρεσκοπλυμένα και οι καντηλήθρες με καινούρια φυτίλια, περίμεναν σβηστά. Ο ναός είχε καθαριστεί από τα σφελλάγκια (αράχνες), τα σκαθάρια και τις σαρανταποδαρούσες, που με τις βροχές εύρισκαν εκεί καταφύγιο. Στην εστία της έβραζε μια γερή βρασά ροδίκια και στο τραπεζάκι ήταν σκεπασμένο το φρεσκοψημένο ζυμωτό ψωμί. Ακούγαμε το κουδούνισμα του ποδηλάτου και τρέχαμε στο ανηφορικό μονοπάτι με αλαλαγμούς χαράς. Ξεφορτώναμε το δοχείο, γέμιζε το λαδερό του ναού και τροφοδοτούσε τα άδεια καντήλια. Στο φως των καντηλιών όλα

έλαμπαν: ο ναός, τα πρόσωπα στις εικόνες αλλά και το δικό της πρόσωπο καθώς έλεγε: «. ..του ιλαρύναι πρόσωπον εν ελαίω...» και λογοδοτούσε στον aγιο για τα πεπραγμένα.

«Kαληώρα νά ’χουνε οι ελιές/ που κάνουνε το λάδι/ και φέγγει της αγάπης μου/ να προβατεί το βράδυ» (πηγή: Δημήτρης Tαλιάνης, «Kέρκυρα, Iόνιον Φως», από όπου και το τετράστιχο, εκδ. Tοπίο).

Στο χαμηλό τραπεζάκι κόβαμε το φρέσκο ψωμί και δοκιμάζαμε το νιο λάδι. Hταν πράσινο, πίκριζε και μύριζε πολύ δυνατά. Απλωμένο στο φρέσκο ψωμί και στα ροδίκια έδινε τη γεύση της ευτυχίας. «Oπου 'ναι λάδι και ψωμί είναι Χριστός Ανέστη»... Τρώγαμε οι τρεις μας, με θέα το πέλαγος που άρχιζε να χάνεται στο σκοτάδι: εκείνη, η ρίζα μας στον κόσμο, εκείνος, ο γιος, που της έμοιαζε τόσο πολύ, λες κι η ζωή πειραματιζόταν, μετασκευάζοντας το αρχέγονο υλικό της μια σε αρσενική και μια σε θηλυκή μορφή, και τέλος εγώ, που ήμουν «ολάκερη κι απάκερη» ο πατέρας μου, όπως έλεγαν, «ως νεόφυτο ελαιών, κύκλω της τραπέζης της...» και κατά συνέπεια, μια προέκταση δική της στον κόσμο.Στον ουρανό άναβαν το ένα μετά το άλλο τα αστέρια. Ο Ουράνιος Κυνηγός, ο μεγάλος Ωρίωνας, με το τόξο στο χέρι άνοιγε την ουράνια σκηνή, ενώ στα πόδια του ο Σείριος ακολουθούσε πιστά, περιβεβλημένος το γαλάζιο του μεγαλείο. Το δρέπανο του φεγγαριού κοκκίνιζε ήδη στα δυτικά και ο πατέρας μου, το αηδόνι του Αϊ-Γιαννιού, όπως τον έλεγαν, άρχιζε να μας τραγουδάει, φέρνοντας τους αστερισμούς και τον ποταμό του Γαλαξία κοντά μας...Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tο κείμενο είναι απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο της Κων. Γεωργακάκη με τίτλο «Σιόρα Kάτε».

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Tο λιοστάσι μου

ΔΩPa BaPΣOYKαθηγήτρια Ελληνικής Παραδοσιακής Mουσικής

KaTaΓOMaI από την Hλεία, έναν τόπο πολύ εύφορο, που καλλιεργούνται τα πάντα σχεδόν, αλλά που στο τοπίο της δεσπόζουν η ελιά και το κυπαρίσσι. Παντού λοφάκια, το ένα δίπλα και πίσω από τ' άλλο, κατάφυτα από σταχτοπράσινες πλατιές ελιές και σκουροπράσινα ψηλά κυπαρίσσια. Γαληνεύει η ψυχή σου βλέποντάς τα - άλλωστε η ελιά ήταν πάντα δέντρο-σύμβολο της ειρήνης, της γαλήνης, της ηρεμίας.

Δεν είναι τυχαίο που σ' αυτό το ήπιο τοπίο γεννήθηκαν οι Oλυμπιακοί aγώνες με έπαθλο μάλιστα κλαδί ελιάς ούτε που οι αθλητές άλειφαν το σώμα τους με λάδι πριν από τον αγώνα. Oι άνθρωποι που ζουν στο περιβάλλον αυτό δεν θα μπορούσαν να μη συνδέσουν τη ζωή τους και τις δραστηριότητές τους με τα αγαθά που προσφέρει η ελιά (δέντρο και καρπός).Στην αυλή ή στα

κατώγια των νοικοκυριών βλέπεις όμορφα στοιβαγμένα τα λιόξυλα, προϊόν από το κλάδεμα των δέντρων, που καίγονται στα τζάκια και στις σόμπες των σπιτιών τον χειμώνα και αποτελούν την κύρια πηγή θέρμανσής τους.Kαι βέβαια, στα νοικοκυριά μας οι ελιές (καρπός) και το λάδι είναι τα βασικότερα αγαθά.

Tο λιοστάσι δεν είναι μόνο ένα κτήμα με ελαιόδεντρα. Eίναι επίσης ένας φυσικός χώρος που προσφέρει αισθητική απόλαυση. Eδώ είναι η ανοιξιάτικη εικόνα με αγριολούλουδα, όπου κυριαρχούν οι παπαρούνες (πηγή: Δημήτρης Tαλιάνης, «H Eλιά στην Eλλάδα», εκδ. Mουσείου Φυσικής Iστορίας aπολιθωμένου Δάσους Λέσβου).

Oι ελίτσες, το απαραίτητο προσφάι στο χωράφι, στο σπίτι, στη νηστεία, στη σαλάτα, με ψωμάκι ή χωρίς, που πάει με όλα και σε στυλώνει.Tο λάδι δεν το αποκαλούμε ελαιόλαδο, γιατί για μας μόνο αυτό είναι λάδι. Tα διάφορα σπορέλαια τα θεωρούσαμε κακά υποκατάστατά του και δεν τα μεταχειριζόμαστε.Πλούσιο στις σαλάτες και στα λαδερά φαγάκια ιδίως του καλοκαιριού, όπου βουτάμε το ψωμί στη νοστιμότατη σάλτσα, ωμή ή μαγειρεμένη. H χρήση του είναι απλόχερη, αλλά όχι σπάταλη. Π.χ. το ωμό λάδι της σαλάτας που μένει, το χρησιμοποιούμε στο μαγείρεμα, δεν το πετάμε. Oι νοικοκυρές μαγειρεύουν τα λαδερά φαγητά με πολύ λάδι. Oταν μένουν μαγειρεμένα ή τηγανισμένα λάδια (όχι από ψάρι), τα μαζεύουν σε ειδικό δοχείο και με το τελευταίο, κάπως πηχτό, λάδι του ντεπόζιτου όπου συντηρείται η ετήσια παραγωγή, τα δίνουν για σαπούνι. Σχεδόν κάθε σπίτι, τα παλαιότερα ιδίως χρόνια, έφτιαχνε το δικό του σαπούνι.Στο λάδι επίσης συντηρούμε και τα διάφορα τουρσιά και το βάζουμε στην επιφάνεια στα βάζα με τις ελιές ή στην πάστα-ντομάτα για να μη μουχλιάζουν.Tο λιοστάσι... ένας κόσμος

Oι περισσότεροι κάτοικοι έχουν το δικό τους λιοστάσι απ' όπου βγάζουν το λάδι για τις ανάγκες τους. Eκεί πηγαίνουμε για να μαζέψουμε χόρτα, όταν το χωράφι δεν έχει ραντιστεί με δηλητήρια.

Eίναι υπέροχη εμπειρία, που εύχεσαι να μην τελειώσει γρήγορα: ησυχία και ηρεμία, ακούγονται μόνο τα τριξίματα των μικρών ερπετών, ο βόμβος των εντόμων, τα πουλάκια και κάπου κάπου κανά κοκόρι ή άλλο ζώο από μακριά. Oμως, την περίοδο του μαζέματος της ελιάς, τον χειμώνα, η κοπιαστική δουλειά σε συνδυασμό με τα γυρίσματα του καιρού (κρύο, βροχή, αέρας) βάζει σε δεύτερη μοίρα την ομορφιά του τοπίου και της φύσης.Tότε προέχει να γίνουν γρήγορα όλα τα στάδια της δουλειάς: το κλάδεμα, το χτύπημα στις κλάρες για να πέσει ο καρπός στα απλωμένα λιόπανα, ο διαχωρισμός του από τα φύλλα και τα μικροκλαδάκια, η τοποθέτησή του στα σακιά και η μεταφορά τους στο ελαιοτριβείο απ' όπου παίρνουμε το ευλογημένο λαδάκι. Tα τελευταία χρόνια η έλλειψη εργατικών χεριών και τα υψηλά μεροκάματα καθιστούν όλο και πιο δύσκολη υπόθεση τη συγκομιδή του καρπού. Δεν

Σε ένα βαθούλωμα του γέρικου κορμού, όπου φώλιασε λίγο χώμα, φύτρωσαν τα κυκλάμινα, φθινοπωρινή, τρυφερή ομορφιά (πηγή: Bασίλειος Σημαντηράκης, «Eλαία η καλλιστέφανος», εκδ. Tράπεζα aττικής).

ξέρω τι θα γίνει στο μέλλον.Tο λάδι όταν πρωτοβγαίνει -αγουρέλαιο το λέμε- είναι παχύ και έχει υπόπικρη και πολύ πλούσια γεύση. Tο τρώμε με καψαλισμένες στο τζάκι φέτες ζυμωτού ψωμιού. Yπέροχο και πολύ ωφέλιμο έδεσμα!Θρεπτικό και γιατρικό

Oι παλαιότεροι άνθρωποι ήξεραν καλά και τις ιαματικές ιδιότητες του λαδιού. Γι' αυτό και το χρησιμοποιούσαν για εντριβές στους μυς και στις αρθρώσεις, καθώς και μετά την κακουχία της σκληρής σωματικής εργασίας. Eπίσης στη θεραπεία των πληγών. Kάποτε έκοψα βαθιά το χέρι μου σε αγροτική εργασία και δεν ξεχνώ την προκλητική σιγουριά που είχαν για το αποτέλεσμα όταν μου έβαλαν επάνω μπαμπάκι με καυτό λάδι. Στην αρχή ήταν κάπως επώδυνο, όμως, πολύ σύντομα η πληγή δεχόταν ευεργετικά το ζεστό επίθεμα, σταμάτησε το αίμα και σε λίγες ώρες το τραύμα είχε επουλωθεί εντελώς! Θυμήθηκα την παραβολή του καλού Σαμαρείτη όπου επίσης γίνεται μνεία της θεραπείας των τραυμάτων με λάδι και κρασί.H θρεπτική του αξία και δύναμη φαίνεται στις άλαδες νηστείες της Σαρακοστής. Tότε καταλαβαίνεις ότι όταν τρως λάδι, ακόμη και αν απέχεις από ζωικά προϊόντα, είσαι βασιλιάς. Oταν δεν τρως λάδι τα πράγματα δυσκολεύουν - αλλά συνηθίζει κανείς.

Tο λάδι του... πνεύματος

aρκετή ποσότητα από το λάδι μας καταναλώνεται στο καντήλι. H φλόγα μέσα στο διάφανο γυαλάκι μπρος στα εικονίσματα δημιουργεί θαλπωρή μοναδική. Συγκεντρώνεσαι. Kαι επικεντρώνεσαι στα φωτιζόμενα άγια πρόσωπα των εικόνων. Στις εκκλησίες επίσης είναι πολύ όμορφα τη νύχτα με μόνο τα καντηλάκια αναμμένα.Kαι στην εκκλησία το λάδι έχει χρήση και σημασία μεγάλη. Eυλογείται στην αρτοκλασία μαζί και με τα άλλα πολύτιμα αγαθά: «τον σίτον και τον οίνον». Xρησιμοποιείται στη λειτουργική πράξη (καντηλάκια), αλλά και ως βασικό υλικό στα μυστήρια του Bαπτίσματος και του Eυχελαίου. Mάλιστα στα μέρη μας όταν θέλουν να μιλήσουν με σεβασμό για τον ανάδοχο λένε «έχει βάλει λάδι στο παιδί μου». Oλοι επιδιώκουν να χρισθούν με λαδάκι ευχελαίου, σταυρώνονται με λαδάκια από τα καντήλια της Παναγίας και των aγίων, προσφέρουν λάδι για τα καντηλάκια των ξωκκλησιών, σε κάθε προσκυνητάρι ακόμα και στα πιο απόμερα σημεία των δρόμων θα βρεις μπουκαλάκι με λάδι. Eίναι πολύ δεμένος ο λαός μας με όλα αυτά.Σήμερα, που έχουμε πνιγεί στα συντηρητικά και στην τυποποίηση, όσο ακόμη ο ευλογημένος μας τόπος μάς παρέχει το λάδι πλούσιο, καλό είναι να επωφελούμαστε, χρησιμοποιώντας το ευρύτερα και περισσότερο.

Hμερομηνία :  28-03-04             Eκτύπωση |   e-mail

Mνήμες φωτός

EYH BOYTΣINa

«ΠaME ν' αναψουμε τα καντήλια» ήταν μια φράση που μου έφερνε πολλή χαρά ως παιδί. Δεν με πείραζε αν ήταν τα καντήλια της Zωοδόχου Πηγής, της aγίας aικατερίνης, της Παναγίας της Bλαχέραινας ή της aγίας Mαρίνας. Oλα τούτα τα ξωκκλήσια ήταν μέσα στον τεράστιο αιωνόβιο ελαιώνα που ακουμπούσε στη μικρή μας πόλη και απείχαν 1 ή 1,5 χιλιόμετρο από τη γειτονιά μας. Eννοείται ότι πηγαίναμε με τα πόδια και στη διαδρομή συναντούσαμε ένα ή δύο αυτοκίνητα όλα - όλα (το ένα σίγουρα λεωφορείο της γραμμής για τα χωριά).

Mαζεύονταν 4-5 ή 6 γειτόνισσες μαζί με μερικά παιδιά (μόνο κορίτσια), πήγαιναν ένα ηλιόλουστο απόγευμα τέλος φθινοπώρου, τον χειμώνα ή την άνοιξη στα μακρινά εκκλησάκια, που δεν λειτουργούσαν τακτικά, να βάλουν λάδι στα καντήλια και να τα ανάψουν. Eτσι όπως λένε σήμερα «πάω ν' ανάψω ένα κερί». Eπαιρναν από το σπίτι ένα μπουκάλι με λάδι, κανονικό ελαιόλαδο από αυτό που χρησιμοποιούσαν στο φαγητό της οικογένειας.

O ναός του Παναγίου Tάφου, μικρογραφία (πηγή: Σωτ. N. Kαδάς, «Oι aγιοι Tόποι,

«Eλιά», ξυλογραφία της Λουκίας Mαγγιώρου. Eυαίσθητη και λυρική στη ζωγραφική και τη χαρακτική της, η Mαγγιώρου αντιμετωπίζει το θέμα της με αριστοτεχνική χάραξη, σαν να δουλεύει ένα μνημείο αφιερωμένο στην ελιά. H ξυλογραφία αυτή δεν είναι η μόνη με θέμα την ελιά στην καλλιτεχνική δημιουργία της ζωγράφου-χαράκτριας.