ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΘΕΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΤΟΥΣ

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΜΕΛΕΤΗ

ΛΑΪΚΗΣ & ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΜΕΤΕΩΡΟΛΟΓΙΑΣ

ΚΛΕΑ-ΜΑΡΙΝΑ ΤΖΗΜΙΡΗ

ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2017

2

Στην Άννα

3

Ευχαριστίες

Προτού παρουσιαστούν τα αποτελέσματα της παρούσας διπλωματικής

εργασίας, αισθάνομαι την υποχρέωση να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που με τη

συμβολή τους βοήθησαν σημαντικά στην ολοκλήρωση της.

Αρχικά λοιπόν, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά την επιβλέπουσα της

διπλωματικής μου εργασίας, κα Φανή Σέρογλου για την πολύτιμη καθοδήγηση και

συμπαράσταση της καθώς και για την εμπιστοσύνη που μου έδειξε κατά τη

διάρκεια εκπόνησης της εργασίας μου. Επίσης, είμαι ιδιαίτερα ευγνώμων στα

υπόλοιπα μέλη της εξεταστικής επιτροπής της μεταπτυχιακής μου εργασίας, κ.

Κουμαρά Παναγιώτη και κ. Λαμπρινό Νίκο για τις διαφωτιστικές παρατηρήσεις τους

που στάθηκαν αναγκαίες για την περαιτέρω βελτίωση και διαμόρφωση του τελικού

κειμένου της διπλωματικής.

Ακόμη, θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου και στον κ. Βασίλη

Κουλούντζο για την προθυμία του να μοιραστεί τις γνώσεις του επάνω στο

αντικείμενο της μετεωρολογίας, βοηθώντας με τις επισημάνσεις του σε ποικίλα

θέματα σχετικά με την εργασία. Ιδιαίτερες ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και

στην αγαπημένη μου φίλη Χριστίνα Μόκα για τον χρόνο που διέθεσε σε συζητήσεις

μας καθώς και για τις χρήσιμες συμβουλές της αναφορικά κυρίως με τη

μεθοδολογία της παρούσας έρευνας. Τέλος, ευχαριστώ από καρδιάς την οικογένεια

μου που με υπομονή και αγάπη πρόσφεραν την απαραίτητη ηθική στήριξη για την

ολοκλήρωση της διπλωματικής μου εργασίας.

4

Περίληψη

Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στη

σύγχρονη επιστημονική και την παραδοσιακή γνώση μέσα από την απάντηση των

δυο ερευνητικών ερωτημάτων: α) Μπορεί η μελέτη των περιγραφών της λαϊκής

μετεωρολογίας να αναδείξει ένα συγκροτημένο ερμηνευτικό πλαίσιο; β) Ποια η

σχέση του αναδυόμενου ερμηνευτικού πλαισίου της λαϊκής μετεωρολογίας με το

σύγχρονο επιστημονικό; Αναζητήθηκαν και συγκεντρώθηκαν δεδομένα από

λαογραφικά και επιστημονικά μετεωρολογικά βιβλία μέχρι να υπάρξει σχετικός

κορεσμός των δεδομένων. Για την απάντηση του πρώτου ερωτήματος εφαρμόστηκε

η θεματική ανάλυση που αφορά στην αναζήτηση των θεμάτων στο σύνολο των

δεδομένων, την εύρεση επαναλαμβανόμενων μοτίβων και την ομαδοποίηση τους

σε κατηγορίες ανάλυσης. Για το δεύτερο ερώτημα, το υλικό της έρευνας αρχικά

ταξινομήθηκε σε διαφορετικές θεματικές κατηγορίες βάσει του αντικειμένου της

λαϊκής παρατήρησης, ωστόσο επιλέχθηκε να αναλυθούν όσες σχετίζονται με τις

φυσικές επιστήμες. Οι κατηγορίες αυτές, ταξινομήθηκαν βάσει του καιρικού

φαινομένου για το οποίο γίνεται κάθε φορά η πρόγνωση και δευτερευόντως βάσει

του μέσου παρατήρησης του καιρού. Κατά την ανάλυση, αρχικά παρατίθενται οι

αναφορές της λαϊκής και αρχαίας μετεωρολογίας, ακολουθεί η σύγχρονη

επιστημονική ερμηνεία τους και καταληκτικά πραγματοποιείται ένα συγκριτικό

σχόλιο. Σε ένα δεύτερο επίπεδο, έγινε μια σύγκριση - που βασίστηκε στο μοντέλο

ΜΕΤΕΩ - ανάμεσα στο ερμηνευτικό πλαίσιο της λαϊκής μετεωρολογίας και τις

γνώσεις που έχουμε για το επιστημονικό πλαίσιο. Τα αποτελέσματα της έρευνας

φανέρωσαν ότι η λαϊκή μετεωρολογία διαθέτει συγκροτημένο ερμηνευτικό πλαίσιο

αντικατοπτριζόμενο μέσα από το μοντέλο ΜΕΤΕΩ, με κύριους άξονες: α)

χαρακτηριστικά της γνώσης, β) μεθοδολογία, γ) ισορροπία, δ) στοιχεία πολιτισμικής

ταυτότητας, ε) ολιστικότητα. Η σχέση ανάμεσα στη λαϊκή και την επιστημονική

μετεωρολογία είναι κυρίως αντιθετική αλλά ταυτόχρονα συμπληρωματική. Βασικά

στοιχεία που εκφράζουν τη σχέσης τους είναι: α) τοπικός - παγκόσμιος χαρακτήρας,

β) απλοϊκή πρόβλεψη - ακριβής πρόγνωση, γ) αυθαίρετη - συστηματική μέθοδος, δ)

φυσικά μέσα - τεχνητά όργανα, ε) ποιοτικά - ποσοτικά δεδομένα, στ) ολιστικότητα -

διεπιστημονικότητα, ζ) υποκειμενικότητα - αντικειμενικότητα, η) παρατηρήσεις -

ερμηνείες.

5

Abstract

The current research aims to bridge modern scientific meteorology with traditional

predictions about the weather. Two are the main research questions: a) May the

study of traditional meteorology bring forward a concrete interpretive framework?

b) What is the relationship between the interpretive frameworks of scientific and

traditional meteorology? A research and collection of data coming from scientific

meteorology literature as well as traditional meteorology literature took place. In

order to answer the first research question a thematic analysis was applied on data

grouping them in categories and pointing out repetitive sequences. In order to

answer the second research question a taxonomy of data in thematic categories took

place focusing mainly on natural phenomena related data. The taxonomy was based

mainly on weather phenomena coupled with observational means (of weather).

During the analysis, each weather prediction coming from the study of traditional

and ancient Greek meteorology is followed by the modern scientific weather

prediction coupled with a comparative comment. At the same time, a comparison

between the interpretive frameworks of traditional and scientific meteorology took

place using the METEO research model. Results show that traditional meteorology

has a concrete interpretive framework that in the context of the METEO research

model reveals the following features: i) characteristics of knowledge, ii)

methodology, iii) balance, iv) cultural identity, v) holism. The relationship between

the interpretive frameworks of scientific and traditional meteorology is mainly

contradictory but at the same time complementary. Key elements that express their

relationship are: i) local - global character, ii) simplistic forecast - accurate forecast,

iii) arbitrary - systematic method, iv) natural means - artificial instruments, v)

qualitative - quantitative data, vi) holism - interdisciplinarity, vii) subjectivity -

objectivity, viii) observations - interpretations.

6

Πίνακας περιεχομένων

Ευχαριστίες ........................................................................................................ 3

Περίληψη ........................................................................................................... 4

Abstract .............................................................................................................. 5

Εισαγωγή ............................................................................................................ 9

Κεφάλαιο 1: Λαϊκή μετεωρολογία ............................................................ 14

1.1. Αυτόχθονα συστήματα γνώσης ......................................................... 14

1.2. Λαϊκή μετεωρολογική γνώση των τοπικών κοινοτήτων ........................

του κόσμου ......................................................................................... 17

1.3. Ελληνική λαϊκή μετεωρολογία ........................................................... 21

1.4. Λαϊκή μετεωρολογία ως μέρος του πολιτισμού ................................ 23

1.5. Λαογραφία και παιδαγωγικές της διαστάσεις .................................. 27

Κεφάλαιο 2: Μετεωρολογία στην αρχαία Ελλάδα .................................... 31

2.1. Ενδιαφέρον και ενασχόληση με τη μετεωρολογία ..............................

στην αρχαιότητα ................................................................................ 31

2.2. Αναφορές του καιρού από τον Όμηρο και τον Ησίοδο ..................... 33

2.3. Αξία του μύθου για την ερμηνεία των μετεωρολογικών .....................

φαινομένων ........................................................................................ 35

2.4. Καιρός: από το υπερφυσικό στοιχείο στον ορθολογισμό ................. 38

2.4.1. Ανατολή της επιστημονικής μετεωρολογίας – Ίωνες ........................... 38

2.4.2. Συμβολή των Μιλησίων φιλοσόφων στη μετεωρολογία ..................... 39

2.4.3. Συμβολή των Προσωκρατικών φιλοσόφων – μετεωρολόγων .............. 40

2.4.4. Μετεωρολογία ως ξεχωριστός επιστημονικός κλάδος ......................... 40

2.4.5. Μετεωρολογία κατά την ελληνιστική περίοδο ..................................... 42

Κεφάλαιο 3: Σύγχρονη επιστημονική μετεωρολογία ................................. 45

3.1. Αντικείμενο και σκοπός της σύγχρονης επιστημονικής

μετεωρολογίας και κλιματολογίας .................................................... 45

3.2. Σύγχρονη επιστημονική πρόγνωση καιρού ....................................... 48

Κεφάλαιο 4: Σχεδιασμός και μεθοδολογία της έρευνας ............................ 54

4.1. Σκοπός και ερευνητικά ερωτήματα ................................................... 54

7

4.2. Το υπό έρευνα υλικό .......................................................................... 55

4.3. Σχεδιασμός οργάνωσης και ανάλυσης των δεδομένων .................... 58

4.4. Η μέθοδος της θεματικής ανάλυσης ................................................. 60

Κεφάλαιο 5: Θεματική ανάλυση δεδομένων ............................................. 65

5.1. Ένα μοντέλο για τη μελέτη της λαϊκής μετεωρολογίας ..................... 65

5.2. Χαρακτηριστικά της γνώσης της λαϊκής μετεωρολογίας .................. 72

5.2.1. Τοπικότητα ............................................................................................ 72

5.2.2. Ρίζες στην αρχαιότητα ........................................................................... 75

5.2.3. Σύγχυση μεταξύ αρχαιότητας και χριστιανισμού ................................. 76

5.2.4. Απλοϊκή πρόβλεψη καιρού ................................................................... 77

5.2.5. Τύπος πρόβλεψης ................................................................................. 78

5.3. Μεθοδολογία της λαϊκής μετεωρολογίας ......................................... 80

5.3.1. Αυθαίρετη μέθοδος πρόβλεψης καιρού .............................................. 80

5.3.2. Βασικά μέσα παρατήρησης .................................................................. 82

5.3.3. Ποιοτικά δεδομένα ............................................................................... 86

5.4. Ο ρόλος της ισορροπίας στη λαϊκή μετεωρολογία ............................ 88

5.4.1. Ισορροπία ως προς τον χρόνο ............................................................... 88

5.4.2. Ισορροπία ως προς την καιρική κατάσταση ......................................... 88

5.4.3. Ισορροπία μεταξύ καιρού και χλωρίδας ............................................... 89

5.5. Στοιχεία πολιτισμικής ταυτότητας – κουλτούρας ............................. 90

5.5.1. Μορφές έκφρασης και επικοινωνίας της λαϊκής μετεωρολογίας ........ 90

5.5.2. Αξίες....................................................................................................... 92

5.5.3. Στάσεις ................................................................................................... 94

5.5.4. Πεποιθήσεις .......................................................................................... 95

5.6. Ολιστική προσέγγιση ......................................................................... 97

Κεφάλαιο 6: Συγκριτική μελέτη λαϊκής και επιστημονικής ..........................

μετεωρολογίας ................................................................... 100

6.1. Σχεδιασμός συγκριτικής μελέτης ..................................................... 100

6.2. Ατμόσφαιρα και ατμοσφαιρικά φαινόμενα στη λαϊκή ........................

και επιστημονική μετεωρολογία ..................................................... 103

6.2.1. Καιρικά φαινόμενα και πρόβλεψη της βροχής ................................... 103

6.2.2. Καιρικά φαινόμενα και πρόβλεψη του χιονιού .................................. 121

8

6.2.3. Καιρικά φαινόμενα και πρόβλεψη του ανέμου ................................. 122

6.2.4. Καιρικά φαινόμενα και πρόβλεψης καλοκαιρίας ............................... 125

6.2.5. Καιρικά φαινόμενα και πρόβλεψη κακοκαιρίας ................................ 130

6.3. Ουράνια σώματα στη λαϊκή και επιστημονική μετεωρολογία ....... 133

6.3.1. Ουράνια σώματα και πρόβλεψη της βροχής ...................................... 133

6.3.2. Ουράνια σώματα και πρόβλεψη του ανέμου ..................................... 138

6.3.3. Ουράνια σώματα και πρόβλεψη καλοκαιρίας ................................... 139

6.3.4. Ουράνια σώματα και πρόβλεψη κακοκαιρίας ................................... 141

6.4. Φυσικά στοιχεία και φαινόμενα στη λαϊκή ..........................................

και επιστημονική μετεωρολογία ..................................................... 144

6.4.1. Φυσικά στοιχεία – φαινόμενα και πρόβλεψη της βροχής ................. 144

6.4.2. Φυσικά φαινόμενα – στοιχεία και πρόβλεψη του ανέμου ................ 147

6.4.3. Φυσικά στοιχεία – φαινόμενα και πρόβλεψη κακοκαιρίας ............... 150

Κεφάλαιο 7: Συμπεράσματα ................................................................... 154

7.1. Το ερμηνευτικό πλαίσιο της λαϊκής μετεωρολογίας ....................... 155

7.1.1. Χαρακτηριστικά της γνώσης της λαϊκής μετεωρολογίας .................... 155

7.1.2. Μεθοδολογία λαϊκής μετεωρολογίας ................................................. 157

7.1.3. Ο ρόλος της ισορροπίας στη λαϊκή μετεωρολογία ............................. 159

7.1.4. Στοιχεία πολιτισμικής ταυτότητας – κουλτούρας ............................... 159

7.1.5. Ολιστική προσέγγιση........................................................................... 161

7.2. Η σχέση ανάμεσα στο ερμηνευτικό πλαίσιο της λαϊκής

μετεωρολογίας και το αντίστοιχο επιστημονικό ............................. 162

7.2.1. Θεματική ανάλυση .............................................................................. 162

7.2.2. Συγκριτική μελέτη ............................................................................... 172

7.3. Συνοπτικά ......................................................................................... 155

7.4. Περιορισμοί της έρευνας ................................................................. 179

7.5. Προοπτικές έρευνας......................................................................... 181

Βιβλιογραφικές Αναφορές............................................................................. 184

Διαδικτυακές Πηγές ....................................................................................... 196

9

Εισαγωγή

Σχεδόν από τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στη γη, ο καιρός αποτελούσε

μια σημαντική παράμετρο για την επιβίωση του. Τον πρώτο άνθρωπο απασχολούσε

σημαντικά η εξέλιξη των καιρικών συνθηκών, καθώς οι καθημερινές του ασχολίες,

όπως το κυνήγι, οι καλλιέργειες, αλλά και οι μετακινήσεις του εξαρτιόνταν

σημαντικά από αυτόν τον παράγοντα. Ο/η κάθε καλλιεργητής/-τρια γης, ο/η

κυνηγός, ο/η ταξιδευτής/-τρια και ο/η ναυτικός γινόταν επιστήμονας/-ισσα –

παρατηρητής/-τρια, καθώς καθημερινά κατέγραφε μέσα στο ζωντανό εργαστήρι της

φύσης, τα σημάδια του καιρού και προγραμμάτιζε ανάλογα τις εργασίες του/της.

Έτσι, από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά μεταφερόταν η γνώση και η

εμπειρία των καιρικών σημείων (Κολυδάς, 2014).

Ο καιρός και το κλίμα συνεχίζουν να διαδραματίζουν βέβαια μέχρι και

σήμερα σπουδαιότατο ρόλο για το περιβάλλον και τη ζωή του ανθρώπου. Ο καιρός

παραδείγματος χάριν καθορίζει τον τύπο ένδυσης μας, ενώ το κλίμα επηρεάζει το

είδος ένδυσης που επιλέγουμε να αγοράσουμε. Το κλίμα καθορίζει ακόμη τις ζώνες

βλάστησης, την κατανομή των ζώων και των ανθρώπων επάνω στη Γη (Ντάφης,

1986). Το πιο άμεσο αποτέλεσμα της επίδρασης του καιρού και του κλίματος στη

ζωή μας βέβαια συνδέεται με την άμεση αίσθηση των μεταβολών της θερμοκρασίας

(Ahrens, 2003).

Ακόμη και όταν οι άνθρωποι είναι κατάλληλα για τον καιρό ενδεδυμένοι, ο

αέρας, η υγρασία και η βροχή μπορούν να αλλάξουν την αίσθηση του κρύου ή της

ζέστης. Από την άλλη, στην περίπτωση που κάποιος/-α δεν προστατευτεί κατάλληλα

από τις εκάστοτε καιρικές συνθήκες, διατρέχει κίνδυνο ψύξης ή και υποθερμίας (σε

μια κρύα ημέρα) αλλά και εξάντλησης ή ακόμη και θερμοπληξίας κατά τη διάρκεια

ύπαρξης καύσωνα. Εκτός από τις επιπτώσεις στην υγεία, ο καιρός μπορεί να

επηρεάσει ακόμη και τη διάθεση του ανθρώπου αλλά και σε πιο πρακτικό επίπεδο

τη ζωή και τον προγραμματισμό των ενεργειών του (Στάθης, 2015).

Δεδομένης της άμεσης επίδρασης του καιρού στην καθημερινότητα του

ανθρώπου, ο τελευταίος, ήδη από την αρχαιότητα κατάφερε να συγκροτήσει μέσα

από την μακροχρόνια παρατήρηση των καιρικών μεταβολών, των διάφορων

μετεωρολογικών δεικτών και την εμπειρική γνώση του (Καμηλάκη – Πολυμέρου &

10

Καραμανές, 2008), τη δική του λαϊκή μετεωρολογία, η οποία αποτέλεσε και τον

βασικό αρωγό για την προστασία του από τα διάφορα καιρικά φαινόμενα για

πολλούς αιώνες (Κρεκούκιας, 1966· Μαλαβάκης, 1997).

Σήμερα, παρά την παρουσία της σύγχρονης επιστημονικής μετεωρολογίας, η

λαϊκή μετεωρολογία εξακολουθεί ακόμη να εφαρμόζεται από ορισμένες

παραδοσιακές τοπικές κοινότητες σε όλον τον κόσμο για την πρόβλεψη του καιρού

(Acharya, 2011; Rautela & Karki, 2015). Ωστόσο, μετά την κυριαρχία της πρώτης και

λόγω της γενικότερης μοντερνοποίησης που χαρακτηρίζει την εποχή μας, η λαϊκή

μετεωρολογία άρχισε να αμφισβητείται και κατέληξε να βρίσκεται συχνά στο

περιθώριο (Acharya, 2011) με κίνδυνο τον αφανισμό της (Rautela & Karki, 2015).

Μάλιστα, η αμφισβήτηση της λαϊκής μετεωρολογίας είχε ως επόμενο τον

χαρακτηρισμό και στιγματισμό των ανθρώπων που την ασκούν ως οπισθοδρομικοί

και τσαρλατάνοι (Jiri, Mafongoya, Mybaya & Mafongoya, 2016). Ειδικότερα,

επιστήμονες/-ισσες του δυτικού πολιτισμού τείνουν να απορρίπτουν τη λαϊκή

μετεωρολογία των τοπικών κοινοτήτων, επιχειρηματολογώντας ότι αυτή είναι

προϊστορική, αντιεπιστημονική και ότι χρησιμοποιεί μη ποσοτικές και συμβατικές

μεθόδους (Chagonda et al., 2010· Ζιακόπουλος, 2009). Απεναντίας, κατά την κοινή

γνώμη, η επιστημονική μετεωρολογία θεωρείται η προνομιούχα γνώση ή

τουλάχιστον ανώτερη από την συντηρητική και οπισθοδρομική γνώση στην οποία

στηρίζονται ακόμη κάποιες μειονότητες (Jiri et al., 2016).

Επομένως, με την περιθωριοποίηση της λαϊκής μετεωρολογίας, χάνεται ένα

σημαντικό μέρος του λαϊκού πολιτισμού, υπονομεύεται και αλλοιώνεται η

πολιτισμική ταυτότητα λαών και ανθρώπων, οι οποίοι ως μέλη πλέον μιας

σύγχρονης παγκοσμιοποιημένης κοινωνίας, αποδέχονται άκριτα τα υλιστικά και

τεχνοκρατικά πρότυπα. Η εξάρτηση του ανθρώπου από την τεχνολογία έχει ως

συνέπεια τη θεοποίηση του παρόντος και του ξένου από τη μια και την υποτίμηση

του παρελθόντος, της παράδοσης, του ντόπιου από την άλλη. Έτσι, κυριαρχεί θα

λέγαμε ένα αντιπαραδοσιακό πνεύμα που απομακρύνει από τις ρίζες, με δυσμενείς

συνέπειες για το άτομο και την κοινωνία.

Με αφορμή λοιπόν τον παραπάνω προβληματισμό, σχετικά με την

θεοποίηση της σύγχρονης επιστημονικής γνώσης και την ταυτόχρονη υποβάθμιση

της τοπικής παραδοσιακής, ειδικότερα της κυριαρχίας της σύγχρονης επιστημονικής

11

μετεωρολογίας εις βάρος της λαϊκής μετεωρολογίας αλλά και λόγω της έλλειψης

ερευνών σχετικών με την ελληνική λαϊκή μετεωρολογία, σκοπός της παρούσας

έρευνας είναι η γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στη σύγχρονη επιστημονική

γνώση και την τοπική παραδοσιακή μέσα από τη μελέτη των περιγραφών –

ερμηνειών της ελληνικής λαϊκής μετεωρολογίας καθώς και τη διερεύνηση της

σχέσης μεταξύ του αναδυόμενου ερμηνευτικού πλαισίου της λαϊκής μετεωρολογίας

και του ερμηνευτικού πλαισίου της σύγχρονης επιστημονικής μετεωρολογίας.

Σε ερευνητικό επίπεδο, ένα μεγάλο ποσοστό των ερευνών που αφορούν το

αντικείμενο της λαϊκής μετεωρολογίας διεθνώς, εστιάζει στον τομέα της αγροτικής

καλλιέργειας και το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Με άλλα λόγια, οι έρευνες

αυτές αποσκοπούν στο να καταδείξουν ότι οι πρακτικές της λαϊκής μετεωρολογίας

μπορούν να αξιοποιηθούν και να συνδυαστούν με τις αντίστοιχες της επιστημονικής

μετεωρολογίας, προσφέροντας έτσι πιο αξιόπιστες μετεωρολογικές προγνώσεις με

απώτερο σκοπό την καλύτερη διαχείριση της αγροτικής παραγωγής (Chengula &

Nyambo, 2016; Kolawole, Wolski, Ngwenya, Mmopelwa & Thakadu, 2012; Okonya &

Kroschel, 2013; Rautela & Karki, 2015) καθώς και τον σχεδιασμό λήψης μέτρων για

την αντιμετώπιση του φαινομένου της κλιματικής αλλαγής (Elia, Mutula & Stilwell,

2014; Kolawole et al., 2012; Kolawole, Wolski, Ngwenya & Mmopelwa, 2014; Lefale,

2010; Turner & Clifton, 2009).

Στα πλαίσια των ερευνών αυτών, έχουν γίνει προσπάθειες να συλλεχθούν,

να καταγραφούν και να αναλυθούν λαϊκές ρήσεις ή γνωμικά που αφορούν την

πρόβλεψη του καιρού, σε διαφορετικές περιοχές του κόσμου, όπως Βουλγαρία,

Ινδία, Μποτσουάνα (Ν. Αφρική), Βρετανική Κολομβία, Τανζανία, Μπουρκίνα Φάσο

(Δ. Αφρική), Βραζιλία, Ουγκάντα (Α. Αφρική), Ζιμπάμπουε κ.ά. (Elia et al., 2014;

Clifton, 2009; Makwara, 2013; Nedelcheva & Dogan, 2011; Okonya & Kroschel, 2013;

Rautela & Karki, 2015; Roncoli, Ingram & Kirshen, 2002; Shoko & Shoko, 2013; Turner

& Lefale, 2010), δεδομένου ότι για κάθε χώρα αλλά και περιοχή, η λαϊκή

μετεωρολογία έχει τα δικά της χαρακτηριστικά που εξαρτώνται από τις εκάστοτε

τοπικές συνθήκες (Nedelcheve & Dogan, 2011).

Φαίνεται πως εκτός των άλλων, το ενδιαφέρον των ερευνητών/ -τριών έχουν

απασχολήσει οι αντιλήψεις των παραδοσιακών προγνωστών/-στριών του καιρού

σχετικά με την αξιοπιστία των σύγχρονων μετεωρολογικών προγνώσεων (Elia et al.,

12

2014) αλλά κυρίως η σύγκριση των αντιλήψεων μεταξύ των σύγχρονων

μετεωρολόγων και των παραδοσιακών προγνωστών/-στριών του καιρού ως προς τη

φύση της τοπικής πρόβλεψης και επιστημονικής πρόγνωσης του καιρού (Kolawole

et al., 2012; Kolawole et al., 2014), σχετικά με τον εάν η σύγχρονη επιστημονική

μετεωρολογία θα έπρεπε να λειτουργεί συμπληρωματικά με τη γηγενή εποχιακή

πρόβλεψη του καιρού (Kolawole et al., 2014). Ακόμη, έχουν μελετηθεί οι διαφορές

μεταξύ των μετεωρολόγων και των παραδοσιακών προγνωστών/-στριών του καιρού

ως προς τις γνώσεις τους σχετικά με τους παραδοσιακούς μετεωρολογικούς δείκτες

και το κατά πόσο τους θεωρούν ακριβείς, η εξοικείωση τους με μετεωρολογικές

έννοιες, οι στάσεις τους προς τους/τις παραδοσιακούς/-ές προγνώστες/-στριες,

τους/τις επιστήμονες/-ισσες μετεωρολόγους, την επιστήμη και το κράτος (Pennesi,

2011).

Αναφορικά με τη μελέτη του αντικειμένου της ελληνικής λαϊκής

μετεωρολογίας, υπάρχει έλλειψη ερευνητικού έργου, παρά την πλούσια

πολιτισμική και πρακτική της αξία. Εξαίρεση αποτελεί ο Shelley (2000), ο οποίος σε

έρευνά του έχει μελετήσει την επίδραση της λαϊκής (ελληνικής) μετεωρολογίας στο

έργο του Αναξίμανδρου, συγκεκριμένα στην ιδέα της δικαιοσύνης που χρησιμοποιεί

σε ορισμένα αποσπάσματα του έργου του. Έτσι, σκοπός της παρούσας έρευνας

είναι η γεφύρωση του χάσματος ανάμεσα στη σύγχρονη επιστημονική γνώση και

την τοπική, παραδοσιακή γνώση μέσα από τη μελέτη των περιγραφών – ερμηνειών

της ελληνικής λαϊκής μετεωρολογίας καθώς και τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ

του αναδυόμενου ερμηνευτικού πλαισίου της λαϊκής μετεωρολογίας και του

ερμηνευτικού πλαισίου της σύγχρονης επιστημονικής μετεωρολογίας.

13

Κεφάλαιο 1

Λαϊκή μετεωρολογία

14

1. Λαϊκή μετεωρολογία

1.1. Αυτόχθονα συστήματα γνώσης

Οι άνθρωποι σε όλον τον κόσμο, ανεξαρτήτως φυλής, είχαν αναπτύξει ήδη

από την αρχαιότητα τα τοπικά, ξεχωριστά τους γνωσιακά συστήματα μέσω

λεπτομερής παρατήρησης του περιβάλλοντός τους για την εξυπηρέτηση των

αναγκών τους ή την αντιμετώπιση των διάφορων φυσικών κινδύνων (Makwara,

2013; Rautela & Karki, 2015). Τα γνωσιακά αυτά συστήματα συναντώνται κυρίως

στη βιβλιογραφία (Makwara, 2013; Orlove, Roncoli, Kabugo & Majugu, 2010;

Rautela & Karki, 2015; Sillitoe, 1998) ως:

αυτόχθονη γνώση (indigenous knowledge)

αυτόχθονες/ τοπικοί τρόποι απόκτησης της γνώσης

παραδοσιακή γνώση

αυτόχθονη τεχνική γνώση

αγροτική γνώση

λαϊκή επιστήμη

παραδοσιακή περιβαλλοντική γνώση

τοπική γνώση

λαϊκή – δημώδης γνώση

Από τους παραπάνω, ο όρος αυτόχθονη γνώση είναι ο επικρατέστερος στη

βιβλιογραφία (Rautela & Karki, 2015). Βέβαια, οι συγκεκριμένοι όροι διαφέρουν

ελάχιστα μεταξύ τους ως προς τη σημασία τους, ωστόσο τα βασικά τους

χαρακτηριστικά είναι κοινά, γι’ αυτό και χρησιμοποιούνται πολλές φορές

εναλλακτικά (Berkes, 2012; Nakashima & Roué, 2002) (όπως και στην παρούσα

εργασία).

H αυτόχθονη γνώση λοιπόν αποτελεί έναν ευρύ όρο, ο οποίος περιλαμβάνει

τη γνώση, τις δεξιότητες και τις πρακτικές ή τις μεθόδους που ακολουθούν οι

αυτόχθονες άνθρωποι μιας περιοχής, αξιοποιώντας τοπικά υλικά που έχουν

αναπτυχθεί μέσα από διάφορες μορφές πειραματισμού και πρακτικής εμπειρίας σε

βάθος χρόνου. Ο όρος αυτός λοιπόν χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα

γνωσιακά συστήματα που έχουν αναπτυχθεί από μια συγκεκριμένη κοινότητα και

15

συχνά αντιπαραβάλλεται στη βιβλιογραφία με την επιστημονική γνώση, η οποία

χαρακτηρίζεται γενικά ως η μοντέρνα γνώση (Ajibade & Shokemi, 2003).

Οι De Boef, Amanor, Wellard & Bebbington (1993) συμφωνούν πως η λαϊκή

επιστήμη είναι η γνώση μιας ομάδας ανθρώπων ή μιας κοινότητας που ζει σε μια

συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή και τονίζουν ότι αυτή στηρίζεται στην

περιβαλλοντική κατανόηση, στην αλληλεπίδραση και τη σχέση των ανθρώπων με τα

τοπικά οικοσυστήματα, στη συσσώρευση εμπειριών αιώνων που έχουν μεταδοθεί

από γενιά σε γενιά (De Boef et al., 1993; Denkens, 2007; Grenier, 1998), στις

παραδόσεις τους (De Boef et al., 1993), τις πρακτικές και τους θεσμούς τους

(Denkens, 2007).

Ο Hammersmith (2007, όπ. αναφ. στο Makwara, 2013) παρατηρεί ότι την

κάθε κοινότητα διακρίνει μια σύνθετη σύνδεση ανάμεσα στους ανθρώπους της, τα

ζώα και τη γη από όπου και τελικά η γνώση αναδύεται. Υπό το φως των παραπάνω

ορισμών, εύκολα συμφωνεί κανείς με τον ισχυρισμό του Mapara (2009) κατά τον

οποίο τα αυτόχθονα γνωσιακά συστήματα αποτελούν:

..ένα σώμα γνώσης των αυτόχθονων ανθρώπων μιας συγκεκριμένης

γεωγραφικής περιοχής που έχουν επιβιώσει για ένα μεγάλο χρονικό

διάστημα. Αυτό το σώμα γνώσης έχει αναπτυχθεί μέσω της διαδικασίας

της αφομοίωσης και μέσω των σχέσεων που έχουν αναπτυχθεί στην

εκάστοτε κοινότητα. Αυτά τα συστήματα γνώσεων μεταβιβάζονται από

γενιά σε γενιά μέσω πολιτισμικών πρακτικών όπως είναι οι τελετουργίες,

τα έθιμα, οι τοπικές παραδόσεις.

Mapara, 2009

Η συγκεκριμένη γνώση ελέγχεται συστηματικά στο πλαίσιο της καθημερινής

ζωής και μεταβιβάζεται μέσω της προφορικής επικοινωνίας και της

επαναλαμβανόμενης εμπλοκής παρά μέσω της επίσημης εκπαίδευσης (Ingold 2003;

Sillitoe 2006). Παρόλο που όπως έχει ήδη αναφερθεί, αντιπαραβάλλεται συχνά με

την επιστημονική, δυτική γνώση, η δημώδης γνώση δε θα πρέπει να

αντιμετωπίζεται ως ένα άκαμπτο, στατικό ρεπερτόριο παραδόσεων που δεν

μπορούν να ενσωματώσουν καινοτομίες (Dove, 2000). Αντιθέτως, πρόκειται μάλλον

για μια ευέλικτη οντότητα, η οποία λόγω του πολυδιάστατου και εμπειρικού

16

χαρακτήρα της, μπορεί εύκολα να ενσωματώσει δεξιότητες και ιδέες από άλλα

συστήματα γνώσης καθώς και από την πειραματική πρακτική (Orlove et al , 2010).

H παραδοσιακή περιβαλλοντική γνώση προέρχεται από τοπικές αξίες και τη

χρήση παραδοσιακών κοινωνικών δομών, έχει ποιοτικό και τοπικό χαρακτήρα σε

αντίθεση με την επιστημονική γνώση, η οποία συνήθως βασίζεται σε συγχρονικές

παρατηρήσεις και φέρει έναν περισσότερο ποσοτικό και πιο γενικό – παγκόσμιο

χαρακτήρα (Denkens, 2007). Η αυτόχθονη γνώση είναι ενσωματωμένη στην

κουλτούρα του κάθε λαού και εκτός από την πρακτική της αξία σε διάφορους τομείς

της ζωής του ανθρώπου, όπως τη γεωργία, την κτηνοτροφία, είναι σημαντική και

για την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ανάπτυξη του (Makwara, 2013).

Στον δυτικό κόσμο, η γνώση (συγκεκριμένα η επιστημονική γνώση)

ξεχωρίζεται από την πρακτική εφαρμογή (τεχνολογία), όπως και η λογική

παρουσιάζεται σε αντιδιαστολή με το πνευματικό στοιχείο (π.χ. η επιστήμη εναντίον

της θρησκείας). Ωστόσο, για τα αυτόχθονα γνωσιακά συστήματα υπάρχει μια

ολιστική αντίληψη κατά την οποία, τα παραπάνω αντιτιθέμενα για τον δυτικό κόσμο

στοιχεία συνδυάζονται και βρίσκονται σε αλληλεπίδραση. Η αυτόχθονη γνώση

λοιπόν περιλαμβάνει όχι μόνο την εμπειρική κατανόηση και τον επαγωγικό τρόπο

σκέψης, αλλά επίσης την τεχνογνωσία της κοινότητας, την πρακτική και την

τεχνολογία, την κοινωνική οργάνωση και τους θεσμούς, το πνευματικό –

υπερφυσικό στοιχείο, τις τελετουργίες, τα έθιμα και τη δική της κοσμοθεωρία. Θα

μπορούσε να ειπωθεί πως η λαϊκή γνώση παντρεύει το λειτουργικό με το συμβολικό

και συνδυάζει την πολυπλοκότητα, την ευελιξία και τον πραγματισμό (Nakashima &

Roue, 2002).

Τα αυτόχθονα συστήματα γνώσης εκδηλώνονται μέσα από διάφορες

διαστάσεις, όπως είναι η ιατρική (Nakashima, Galloway McLean, Thulstrup, Ramos

Castillo & Rubis, 2012), η γεωργία, η βοτανική, η ζωολογία, η γλωσσολογία, η

μετεωρολογία. Ωστόσο, η υπερβολική εξάρτηση των ανθρώπων από τη δυτική

επιστήμη φαίνεται να αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που απειλούν

τη βιωσιμότητα της αυτόχθονης γνώσης (Makwara, 2013; Rist & Dahdouh-Guebas,

2006). Έτσι, η λαϊκή γνώση αντιμετωπίζεται συχνά από τους ανθρώπους του

δυτικού κόσμου ως αναποτελεσματική, κατώτερη ή και ως εμπόδιο προς την

ανάπτυξη μιας κοινωνίας (Agrawal, 1995).

17

1.2. Λαϊκή μετεωρολογική γνώση των τοπικών κοινοτήτων

του κόσμου

Στο παρελθόν, οι καθημερινές δραστηριότητες, όπως η εύρεση τροφής, η

οικοδόμηση σπιτιών κ.ά. (Acharya, 2011), οι εργασίες των ανθρώπων, όπως η

γεωργία (Adejuwon, Odekunle & Omotayo 2008), το εμπόριο, η κτηνοτροφία

(Rautela & Karki, 2015) αλλά και η ίδια η επιβίωση τους εξαρτιόνταν κυρίως από τις

περιβαλλοντικές συνθήκες, συμπεριλαμβανομένης της επίδρασης του κλίματος και

των φυσικών ατμοσφαιρικών φαινομένων. Έτσι, η αναζήτηση τρόπων πρόβλεψης

του καιρού αποτελούσε ανέκαθεν κύριο μέλημα των ανθρώπων (Nedelcheva &

Dogan, 2011), γι’ αυτό και οι τοπικές κοινότητες σε όλον τον κόσμο έχουν αναπτύξει

ήδη από την αρχαιότητα γνωσιακά συστήματα πρόβλεψης του καιρού ή αλλιώς τη

λαϊκή μετεωρολογία, αξιοποιώντας την εμπειρία, τη λεπτομερή παρατήρηση του

φυσικού περιβάλλοντος (Kolawole et al., 2014) και τη συσσωρευμένη γνώση των

προηγούμενων γενεών (Rautela & Karki, 2015).

Ο ορισμός της λαϊκής μετεωρολογίας δεν έχει αποσαφηνιστεί επαρκώς,

ωστόσο ένας λειτουργικός ορισμός με βάση τη σχετική βιβλιογραφία είναι ο

ακόλουθος (Acharya, 2011; Chengula & Nyambo, 2016; Elia et al., 2014; Freeland,

2006; Makwara, 2013; Nedelcheva & Dogan, 2011; Rautela & Karki, 2015; Shelley,

2000; Shoko & Shoko, 2013): Λαϊκή μετεωρολογία είναι το σώμα της λαϊκής σοφίας

που αφορά τη φύση και την πρόβλεψη των καιρικών μοτίβων και εκφράζεται

συνήθως μέσα από περιεκτικές προτάσεις, παροιμίες και γνωμικά, λαϊκές δοξασίες

και έθιμα. Εναλλακτικά, αντί της λαϊκής μετεωρολογίας χρησιμοποιείται μια

ποικιλία όρων στη βιβλιογραφία, όπως:

τοπική πρόβλεψη του καιρού

παραδοσιακή πρόβλεψη του καιρού

αυτόχθονη γνώση των καιρικών συστημάτων

αυτόχθονα συστήματα πρόβλεψης του καιρού

αυτόχθονη γνώση πρόβλεψης του καιρού

Στην παρούσα εργασία επιλέγεται η χρήση του όρου λαϊκή μετεωρολογία.

Βασικό χαρακτηριστικό της λαϊκής μετεωρολογίας λοιπόν είναι ο τοπικός

18

χαρακτήρας της δεδομένου ότι η παραγωγή και η εφαρμογή των προβλέψεων

προέρχονται από μια στενή αλληλεπίδραση με το μικρο-περιβάλλον, του οποίου οι

ρυθμοί είναι συνυφασμένοι με τους κύκλους των εποχιακών αλλαγών (Acharya,

2011) και με τη ζωή της εκάστοτε κοινότητας (Sillitoe, 1998). Οι γνώσεις λοιπόν της

λαϊκής μετεωρολογίας είναι προσαρμοσμένες στις τοπικές συνθήκες και ανάγκες

μιας κοινότητας (Chagonda et al., 2010) και οι δείκτες που αξιοποιούνται κάθε

φορά για την πραγματοποίηση των προβλέψεων εξαρτώνται από το περιβάλλον

(πολιτισμικό, φυσικό) στο οποίο ανήκει η κάθε κοινότητα.

H λαϊκή μετεωρολογία παράγεται από φυλετικές ομάδες και άλλους

ντόπιους ανθρώπους, κυρίως από αγρότες, ψαράδες, κυνηγούς (Acharya, 2011) και

βοσκούς (Rautela & Karki, 2015) για την εξυπηρέτηση των αναγκών τους και την

κατάλληλη προετοιμασία τους από τις εκάστοτε καιρικές συνθήκες (Acharya, 2011).

Σύμφωνα με τον Chang’a (2012, όπ. αναφ. στο Chengula & Nyambo, 2016), η

πραγματοποίηση των προβλέψεων των ανθρώπων αυτών στηρίζεται σε

παρατηρήσεις πολλαπλών μετεωρολογικών δεικτών (indicators) και σε χρόνιες

προσωπικές και συλλογικές εμπειρίες παλαιότερων καιρικών μοτίβων. Οι

μηχανισμοί και οι δείκτες που χρησιμοποιούνται για την πρόβλεψη του καιρού είναι

διαφορετικοί για την κάθε κοινότητα, το πολιτιστικό υπόβαθρο και περιβάλλον

(Nedelcheva & Dogan, 2011; Rautela & Karki, 2015; Shoko & Shoko, 2013).

Έτσι, ανάλογα τη χώρα, ακόμη και την τοπική περιοχή, παρατηρούνται

διαφορετικοί δείκτες για την πρόβλεψη του καιρού. Αυτοί οι δείκτες μπορεί να είναι

βιοφυσικοί αλλά και πνευματικοί/υπερφυσικοί (Orlove et al., 2010; Roncoli et al.,

2002). Οι βιοφυσικοί δείκτες σύμφωνα με τη βιβλιογραφία (Acharya, 2011;

Kolawole et al., 2012; Kolawole et al., 2014; Nedelcheva & Dogan, 2011; Pareek &

Trivedi, 2011; Risiro, Mashoko, Tshuma & Rurinda, 2012; Roncoli et al., 2002;

Slegers, 2008; Speranza, Kiteme, Ambenje, Wiesmann & Makali, 2010; Tarhule &

Lamb, 2003) είναι:

συγκεκριμένα φυτά

τα ουράνια σώματα

τα άστρα

το ηλιακό σύστημα

19

ο άνεμος

η συγκέντρωση και κίνηση των νεφών

η συμπεριφορά των πτηνών, των εντόμων και άλλων ζώων

η εμφάνιση μυρμηγκιών, πεταλούδων, βατράχων

η έλευση των εποχιακών βροχών

η πτώση φύλλων από συγκεκριμένα δέντρα ή θάμνους κατά την

εποχή της άνοιξης

η άνθιση συγκεκριμένων λουλουδιών

η έλευση συγκεκριμένων μεταναστευτικών ζώων ή πτηνών

η εκκόλαψη των αυγών των εντόμων

η εποχή καρποφορίας συγκεκριμένων τοπικών δέντρων

τα επίπεδα των υδάτων στα ρέματα και τις λίμνες

η κατάσταση της ατμόσφαιρας αλλά και ορισμένων φυσικών

στοιχείων όπως είναι τα βουνά

Από την άλλη, όπως προαναφέρθηκε, σύμφωνα με ορισμένους/-ες

ερευνητές/-τριες (Chengula & Nyambo, 2016; Makwara, 2013; Roncoli et al., 2002),

οι προβλέψεις του καιρού μπορούν να βασίζονται και σε πνευματικούς,

υπερφυσικούς δείκτες, εκ των οποίων οι κυριότεροι είναι:

τα οράματα

τα όνειρα

οι προφητείες που πραγματοποιούνται από ειδικούς πνευματικούς

ανθρώπους ή ιερείς της εκάστοτε κοινότητας

οι διάφοροι σχετικοί μύθοι

οι ειδικές ιερές τελετουργίες

Οι γνώσεις της λαϊκής μετεωρολογίας μεταβιβάζονται από γενιά σε γενιά

(Chagonda et al., 2010; Rautela & Karki, 2015) και κυρίως μέσω του προφορικού

λόγου (Makwara, 2013), ωστόσο αυτή δεν αποτελεί ένα άκαμπτο, στατικό σώμα

γνώσεων, αλλά έχει δυναμική και εμπλουτίζεται με την πάροδο του χρόνου

(Nedelcheva & Dogan, 2011). Οι ηλικιωμένοι άνθρωποι μιας κοινότητας θεωρούνται

φύλακες αυτής της γνώσης, οπότε και είναι ιδιαίτερα σεβαστοί και το απόθεμα της

20

προσωπικής τους εμπειρίας θεωρείται πολύτιμο από τα μέλη της κοινότητας

(Briggs & Moyo, 2012; Kolawole et al., 2014; Orlove et al., 2010).

Παρά την ισχύ της σύγχρονης επιστημονικής μετεωρολογίας, η λαϊκή

μετεωρολογία εξακολουθεί μέχρι και σήμερα να εφαρμόζεται από ορισμένες

παραδοσιακές τοπικές κοινότητες σε όλον τον κόσμο για την πρόβλεψη του καιρού

(Acharya, 2011; Rautela & Karki, 2015). Ωστόσο, μετά την κυριαρχία της πρώτης και

λόγω της γενικότερης μοντερνοποίησης που χαρακτηρίζει την εποχή μας, η λαϊκή

μετεωρολογία άρχισε να αμφισβητείται και κατέληξε να βρίσκεται συχνά στο

περιθώριο (Acharya, 2011) με κίνδυνο τον αφανισμό της (Rautela & Karki, 2015).

Σύμφωνα με τους Onyango και Ouma (2009, όπ. αναφ. στο Jiri et al., 2016), η

αμφισβήτηση της λαϊκής μετεωρολογίας είχε ως επόμενο τον χαρακτηρισμό και

στιγματισμό των ανθρώπων που την ασκούν ως οπισθοδρομικοί και τσαρλατάνοι.

Ειδικότερα, επιστήμονες/-ισσες του δυτικού πολιτισμού τείνουν να απορρίπτουν τη

λαϊκή μετεωρολογία των τοπικών κοινοτήτων, επιχειρηματολογώντας ότι αυτή είναι

προϊστορική, αντιεπιστημονική και ότι χρησιμοποιεί μη ποσοτικές και συμβατικές

μεθόδους (Chagonda et al., 2010). Απεναντίας, η επιστημονική μετεωρολογία, κατά

την κοινή γνώμη, θεωρείται η προνομιούχα γνώση ή τουλάχιστον ανώτερη από την

συντηρητική και οπισθοδρομική γνώση στην οποία στηρίζονται ακόμη κάποιες

μειονότητες (Jiri et al., 2016).

21

1.3. Ελληνική λαϊκή μετεωρολογία

Η Ελλάδα με την πλουσιότατη εδαφική διαμόρφωση της, τις οροσειρές, τις

κοιλάδες, τις πεδιάδες, τα ακρωτήρια και τα νησιά της είναι φυσικό να παρουσιάζει

και ποικιλία κλίματος. Στον ποικιλόμορφο λοιπόν αυτόν τόπο από κλιματολογικής

άποψης, έζησαν οι πρόγονοί μας, οι οποίοι είτε ως γεωργοί και βοσκοί, είτε ως

ψαράδες, ναυτικοί και έμποροι παρατηρούσαν με θαυμασμό και αγωνία τις

ατμοσφαιρικές μεταβολές (Κρεκούκιας, 1966) δεδομένου ότι από αυτές εξαρτιόταν

η ζωή τους και η τύχη των υπαρχόντων τους. Έτσι, με την μακροχρόνια παρατήρηση

των καιρικών μεταβολών, των διάφορων μετεωρολογικών δεικτών και την

εμπειρική γνώση τους, οι άνθρωποι κατάφεραν να συγκροτήσουν τη δική τους

μετεωρολογία (Καμηλάκη – Πολυμέρου & Καραμανές, 2008), η οποία αποτέλεσε

τον μοναδικό αρωγό για την προστασία τους από τα διάφορα καιρικά φαινόμενα

(Κρεκούκιας, 1966· Μαλαβάκης, 1997).

Η ισχυρή σύνδεση της επιβίωσης των ανθρώπων με τις καιρικές συνθήκες,

τους ώθησε να αξιοποιούν σχεδόν κάθε φυσικό παράγοντα ως αντικείμενο

παρατήρησης για την πρόβλεψη του καιρού. Έτσι λοιπόν, ως δείκτες για την

πρόβλεψη του καιρού στάθηκαν ο φυτικός και ζωικός κόσμος, ο ήλιος, η σελήνη, τα

άστρα, τα μετεωρολογικά και λοιπά φαινόμενα (Κρεκούκιας, 1966). Η πλούσια

γνώση της λαϊκής μετεωρολογίας, στενά συνδεδεμένη με την καθημερινότητα των

ανθρώπων, μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά συνήθως υπό τη μορφή παροιμιών,

γνωμικών (Βίγκλας, 2007), μύθων (Ζιακόπουλος, 2009).

Η λαϊκή μετεωρολογία χαρακτηρίζεται κατά τον σπουδαίο λαογράφο και

φιλόλογο, Μ. Μερακλή (1998) και ως λαϊκή επιστήμη, η οποία γεννήθηκε από την

ανάγκη του ανθρώπου να κερδίσει το φυσικό περιβάλλον προκειμένου να

επιβιώσει. Ωστόσο, οι γνωσιακές δυνατότητες του ανθρώπου ήταν ακόμη τέτοιες

που αναπόφευκτα οι αρχαϊκές επιστήμες, όπως η μετεωρολογία και η ιατρική,

συνδέθηκαν και με τη μαγεία, η οποία αν και ξεπεράστηκε μετά την έλευση της

(σύγχρονης) επιστήμης, μπόρεσε παρ’ όλα αυτά να ανεξαρτητοποιηθεί και να

επιβιώσει.

Η μετεωρολογία αποτελεί κατά τον ίδιο λαογράφο, η πιο ρεαλιστική λαϊκή

γνώση, η οποία βασίζεται κατά κύριο λόγο στην άμεση, οξυδερκή παρατήρηση αλλά

22

και στη δεισιδαιμονία (Μερακλής, 1998). Έτσι, παραδείγματος χάριν, ορισμένες

φορές φυσικά ατμοσφαιρικά φαινόμενα όπως η βροχή, τα νέφη, το χαλάζι,

οφείλονται κατά τη λαϊκή αντίληψη σε ενέργειες του ανθρώπου και γι’ αυτό ο

τελευταίος είναι σε θέση, όπως πιστεύεται, με διάφορα μέσα, μαντικά και μαγικά,

να τα προβλέψει και να τα αποτρέψει (Καμηλάκη – Πολυμέρου & Καραμανές,

2008). Από την άλλη, η πρόβλεψη της βροχής μπορεί να στηριχτεί και στην

παρατήρηση του καπνού που βγαίνει αλλά ξαναμπαίνει στο σπίτι (λόγω του ότι η

ατμόσφαιρα είναι γεμάτη από υδρατμούς, κορεσμένη) (Μερακλής, 1998).

Σύμφωνα με τον Μαλαβάκη (1997), αξίζει να σημειωθεί ότι οι λαϊκές

μετεωρολογικές προβλέψεις μπορεί να αναφέρονται είτε στο άμεσο μέλλον είτε σε

ολόκληρο το έτος. Επίσης, κατά τον ίδιο συγγραφέα, παρά το παγκόσμιο φαινόμενο

της κλιματικής αλλαγής, οι λαϊκές παρατηρήσεις για την πρόβλεψη του καιρού

εξακολουθούν να έχουν την ισχύ τους στον ελληνικό χώρο, παρόλο που μερικές

φορές αντιφάσκουν, γεγονός που το αποδίδει στη διαφορετικότητα των

γεωγραφικών δεδομένων από τόπο σε τόπο. Βέβαια, με την προαναφερθείσα

άποψη διαφωνεί η πλειονότητα των σύγχρονων επιστημόνων/ -ισσών, θεωρώντας

τη λαϊκή μετεωρολογία ως μη επιστημονική, άρα και αναξιόπιστη (Ζιακόπουλος,

2009).

23

1.4. Λαϊκή μετεωρολογία ως μέρος του πολιτισμού

Το περιβάλλον, φυσικό και κοινωνικό βιώνεται διαφορετικά από την

εκάστοτε γενιά ανθρώπων, η οποία δρα μέσα σε αυτό, θέλει να το γνωρίσει και να

είναι σε θέση να ζει μέσα σε αυτό. Οι ενέργειες, η γνώση και οι συνήθειες μιας

γενιάς κληροδοτούνται σε αυτή που τη διαδέχεται. Εκείνη με τη σειρά της, επενδύει

σε αυτά που κληρονόμησε εμπλουτίζοντας τα με τα δικά της στοιχεία. Έτσι λοιπόν, η

γνώση που μεταβιβάζεται από γενιά σε γενιά και αφορά κυρίως τη συλλογική

δημιουργία, το λαό στο σύνολό του, εκφράζεται με την έννοια της παράδοσης

(Μωραΐτη & Καϊάφα, 1994).

Όπως προσδιορίζει εύστοχα η Άλκης Κυριακίδου-Νέστορος (1993, όπ. αναφ.

στο Δαλκαβούκης, 2012) την παράδοση:

Παράδοση είναι η γνώση την οποία αποθησαύρισε μέσα σε ένα

μεγάλο χρονικό διάστημα μια κοινωνία ανθρώπων και την παραδίδει

από τη μια γενιά στην άλλη. Η γνώση αυτή καθορίζει την κοινωνική

συμπεριφορά και δεν είναι ατομική αλλά ανήκει στην κοινωνία,

εδράζεται στη συλλογική μνήμη της κοινωνίας. Και η συλλογική αυτή

μνήμη δεν είναι κληρονομική, όπως η μνήμη του είδους στα έντομα γιατί

δεν είναι βιολογικό φαινόμενο αλλά κοινωνικό. Είναι όπως την

ονομάζουν οι ανθρωπολόγοι, μνήμη εξωτερικευμένη. Τώρα,

εξωτερικευμένη μνήμη σημαίνει πως δεν την κουβαλάς μέσα σου

κληρονομικά, αλλά πρέπει να τη μάθεις. Και αυτό είναι που μας κάνει να

ξεχωρίζουμε από τα ζώα: ότι με τη βοήθεια της γλώσσας κυρίως, αλλά

και των άλλων συμβολικών συστημάτων, των θεσμών, των εθίμων κτλ.

που συναπαρτίζουν τον πολιτισμό, η μνήμη τοποθετήθηκε έξω από τον

άνθρωπο, στον κοινωνικό οργανισμό.

Η παράδοση μπορεί να διακριθεί σε δυο κατηγορίες: τη λαϊκή και τη λόγια.

Η λαϊκή παράδοση αφορά τον καθημερινό, λαϊκό άνθρωπο, ο οποίος συνήθως δε

γνωρίζει γράμματα, ζει στην ύπαιθρο και ασχολείται με τη γεωργία και την

κτηνοτροφία ή με μια τέχνη. Έτσι, αυτός ο ανώνυμος δημιουργός παράγει τέχνη,

πολιτισμό και παράδοση (Αυδίκος, 1997). Η λαϊκή παράδοση μπορεί να είναι είτε

προφορική είτε γραπτή. Η προφορική, αντιπροσωπεύει τα στοιχεία που

24

παραδίδονται από γενιά σε γενιά και συγκροτούν τον πυρήνα του λαϊκού

πολιτισμού καθώς στο λεγόμενο παραδοσιακό πλαίσιο οι εγγράμματοι άνθρωποι

ήταν πολύ λίγοι. Από την άλλη, η γραπτή παράδοση συνιστά οτιδήποτε μας έχει

κληρονομηθεί από τους προγόνους μας, από τα αρχαία χρόνια έως και σήμερα

(Καμηλάκη – Πολυμέρου & Καραμανές, 2008).

Ο Αυδίκος (1997) χαρακτηρίζει το δεύτερο είδος παράδοσης ως λόγια

παράδοση. Η τελευταία αποτελεί όπως ο ίδιος αναφέρει προϊόν των ανθρώπων της

γνώσης, της σπουδής και του πνεύματος. Μεταξύ της λαϊκής και της λόγιας

παράδοσης υφίστανται φυσικά διαφορές ως προς τη μορφή δημιουργίας που

παράγουν, ωστόσο αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Το βέβαιο είναι ότι η λαϊκή

παράδοση εκφράζει τον λαό, το σύνολο, ενώ η λόγια παράδοση το άτομο, την κάθε

ξεχωριστή μονάδα αυτού του συνόλου.

Ο παραδοσιακός ή αλλιώς λαϊκός πολιτισμός συνιστά έναν ευρύ όρο και

αναφέρεται στο σύνολο των ενεργειών και εκδηλώσεων ενός λαού (Καμηλάκη –

Πολυμέρου & Καραμανές, 2008). Αν και ο τρόπος προσέγγισης της έννοιας

πολιτισμός δεν είναι νέος, μια οριοθέτηση της σημασίας της, τουλάχιστον

διαχρονικά είναι αναγκαία. Ο Dennys Cuche (2001, όπ. αναφ. στο Ράπτης, 2012),

τονίζοντας τον επίκτητο χαρακτήρα του πολιτισμού, διατυπώνει στο έργο του τον

εξής ορισμό:

Κουλτούρα ή πολιτισμός, νοούμενη με το ευρύτερο εθνολογικό της

νόημα, σημαίνει αυτό το σύνθετο όλον που περιλαμβάνει τη γνώση, τις

πεποιθήσεις, την τέχνη, την ηθική, το δίκαιο, τα έθιμα και τις άλλες

ικανότητες ή συνήθειες που αποκτήθηκαν από τον άνθρωπο ως μέλος

της κοινωνίας.

Σύμφωνα με τον Ράπτη (2012), η έννοια του πολιτισμού περικλείει όλες τις

εκδηλώσεις μιας κοινωνίας ή κοινότητας, τις αντιδράσεις του ανθρώπου αλλά και

τα έργα της ομάδας στην οποία ανήκει. Ενώ, όπως περιγράφει η Δαμιανού (2012),

μια έννοια αντιθετική του λαϊκού πολιτισμού, όπου οι ταυτότητες είναι ευδιάκριτες

και συγκεκριμένες, αποτελεί ο πολιτισμός των μαζών κατά τον οποίο η ατομικότητα,

η τοπική παράδοση, η πολιτισμική και εθνική ταυτότητα είναι δυσδιάκριτες και

ρευστές.

25

Στον ελληνικό χώρο, ο όρος πολιτισμός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά

από τον Αδαμάντιο Κοραή και σταδιακά καθιερώθηκε. Στις ευρωπαϊκές γλώσσες,

αντίστοιχοι με τον όρο πολιτισμός είναι οι λέξεις civilisation, civilization, civilta και

συνυπάρχουν με τον επίσης λατινογενή όρο cultura, culture, kultur. Η λατινική αυτή

λέξη αρχικά με την έννοια της καλλιέργειας της γης και έπειτα (μεταξύ 16ου και 19ου

αιώνα) αναφερόμενη στην ευρύτερη καλλιέργεια του ανθρώπου, υιοθετήθηκε με τη

μεταφορική σημασία της σχεδόν από όλους τους λαούς. Στα ελληνικά, η έννοια του

πολιτισμού εκφράζεται κυρίως με τους όρους παιδεία, μόρφωση, καλλιέργεια, αλλά

επικράτησε ο νεολογισμός κουλτούρα. (Ράπτης, 2012).

Το περιεχόμενο του λαϊκού/ παραδοσιακού πολιτισμού γίνεται σαφέστερο

από τον τρόπο που ταξινομείται η λαογραφική ύλη, η οποία διαιρείται γενικά σε

υλικό, κοινωνικό και πνευματικό πολιτισμό. Συγκεκριμένα, o Νικόλαος Γ. Πολίτης

(1909) ο πατέρας της λαογραφίας, διέκρινε τα λαογραφικά θέματα σε δυο μεγάλες

κατηγορίες: σε μνημεία του λόγου και σε κατά παράδοσιν πράξεις και ενέργειες του

ελληνικού λαού. Το πρώτο μέρος περιλαμβάνει δέκα υποκατηγορίες, στην καθεμία

από τις οποίες δίνονται και επιμέρους αναλύσεις:

Άσματα

Επωδές

Αινίγματα

Ευχές, χαιρετισμοί, προπόσεις, κατάρες, βλαστήμιες

Παροιμίες

Μύθοι

Ευτράπελες διηγήσεις

Παραμύθια

Παραδόσεις

Λέξεις ή φράσεις από τον γλωσσικό θησαυρό

Αναλυτικότερο εμφανίζεται το δεύτερο μέρος που αφορά τις πράξεις ή τις

ενέργειες του ψυχικού και κοινωνικού βίου του λαού, με είκοσι υποκατηγορίες που

αφορούν τον οίκο, την τροφή, τα ενδύματα, την κοινωνική οργάνωση, το παιδί, τα

γαμήλια έθιμα, τα έθιμα κηδείας, τους βίους των ανθρώπων, το Δίκαιο, τη

θρησκευτική λατρεία, τη δημώδη φιλοσοφία, τη δημώδη ιατρική, την αστρολογία,

26

τη μαγεία, τις μαγικές και δεισιδαίμονες συνήθειες προς αποτροπή κακών ή προς

ευδαιμονία και τέλος την καλλιτεχνία (Πολίτης, 1909). Ο Στίλπων Κυριακίδης (1965)

προχωρά σε μια τριμερή διαίρεση: σε πνευματικές, κοινωνικές και φυσικές

εκδηλώσεις, η οποία παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις κατηγορίες του

Γεώργιου Μέγα (1975), δηλαδή τον πνευματικό και κοινωνικό βίο του λαού, την

τέχνη και τον υλικό βίο.

Το πλησιέστερο στον Ν.Γ. Πολίτη διάγραμμα παρέχεται το 1977 από τον

Δημήτριο Λουκάτο (1992, όπ. αναφ. στο Περπατάρη 2012), ο οποίος ακολουθεί τον

γενικό χωρισμό μνημεία του λόγου - κατά παράδοσιν πράξεις και ενέργειες με τα

θέματά του, χωρίς όμως να ακολουθεί και την ορολογία του. Έτσι, η πρώτη

κατηγορία ορίζεται ως φιλολογική λαογραφία και η δεύτερη εθιμική. Τα θέματα

λοιπόν που εντάσσει ο Λουκάτος (1992, όπ. αναφ. στο Περπατάρη 2012) στη

φιλολογική λαογραφία είναι:

Δημοτικά τραγούδια

Ξόρκια ή επωδές

Ευχές και κατάρες

Εκφραστικές χειρονομίες και κινήσεις

Αινίγματα και Παροιμίες

Ευτράπελες διηγήσεις ή αστειολογήματα

Παραμύθια και μύθοι

Παραδόσεις

Λαογραφικές λέξεις και ονόματα

Από την άλλη, οι ευρείες κατηγορίες της εθιμικής λαογραφίας κατά τον

Λουκάτο (1992, όπ. αναφ. στο Περπατάτη, 2012) είναι οι εξής:

Βιοτικά και καλλιτεχνικά θέματα της λαϊκής ζωής

Κοινωνική και παραδοσιακή ζωή

Οι τρεις σταθμοί της ανθρώπινης ζωής (έθιμα παιδικής ηλικίας,

γάμου και θανάτου)

Φυσικές και μεταφυσικές αναζητήσεις (εδώ ανήκει μεταξύ άλλων και

η λαϊκή μετεωρολογία)

Λατρευτικά λαϊκά βιώματα

27

1.5. Λαογραφία και παιδαγωγικές της διαστάσεις

Ο όρος λαογραφία, με την έννοια της επιστήμης του παραδοσιακού λαϊκού

πολιτισμού, εισήχθη το 1984 από τον Νικόλαο Γ. Πολίτη, ενώ το 1909

επισημοποιήθηκε επίσης από τον ίδιο στο προγραμματιστικό του άρθρο για την

έννοια και το περιεχόμενο της λαογραφικής επιστήμης (Βαρβούνης, 2012). Το

όνομα του Πολίτη είναι ταυτισμένο με την επιστήμη της λαογραφίας λόγω του

σπουδαίου έργου που έχει προσφέρει στον συγκεκριμένο τομέα. Συγκεκριμένα, ο

Πολίτης με το έργο του, συνέβαλε στη διαμόρφωση της ταυτότητας του

νεοελληνικού πολιτισμού, χάραξε τα όρια και διατύπωσε τους όρους για τη

συγκρότηση ενός ξεχωριστού επιστημονικού πεδίου με αντικείμενο μελέτης τη

(κοινωνική και προσωπική) ζωή των νεότερων Ελλήνων (Σκουτέρη – Διδασκάλου,

2012).

Η ετυμολογία και μόνο του όρου λαογραφία μπορεί να προσφέρει στοιχεία

αναφορικά με το έργο της· δηλαδή το πρώτο συνθετικό, η λέξη λαός, η οποία ως

περιεκτική έννοια αντιπροσωπεύει όλες τις κοινωνικές τάξεις, αποτελεί το

υποκείμενο της έρευνας και μελέτης του/ της λαογράφου. Το δεύτερο συνθετικό, το

ρήμα γράφω παραπέμπει στη μελέτη του ερευνητικού υλικού της λαογραφίας και

όχι μόνο στην απλή καταγραφή – έρευνα του (Βαρβούνης, 2012). Ο ορισμός που

δόθηκε από τον Πολίτη (1909) για τη λαογραφία έχει ως εξής:

Η λαογραφία εξετάζει τας κατά παράδοσιν δια λόγων, πράξεων ή

ενεργειών εκδηλώσεις του ψυχικού και κοινωνικού βίου του λαού.

Πολίτης, 1909

ωστόσο διευρύνθηκε αργότερα από τον Στίλπωνα Κυριακίδη (1965), ο οποίος

αντιπρότεινε στη θέση του ψυχικού, τη χρήση της έννοιας πνευματικός βίος,

συμπληρώνοντας στη λαογραφική έρευνα και τη μελέτη του παραδοσιακού υλικού

βίου του λαού.

Αντικείμενο έρευνας της συγκεκριμένης λοιπόν επιστήμης ήταν ο ίδιος ο

λαός, με βασικό στόχο την προσπάθεια διάσωσης του λαϊκού πολιτισμού καθώς και

την απόδειξη μέσω και αυτού της συνέχειας του λαού και του έθνους σε μια

περίοδο ανασυγκρότησης του έθνους και του κράτους. Από την αρχή επομένως η

28

λαογραφία αποτελεί ένα από τα μέσα επανάκτησης της εθνικής και πολιτιστικής

ταυτότητας (Δαμιανού, 2012). Το γεγονός ότι η λαογραφία θεμελιώθηκε από τον

Ν.Γ. Πολίτη με την ίδρυση της ελληνικής λαογραφικής εταιρείας και την έκδοση του

περιοδικού Λαογραφία, δε σημαίνει ότι δεν υπήρχε ενασχόληση με λαογραφικά

θέματα στο παρελθόν, ακόμα και στην αρχαιότητα (Δουλαβέρας, 2012). Η

παρατήρηση και καταγραφή λαϊκών πολιτισμικών δεδομένων από συγγραφείς όλων

των εποχών, συνέβαλε στην ύπαρξη μιας ευρείας ποικιλίας πηγών για διάφορες

μορφές του ελληνικού λαϊκού πολιτισμού μέχρι και σήμερα (Βαρβούνης, 2012).

Η ένταξη του χριστιανισμού στην καθημερινότητα των ανθρώπων επέφερε

εκτός των άλλων αλλαγές και στον χώρο του λαϊκού πολιτισμού και της λαογραφίας.

Έτσι, τα εθνικά και χριστιανικά στοιχεία συνυπήρχαν, διαμορφώνοντας τα

χαρακτηριστικά της ταραγμένης και πολιτισμικά πολύμορφης ύστερης αρχαιότητας.

Οι παγιωμένες πεποιθήσεις, οι δεισιδαιμονίες και οι εθιμικές πρακτικές της

αρχαιότητας συμπορεύονταν για αρκετό καιρό με τα χριστιανικά ιδεώδη και

πρακτικές σε μια σύνθεση, στοιχεία της οποίας ανιχνεύονται μέχρι και σήμερα στην

ελληνική εθιμική παράδοση (Βαρβούνης, 2012).

Μετά την επικράτηση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία της

αυτοκρατορίας, οι πατέρες της εκκλησίας θέλησαν να ξεδιαλύνουν τη σύγχυση

μεταξύ χριστιανισμού και προχριστιανικών λαογραφικών στοιχείων. Η

σπουδαιότερη προσπάθεια της Εκκλησίας να αποδεσμευτεί από τα προχριστιανικά

λαογραφικά στοιχεία υλοποιήθηκε μέσα από το έργο του Ιωάννη Χρυσοστόμου.

Λαογραφικό υλικό διασώζεται ακόμη σε έργα πολλών ιστορικών των βυζαντινών,

μεταβυζαντινών αλλά και των νεώτερων χρόνων (Βαρβούνης, 2012).

Η πλειονότητα των ενηλίκων αγνοεί ίσως θα λέγαμε τη σημασία της τοπικής

λαογραφίας και παράδοσης. Η διαδραστική διδασκαλία της λαογραφίας μέσω του

μοιράσματος των εμπειριών, οδηγεί τόσο τους/τις εκπαιδευτικούς όσο και τους/τις

μαθητές/-τριες σε μια διαδικασία αυτό-ανακάλυψης (Bowman, 2006). Η Martine

Tassin (2010, όπ. αναφ. στο Δαμιανού, 2012), τονίζει την σπουδαιότητα της

διδασκαλίας και εξοικείωσης των μαθητών/-τριών με τα έργα του λαϊκού

πολιτισμού παράλληλα με την επίσημη αναγνωρισμένη κουλτούρα που παρέχεται

με τα μαθήματα του σχολείου. Η Tassin λοιπόν τάσσεται υπέρ �