Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥmedia.digibooks4all.com/images/stories/virtuemart/... · 2013-12-09 · Εδαφικός εθνικισμός έναντι εθνοτικού

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ

ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ: ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ

ISBN: 978-960-08-0547-5

Πρώτη έκδοση: Φεβρουάριος 2011

Copyright © Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης

Copyright © για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ

Μετάφραση κειμένου: Ευγενία ΜαλικούτηΦιλολογική επιμέλεια: Μαρία ΚουτσανδρέαΗλεκτρονική σελιδοποίηση: Φωτεινή ΣκουρήΜακέτα εξωφύλλου: Φωτεινή Σκουρή

Στοιχεία επικοινωνίας:Εκδόσεις Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, έτος ιδρύσεως 1891Σόλωνος 116, 106 81 ΑθήναΤ: 210 3833434, F: 210 3832294E: [email protected], S: www.isideris.gr

Τίτλος πρωτοτύπου: Trials of Europeanization, Turkish Political Culture and the European Union

Copyright © Ioannis N. Grigoriadis First published by Palgrave Macmillan® in 2009

Τυπώθηκε σε χαρτί ελεύθερο χημικών ουσιών χλωρίου και φιλικό προς το περιβάλ-λον.

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις του Ελληνικού Νό-μου (Ν. 2121/1993 όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) και τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται απολύτως άνευ γραπτής άδειας του εκδότη η κατά οποιονδήποτε τρόπο ή μέσο αντιγραφή, φωτοανατύπωση και εν γένει αναπαραγωγή, εκμίσθω-ση ή δανεισμός, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή (ηλε-κτρονική, μηχανική ή άλλη) και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου.

Στους γονείς μου, Νίκο και Έφη

9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΕΙΚΟΝΕΣ .......................................................................................... 13ΕΙΣΑΓΩΓΗ ....................................................................................... 15ΠΡΟΛΟΓΟΣ ...................................................................................... 19ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ................................................................................. 21ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ .................................................... 23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ-ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ................................................................................. 27Τουρκία και Ευρώπη υπό ιστορική προοπτική .................................. 27Στόχος ................................................................................................ 29Η σημασία και η συμβολή αυτής της μελέτης ................................... 31Θεωρητικές αρχές .............................................................................. 32Κατανοώντας τον εξευρωπαϊσμό ....................................................... 32Θεωρίες ευρωπαϊκής ενοποίησης ...................................................... 34Θεωρία εξαρτημένης τροχιάς ............................................................ 39Το μοντέλο του παιγνίου δύο επιπέδων ............................................. 40Μία προσέγγιση υπό την προοπτική του ιστορικού θεσμισμού ........ 41Ορίζοντας την πολιτική κουλτούρα ................................................... 43Στόχοι .................................................................................................. 43Ορισμοί της πολιτικής κουλτούρας .................................................... 44Η συζήτηση περί πολιτικής κουλτούρας ............................................ 46

Χρονικό πλαίσιο-διάρθρωση της μελέτης ......................................... 52

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ .......................... 53Η ανάδυση της δημοκρατίας ............................................................. 53Η ρεπουμπλικανική επίδραση στην τουρκική πολιτική κουλτούρα ...................................................................................... 54

10 ΙΩΑΝΝΗΣ Ν. ΓΡΗΓΟΡΙΑΔΗΣ

Πρώιμες συναντήσεις της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας με τον πολιτικό φιλελευθερισμό .................................................... 57Το προφίλ του φιλελευθερισμού στην πρώιμη ρεπουμπλικανική

Τουρκία ........................................................................................ 57Η πρώτη φιλελεύθερη απόπειρα: το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό

Κόμμα .......................................................................................... 58Η δεύτερη φιλελεύθερη απόπειρα: Το Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό

Κόμμα .......................................................................................... 59Εξελίξεις μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ........................................ 61Η άνοδος της αντιπολίτευσης ............................................................. 61Η εισαγωγή του πολυκομματισμού και το Δημοκρατικό Κόμμα ....... 62Το πραξικόπημα του 1960 και το Σύνταγμα του 1961 ....................... 63Τα πραξικοπήματα του 1971 και του 1980 ......................................... 64

Οι ευρωτουρκικές σχέσεις κατά τη δεκαετία του 1990 ..................... 65Ο μετασχηματισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης ................................... 65Ο διάλογος στο εσωτερικό ................................................................. 68Στρατηγικές συνέπειες της ένταξης της Τουρκίας

στην Ευρωπαϊκή Ένωση ............................................................. 69Ο αμερικανικός παράγοντας ............................................................... 70

Το ευρωπαϊκό όραμα ......................................................................... 73Ένα σύντομο χρονολόγιο των ευρωτουρκικών σχέσεων ................... 75

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ........................................................... 79Τι είναι κοινωνία των πολιτών; .......................................................... 79Κοινωνία των πολιτών στην Τουρκία ................................................ 81Η οθωμανική κληρονομιά .................................................................. 81

Κοινωνία των πολιτών από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990 ........ 83Κοινωνία των πολιτών από τη δεκαετία του 1990 και εξής .............. 86Η επίδραση παγκόσμιων παραγόντων ................................................ 86Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής ............................................... 88

Η κηλίδωση της εικόνας του κράτους ............................................... 93Το ατύχημα του Σουσουρλούκ ........................................................... 93Η υπόθεση Manisa .............................................................................. 94Ο σεισμός του 1999 ............................................................................ 95Η οικονομική κρίση των ετών 2000-2001 .......................................... 96

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ............................................... 97Οικονομική στήριξη ........................................................................... 97Νομοθετική μεταρρύθμιση ................................................................. 98

Η στάση των κοινωνικών φορέων ..................................................... 104Οι κρατικές ελίτ .................................................................................. 104

11Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥ

Το επιχειρηματικό κεφάλαιο ............................................................... 105Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης ............................................. 107Συμπεράσματα ................................................................................... 108

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ ..................................................................................... 111Ορίζοντας την κρατική παράδοση ..................................................... 111Κρατική παράδοση στην Τουρκία ..................................................... 113Η oθωμανική κληρονομιά .................................................................. 113Το τουρκικό κράτος από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990 ............. 117Το τουρκικό κράτος από τη δεκαετία του 1990 και εξής ................... 123

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ............................................... 131Πριν από τη μεταρρύθμιση ................................................................. 131Η μεταρρυθμιστική διαδικασία .......................................................... 133Το δικαστικό σύστημα ........................................................................ 135Η στάση των κοινωνικών φορέων ...................................................... 137Οι κρατικές ελίτ .................................................................................. 137Η πολιτική ηγεσία ............................................................................... 140

Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης ............................................. 143Συμπεράσματα ................................................................................... 147

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ ......................................... 149Ορίζοντας την κοσμικότητα ............................................................... 149Η ιστορία και οι τύποι κοσμικότητας ................................................. 149

Θρησκεία και πολιτική στην Τουρκία ............................................... 151Η οθωμανική κληρονομιά .................................................................. 151Θρησκεία και πολιτική από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990 ........ 153Θρησκεία και πολιτική από τη δεκαετία του 1990 και εξής .............. 158Είναι η Τουρκία κοσμικό κράτος; ....................................................... 162

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ............................................... 164Νομοθετική μεταρρύθμιση ................................................................. 164Ο μετασχηματισμός του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ ........................ 167Μία νέα εκδοχή κοσμικότητας εν τη γενέσει; .................................... 171

Η στάση των κοινωνικών φορέων ..................................................... 177Οι κρατικές ελίτ .................................................................................. 177Η πνευματική ηγεσία .......................................................................... 179



ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ .............................................. 185Εδαφικός εθνικισμός έναντι εθνοτικού εθνικισμού ........................... 185Ορίζοντας την τουρκική εθνική ταυτότητα ....................................... 186Η οθωμανική κληρονομιά .................................................................. 186Η τουρκική εθνική ταυτότητα από το 1923 έως τη δεκαετία

του 1990 ...................................................................................... 189Η τουρκική εθνική ταυτότητα από τη δεκαετία του 1990 και εξής ... 195Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ................................................ 202


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ ............................................................ 223Θεωρητικές προσεγγίσεις .................................................................. 223Εξαρτημένη τροχιά και τουρκική πολιτική κουλτούρα ...................... 223Η εφαρμοσιμότητα του ιστορικού θεσμισμού .................................... 227Παίγνιο δύο επιπέδων και πολιτική κουλτούρα ................................. 230

Μία αποτίμηση του ρόλου της ΕΕ ..................................................... 234Νομοθετική μεταρρύθμιση ................................................................. 234Η αύξηση της ισχύος των φιλελευθέρων ............................................ 235Η αίσθηση του αμετάκλητου .............................................................. 236

Η φιλελευθεροποιητική επίδραση της ΕΕ στην τουρκική πολιτική κουλτούρα ....................................................................... 237Επανεξέταση της ευρωπαϊκής και της τουρκικής πολιτικής

κουλτούρας .................................................................................. 237Στοιχεία συνέχειας στην πολιτική κουλτούρα .................................... 237Ενδείξεις μεταβολών στην πολιτική κουλτούρα ................................ 240Μία σταδιακή στροφή προς ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα .... 243Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ

και η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία (EMΣ) ............................. 246Το μέλλον της περιπέτειας της Τουρκίας στην ΕΕ και η πολιτική κουλτούρα .............................................................. 248Μία άποψη από τις Βρυξέλλες ........................................................... 249Εμπέδωση της δημοκρατίας στην Τουρκία και πολιτική

κουλτούρα ................................................................................... 253

ΕΠΙΜΕΤΡΟ ...................................................................................... 255ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ ...................................................... 259ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ..................................................................................... 305

13

ΕΙΚΟΝΕΣ

2.1. Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς και οι προοπτικές ένταξης της Τουρκίας .................................... 71

3.1. «Μη μένεις σιωπηλός μπροστά στα βασανιστήρια!» ................ 1034.1. Ανίτκαμπιρ (Anıtkabir), το Μαυσωλείο του Ατατούρκ

στην Άγκυρα, ένα σύμβολο του κεμαλισμού ............................. 1195.1. Το τέμενος του Μεβλανά (Mevlana) στο Ικόνιο (Konya),

ένα σύμβολο του τουρκικού Ισλάμ ............................................ 1535.2. Μία ομάδα μαντηλοφορεμένων γυναικών

σε έναν πολυσύχναστο δρόμο της Κωνσταντινούπολης ............ 1747.1. Ο πρωθυπουργός της Τουρκίας και πρώην ποδοσφαιριστής

Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (Recep Tayyip Erdoğan) ίσως στο πιο δύσκολο σουτ της καριέρας του ........................... 248

7.2. Συνοπτική απεικόνιση του αβέβαιου μέλλοντος των ευρωτουρκικών σχέσεων .................................................... 251

15

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αθήνα, 31 Ιουλίου 2010

Ένα μεγάλο τμήμα της ελληνικής βιβλιογραφίας για την εξωτερική πολι-τική της χώρας μας έχει δικαίως επικεντρωθεί –ιδίως μετά το 1974– στις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας. Οι περισσότεροι Έλληνες μελετητές θεωρού-σαν και θεωρούν την Τουρκία ως την κορυφαία προτεραιότητα της ελλη-νικής εξωτερικής πολιτικής. Στα άρθρα και τα βιβλία τους συστηματικά τεκμηριώνονται οι αναθεωρητικές βλέψεις και οι προκλητικές πράξεις των γειτόνων μας, οι οποίοι μονίμως αμφισβητούν την ελληνική εδαφική ακεραιότητα στο Αιγαίο, διατηρώντας συγχρόνως τα στρατεύματα κατο-χής τους στην Κύπρο μέχρι τις μέρες μας. Δύο έννοιες –τουρκική απειλή και ελληνική αποτροπή– συνοψίζουν τη στρατηγική όλων των ελληνικών κυβερνήσεων μετά το 1974. Απαραίτητη κρίνεται πάντοτε η διατήρηση μίας επαρκούς ισορροπίας στρατιωτικών δυνάμεων –παρά το μεγάλο κό-στος της– για τη διατήρηση μίας ένοπλης ειρήνης που θα δώσει χρόνο στις δύο χώρες να λύσουν τα προβλήματά τους με διπλωματικά ή άλλα θεσμικά μέσα.

Σιγά σιγά, ιδίως μετά την προσέγγιση Παπανδρέου-Τζεμ το 1999 και τη σχετική ύφεση στις σχέσεις των δύο γειτόνων που ακολούθησε, αρκε-τοί μελετητές πρόσθεσαν στη στρατηγική προκείμενη που λέγεται «τουρ-κική απειλή» τον πιο ουδέτερο όρο «πρόκληση». Η αλλαγή της ελληνικής διπλωματικής πλεύσης ως προς την προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά την κρίση των κυβερνήσεων Σημίτη, Καραμαν-λή και Παπανδρέου, ενίσχυε και ενισχύει τις πιθανότητες ότι και η Τουρ-κία θα ακολουθήσει την Ελλάδα στον δρόμο της ειρηνικής επίλυσης των διαφορών. Αξίζει, επίσης, να αναφερθεί ότι η ελληνική βιβλιογραφία, με σχετικά λίγες εξαιρέσεις, παρουσιάζει την Τουρκία ως μια πληθυσμιακά και εδαφικά μεγάλη μουσουλμανική χώρα, με έμπειρη και μακροχρόνια προγραμματισμένη εξωτερική πολιτική, η οποία έχει συνέπεια και συνέ-


χεια ασχέτως κυβερνητικών και καθεστωτικών αλλαγών και διακυμάν-σεων. Κατά τη γνώμη μου, αυτό το υπεραπλουστευτικό προφίλ εξηγείται από το γεγονός ότι στα πανεπιστήμιά μας δεν έχει καλλιεργηθεί ο κλάδος της ανάλυσης περιοχών (area studies), που συνεπάγεται τη γνώση σε βά-θος της/των γλώσσας/γλωσσών της κάθε περιοχής, της ιστορίας και της κουλτούρας της και των επιμέρους πολιτικών δυνάμεων που συχνά αντι-παρατίθενται στη διαμάχη για την κατάκτηση και διατήρηση της εξουσίας. Έτσι, χωρίς τουρκολόγους, αραβολόγους, σλαβολόγους, ρωσολόγους, σι-νολόγους και άλλους αναλυτές σημαντικών περιοχών, η ελληνική πολιτική επιστήμη βασίζεται κυρίως σε αγγλοσαξονικές πηγές για την περιγραφή και ανάλυση πολλών τμημάτων του πλανήτη που δεν ανήκουν γεωγραφι-κά ή πολιτισμικά στη Δύση.

Το βιβλίο του Ιωάννη Ν. Γρηγοριάδη, που με ιδιαίτερη χαρά προλογίζω, ξεφεύγει από τα μειονεκτήματα που μόλις ανέφερα. Πρωτοδημοσιεύτηκε στα Αγγλικά και χαιρετίστηκε διεθνώς με επαίνους και βραβεύσεις για την ευαίσθητη, αμερόληπτη και διεισδυτική προσέγγιση ενός πολυεπίπεδου θέματος: η τουρκική πορεία προς την Ευρώπη και οι αμφίδρομες επιπτώ-σεις της. Μεταφρασμένο στην ελληνική γλώσσα με εξαιρετική επιτυχία από την Ευγενία Μαλικούτη, το βιβλίο αυτό μπορεί να γίνει παράδειγμα προς μίμηση στην παραγωγή εγχώριας διεπιστημονικής δουλειάς στους προαναφερθέντες τομείς ανάλυσης περιοχών. Αξίζει, εδώ, να πω δύο λό-για για τον νέο και πολλά υποσχόμενο συγγραφέα. Με άριστες σπουδές στη Βρετανία και στις ΗΠΑ, πολύγλωσσος –και για την περίπτωση του συγκεκριμένου βιβλίου–, άριστος γνώστης της τουρκικής γλώσσας, με δι-δακτική και ερευνητική εμπειρία στην Ελλάδα και την Τουρκία, κατάφερε να μας προσφέρει μία μελέτη που ξεφεύγει από τα παραδοσιακά πρότυ-πα και που παρακάμπτει τη νοοτροπία σχέσεων μηδενικού αθροίσματος ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία. Ιδιαιτέρως για τον Έλληνα ανα-γνώστη, το βιβλίο αυτό έχει μεγάλη αξία, γιατί ξεφεύγει από γενικεύσεις και αναδεικνύει τα αντίρροπα πολιτικά, οικονομικά, κοινωνικά και πολι-τιστικά ρεύματα που διαγκωνίζονται σε μία προσπάθεια γεφύρωσης της οθωμανικής παράδοσης με τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό.

Από τη μελέτη του παρόντος έργου ο Έλληνας αναγνώστης θα κατα-λάβει αρκετά από τα σκληρά διλήμματα που αντιμετωπίζουν οι Τούρκοι στον δύσβατο δρόμο τους προς την Ευρώπη. Ενδεικτικά και μόνο αξίζει να παραθέσω μερικά από τα διλήμματα που το καλό αυτό βιβλίο αναδεί-χνει. Είναι το Ισλάμ και η δημοκρατία δυτικού τύπου συμβατές καταστά-σεις; Αλλάζει η Τουρκία μορφή προσωρινά και επιφανειακά απλώς για να μπει στην Ευρώπη; Οι μεταρρυθμίσεις των τελευταίων ετών ανοίγουν


τον δρόμο δημιουργίας μίας γνήσιας κοινωνίας των πολιτών σε μία χώρα της οποίας η πολιτική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την υποταγή στο κράτος; Ποια θα είναι η έκβαση της μεγάλης σύγκρουσης ανάμεσα στην εκλεγμένη, ισλαμογενή κυβέρνηση και το λεγόμενο «βαθύ κράτος» που εκφράζει τις κοσμικές παραδοχές του κεμαλισμού; Πώς προσδιορίζεται ένας Τούρκος σήμερα... με εθνοτικά, θρησκευτικά ή συμμετοχικά στην πολιτεία κριτήρια; Έννοιες, όπως «Τούρκος πολίτης κουρδικής εθνότη-τας», ανοίγουν την προοπτική αποδοχής από τους Τούρκους πολίτες της χώρας τους ως πολυεθνοτικής και πολυπολιτισμικής οντότητας;

Ο Ιωάννης Ν. Γρηγοριάδης, σοφά, δεν φτάνει σε απόλυτα και μονοδιά-στατα συμπεράσματα. Αξίζει, σε τελευταία ανάλυση, ο αναγνώστης της ελληνικής έκδοσης να διαβάσει τον συγγραφέα και να θέσει στον εαυτό του ένα δίπτυχο ερώτημα: Ποια Τουρκία μας συμφέρει; Και αν η απάντη-σή του είναι «μία ευρωπαϊκή Τουρκία», ποιες είναι τότε οι πιθανότητες αυτής της μεταμόρφωσης;

Θεόδωρος Α. ΚουλουμπήςΟμότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

19

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Κωνσταντινούπολη, 4 Μαΐου 2008

O ευρωπαϊκός προσανατολισμός της Τουρκίας έχει προσελκύσει το ενδια-φέρον τόσο ερευνητών και δημοσιογράφων, όσο και του ευρύτερου κοι-νού. Επιπλέον, όσο εξελίσσεται –αν και με αργούς ρυθμούς– η τουρκική ένταξη, αναδύονται και διογκώνονται παράδοξα και αμφισβητήσεις τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Τουρκία. Φυσιολογικά αυτό έχει οδηγήσει στην παραγωγή ενός αξιοσημείωτου όγκου ακαδημαϊκής βιβλιογραφίας και σε συζητήσεις περί πολιτικής επί των ευρωτουρκικών σχέσεων. Ωστό-σο, μικρής κλίμακας ακαδημαϊκό έργο έχει παραχθεί στο πεδίο της πολιτι-κής κουλτούρας και του πλαισίου που αυτή παρέχει για την ενταξιακή δια-δικασία. Η τουρκική πολιτική κουλτούρα, ιδιαιτέρως καθόσον σχετίζεται με την ευρωπαϊκή ένταξη, παραμένει ένα θέμα μη επαρκώς μελετημένο, παρόλο που –με όρους εμπέδωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία– είναι ίσως ο πιο αποφασιστικός παράγοντας προς διερεύνηση.

Το βιβλίο του Δρ. Γρηγοριάδη καλύπτει επιτυχώς αυτό το κενό και αποτελεί μία εύγλωττη και κατανοητή μελέτη της επίδρασης της Ευρω-παϊκής Ένωσης στη διαδικασία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Η προ-σέγγιση που παρέχει ως Έλληνας μελετητής της τουρκικής πολιτικής είναι ένα πολύτιμο πλεονέκτημα του τόμου που πρόκειται να διαβάσετε. Αυτός είναι επίσης ένας στοχασμός επ’ αυτού που ενδεχομένως να αποτιμηθεί από τους ιστορικούς ως η πιο θεαματική μεταρρύθμιση που έχει βιώσει η Τουρκία από τα χρόνια του Κεμάλ Ατατούρκ. Πρόκειται για μία πολύ κατατοπιστική και ισορροπημένη εργασία, ένα πολύτιμο εγχειρίδιο για μελετητές και φοιτητές που ασχολούνται με τον εκδημοκρατισμό, με την ευρωπαϊκή και τουρκική πολιτική, καθώς και μία σπουδαία πηγή γνώσης για τον μη ειδικό αναγνώστη που ενδιαφέρεται για τη σύγχρονη Τουρκία.

Καθηγητής Üstün ErgüderΠανεπιστήμιο Sabancı

21

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους συνεντευξιαζομένους μου, οι οποίοι υποστήριξαν σε μεγάλο βαθμό την έρευνα πεδίου που διενήργησα στην Τουρκία κατά το ακαδημαϊκό έτος 2004-2005.

Θα ήθελα επίσης να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον εποπτεύο-ντα της διδακτορικής μου διατριβής, καθηγητή William M. Hale, ο οποίος καθ’ όλη τη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών με περιέβαλε –χω-ρίς καμία δόση υπερβολής– με την ακαταπόνητη υποστήριξή του.

Θα ήθελα, τέλος, να απευθύνω τις θερμές μου ευχαριστίες και προς την μεταφράστρια του παρόντος έργου και παλαιά μου φοιτήτρια, κ. Ευγενία Μαλικούτη, για την εξαιρετική συνεργασία μας.

23

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΟΡΟΙ

ABGS Avrupa Birliği Genel Sekreterliği - Γενική Γραμμα-τεία Ευρωπαϊκών Υποθέσεων

AKP Adalet ve Kalkınma Partisi - Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης

AKUT Arama Kurtarma Derneği - Σύλλογος Έρευνας και Διάσωσης

ANAP Anavatan Partisi - Κόμμα Μητέρας Πατρίδας AP Adalet Partisi - Κόμμα Δικαιοσύνης CHP Cumhuriyet Halk Partisi - Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό

ΚόμμαDEHAP Demokratik Halk Partisi - Δημοκρατικό Λαϊκό Κόμ-

μαDEP Demokrasi Partisi - Κόμμα Δημοκρατίας DSP Demokratik Sol Partisi - Κόμμα Δημοκρατικής Αρι-

στεράς DGM Devlet Güvenlik Mahkemesi - Δικαστήριο Εθνικής

Ασφαλείας DP Demokrat Parti - Δημοκρατικό Κόμμα DYP Doğru Yol Partisi - Κόμμα Ορθού Δρόμου FP Fazilet Partisi - Κόμμα Αρετής HADEP Halkın Demokrasi Partisi - Κόμμα Δημοκρατίας του

ΛαούHEP Halkın Emek Partisi - Εργατικό Κόμμα του Λαού İHD İnsan Hakları Derneği - Σύλλογος Ανθρωπίνων Δι-

καιωμάτων


MÇP Milliyetçi Çalışma Partisi - Εθνικιστικό Εργατικό Κόμμα

MGK Milli Güvenlik Kurulu - Συμβούλιο Εθνικής Ασφα-λείας

MHP Milliyetçi Hareket Partisi - Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης

MNP Milli Nizam Partisi - Κόμμα Εθνικής Τάξης MSP Milli Selamet Partisi - Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας MÜSİAD Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği - Σύλλογος

Ανεξάρτητων Βιομηχάνων και ΕπιχειρηματιώνOHAL Olağanüstü Hal Bölgesi - Κατάσταση εκτάκτου ανά-

γκης OYAK Ordu Yardımlaşma Kurumu - Ίδρυμα Αλληλοβοή-

θειας Στρατού PKK Partiya Karkaren Kurdistan - Κόμμα Εργατών

Κουρδιστάν RP Refah Partisi - Κόμμα Ευημερίας RTÜK Radyo Televizyon Üst Kurulu - Ανώτατο Ραδιοτηλεο-

πτικό Συμβούλιο SP Saadet Partisi - Κόμμα ΕυδαιμονίαςTEMA Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Do-

ğal Varlıkları Koruma Vakfı - Τουρκικό Ίδρυμα Κα-ταπολέμησης της Διάβρωσης του Εδάφους, Αναδά-σωσης και Προστασίας της Φύσης

TESEV Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı - Ίδρυμα Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετών της Τουρ-κίας

TİHV Türkiye İnsan Hakları Vakfı - Τουρκικό Ίδρυμα Αν-θρωπίνων Δικαιωμάτων

TİS Türk-İslam Sentezi - Τουρκο-Ισλαμική σύνθεση TMSF Tasarruf Mevduatı Sigortası Fonu - Ταμείο Εγγύη-

σης Καταθέσεων ΤαμιευτηρίουTRT Türkiye Radyo -Televizyon Kurumu - Ίδρυμα Ραδιο-

τηλεόρασης της Τουρκίας


TÜSEV Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı - Ίδρυμα Τριτογενούς Τομέα της Τουρκίας

TÜSİAD Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği - Σύνδε-σμος Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών

VGM Vakıfl ar Genel Mudurluğu - Γενική Διεύθυνση Βα-κουφίων

YÖK Yüksek Öğretim Kurulu - Συμβούλιο Ανώτατης Εκ-παίδευσης

ΕΔΑΔ Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων ΔικαιωμάτωνΕΜΣ Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία Adil Düzen Δίκαιη ΤάξηAlevi-Bektaşi Kuruluşları Birliği Kültür Derneği

Πολιτιστικός Σύλλογος της Ένωσης Αλεβιτικών- Μπεκτασικών Ιδρυμάτων

Asr-i Saadet Εποχή της ΕυτυχίαςAydınlar Ocağı «Εστία των Πεφωτισμένων»Cumhuriyet Halk Fırkasi

Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα

Diyanet İşleri Başkanlığı

Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων

Güneş Dil Teorisi Θεωρία της Γλώσσας-ΉλιοςIskan Kanunu Νόμος περί Επανεγκατάστασης (1934)İstiklal Mahkemeleri

Δικαστήρια Ανεξαρτησίας

Mazlum-Der İnsan Hakları ve Mazlumlar için Dayanışma Derneği

Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Αλληλεγ-γύης για Καταπιεσμένους Ανθρώπους

Sened-i Ittifak Σύμφωνο ΣυμμαχίαςSerbest Cumhuriyet Fırkası

Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα


Takrir-i Sükun Kanunu

Νόμος περί Επιβολής της Τάξης

Terrakiperver Cumhuriyet Fırkası

Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα

Türk Hava Kurumu Vakfı

Ίδρυμα Τουρκικής Αεροπορίας

Türk Dil Kurumu Τουρκικό Ίδρυμα ΓλώσσαςVarlık Vergisi Kanunu

Νόμος περί Φορολόγησης της Ιδιοκτησίας (1942)

Yüksek Öğretim Denetim Kurulu

Ελεγκτικό Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης

27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ

Τουρκία και Ευρώπη υπό ιστορική προοπτική

Οι σχέσεις μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης και το μέλλον της ευρωπαϊκής πορείας της Τουρκίας έχουν προσελκύσει αξιοσημείωτο δη-μόσιο ενδιαφέρον, τόσο στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο και στην Τουρκία. Η ευρωπαϊκή ταυτότητα της Τουρκίας, οι οικονομικές, κοινωνι-κές και πολιτικές συνέπειες, καθώς και οι πρακτικές πτυχές της ενδεχόμε-νης ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν συζητηθεί εκτε-νώς. Βασιζόμενοι στην ιστορία και στη θρησκεία της Τουρκίας, κάποιοι ισχυρίζονται ότι η Τουρκία δεν είναι μέλος της «Ευρωπαϊκής Οικογένειας» για γεωγραφικούς και πολιτιστικούς λόγους και, επομένως, δεν μπορεί να επιλεγεί ως μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.1 Με το αιτιολογικό του σχετι-κά μεγάλου μεγέθους και της οικονομικής υπανάπτυξης της Τουρκίας, έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ένταξή της θα διερρήγνυε τις οικονομικές και πληθυσμιακές ισορροπίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Άλλοι έχουν τονίσει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι βασισμένη σε αξίες και σε μία κουλτούρα, των οποίων η Τουρκία δεν αποτελεί μέρος. Σύμφωνα με αυτήν την άπο-ψη, οι ευρωτουρκικές σχέσεις θα μπορούσαν να φτάσουν στην καλύτερη περίπτωση στο επίπεδο μίας θεσμοθετημένης στενής πολιτικής και οικο-νομικής συνεργασίας, μίας « προνομιακής εταιρικής σχέσης» (privileged partnership). Γι’ αυτόν τον λόγο, η Τουρκία δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από την άλλη πλευρά, έχει επίσης υποστηριχθεί ότι η ανεκτικότητα και η πολυπολιτισμικότητα αποτελούν θεμελιώδεις ιδιότητες της αναδυόμενης ευρωπαϊκής ταυτότητας και ότι


η υποψηφιότητα της Τουρκίας απετέλεσε μία εξαιρετική ευκαιρία για την Ευρωπαϊκή Ένωση, ώστε να δείξει τον συμπεριληπτικό (inclusive) χαρα-κτήρα της.

Η επιδίωξη της Τουρκίας να προσχωρήσει στην Ευρώπη δεν είναι σε καμία περίπτωση καινοφανής ή χωρίς ιστορικό προηγούμενο. Μία εκστρα-τεία με στόχο την αναγνώριση μίας ευρωπαϊκής οθωμανικής ταυτότητας είχε σημαδέψει την ατζέντα της οθωμανικής εξωτερικής πολιτικής από την έναρξη του οθωμανικού εκσυγχρονιστικού προγράμματος (Tanzimat) το 1839. Μία πρώτη επιτυχία σημειώθηκε τον Μάρτιο του 1856, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσκλήθηκε να συμμετάσχει στο Συνέδριο της Ευρώπης (Concert of Europe), σύμφωνα με τους όρους της Συνθήκης των Παρισίων, η οποία σήμανε τη λήξη του Κριμαϊκού Πολέμου (1855-56).2 Εντούτοις, η αποτυχία των ηγετών του Tanzimat να επιφέρουν πολι-τική, οικονομική και κοινωνική μεταβολή στην Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία και η επανάκαμψη στον απολυταρχισμό κατά τη διακυβέρνηση του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίντ Β΄ (Abdülhamid II) (1876-1909) ενίσχυσε τα ήδη υπάρχοντα ευρωπαϊκά στερεότυπα για την ανατολίτικη υπόσταση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία μπορεί να βρισκόταν εντός της Ευρώπης, εφόσον στο παρελθόν είχε εισβάλει και είχε καταλάβει με επιτυχία μεγάλα τμήματα της νοτιοανατολικής και της κεντρικής Ευρώπης, και κατά τον ύστερο 19ο αιώνα κυριαρχούσε ακό-μη επί ενός μεγάλου τμήματος της νοτιοανατολικής Ευρώπης. Παρ’ όλα αυτά, δεν θεωρείτο ότι αποτελούσε δομικό κομμάτι της Ευρώπης, ένα τμή-μα της ευρωπαϊκής ηπείρου με ιστορικούς, πολιτιστικούς και πολιτικούς όρους.3 Απεναντίας, ο Οθωμανός «Τούρκος» ήταν η γεωγραφικά εγγύτερη εκδήλωση του ανατολίτικου «άλλου», κατ’ αντιπαράταξη του οποίου ορι-ζόταν η ευρωπαϊκότητα.4 Ο δεσποτισμός, η υπανάπτυξη, η βαρβαρότητα και όλες οι υπόλοιπες στερεοτυπικές ιδιότητες της Ανατολής έβρισκαν την επιτομή τους στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η Επανάσταση των Νεο-τούρκων το 1908, η οποία έθεσε τέλος στη δεσποτική εξουσία του σουλ-τάνου Αμπντούλ Χαμίντ Β΄, γέννησε ελπίδες για πολιτική και κοινωνική αλλαγή, η οποία θα μπορούσε να φέρει την Οθωμανική Αυτοκρατορία εγγύτερα προς την Ευρώπη. Ωστόσο, αυτές οι ελπίδες σύντομα διαψεύ-στηκαν, καθώς η αποτυχία της ηγεσίας των Νεοτούρκων ήταν πολύ σοβα-ρότερη από αυτήν των ηγετών του Τανζιμάτ. Η κατάσταση επιδεινώθηκε ακόμη περισσότερο, όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία βρέθηκε στη δίνη των Βαλκανικών Πολέμων και του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος την έφερε σε εμπόλεμη κατάσταση εναντίον της Μεγάλης Βρετανίας και της Γαλλίας, δηλαδή εναντίον των δύο κρατών, οι πολιτισμοί των οποίων


είχαν ευλόγως συμβάλει τα μέγιστα σε αυτό που γινόταν τότε αντιληπτό ως ευρωπαϊκότητα. Η οθωμανική ήττα δεν σήμανε το τέλος των εχθρο-πραξιών, καθώς ο Μουσταφά Κεμάλ [ Ατατούρκ]5 συνέχισε τον ένοπλο αγώνα στην Ανατολία. Εντούτοις, παρά τις συνεχιζόμενες εχθροπραξίες, ο Ατατούρκ έκρινε ότι η πολιτική και οικονομική ανάπτυξη της Τουρκίας θα μπορούσε να έρθει μόνο από τη Δύση, από την Ευρώπη.6 Η αντίληψη « Εκδυτικισμός παρά τη Δύση» [Batı’ya rağmen Batılılaşma] απέκτησε αποφασιστική σημασία στην εκστρατεία του Ατατούρκ για την ενσωμά-τωση της Τουρκίας στο ευρωπαϊκό πολιτικό, πολιτιστικό και κοινωνικό παράδειγμα. Παρά την επαναλαμβανόμενη εμφάνιση αταβιστικών εθνικι-στικών αντανακλαστικών, η Ευρώπη θα παρέμενε πάντοτε το πρότυπο για τον πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό της Τουρκίας.

Εντούτοις, αυτή η μελέτη δεν θα εστιάσει στις περιπλοκές του προ-γράμματος εκδυτικισμού της Τουρκίας ή στο τι θα σήμαινε η ενδεχόμε-νη ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τόσο για αυτήν όσο και για την Ένωση. Το παρόν πόνημα στοχεύει να διερευνήσει την τουρκική πολιτική κουλτούρα υπό το πρίσμα της βελτίωσης των σχέσεων μεταξύ Τουρκίας και Ευρωπαϊκής Ένωσης από τη δεκαετία του 1990 και εξής. Δεδομένου ότι η πολιτική κουλτούρα είναι ένας ακριβής ενδείκτης πολιτικού και κοι-νωνικού μετασχηματισμού, μία μεταβολή στην τουρκική πολιτική κουλ-τούρα υπό την επίδραση των όλο και στενότερων σχέσεων με την Ευρω-παϊκή Ένωση και της προοπτικής ένταξής της σε αυτή θα συνιστούσε ένα αξιοσημείωτο βήμα προς τον αποτελεσματικό εξευρωπαϊσμό της.

Στόχος

Ο σκοπός αυτής της μελέτης είναι να αποτιμήσει την επίδραση που έχει ασκήσει στην πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας η απόφασή της να επιζη-τήσει την πλήρη ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Διά των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης, η Ευρωπαϊκή Ένωση απαίτησε την εισαγωγή πολιτικού φιλελευθερισμού σε όλα τα κράτη που ενδιαφέρονται να γίνουν μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Τουρκία, η οποία είχε υιοθετήσει ρεπουμπλικα-νικές ιδέες ήδη από την ίδρυσή της, έπρεπε τώρα να εγκεντρίσει την πολι-τική της κουλτούρα με πολιτικό φιλελευθερισμό, το στοιχείο της δυτικής πολιτικής σκέψης που είχε παραμεληθεί στη διαδικασία του πολιτικού και ιδεολογικού εκδυτικισμού της Τουρκίας. Ο αντίκτυπος του πολιτικού φιλελευθερισμού στην τουρκική πολιτική κουλτούρα υπήρξε σπουδαί-


ος. Η κεμαλιστική εθνικιστική ιδεολογία, η οποία υπήρξε κυρίαρχη από την ίδρυση της Δημοκρατίας και εξής, βρέθηκε υπό αξιοσημείωτη πίεση. Επανεξετάστηκε η τουρκική εθνική ταυτότητα, καθώς Τούρκοι εθνικιστές κάθε είδους, όπως και οι μειονότητες της Τουρκίας, έχουν απολαύσει αυ-ξανόμενης προστασίας των δικαιωμάτων τους και έχουν εκτεθεί επίσης στη συζήτηση που εγκαινίασε η εισαγωγή του ευρωπαϊκού υπερεθνικού ή μεταεθνικού μοντέλου. Η κρατική παράδοση της Τουρκίας έχει επίσης επηρεαστεί από φιλελεύθερες ιδέες τις οποίες ενστερνίζεται η Ευρωπαϊ-κή Ένωση. Έχει μειωθεί η κρατική παρέμβαση στη δημόσια σφαίρα, ενώ για πρώτη φορά συζητείται ανοικτά η έννοια της εθνικής ασφαλείας. Η νομοθεσία της Τουρκίας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων έχει υποστεί εκτε-ταμένες μεταρρυθμίσεις, με στόχο την αυξημένη προστασία των ανθρω-πίνων δικαιωμάτων των πολιτών. Η διαδικασία σύγκλισης με τα πρότυπα ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης έχει οδηγήσει σε μία υποχώρηση των συμφερόντων του κράτους προς όφελος της καλύτερης προστασίας των ατομικών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Το Ισλάμ, του οποίου ο ρόλος στη δημόσια σφαίρα είχε ιστορικά περιοριστεί σοβαρά από το κοσμικό κράτος, θα μπορούσε να φιλοδοξεί σε βελτιωμένη προ-στασία της θρησκευτικής ελευθερίας. Η κοινωνία των πολιτών έχει επίσης αποκομίσει οφέλη από τη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης. Η ανεξάρτητη από το κράτος κοινωνικοποίηση και έκφραση και η προάσπι-ση των ομαδικών συμφερόντων έναντι του κράτους δεν υπήρξε ποτέ πριν τόσο βαθιά και δραστήρια. Ο πολιτικός και πολιτιστικός πλουραλισμός έχει ενισχυθεί μέσω της αυξημένης προστασίας των ατομικών και κοινω-νικών δικαιωμάτων. Το τουρκικό κράτος, η τουρκική οικονομία και κοι-νωνία έχουν ήδη υποστεί ουσιαστικό μετασχηματισμό· ωστόσο, μένει να επιτευχθεί πλέον η πλήρης σύγκλισή τους με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα ήταν η κορύφωση μίας διαρκούς αναζήτησής της για συμμετοχή στον ευρωπαϊκό πολιτικό και πολιτιστικό χώρο. Η ένταξη αυτή θα απαιτούσε επίσης την επιτυχή ολοκλήρωση της διαδικασίας μετασχηματισμού της, η οποία θα συνεπέ-φερε τη συνολική φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτού-ρας. Από την άλλη πλευρά, η ιδιότητα της Τουρκίας ως μέλους της Ευρω-παϊκής Ένωσης θα εγχάρασσε ένα ευδιάκριτο αποτύπωμα στην ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρόσφατες συζητήσεις περί ευρωπαϊκής ταυτότητας θα έπρεπε τότε να επανεξεταστούν και θα χρειαζόταν να υιοθετηθεί μία πιο περιεκτική ερμηνεία της ευρωπαϊκότητας.


Η σημασία και η συμβολή αυτής της μελέτης

Η σημασία τού να μελετά κανείς την τουρκική πολιτική κουλτούρα έγκει-ται στο γεγονός ότι η φιλελευθεροποίηση της πολιτικής κουλτούρας της Τουρκίας υπό το πρίσμα της ενσωμάτωσής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα επηρέαζε βαθιά τόσο την ίδια την Τουρκία όσο και την Ευρωπαϊκή Ένωση, και θα είχε άμεσο αντίκτυπο στις περιφερειακές πολιτικές. Παρά την επίδραση της οικονομικής κατάστασης της Τουρκίας, του Κυπριακού Ζητήματος, των ελληνοτουρκικών διαφορών, το ανελεύθερο πολιτικό σύ-στημα της Τουρκίας έχει υπάρξει μέχρι τώρα το μεγαλύτερο εσωτερικό εμπόδιο για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση.7 Η πολιτική της φι-λελευθεροποίησης θα μπορούσε να άρει το σοβαρότερο εμπόδιο για την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Παρ’ όλα αυτά, η προοπτική ένταξής της είναι κρίσιμης σημασίας και για την Ευρωπαϊκή Ένωση: η ιδιότητα μέλους μίας φιλελεύθερης, δημοκρατικής Τουρκίας θα αποτελούσε μία αποφασιστική δοκιμασία για τις πολιτικές αξίες που αντιπροσωπεύει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Καθώς ο πληθυσμός της Τουρκίας είναι σχεδόν εξο-λοκλήρου μουσουλμανικός, η ενσωμάτωση μίας φιλελεύθερης, δημοκρα-τικής Τουρκίας θα επιβεβαίωνε τον περιεκτικό, πολυπολιτισμικό, ανεκτικό και οικουμενικό χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση –παρά τις προφανείς λειτουργικές της δυσκολίες, λόγω κυρίως του μεγέθους της και της σχετικής της φτώ-χιας– θα πολλαπλασίαζε τις στρατηγικές δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε περιοχές τόσο ευαίσθητες όσο η Μέση Ανατολή, τα Βαλκάνια, ο Καύκασος και η κεντρική Ασία.

Η μελέτη του διαλόγου περί τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, τον οποίο έχουν εγκαινιάσει η προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση και τα συνακόλουθα βήματα πολιτικής φιλελευθεροποίησης, θα συνέβαλε επίσης στην καλύτερη κατανόηση των προκλήσεων που αντι-μετωπίζουν φιλελευθεροποιούμενες αναπτυσσόμενες χώρες με ισχυρά αυταρχικό παρελθόν, και θα παρείχε πολύτιμη και σε βάθος κατανόηση των παγκόσμιων ζητημάτων του εκδημοκρατισμού και της φιλελευθερο-ποίησης. Παρόλο που ο αριθμός των δημοκρατικών κρατών έχει αυξη-θεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, αυτό δεν έχει σημάνει την κυριαρχία της δημοκρατίας στη σφαίρα της παγκόσμιας πολιτικής, ιδιαιτέρως στη Μέση Ανατολή. Η διαφορά μεταξύ της δημοκρατίας κατά τη διαδικασία (procedural democracy) και της δημοκρατίας κατά την ουσία (substantive democracy) έχει καταστεί πιο σαφής από ποτέ. Οι δημοκρατικοί θεσμοί


και οι εκλογές δεν μπορούν να εγγυηθούν την ύπαρξη ενός δημοκρατικού πολιτικού συστήματος σε πλήρη λειτουργία, εάν δεν είναι παρούσα μία δημοκρατική πολιτική κουλτούρα. Είναι σαφής η ανάγκη υποστήριξης της ανάπτυξης μίας αστικής, συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας πολιτών, η οποία θα καταστήσει έτσι δυνατή την επιτυχή λειτουργία των δημοκρατι-κών θεσμών. Η μετάβαση στον πολιτικό φιλελευθερισμό και η εισαγωγή στοιχείων συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας αποτελούν παγκόσμια αι-τήματα και η πολιτική φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας, ενός κράτους με μουσουλμανικό πληθυσμό, με ισχυρούς ιστορικούς και πολιτικούς συν-δέσμους με την Ευρώπη και με μία κοσμική πολιτική παράδοση, θα ήταν σε μεγάλο βαθμό ενδεικτική των προοπτικών ανάλογων εγχειρημάτων σε περιφερειακό επίπεδο. Η επιτυχής ενσωμάτωση της Τουρκίας θα αποδυ-νάμωνε το επιχείρημα περί ασυμβατότητας μεταξύ του Ισλάμ και της δυ-τικής φιλελεύθερης και δημοκρατικής παράδοσης.

Θεωρητικές αρχές

Το θεωρητικό πλαίσιο αυτού του βιβλίου απαρτίζουν μελέτες που εστιάζουν στον εξευρωπαϊσμό, στον ιστορικό θεσμισμό (historical institutionalism), στη θεωρία εξαρτημένης τροχιάς (path-dependence theory) και στο μοντέ-λο του παιγνίου δύο επιπέδων (two-level games model).

Κατανοώντας τον εξευρωπαϊσμό

Αυτή η μελέτη ωφελήθηκε τα μάλα από το θεωρητικό πλαίσιο περί εξευρω-παϊσμού που προτείνεται στον τόμο Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change, ο οποίος εστιάζει στον αντίκτυπο του εξευρωπαϊ-σμού στις εσωτερικές δομές των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο εξευρωπαϊσμός ορίζεται επομένως ως «η ανάδυση και η ανάπτυξη, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, διακριτών δομών διακυβέρνησης».8 Τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταβάλλονται εξαιτίας της άσκησης πιέσεων προσαρμογής (adaptational pressures), η ένταση των οποίων είναι αντι-στρόφως ανάλογη προς τη συμβατότητα των προϋπαρχουσών εσωτερικών συνθηκών ( καλή προσαρμογή-goodness of fi t). Εάν οι εσωτερικές δομές είναι σε μεγάλο βαθμό συμβατές, η σύγκλιση επιτυγχάνεται με σχετικά χαμηλό κόστος. Όταν όμως οι εσωτερικές δομές αποδεικνύεται πως είναι


και ασύμβατες και ανθεκτικές, η διαδικασία του εξευρωπαϊσμού γίνεται συνώνυμη με ριζική εσωτερική μεταρρύθμιση, η επιτυχία της οποίας είναι επισφαλής, καθώς συχνά συναντά σοβαρή αντίδραση.9

Η διαδικασία προσαρμογής επηρεάζεται περαιτέρω από την παρουσία ή απουσία και τη δράση μεσολαβητικών παραγόντων. Ως παραδείγματα μεσολαβητικών παραγόντων αναφέρονται τα πολλαπλά σημεία βέτο στην εσωτερική δομή, τα οποία διευκολύνουν τους επίσημους θεσμούς, οι κουλ-τούρες μίας χώρας σχετικά με την οργάνωση και τη διαδικασία λήψης πο-λιτικών αποφάσεων, η διαφορετική άντληση ισχύος εγχώριων παραγόντων και η μάθηση.10 Η δομική προσαρμογή μπορεί να παρεμποδιστεί σοβαρά από την ύπαρξη πολλαπλών σημείων βέτο μέσα σε ένα δεδομένο πλαίσιο χάραξης πολιτικής11, ενώ ενδιάμεσοι επίσημοι θεσμοί παρέχουν στους κοι-νωνικούς φορείς υλικούς και ιδεατούς πόρους, για να επιφέρουν δομική μεταβολή. Οι κουλτούρες σχετικά με την οργάνωση και τη διαδικασία λή-ψης πολιτικών αποφάσεων έχουν τη δική τους επίδραση στην ικανότητα των εγχώριων υποκειμένων στο να επιφέρουν δομική μεταβολή μέσω της άσκησης πιέσεων προσαρμογής, ενώ η διαφορετική άντληση ισχύος στη διαδικασία εξευρωπαϊσμού τούς παρέχει κίνητρα, για να επιδιώκουν με ζήλο τη μεταρρύθμιση. Ο βαθμός στον οποίο λειτουργούν οι μηχανισμοί μάθησης, και ως εκ τούτου οι εγχώριοι φορείς τροποποιούν τους στόχους τους, τις ταυτότητες και τις προτιμήσεις τους, συντελεί επίσης στην επι-τυχή εφαρμογή δομικής μεταβολής. Η μάθηση αποτελεί «έναν υποκειμε-νοκεντρικό μηχανισμό για την υποκίνηση τέτοιων μετασχηματισμών».12 Η σχετική δύναμη της μάθησης των ελίτ και η πίεση από τη λαϊκή βάση της κοινωνίας προς τις ελίτ στη διαδικασία της δομικής μεταβολής είναι επίσης μία λειτουργία των εσωτερικών δομών. Η κοινωνική πίεση είναι διαδεδομένη στις φιλελεύθερες και λιγότερο στις κορπορατιστικές δομές, ενώ η μάθηση των ελίτ επικρατεί στις ελιτίστικες και λιγότερο στις κρα-τικιστικές δομές.13

Βαρύνουσας σημασίας είναι επίσης η διάκριση μεταξύ των διαδικα-σιών του εξευρωπαϊσμού και της παγκοσμιοποίησης, καθώς και των συ-νεπειών τους. Καθώς οι τάσεις εξευρωπαϊσμού και παγκοσμιοποίησης συ-χνά διασυνδέονται, μπορεί να καταστεί συχνά δύσκολος ο προσδιορισμός των συνεπειών του εξευρωπαϊσμού στις εσωτερικές πολιτικές δομές των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε μερικές περιπτώσεις ο ίδιος ο εξευρωπαϊσμός ενδέχεται να αποτελεί μία απάντηση στις διαδικασίες παγκοσμιοποίησης, ενισχύοντας τις τάσεις της ή προστατεύοντας τα κρά-τη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης έναντι των ανεπιθύμητων συνεπειών της. Μία προσεκτική παρακολούθηση των εξελίξεων και των χρονικών


αλληλουχιών μεταξύ των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των εσωτερικών μεταβολών μάς επιτρέπει να προβούμε στον διαχωρισμό των συνεπειών του εξευρωπαϊσμού από εκείνες της παγκοσμιοποίησης. Η ίδια μέθοδος μπορεί να φανεί χρήσιμη για να καθοριστεί το αν συγκεκριμένες δομικές μεταβολές μπορούν να αποδοθούν σε εσωτερικούς παράγοντες, με ελάχιστες ή καθόλου ανεξάρτητες επιδράσεις του εξευρωπαϊσμού.14

Η Τουρκία δεν εμπίπτει παρά μόνον εμμέσως στο κέντρο εστίασης αυ-τής της ανάλυσης, καθώς η έννοια του εξευρωπαϊσμού εν στενή εννοία σχετίζεται με κράτη τα οποία έχουν ήδη προσχωρήσει στην Ένωση. Ωστό-σο, κράτη που βρίσκονται στη διαδικασία εκπλήρωσης των κριτηρίων για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζουν παρόμοιες προκλήσεις και υφίστανται σημαντικές δομικές μεταβολές στην προσπάθειά τους να ικανοποιήσουν τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης και να κριθούν επιλέξιμα προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Απ’ αυτήν την άποψη, η ιδέα του εξευρωπαϊσμού θα μπορούσε επίσης να γίνει κατανοητή υπό μία ευρύτερη έννοια, ώστε να δύναται να εφαρμοστεί και σε περιπτώσεις κρατών που βρίσκονται στη διαδικασία εισδοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η βελτίωση των ευρωτουρκικών σχέσεων και η επιθυμία της Τουρκίας να προσχω-ρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχουν οδηγήσει σε αυξανόμενες πιέσεις προσαρμογής στις εσωτερικές πολιτικές δομές της Τουρκίας, αναλόγως της καλής προσαρμογής τους (goodness of fi t). Στο μεταξύ, μεσολαβητικοί παράγοντες, παρόμοιοι με αυτούς που περιγράφονται στη μελέτη, έχουν αναδυθεί και έχουν αποκτήσει κρίσιμη σημασία, επηρεάζοντας τη διαδι-κασία σύγκλισης των πολιτικών δομών της Τουρκίας προς τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η διάκριση μεταξύ των συνεπειών του εξευρωπαϊ-σμού, της παγκοσμιοποίησης και των εσωτερικών παραγόντων στις πολιτι-κές δομές είναι ένα εξίσου ενδιαφέρον ζητούμενο, και τα προαναφερθέντα μεθοδολογικά εργαλεία μπορούν να εφαρμοστούν με επιτυχία και στην περίπτωση της Τουρκίας. Το μοντέλο του εξευρωπαϊσμού μπορεί, επομέ-νως, να φανεί χρήσιμο στην κατανόηση του αντίκτυπου των βελτιούμενων ευρωτουρκικών σχέσεων επί της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.

Θεωρίες ευρωπαϊκής ενοποίησης

Μεταξύ των θεωριών που έχουν επιχειρήσει να εξηγήσουν τον πολιτικό ρόλο των θεσμών στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής ενοποίησης, τέσσερεις είναι αυτές που έχουν προσελκύσει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον: ο λει-


τουργισμός (functionalism), ο φιλελεύθερος διακυβερνητισμός (liberal intergovernmentalism), ο κονστρουκτιβισμός (constructivism) και ο ιστο-ρικός θεσμισμός (historical institutionalism). Ο λειτουργισμός τονίζει την αυτόνομη δύναμη και ενέργεια της κοινωνίας, ιδίως όταν υπάρχει η συνε-πικουρία επιχειρηματικών θεσμών και φορέων.15 Αυτό που μετράει στην πολιτική είναι η οικονομία, η κοινωνία και οι προσπάθειες των ατόμων για την επίλυση πρακτικών προβλημάτων με συνεργατικό τρόπο.16 Σε αυτήν την προσέγγιση, οι θεσμοί μικρή μόνο σχέση έχουν με τα πολιτικά προ-γράμματα και τις πολιτικές δομές. Αυτό που πραγματικά έχει σημασία εί-ναι η αυτο-βιωσιμότητα (self-sustainability) της ευρωπαϊκής ενοποίησης, η οποία καθίσταται δυνατή ως αποτέλεσμα μίας διαδικασίας διάχυσης (spillover process). Οι αρχικές προσπάθειες συνεργασίας διευρύνονται χάρη σε ενδογενείς οικονομικές και πολιτικές δυναμικές, και οδηγούν σε περαιτέρω ενσωμάτωση. Αυτή η διάχυση μπορεί να είναι λειτουργική ή πολιτική: είναι λειτουργική, όταν τα προβλήματα που προκύπτουν από τη μη ολοκληρωθείσα ενσωμάτωση ενισχύουν έναν βαθύτερο συντονισμό των πολιτικών στοχοθεσιών, ιδιαιτέρως στο οικονομικό πεδίο. Πολιτική είναι, όταν οι υπάρχοντες θεσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης κινητοποιούν μία αυτο-ενισχυόμενη διαδικασία σύμπηξης θεσμών. Ο λειτουργισμός έχασε έδαφος, όταν κατέστη φανερό ότι η ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Οι-κονομικής Κοινότητας δεν ήταν ούτε σωρευτική ούτε ομαλή. Αυτό έδειξε ότι οι θεσμοί σχετίζονταν πολύ περισσότερο με τις πολιτικές εξελίξεις από ό,τι είχαν προβλέψει οι λειτουργιστές. Οι νεολειτουργικές απόψεις επε-χείρησαν να γεφυρώσουν το χάσμα μεταξύ του λειτουργισμού και των πολιτικών εξελίξεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο, επικαλούμενες την ανεπάρ-κεια της επιχειρηματολογίας των λειτουργιστών, αφενός ως προς τη δυ-νατότητα προσδιορισμού των συνεπειών της ευρωπαϊκής συνεργασίας17 και αφετέρου ως προς την ανθεκτικότητα των εθνικών προσεγγίσεων και απόψεων εντός υπερεθνικών θεσμών.18 Παρ’ όλα αυτά, απέτυχαν να πα-ραγάγουν μία θεωρία που να προσφέρει μία ικανοποιητική ερμηνεία της ευρωπαϊκής ενοποίησης.19

Σύμφωνα με τον φιλελεύθερο διακυβερνητισμό, τα κράτη έχουν τον πρώτο λόγο στη λήψη αποφάσεων, ενώ οι κυβερνήσεις έχουν τη δυνα-τότητα να δομούν ατζέντες και να ελέγχουν τους άλλους οργανωτικούς φορείς. Ο Μοράβτσικ (Moravcsik) προσδιόρισε τρία ουσιαστικά στοι-χεία στον πυρήνα του φιλελεύθερου διακυβερνητισμού: την υπόθεση της ορθολογικής συμπεριφοράς του κράτους, μία φιλελεύθερη θεωρία διαμόρφωσης εθνικών προτιμήσεων και μία διακυβερνητιστική ανάλυ-ση της διακρατικής διαπραγμάτευσης.20 Η «φιλελεύθερη» πτυχή του φι-


λελεύθερου διακυβερνητισμού αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά και οικονομικά συμφέροντα χρησιμοποιούν τα εγχώρια πολι-τικά συστήματα, προκειμένου να επηρεάσουν τους ιθύνοντες στα κέντρα λήψης αποφάσεων.21 Η αλληλεξάρτηση σε διαφορετικά πεδία της πολιτι-κής επηρεάζει τις διαδικασίες λήψης αποφάσεων εκ μέρους του κράτους. Επομένως, η οικονομική αλληλεξάρτηση γίνεται ο κύριος καθοριστικός παράγοντας των κρατικών πολιτικών στο πεδίο της οικονομίας, ενώ η πολιτικο-στρατιωτική αλληλεξάρτηση επενεργεί με κρίσιμο τρόπο στις αποφάσεις της εξωτερικής πολιτικής. Επιπροσθέτως, εφαρμόζονται θεω-ρίες ορθολογικής διαπραγμάτευσης και θεσμικής επιλογής, προκειμένου να εξηγήσουν τον τρόπο με τον οποίο τα κράτη έρχονται σε συμβιβασμό επί διαμφισβητούμενων θεμάτων.22 Στη μελέτη τους επί της Ευρωπαϊκής Συνθήκης του Άμστερνταμ, οι Μοράβτσικ και Νικολαΐδου (Moravcsik και Nicolaidis) επινόησαν «τέσσερεις κατηγορίες αποδείξεων, που επιβεβαιώ-νουν την κυρίαρχη σημασία της ορθολογικής ιεράρχησης των ανησυχιών σχετικά με την κατά ζήτημα αλληλεξάρτηση στη διαμόρφωση εθνικών προτιμήσεων και θέσεων». Πρώτον, οι θέσεις των κυβερνήσεων ισχυρών κρατών σε σημαντικά ζητήματα δεν διέψευσαν τις πιο κοινές θεωρίες περί κινήτρων για συνεργασία σε συγκεκριμένα ζητήματα. Δεύτερον, αυτό που θεωρείτο πιθανό και τελικώς καταγράφηκε από τους αξιωματούχους ήταν οι ορθολογικές, ανάλογες με το κατά περίπτωση ζήτημα, προτιμήσεις. Οι εθνικές πολιτικές ήταν επίσης σχετικά σταθερές πριν και κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων. Τέλος, «ιδιάζουσες περιπτώσεις ριζικής ανατρο-πής πολιτικών κατευθύνσεων συσχετίστηκαν θετικά με συναφείς, προβλέ-ψιμες και δομικές αλλαγές στις εσωτερικές πολιτικές».23 Όσον αφορά στο ζήτημα του πώς επιτεύχθηκαν συμφωνίες, η διακρατική διαπραγμάτευση για την επίτευξη ουσιαστικού αποτελέσματος βασίστηκε στη διαμόρφω-ση μίας ασύμμετρης αλληλεξάρτησης. Διεθνείς παράγοντες ενδέχεται να υπήρξαν ιδιαιτέρως ενεργοί· εντούτοις, η δραστηριότητά τους δεν ήταν ευθέως ανάλογη με την πραγματική τους επιρροή. Τα κράτη αποφάσισαν να εκχωρήσουν κυριαρχικά δικαιώματα σε υπερεθνικούς οργανισμούς, μόνον όπου ήταν απαραίτητο να αυξηθεί η αξιοπιστία των δεσμεύσεών τους. Υπό το πρίσμα των ευρημάτων τους, οι Μοράβτσικ και Νικολαΐδου τόνισαν ότι οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όχι οι θεσμοί της Ευρωπαϊκής Ένωσης διαδραματίζουν πρωτεύοντα ρόλο στη διαμόρφωση των πολιτικών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.24 Ο Μο-ράβτσικ επεξεργάστηκε περαιτέρω τη θέση του, προσθέτοντας στη δια-δικασία σχηματισμού προτιμήσεων και στις διαπραγματεύσεις τον ρόλο των θεσμών.25 Αυτό δεν συνεπάγεται προσέγγισή του προς τον θεσμισμό.


Οι θεσμοί, μολονότι δεν αναγνωρίζονται ως πρωτεύοντες παράγοντες στη διαμόρφωση προτιμήσεων ή στον επηρεασμό ταυτοτήτων, βοηθούν στην ενίσχυση συμφωνιών, καθιστούν τις διαπραγματεύσεις αξιόπιστες και πα-ρέχουν μία δομή βασισμένη σε κανόνες, κάτι που λειτουργεί ως ανάχωμα έναντι της αποσκίρτησης.26

Σύμφωνα με τις κονστρουκτιβιστικές απόψεις περί εξευρωπαϊσμού, οι κρίσιμες αποφάσεις για το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης ελήφθησαν στη βάση όχι ορθολογικών αλλά κανονιστικών επιχειρημάτων. Χαρακτη-ριστική περίπτωση απόφασης, η οποία βασίστηκε σε νόρμες στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι η διεύρυνση προς Ανατολάς. Η απόφαση για την ενσωμάτωση δέκα νέων κρατών-μελών, το επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης των οποίων στις περισσότερες περιπτώσεις απείχε παρασάγγας από τον μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δύσκολα θα μπορούσε να ερ-μηνευθεί στη βάση των εθνικών συμφερόντων των υπαρχόντων κρατών-μελών. Η απόφαση διεύρυνσης θα μπορούσε να έχει ληφθεί μόνον υπό την επιρροή «ρητορικής δράσης», δηλαδή της στρατηγικής χρήσης επιχειρη-μάτων βασισμένων στη νόρμα. Δεδομένου ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία έχει υπάρξει ο πυρήνας και η νομιμοποιητική βάση του προγράμματος ευρωπαϊκής ενοποίησης, αυτή παρείχε τον μεγαλύτερο όγκο των βασι-σμένων σε νόρμες επιχειρημάτων, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν για την περαιτέρω οριζόντια και κάθετη διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Από τη στιγμή που οι νέες υποψήφιες χώρες υιοθέτησαν μία ρητορική ισχυρά επηρεασμένη από τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τα δημοκρατικά ιδεώ-δη, ήταν πρακτικά αδύνατον για τους θεσμούς και τα κράτη-μέλη της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης να δώσουν προτεραιότητα στη δημοσιονομική τους δυ-σπραγία, αφήνοντας στο περιθώριο την ανάγκη να αποδείξουν την πίστη τους στις δομικές αξίες και νόρμες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.27 Οι πολιτι-κές περί ταυτότητας επηρεάζουν επίσης σε σημαντικό βαθμό τη λήψη πο-λιτικών αποφάσεων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι συλλογικές ταυτότητες εθνών-κρατών ορίζουν τη σφαίρα επιρροής των συμφερόντων που θεωρούνται θεμιτά και δέοντα εντός μίας δεδομένης πολιτικής ρη-τορικής. Οι απαντήσεις της Γερμανίας, της Γαλλίας και του Ηνωμένου Βασιλείου στην εισαγωγή ενός κοινού ευρωπαϊκού νομίσματος στα τέλη της δεκαετίας του 1990 διέφεραν λόγω του γεγονότος ότι η ταύτιση των εκάστοτε εθνικών ταυτοτήτων τους με μία κοινή ευρωπαϊκή ταυτότητα ήταν διαφορετική. Μία αυξανόμενα εξευρωπαϊζόμενη εθνική ταυτότητα στην περίπτωση της Γερμανίας συνέπεσε με ισχυρή υποστήριξη για το ευρώ. Στην περίπτωση του Ηνωμένου Βασιλείου, το αντι-ευρωπαϊκό συ-ναίσθημα και η έμφαση στη βρετανική εθνική ταυτότητα ακολουθήθηκε


από ισχυρή αντίθεση προς το ευρώ, ενώ στη Γαλλία οι ταλαντεύσεις στη διαμάχη περί της ευρωπαϊκής έναντι της εθνικής ταυτότητας αντικατο-πτρίστηκαν στη γαλλική στάση έναντι της εισαγωγής του ευρώ.28

Ενώ ο λειτουργισμός, ο φιλελεύθερος διακυβερνητισμός και ο κονστρου-κτιβισμός υιοθετούν μία προσέγγιση κατ’ ουσίαν από τη βάση προς τα πάνω (bottom-up), στην οποία περισσότερη σημασία έχουν οι κοινωνικοί φορείς παρά οι θεσμοί, ο θεσμισμός υιοθετεί μία προσέγγιση από την κορυφή προς τα κάτω (top-down). Οι θεσμοί είναι πολιτικά οχήματα που μπορούν να επηρεάσουν με αποφασιστικό τρόπο τις πολιτικές δομές και στοχοθεσίες, ενίοτε ενάντια στη θέληση των εγχώριων φορέων έκαστου κράτους-μέλους. Οι Χωλ και Τέιλορ (Hall και Taylor) έχουν εντοπίσει τέσσερα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του ιστορικού θεσμισμού: «Πρώτον, οι θιασώτες του ιστο-ρικού θεσμισμού τείνουν να συλλαμβάνουν τη σχέση μεταξύ θεσμών και ατομικής συμπεριφοράς με σχετικά ευρείς όρους. Δεύτερον, δίνουν έμφαση στις ασυμμετρίες ισχύος που συνδέονται με τη λειτουργία και την ανάπτυ-ξη θεσμών. Τρίτον, τείνουν να έχουν για τη θεσμική ανάπτυξη μία άποψη που τονίζει την εξαρτημένη τροχιά και τις ακούσιες συνέπειες. Τέταρτον, διστάζουν να ενοποιήσουν σε μία κοινή θεωρία τη συμβολή που μπορούν να έχουν ως προς τα πολιτικά επακόλουθα αφενός η θεσμιστική ανάλυση και αφετέρου άλλα είδη παραγόντων, όπως οι ιδέες».29

Ο ιστορικός θεσμισμός διακρίνεται και ορίζεται με βάση την έμφαση που αποδίδει στις επιδράσεις των θεσμών στην πολιτική.30 Σε αντίθεση με τις απόψεις των λειτουργιστών, σύμφωνα με τις οποίες οι θεσμοί έχουν ηθελημένα σχεδιαστεί από σύγχρονους φορείς για την αποδοτική διεκ-περαίωση συγκεκριμένων λειτουργιών, οι εκπρόσωποι του ιστορικού θε-σμισμού υποστηρίζουν ότι οι θεσμικές επιλογές που έγιναν στο παρελθόν μπορούν να διατηρούνται και ως εκ τούτου να διαμορφώνουν και να περι-ορίζουν τους φορείς διαχρονικά.31 Δεν αποκλείεται να παρουσιαστούν πα-ροδικές υπαναχωρήσεις οφειλόμενες στις δραστηριότητες σύγχρονων φο-ρέων· εντούτοις, οι θεσμικές επιλογές στο τέλος πρυτανεύουν. Ο Πάτναμ (Putnam) περιέγραψε τρεις βασικές αρχές που ερμηνεύουν τις διαφορές στη δημοκρατική επίδοση.32 Σύμφωνα με την πρώτη, «η αποτελεσματικό-τητα των θεσμών εξαρτάται σε βάθος από το κοινωνικό πλαίσιο και την ιστορία». Οι θεσμοί δεν λειτουργούν σε ένα αποστειρωμένο από ιστορική ή κοινωνική άποψη περιβάλλον, και η απουσία ή παρουσία συνεργασί-ας των πολιτών, δημοκρατικής διακυβέρνησης και παραδόσεων δημόσι-ας εμπιστοσύνης επηρεάζει σε βάθος την επίδοση των θεσμών. Όπως το θέτει ο Πάτναμ, «οι αποτελεσματικοί και υπεύθυνοι θεσμοί εξαρτώνται, στη γλώσσα του πολιτικού ουμανισμού, από τις ρεπουμπλικανικές αξί-


ες και δικαιώματα».33 Σύμφωνα με τη δεύτερη αρχή, «η αλλαγή επίση-μων θεσμών μπορεί να αλλάξει την πολιτική πρακτική». Οι θεσμοί έχουν πράγματι σημασία στη διαμόρφωση δημόσιας πολιτικής και μπορούν να καταστούν τα μέσα για την εφαρμογή πολιτικών και την αλλαγή ταυτοτή-των, αξιών, ισχύος και στρατηγικών. Αυτό σημαίνει ότι τα κράτη και οι κοινότητες δεν είναι δέσμιοι της ίδιας τους της ιστορίας και παράδοσης. Παρότι προγράμματα πολιτικής μεταρρύθμισης δύνανται να στεφθούν με επιτυχία στην προσπάθειά τους να φέρουν αλλαγή στην πολιτική πρακτι-κή και την επίδοση των θεσμών, εντούτοις υπερβολικά φιλόδοξες προσ-δοκίες παρέλκουν. Σύμφωνα με την τρίτη αρχή, «το μεγαλύτερο μέρος της θεσμικής ιστορίας κινείται με αργούς ρυθμούς». Στο άμεσο μέλλον, είναι πρακτικά αδύνατον να υπερνικήσει αντίθετες πολιτικές και κοινωνικές κληρονομιές και να οικοδομήσει δυναμικά δίκτυα συνεργασίας πολιτών, δημοκρατικής διακυβέρνησης και δημόσιας εμπιστοσύνης. Η πολιτική και κοινωνική μεταρρύθμιση μπορεί να στεφθεί με επιτυχία μόνο μέσω σχε-διασμένων προσπαθειών για την οικοδόμηση κοινωνικού κεφαλαίου.34 Η ιστορική γνώση είναι κρίσιμη, ώστε να κατανοηθούν η ποικιλότητα στη θεσμική ανάπτυξη και η αιτία για την οποία ορισμένα πιθανά επακόλουθα υπερισχύουν έναντι άλλων.

Θεωρία εξαρτημένης τροχιάς

Υπό αυτήν την άποψη χρήσιμη ως εργαλείο είναι η έννοια της εξαρτημέ-νης τροχιάς. Σύμφωνα με τον Πήρσον (Pierson), προηγούμενες αποφά-σεις παρέχουν κίνητρα στους φορείς να διαιωνίζουν θεσμικές επιλογές και επιλογές πολιτικής κληρονομημένες από το παρελθόν, ακόμη και όταν τα συνακόλουθα αποτελέσματα είναι καταφανώς ανεπαρκή.35 Η Λέβι (Levi) επιχειρεί να δώσει μία πιο λεπτομερειακή προσέγγιση:

«Εξαρτημένη τροχιά πρέπει να σημαίνει, αν είναι να σημαίνει κάτι ολωσδιόλου, ότι άπαξ και μία χώρα ή περιοχή ξεκινήσει την πορεία σε ένα μονοπάτι, το κόστος της αναστροφής είναι πολύ υψηλό. Στη διαδρομή θα υπάρξουν σημεία επιλογής, αλλά ο δεσμευτικός και μη αναστρέψιμος χαρακτήρας ορισμένων θεσμικών διευθετήσεων δυ-σχεραίνουν τη μεταστροφή της αρχικής επιλογής. Ίσως η καλύτερη μεταφορά είναι ένα δέντρο παρά ένα μονοπάτι. Από τον ίδιο κορμό, υπάρχουν πολλά διαφορετικά κλαδιά και μικρότερα παρακλάδια.


Παρόλο που είναι δυνατόν κανείς να αλλάξει κλαδί ή να αναρριχη-θεί από το ένα στο άλλο –κάτι που είναι ουσιώδες αν το επιλεγμένο κλαδί εκλείψει– κλαδί, ωστόσο, πάνω στο οποίο ξεκινά κανείς την ανάβαση είναι και αυτό που τείνει να ακολουθεί».36

Ο Ρίσσε (Risse) προσθέτει ότι μία διαδικασία εξαρτημένης τροχιάς εί-ναι «αυτή στην οποία βρόχοι θετικής ανατροφοδότησης (positive feedback loops) οδηγούν σε αυξανόμενα οφέλη».37 Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Συνθήκη του Μάαστριχτ θα μπορούσε να ιδωθεί ως ένα πα-ράδειγμα όπου η εξαρτημένη τροχιά επέδρασε αποφασιστικά στις ευρω-παϊκές πολιτικές. Μόλις ολοκληρώθηκαν τα βήματα που οδηγούσαν στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), το τίμημα αναίρεσης των συμφωνημένων πολιτικών κατέστη τελικά δυσβάστακτο και για τον δημό-σιο και για τον ιδιωτικό τομέα. Η διαδικασία κοινωνικοποίησης, «η στα-διακή προσαρμογή και εσωτερίκευση των νέων προτύπων και κανόνων», ήταν ένα απαραίτητο βήμα για την επιτυχία της ΟΝΕ. Αυτή η διαδικασία ενισχύθηκε από την εφαρμογή της ΟΝΕ και «τροποποίησε τις διαδικα-σίες κανονικής λειτουργίας των υπαρχόντων δημόσιων και ιδιωτικών θε-σμών».38 Υπό το σχήμα ενός δέντρου ή ενός μονοπατιού, η έννοια της εξαρτημένης τροχιάς ρίχνει φως στον ρόλο της ιστορίας στην πορεία της θεσμικής μεταρρύθμισης. Όπως έχει τονίσει ο Νορθ (North):

«Εξαρτημένη τροχιά σημαίνει ότι η ιστορία έχει τη δική της σημα-σία. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τις σημερινές επιλογές (και να τις περιγράψουμε στη βάση των επιδόσεων της οικονομίας) χωρίς να ακολουθήσουμε τα ίχνη της σταδιακής εξέλιξης των θεσμών… Χρειάζεται να γνωρίζουμε πολύ περισσότερα για τις αναγόμενες σε πολιτιστικούς παράγοντες μορφές συμπεριφοράς και για το πώς αυ-τές αλληλεπιδρούν με επίσημους κανόνες, προκειμένου να λάβουμε καλύτερες απαντήσεις σε τέτοια ζητήματα».39

Το μοντέλο του παιγνίου δύο επιπέδων

Το μοντέλο του παιγνίου δύο επιπέδων (two-level game), το οποίο εισή-χθη από τον Πάτναμ, μπορεί επίσης να εφαρμοστεί για την ερμηνεία της διαδικασίας εξευρωπαϊσμού της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Με την εισαγωγή αυτού του όρου, ο Πάτναμ εξέτασε τις αλληλεπιδράσεις της εσω-


τερικής και της διεθνούς πολιτικής κατά τη διάρκεια των διπλωματικών διαπραγματεύσεων, χρησιμοποιώντας το παράδειγμα της Σύμβασης της Βόννης του 1978 μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών, της Ιαπωνίας και της Δυτικής Γερμανίας.40 Μία διαπραγμάτευση σε διεθνές επίπεδο (επίπεδο Ι) λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα με μία διαπραγμάτευση σε εσωτερικό επίπεδο (επίπεδο ΙΙ) μεταξύ των διαπραγματευτών και των αντίστοιχων εκλογικών σωμάτων τους. Οι διαπραγματευτές πρέπει να σκέπτονται συνεχώς τι αντί-κτυπο θα είχε σε εσωτερικό επίπεδο μία πιθανή συμβιβαστική συμφωνία και, ακόμη σημαντικότερο, το αν η συμφωνία θα ήταν τόσο αντιδημοφι-λής, ώστε να αποτύγχανε να επικυρωθεί. Τότε κλείνεται μία συμβιβαστική συμφωνία και τα κόμματα αναγκάζονται να συμβιβάσουν τις θέσεις και τα συμφέροντα των ομολόγων τους. Ωστόσο, φαίνεται ότι οι παρατηρούμε-νες μεταστροφές πολιτικής υποστηρίχθηκαν αρχικά από εγχώριες πολιτικές φράξιες, οι οποίες υπερτερούσαν αριθμητικά στη διαδικασία λήψης εγχώ-ριων πολιτικών αποφάσεων.41 Κατά την άποψή τους, ο συμβιβασμός που είχε επιτευχθεί ευνοούσε παρά περιέστελλε το εθνικό συμφέρον. Παρ’ όλα αυτά, αυτή η αλλαγή πολιτικής δεν θα είχε συμβεί, αν δεν είχε υπάρξει μία διαπραγμάτευση σε διεθνές επίπεδο. Από την άλλη πλευρά, η εμβέλεια των διεθνών διαπραγματεύσεων περιορίζεται από την ανάγκη να επικυρωθούν τα αποτελέσματά τους από τους εγχώριους θεσμούς. Για να σκιαγραφήσει τα όρια του φάσματος των συμφωνιών, ο Πάτναμ έχει ορίσει τα «νικηφόρα σύνολα» (win-sets) ως το σύνολο όλων των πιθανών διεθνών συμφωνιών που θα «κέρδιζαν» επικύρωση σε εσωτερικό επίπεδο.42 Τα απώτατα όρια ενός «νικηφόρου συνόλου» ορίζονται από τους εγχώριους περιορισμούς, οι οποίοι θα καθιστούσαν αδύνατη την επικύρωση της συμφωνίας. Το μέ-γεθος του «νικηφόρου συνόλου» εξαρτάται από την κατανομή της ισχύος, των προτιμήσεων και των πιθανών συνασπισμών μεταξύ των εγχώριων συνιστωσών και θεσμών, καθώς και από τις στρατηγικές των διεθνών δια-πραγματευτών.43 Η προσέγγιση του παιγνίου δύο επιπέδων αναγνωρίζει το αναπόφευκτο της εγχώριας αντιπαράθεσης επί του ζητήματος του τι εστί εθνικό συμφέρον και δέχεται ότι οι εσωτερικές και διεθνείς επιταγές έρχο-νται ταυτόχρονα σε συμβιβασμό.44

Μία προσέγγιση υπό την προοπτική του ιστορικού θεσμισμού

Αυτή η μελέτη στηρίχθηκε σε μία ευρύτερη προσέγγιση με βάση τον ιστορικό θεσμισμό. Ο φιλελεύθερος διακυβερνητισμός παρέχει μία ξε-


κάθαρη οπτική επί της διαδικασίας του εξευρωπαϊσμού, αλλά δεν μπορεί να ερμηνεύσει όλες τις περιπλοκές της. Τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης διατηρούν διευρυμένη ισχύ εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης· ωστόσο, οι ευρωπαϊκοί θεσμοί διατηρούν ακόμη έναν αξιοσημείωτο βαθμό αυτονομίας στις ενέργειές τους, ο οποίος έχει συχνά διαμορφώσει πολιτικές εξελίξεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης αντίθετες προς εκείνο που θεωρούν ως συμφέρον τους τα κράτη-μέλη της Ένωσης. Η ύπαρξη αυτής της χαλαρότητας σημαίνει ότι ο χαρακτήρας των ευρωπαϊκών θεσμών είναι πρωτίστως πολιτικός. Η λειτουργία τους δεν περιορίζεται στο να διευκολύνουν τις διαπραγματεύσεις των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μειώνοντας το κόστος διεκπεραίωσης, επιτυγχάνοντας αλληλε-ξάρτηση και δεσμεύοντας τα μέρη σε συμφωνίες. Οι θεσμοί είναι κρί-σιμης σημασίας όσον αφορά στην υποβοήθηση που προσφέρουν στην υλοποίηση πολιτικών αλλά και στη διάχυση προς τα κάτω των κανονιστι-κών όρων και των προσδοκιών, κάτι που έρχεται συχνά σε σύγκρουση με τη βούληση παγιωμένων εγχώριων θεσμών, οι οποίοι ενδέχεται να μην εγκρίνουν τον σχηματισμό τους.45 Στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η εγκαθίδρυση ανεξάρτητων μηχανισμών επιβολής ενισχύει τον ρόλο των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Ένωση μορ-φοποιεί έναν sui generis τύπο πολιτικής, που δεν είναι ούτε εγχώριος ούτε διακρατικός, καθώς δημιουργεί επιπρόσθετες επιλογές για τους εσωτερι-κούς πολιτικούς φορείς. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μπορεί ενίοτε να εμπλέ-κεται σε εγχώριες πολιτικές και να έχει αξιοσημείωτη επιρροή σε πολι-τικές αποφάσεις και θεσμούς.46 Η προσέγγιση του ιστορικού θεσμισμού δεν υποτιμά τις υπάρχουσες διαφορές μεταξύ του ιστορικού θεσμισμού, του κοινωνιολογικού θεσμισμού και της θεωρίας ορθολογικής επιλογής (rational choice theory).47 Η θεωρία ορθολογικής επιλογής μπορεί να συ-νεισφέρει χρήσιμες και εις βάθος γνώσεις στις συζητήσεις του ιστορικού θεσμισμού· εντούτοις, η ενσωμάτωσή της ως υποκατηγορίας του ιστο-ρικού θεσμισμού καθίσταται προβληματική, καθώς αυτό θα έθετε υπό αμφισβήτηση την κοινωνική οντολογία του ιστορικού θεσμισμού. Οι θε-σμοί γίνονται αντιληπτοί ως δομές, η λειτουργικότητα των οποίων είναι ανοικτή σε εμπειρική και ιστορική έρευνα, παρά ως λειτουργικά μέσα για τη μείωση της αβεβαιότητας. Η αναποτελεσματική και ανεπαρκής φύση των κοινωνικών θεσμών, οι θεσμοί που επέχουν θέση ενεργούντος αλλά και εστιακού σημείου της πολιτικής σύγκρουσης, και η συνεκτική φύση τέτοιων συγκρούσεων, τα αποτελέσματα των οποίων δεν μπορούν να παραχθούν από τα υπάρχοντα διεθνή συμφραζόμενα, έχουν όλα προ-σελκύσει το ενδιαφέρον των θιασωτών του ιστορικού θεσμισμού.48 Με


τα λόγια των Τέλεν και Στάινμο (Thelen και Steinmo), «οι θεσμοί που βρίσκονται στο κέντρο της ανάλυσης του ιστορικού θεσμισμού… μπο-ρούν να διαμορφώσουν και να παρεμποδίσουν τις πολιτικές στρατηγικές με σημαντικούς τρόπους, αλλά και οι ίδιοι είναι επίσης το (συνειδητό ή αθέλητο) αποτέλεσμα εσκεμμένων πολιτικών στρατηγικών της πολιτικής σύγκρουσης και της επιλογής».49

Παρ’ όλα αυτά, η θεώρηση της ευρωπαϊκής ενοποίησης υπό το πρίσμα του ιστορικού θεσμισμού δεν θα έπρεπε να θεωρείται ότι απλώς εγκα-θιδρύει μία σχέση εντολέα-εντολοδόχου (principal-agent relationship) μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των θεσμών.50 Μολονότι ο Πήρσον σωστά υποστηρίζει ότι από μεταβληθείσες περιστά-σεις ή νέες πληροφορίες μπορεί να προκύπτουν κενά στον έλεγχο των κρατών-μελών επί των θεσμών και μεταβολές στη διακυβέρνηση,51 η εξήγηση αυτή χρειάζεται να επεκταθεί, ώστε να συμπεριλάβει «τη μερική αυτονομία των θεσμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, τους βραχυπρόθεσμους χρονικούς ορίζοντες των πολιτικών, την πανταχού παρουσία απρόβλε-πτων συνεπειών και τις μεταστροφές στις εγχώριες προτιμήσεις». Οι θε-σμοί γίνονται επομένως αντιληπτοί ως έχοντες έναν ξεχωριστό πολιτικό αντίκτυπο, βγάζοντας στην επιφάνεια εντάσεις και ανακολουθίες μεταξύ των ευρωπαϊκών και των εγχώριων θεσμών, οι οποίες υποδαυλίζουν με τη σειρά τους πιέσεις προσαρμογής στο εσωτερικό επίπεδο. Αυτές οι πιέ-σεις επισφραγίζουν τον ενεργό ρόλο του εξευρωπαϊσμού στην πρόκληση εγχώριων μεταβολών.52

Ορίζοντας την πολιτική κουλτούρα

Στόχοι

Η ακόλουθη ενότητα στοχεύει στη διερεύνηση της έννοιας της πολιτικής κουλτούρας. Θα σκιαγραφηθούν ποικίλες προσεγγίσεις του όρου «πο-λιτική κουλτούρα» και θα διερευνηθεί ο πνευματικός διάλογος επί της λειτουργίας και της επιρροής της πολιτικής κουλτούρας. Θα παρατεθούν οι απόψεις υποστηρικτών και επικριτών της χρησιμότητας της πολιτικής κουλτούρας ως αναλυτικού εργαλείου συγκριτικής πολιτικής και θα επι-λεγεί ένας επαρκής ορισμός. Το τελευταίο τμήμα αυτού του κεφαλαίου αναφέρεται στην εμπειρική βάση και τη δομή αυτής της μελέτης.


Ορισμοί της πολιτικής κουλτούρας

Η κοινωνικοπολιτιστική παράδοση της πολιτικής ανάλυσης δεν είναι σε καμία περίπτωση προϊόν του 20ού αιώνα. Πρώτος ο Πλάτων υποστήριξε στην Πολιτεία του ότι οι κυβερνήσεις ποικίλλουν αναλόγως των διαθέ-σεων του σώματος των πολιτών τους. Αυτή η ιδέα προήχθη από τον Αλέ-ξις ντε Τοκβίλ (Alexis de Tocqueville) στην πραγματεία του Δημοκρατία στην Αμερική.53 Ο Τοκβίλ τόνισε τον σύνδεσμο μεταξύ των ηθών μίας κοι-νωνίας και των πολιτικών πρακτικών της. Στην περίπτωση των Ηνωμένων Πολιτειών, ο αριθμός και η ποικιλία των οργανώσεων πολιτών ενίσχυσε τις κατά τον Τοκβίλ «συνήθειες της καρδιάς» (habits of the heart) που είναι ουσιώδεις για την ύπαρξη σταθερών και αποτελεσματικών δημοκρα-τικών θεσμών.54

Η προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας απέκτησε ώθηση στα μέσα του 20ού αιώνα, όταν η αποτυχία των καθαρώς θεσμικών περιγραφών των πολιτικών συστημάτων να παράσχουν επαρκείς ερμηνείες των πολιτικών εξελίξεων μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οδήγησε τους μελετητές στο να διερευνήσουν τους λόγους για τους οποίους παρόμοιοι πολιτικοί θε-σμοί λειτουργούσαν με τόσο αποκλίνοντα τρόπο σε διαφορετικές χώρες. Οι Γκάμπριελ Άλμοντ και Σίντνεϋ Βέρμπα (Gabriel Almond και Sydney Verba) επεχείρησαν με την εισαγωγή του όρου «πολιτική κουλτούρα» να προσφέρουν ένα νέο εργαλείο για τη μελέτη των πολιτικών συστημά-των.55 Αυτό σύντομα προσέλκυσε το ενδιαφέρον των ακαδημαϊκών και η συζήτηση εντάθηκε στο ιδεολογικά πολωμένο περιβάλλον του Ψυχρού Πολέμου. Πριν υπεισέλθουμε στην πραγμάτευση της τουρκικής πολιτι-κής κουλτούρας, θα ήταν επομένως χρήσιμο να διεξέλθουμε ορισμούς της πολιτικής κουλτούρας και την πνευματική διαμάχη περί αυτού του όρου, ο οποίος θα αποτελέσει τον πυρήνα του προβληματισμού αυτής της με-λέτης. Σύμφωνα με τον Πάι (Pye), πολιτική κουλτούρα είναι «το σύνολο των θεμελιωδών αρετών, συναισθημάτων και γνώσεων που δίνουν μορφή και υπόσταση στις πολιτικές διαδικασίες».56 Οι Χέιγκ και Χάρροπ έχουν προσδιορίσει «τη γνώση, τις πεποιθήσεις, τις απόψεις και τα συναισθήμα-τα των μεμονωμένων πολιτών έναντι της μορφής διακυβέρνησης» ως τους «θεμέλιους λίθους» της πολιτικής κουλτούρας.57 O Κάβαναγκ υποστηρίζει ότι η μελέτη της πολιτικής κουλτούρας ασχολείται με τους «προσανατολι-σμούς προς πολιτικά αντικείμενα. Οι προσανατολισμοί είναι προδιαθέσεις για πολιτική δράση και προσδιορίζονται από παράγοντες, όπως οι παρα-δόσεις, οι ιστορικές μνήμες, τα κίνητρα, οι νόρμες, τα συναισθήματα και τα σύμβολα. Μπορούμε να τις αναλύσουμε στα συστατικά τους μέρη ως


ακολούθως: επιγνώσεις ή γνωστικό μέρος (γνώση και συνείδηση του πο-λιτικού συστήματος), θυμικό ή συναισθηματικό μέρος (συναισθηματική διάθεση προς το σύστημα) και αξιολόγηση ή κριτικό μέρος (κρίση σχετικά με το σύστημα)».58

Ο Ίνγκλχαρτ υποστηρίζει ότι, σύμφωνα με την προσέγγιση της πολιτι-κής κουλτούρας:

«Οι απαντήσεις των ανθρώπων στις καταστάσεις τους διαμορφώνο-νται από υποκειμενικούς προσανατολισμούς, οι οποίοι ποικίλλουν διαπολιτισμικά και ενδοπολιτισμικά… Αυτές οι ποικιλίες υποκειμε-νικών προσανατολισμών αντανακλούν διαφορές στην εμπειρία κοι-νωνικοποίησης, με την ύστερη μάθηση να προϋποθέτει την πρώιμη μάθηση».59

Ο Ίνγκλχαρτ προσθέτει ότι η πολιτιστική θεωρία υπαινίσσεται ότι η κουλτούρα δεν μπορεί να αλλάξει εν μία νυκτί, παρόλο που οι νέοι είναι ευκολότερο να επηρεαστούν· οι παρατηρούμενες διαπολιτισμικές διαφο-ρές αντανακλούν περισσότερο την εμπειρία γενεών, ακόμη και αιώνων, παρά σχετικά βραχυπρόθεσμων παραγόντων.60

Στην εξής μελέτη, η πολιτική κουλτούρα θα γίνεται κατανοητή ως ένα σύνολο προσανατολισμών των πολιτών προς πολιτικά αντικείμενα, βασι-σμένων στη γνώση τους, στις πεποιθήσεις τους, στις απόψεις τους και στα συναισθήματά τους. Επίσης θα ακολουθηθεί η ταξινόμηση της πολιτικής κουλτούρας σε κοινοτική (parochial), υποτακτική (subject) και συμμετο-χική (participatory), όπως προτείνεται από τους Άλμοντ και Βέρμπα στη ρηξικέλευθη μελέτη τους για την πολιτική κουλτούρα. Στις κοινωνίες που διακρίνονται από κοινοτική πολιτική κουλτούρα δεν υπάρχουν εξειδικευ-μένοι πολιτικοί ρόλοι, και για τα μέλη των κοινωνιών αυτών οι πολιτικοί προσανατολισμοί που συγκλίνουν σε αυτούς τους ρόλους δεν είναι διαχω-ρισμένοι από τους θρησκευτικούς και κοινωνικούς προσανατολισμούς τους. Στην υποτακτική πολιτική κουλτούρα υπάρχει μία υψηλή συχνότητα προς ένα διαφοροποιημένο πολιτικό σύστημα και προς τα σημεία εξόδου του συστήματος, αλλά δεν υπάρχουν σχεδόν καθόλου προσανατολισμοί προς σημεία εισόδου και προς τον πολίτη καθαυτόν ως ενεργό συμμετέχοντα· πρόκειται ουσιαστικά για ένα παθητικό σύστημα όσον αφορά στην κυβερ-νητική επιρροή. Στη συμμετοχική πολιτική κουλτούρα, οι πολίτες τείνουν να είναι εμφανώς προσανατολισμένοι προς το σύστημα στην ολότητά του. Η πολιτική χαίρει ιδιαίτερου ενδιαφέροντος από τους πολίτες, ενώ η δημόσια συμμετοχή θεωρείται τόσο επιθυμητή όσο και αποτελεσματική.61


Η συζήτηση περί πολιτικής κουλτούρας

Ο όρος « πολιτική κουλτούρα», από την εισαγωγή του στις αρχές της δε-καετίας του 1960, έχει προσελκύσει αξιοσημείωτο ενδιαφέρον και έχει πυροδοτήσει μία πνευματική συζήτηση. Οι Άλμοντ και Βέρμπα ήταν οι πρώτοι που παρουσίασαν μία συγκριτική μελέτη της πολιτικής κουλτού-ρας των Ηνωμένων Πολιτειών, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Ιταλίας, της Δυτικής Γερμανίας και του Μεξικού. Στο βιβλίο τους υποστηρίζουν ότι η «αστική πολιτική κουλτούρα» (civic culture) είναι ένα μείγμα κοι-νοτικής, υποτακτικής και συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας, η οποία ποικίλλει από κράτος σε κράτος και εναρμονίζει τη συμμετοχή των πο-λιτών στην πολιτική διαδικασία με τη ζωτική ανάγκη της κυβέρνησης για διακυβέρνηση. Η δημοκρατική σταθερότητα υποστηρίχθηκε από μία πολιτική κουλτούρα, η οποία χαρακτηρίζεται από ένα μείγμα κοι-νοτικής, υποτακτικής και συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας από την πλευρά των πολιτών και από μία ισορροπία μεταξύ των υποχρεώσεων και των επιδόσεων από την πλευρά της κυβέρνησης.62 Την πρωτοπόρα εργασία των Άλμοντ και Βέρμπα ακολούθησε ένας αξιοσημείωτος αριθ-μός ερευνητών οι οποίοι εφάρμοσαν συμπεριφοριστικές (behaviourist) τεχνικές των κοινωνικών επιστημών, προκειμένου να μελετήσουν την πολιτική κουλτούρα τόσο καπιταλιστικών όσο και κομμουνιστικών κρα-τών. Εν τω μεταξύ, εμφανίστηκαν οι πρώτες επικριτικές απόψεις για τη νέα «σχολή» πολιτικής κουλτούρας και σχηματίστηκαν τέσσερεις κύ-ριες ομάδες.

Η πρώτη ομάδα των –κατά κύριο λόγο αριστεριστών– επικριτών υπο-στήριξε ότι το έργο των Άλμοντ και Βέρμπα υπονομεύθηκε από υπόρρητες παραδοχές. Φάνηκε να έχουν a priori υποθέσει ότι όλα τα πολιτικά συστή-ματα θα έπρεπε να αναπτύσσονται βάσει σχετικά ομοιογενών μονοπατιών προς μία μορφή κατά κύριο λόγο καπιταλιστικού οικονομικού συστήμα-τος και προς μία ως επί το πλείστον μη ιδεολογική φιλελεύθερη οικονομι-κή πολιτική οργάνωση. Επισημάνθηκε επίσης ότι οι Άλμοντ και Βέρμπα δεν έδειξαν ενδιαφέρον για τις βασισμένες είτε σε τάξη είτε σε εθνότητα υποκουλτούρες, θεωρώντας τες αναμφιβόλως ως «μη νεωτερικές», ενώ αγνόησαν ότι έμοιαζαν πιθανές και άλλες μορφές σταθερής δημοκρατίας, κυρίως οι «συνεργατικές» (consociational), βασισμένες στην «εξυπηρέτη-ση των ελίτ» (elite accommodation) σε «στυλοειδείς» κοινωνίες (pillared societies), όπως το Βέλγιο ή η Ολλανδία. Με άλλα λόγια, το έργο των Άλ-μοντ και Βέρμπα κατηγορήθηκε ότι εξυμνεί μόνον την αγγλο-αμερικανική


δημοκρατία, η οποία «υπήρχε πράγματι» κατά τη στιγμή συγγραφής του βιβλίου.63

Το δεύτερο επιχείρημα βασίστηκε σε πιο συγκεκριμένα μεθοδολογικά ζητήματα. Έγινε λόγος για τα προβλήματα που προκύπτουν από τη χρή-ση δημοσκοπήσεων, ιδιαιτέρως για τη διερεύνηση πολύπλοκων στάσεων. Τα πράγματα δυσκόλευαν έτι περαιτέρω, όταν επρόκειτο για συγκρίσεις μεταξύ εθνών. Επιπλέον, ήταν ακόμη ασαφές το περιεχόμενο του όρου «αστική πολιτική κουλτούρα» των Άλμοντ και Βέρμπα. Η έρευνά τους απέτυχε να προβλέψει κρίσιμα προβλήματα που αντιμετώπισαν οι αστικές πολιτικές κουλτούρες των ΗΠΑ και του Ηνωμένου Βασιλείου στις δεκαε-τίες του 1960 και 1970, όταν παρατηρήθηκαν σημάδια παρακμής στη βιω-σιμότητα του συστήματος και η άνοδος του εθνοτικού εθνικισμού στο Ηνωμένο Βασίλειο.64

Σύμφωνα με την τρίτη ομάδα επικριτών, η προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας χώλαινε ως προς τις αιτιακές σχέσεις που υπαινισσόταν και την πρωτοκαθεδρία την οποία απέδιδε στο εν λόγω σύστημα. Πολλοί με-λετητές υποστήριξαν ότι ήταν ζωτικής σημασίας να ανακαλύψουν πώς διαμορφώθηκαν πρώτα απ’ όλα οι στάσεις ή να τονίσουν πόσο ανίσχυ-ρα ήταν τα άτομα – ακόμη και σε δημοκρατικά κράτη. Υποστηρίχθηκε επίσης ότι η σχολή της πολιτικής κουλτούρας, εστιάζοντας στη δύναμη της κοινωνικοποίησης και στην παράδοση, έμοιαζε καταλληλότερη για την ερμηνεία της συνέχειας, ενώ αποτύγχανε να εξηγήσει τις αιτιώδεις διεργασίες με τις οποίες λάμβανε χώρα η πολιτική μεταβολή. Από μία μαρξιστική σκοπιά, οι πολιτικές και κοινωνικές στάσεις αντανακλούσαν διαφορές στο ταξικό και εθνοτικό status και διαμορφώθηκαν από θεσμούς ελεγχόμενους από καπιταλιστές, όπως τα σχολεία, τα πανεπιστήμια και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Αυτή η «εσφαλμένη συνείδηση» (false consciousness) δεν χρειάστηκε να ερευνηθεί· αντ’ αυτού, χρειάστηκε να αντικατασταθεί από μία σοσιαλιστική πολιτική κουλτούρα, η οποία θα εγγυάτο πολιτική και κοινωνική ανάπτυξη.65 Επιπλέον, υποστηρίχθηκε ότι η αιτιώδης σχέση μεταξύ αστικής πολιτικής κουλτούρας και σταθερής δημοκρατικής διακυβέρνησης δεν αναπτύχθηκε με φορά από την πρώτη προς τη δεύτερη, όπως είχαν υποστηρίξει οι Άλμοντ και Βέρμπα, αλλά αντιστρόφως.66

Κριτική στην προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας άρθρωσαν επί-σης και οικονομολόγοι. Η εισαγωγή των μοντέλων της αγοράς και της διαπραγμάτευσης στις πολιτικές επιστήμες οδήγησε στην ανάπτυξη των θεωριών της ορθολογικής και της δημόσιας επιλογής. Ο κοινός ισχυρι-σμός όλων των βασισμένων στην οικονομική επιστήμη πολιτικών θεω-


ριών ήταν ότι όλοι οι πολιτικοί παράγοντες ήταν ορθολογικοί συντελεστές μεγιστοποίησης του βραχυπρόθεσμου τόκου. Εφόσον η πολιτική συμπε-ριφορά μπορούσε να προβλεφθεί με ακρίβεια μέσω της χρήσης οικονομι-κών μοντέλων, δεν ήταν απαραίτητη η μελέτη της πολιτικής κουλτούρας. Οι θεωρίες της δημόσιας επιλογής απέκτησαν μεγάλη δημοτικότητα στα τέλη των δεκαετιών του 1970 και του 1980, και οι όποιες εναλλακτικές προσεγγίσεις στη μελέτη της πολιτικής συμπεριφοράς απώλεσαν μέρος της δημοφιλίας τους.67

Ένα δεύτερο σημείο διαμάχης μεταξύ των θιασωτών της προσέγγισης της πολιτικής κουλτούρας ήταν το αν η πολιτική κουλτούρα είναι ένα πά-γιο, αμετάβλητο χαρακτηριστικό των κρατών και των πολιτών ή όχι. Οι Πάι και Πάι υποστήριξαν στη μελέτη τους επί της πολιτικής κουλτούρας της Ασίας ότι η πολιτική κουλτούρα είναι «αξιοσημείωτα ανθεκτική και διαρκής», εξαιτίας των ερεισμάτων που διαθέτει τόσο στις εθνικές ιστο-ρίες όσο και στις προσωπικότητες των ατόμων.68 Από την άλλη πλευρά, ο Ντάιαμοντ (Diamond) αντιτάχθηκε στον πολιτιστικό ντετερμινισμό, υπο-στηρίζοντας ότι ιστορικοί, θεωρητικοί και κανονιστικοί λόγοι επιβεβαιώ-νουν τη μεταβλητότητα της πολιτικής κουλτούρας. Η έρευνα έχει δείξει ότι οι γνωσιακές, υποκειμενικές και αξιολογικές διαστάσεις της πολιτι-κής κουλτούρας μπορούν να αλλάξουν ανταποκρινόμενες στις επιδόσεις του πολιτικού συστήματος και –σε πολλές περιπτώσεις– έχουν υποστεί αξιοσημείωτη μεταβολή. Η πολιτική κουλτούρα επηρεάζεται επίσης από την οικονομική και κοινωνική δομή του κράτους, από διεθνείς παράγοντες και από τη λειτουργία του πολιτικού συστήματος. Παραδείγματα κρατών όπως η Γερμανία, η Ιαπωνία, η Ισπανία και η Ιταλία, τα οποία κατόρ-θωσαν να φιλελευθεροποιήσουν και να εκδημοκρατίσουν την πολιτική τους κουλτούρα, αποδεικνύουν ότι οι προσπάθειες επιρροής της πολιτικής κουλτούρας μπορούν να αποδώσουν καρπούς.69

Η συζήτηση βεβαίως φώτισε αδύνατα σημεία στη διαμόρφωση της προσέγγισης της πολιτικής κουλτούρας· από την άλλη πλευρά, οι επικρι-τές δεν μπορούσαν να απορρίψουν με επιτυχή τρόπο τη χρησιμότητα της πολιτικής κουλτούρας ως αναλυτικού εργαλείου στο πεδίο της συγκριτι-κής πολιτικής. Το ζήτημα του πώς να συντηρηθεί και να προωθηθεί η δη-μοκρατία –βασικό θέμα του έργου των Άλμοντ και Βέρμπα– παρέμεινε μεταξύ των εστιακών σημείων της έρευνας της συγκριτικής πολιτικής. Η σχολή της πολιτικής κουλτούρας επωφελήθηκε τα μέγιστα από ποι-κίλες απαντήσεις ακαδημαϊκών, καθώς και από εναλλακτικές θεωρίες (π.χ. νεοθεσμισμός και θεωρία ορθολογικής επιλογής). Η προσέγγιση της πολιτικής κουλτούρας έγινε επομένως αντικείμενο επεξεργασίας


και προήχθη. Ενώ τα μοντέλα ορθολογικής επιλογής επιβεβαίωσαν τη χρησιμότητά τους στην ανάλυση βραχυπρόθεσμων διακυμάνσεων στο πλαίσιο ενός δεδομένου συστήματος, λαμβάνοντας τους πολιτιστικούς και θεσμικούς παράγοντες ως σταθερούς, η πολιτική κουλτούρα αποδεί-χθηκε απαραίτητη στη μελέτη των μακροπρόθεσμων μεταβολών.70 Ήταν επίσης ευρέως αποδεκτό ότι η πολιτική κουλτούρα δεν είναι κάτι στατικό αλλά υπόκειται σε διαρκή μεταβολή, καθώς επηρεάζεται από μία σειρά κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων. Στη μετέπειτα μελέτη τους για την πολιτική κουλτούρα, οι Άλμοντ και Βέρμπα τόνισαν μία σειρά μετα-στροφών στην αστική πολιτική κουλτούρα των πέντε κρατών που είχαν ερευνήσει αρχικά.71 Ο Ρόμπερτ Πάτναμ ήταν ο ερευνητής που είχε αργό-τερα τη μεγαλύτερη επιρροή στη συζήτηση περί πολιτικής κουλτούρας· το έργο του εστίασε σε δύο κράτη, η πολιτική κουλτούρα των οποίων είχε μελετηθεί αρχικά από τους Άλμοντ και Βέρμπα. Με το βιβλίο του επί της ιταλικής αστικής πολιτικής παράδοσης, ο Πάτναμ εξέτασε εκ νέου την ιταλική πολιτική κουλτούρα, ρίχνοντας φως στις ανομοιότητες μεταξύ διαφόρων ιταλικών επαρχιών ως προς την αστική πολιτική κουλ-τούρα.72 Τα αποκλίνοντα επίπεδα αποτελεσματικότητας των περιφερεια-κών ιταλικών διοικήσεων συσχετίστηκαν άμεσα με την τοπική πολιτική κουλτούρα. Στις περιοχές όπου η κοινοτική εμπιστοσύνη και συμμετοχή ήταν υψηλότερες, η επίδοση των θεσμών ήταν επίσης υψηλή. Ο Πάτναμ συσχέτισε την απόκλιση των διαφόρων μορφών πολιτικής κουλτούρας με το ιστορικό υπόβαθρο κάθε ιταλικής περιοχής.73 Το βιβλίο του για την αμερικανική πολιτική κουλτούρα στο τέλος του 20ού αιώνα απεικόνισε επίσης την εξασθένιση της πολιτικής δραστηριότητας και του βαθμού συμμετοχής των Αμερικανών πολιτών στους κοινοτικούς θεσμούς. Ο Πάτναμ απέδωσε τη συρρικνούμενη δημοφιλία των αξιών της αστικής πολιτικής κουλτούρας στις Ηνωμένες Πολιτείες το τελευταίο τρίτο του 20ού αιώνα σε μία σειρά παραγόντων που κυμαίνονταν από την πίεση χρόνου και χρημάτων έως την προαστικοποίηση και την ηλεκτρονική διασκέδαση.74 Κατά την άποψή του, μόνο η επανάκτηση κοινωνικού κε-φαλαίου μέσω της ατομικής και κοινωνικής πρωτοβουλίας θα μπορούσε να αναστρέψει την παρακμάζουσα πορεία της αστικής πολιτικής κουλ-τούρας των Ηνωμένων Πολιτειών.

Θα έπρεπε, ωστόσο, να εξηγηθεί ότι η εφαρμογή του μοντέλου της πολιτικής κουλτούρας δεν ισοδυναμεί με επιδοκιμασία των θεμελιωμένων στην κουλτούρα θεωριών (culturalist theories).75 Η πολιτική κουλτούρα δεν θα έπρεπε να γίνεται αντιληπτή ως μία στατική έννοια, η οποία απο-κλείει την πιθανότητα πολιτικής μεταβολής και ευνοεί τη διαιώνιση του


status quo. Οι διαδικασίες πολιτικής κοινωνικοποίησης είναι ιδιαίτερα ση-μαντικές για τη διαμόρφωση πολιτικής κουλτούρας. Το σχολείο, η οικογέ-νεια και άλλες κοινωνικές ομαδοποιήσεις συμβάλλουν με τον τρόπο τους στη διαμόρφωση των αντιλήψεων, των συναισθηματικών στάσεων και των αξιολογικών κρίσεων που συνιστούν την πολιτική κουλτούρα. Παρόλο που οι ιστορικές μνήμες και η πολιτική κοινωνικοποίηση επιδρούν σημαντικά στη διαμόρφωση της πολιτικής κουλτούρας, η πολιτική κουλτούρα μπορεί σε μεγάλο βαθμό να θεωρηθεί ως μία ανεξάρτητη μεταβλητή στην έρευνα των πολιτικών επιστημών. Ενώ η σχέση μεταξύ πολιτικής κουλτούρας και πολιτικών δομών είναι αλληλεπιδραστική, η επιβίωση «παραδοσιακών» στάσεων, ακόμη και στα κράτη όπου επιβλήθηκαν τα πιο εντατικά προ-γράμματα πολιτικής κοινωνικοποίησης, έχει υποδείξει ότι υπάρχουν κά-ποια όρια στην πλαστικότητα της πολιτικής κουλτούρας.76 Με άλλα λόγια, η πολιτική κουλτούρα δεν θα έπρεπε να θεωρείται πάντα ως ανεξάρτητη μεταβλητή στη μελέτη της πολιτικής συμπεριφοράς και των θεσμών. Το αν η πολιτική κουλτούρα επηρεάζεται από την πολιτική συμπεριφορά και τους θεσμούς ή αν τα επηρεάζει με τη σειρά της, μένει να εξεταστεί ad hoc, στη βάση των ιδιορρυθμιών τού υπό εξέταση πολιτικού φαινομένου. Όπως το θέτει συνοπτικά ο Πάτναμ:

«Οι κοινωνικοί επιστήμονες έχουν διαφωνήσει επί μακρόν για το τι προκαλεί τι – η κουλτούρα τη δομή ή το αντίστροφο. Στο πλαίσιο του επιχειρήματός μας αυτή η διαμάχη αφορά στο περίπλοκο αιτιώ-δες πλέγμα μεταξύ αφενός των πολιτιστικών κανόνων και στάσεων και αφετέρου των κοινωνικών δομών και σχημάτων συμπεριφοράς που συναπαρτίζουν την κοινότητα πολιτών… Οι πιο ψύχραιμοι σχο-λιαστές αναγνωρίζουν ότι οι στάσεις και οι πρακτικές συνιστούν μία αμοιβαίως ενισχυόμενη ισορροπία. Η κοινωνική εμπιστοσύνη, οι κανόνες αμοιβαιότητας, τα δίκτυα κοινωνικής εμπλοκής και η επιτυχής συνεργασία ενισχύονται αμοιβαία».77

Σε αυτήν τη μελέτη θα εφαρμοστεί η κατηγοριοποίηση της πολιτικής κουλτούρας από τον Κάβαναγκ ως ένα αμάλγαμα επιγνώσεων, θυμικού και αξιολόγησης. Θα διερευνηθούν η γνώση, τα συναισθήματα και οι απόψεις των Τούρκων πολιτών και κρατικών αξιωματούχων σε ζητήμα-τα περιεχομένου της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, ώστε να μπορεί να αποτιμηθεί η συνέχεια και η μεταβολή στην τουρκική πολιτική κουλ-τούρα από τότε που άρχισαν να βελτιώνονται οι ευρωτουρκικές σχέσεις. Η κατά κύριο λόγο υποκειμενική φύση της παραδοσιακής τουρκικής


πολιτικής κουλτούρας σκιαγραφεί τις ιδιότητες του τουρκικού πολιτι-κού συστήματος και παρέχει ερμηνείες της λαϊκής συμπεριφοράς και επιλογής.

Η εφαρμογή της προσέγγισης της πολιτικής κουλτούρας στην περίπτω-ση της Τουρκίας είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Η ιστορικο-κοινωνική κλη-ρονομία τόσο της οθωμανικής περιόδου όσο και της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας ήταν τέτοια, ώστε κάθε εκσυγχρονιστική προσπάθεια θεσμικής μεταρρύθμισης προσέκρουε συνήθως σε σοβαρά εμπόδια. Παρ’ όλα αυτά, εφόσον στις πολιτικές των ελίτ της ύστερης οθωμανικής περιόδου και της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας κυριάρχησαν εντατικά και ριζικά εκσυγχρο-νιστικά προγράμματα, η Τουρκία μπορεί να θεωρηθεί ως μία περίπτωση όπου μπορεί να αποτιμηθεί η επιτυχία των ριζικών προγραμμάτων θεσμι-κής μεταρρύθμισης από πάνω προς τα κάτω. Η επιτυχία της μετατροπής της Τουρκίας από ένα «ανατολίτικο» σε ένα δυτικό ευρωπαϊκό κράτος θα μπορούσε να μας παράσχει αποδείξεις για το ότι τα βασισμένα στην ελίτ προγράμματα θεσμικής μεταρρύθμισης έχουν κάποια ελπίδα επιτυ-χίας, ανεξαρτήτως του πόσο εχθρικό είναι το πολιτικό και κοινωνικό πε-ριβάλλον. Η Τουρκία, πράγματι, έκανε αρκετά σημαντικά βήματα στην κατεύθυνση της προσχώρησης στο ευρωπαϊκό πολιτικό και κοινωνικό πα-ράδειγμα, αλλά επίσης απέτυχε να παρακολουθήσει τις εξίσου σημαντικές εξελίξεις που εστίαζαν στο να φέρουν πολιτικό φιλελευθερισμό στην καρ-διά της ευρωπαϊκής πολιτικής. Σύμφωνα με την προσέγγιση της πολιτι-κής κουλτούρας, το κοινωνικό περιβάλλον και η ιστορία της Τουρκίας δεν διευκόλυναν τις εκσυγχρονιστικές προσπάθειες θεσμικής μεταρρύθμισης· παρ’ όλα αυτά, ενώ δεν αποκλείεται η πιθανότητα η Τουρκία να υποστη-ρίξει το ευρωπαϊκό παράδειγμα φιλελευθερισμού, διερευνώνται οι αιτίες για την καθυστέρηση στην υιοθέτησή του. Η θεσμική μεταβολή δεν είναι μία διαδικασία που μπορεί να υπαγορευτεί και να ενισχυθεί με επιτυχία σε σύντομο χρονικό διάστημα, και η κατανόηση των αιτιών της μερικής αποτυχίας της είναι το πρώτο βήμα στην προσπάθεια για την πλήρη υλο-ποίησή της. Παρόλο που η τουρκική πολιτική κουλτούρα αντιμετωπίζεται σε αυτήν τη μελέτη ως μία από τις αιτίες για τις οποίες ο πολιτικός φιλε-λευθερισμός απέτυχε να επηρεάσει την τουρκική πολιτική έως ότου οι ευρωτουρκικές σχέσεις άρχισαν να βελτιώνονται, δεν θεωρείται ως ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στην προσπάθεια της Τουρκίας να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Απεναντίας, η πολιτική κουλτούρα αντιμετωπίζεται ως ένα ευμετάβλητο χαρακτηριστικό γνώρισμα το οποίο μπορεί να επη-ρεαστεί από μείζονες πολιτικές και κοινωνικές εξελίξεις, και να γίνει το αντικείμενο προγραμμάτων πολιτικής μεταρρύθμισης, ακόμη και αν η


μεταβολή ενδέχεται να είναι αργή. Μία φιλελεύθερη μεταστροφή στην τουρκική πολιτική κουλτούρα υπό το πρίσμα της βελτίωσης των ευρω-τουρκικών σχέσεων θα ήταν ένα πρώτο σπουδαίο σημάδι ότι η πολιτική φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας δεν είναι μία χίμαιρα και ότι η πλήρης ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ένα ρεαλιστικό μακρο-πρόθεσμο έργο.

Χρονικό πλαίσιο-διάρθρωση της μελέτης

Το χρονικό πλαίσιο αυτής της μελέτης ορίζεται από δύο κρίσιμες απο-φάσεις του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για το μέλλον των ευρωτουρκικών σχέσεων. Η πρώτη είναι η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999, η οποία απένειμε στην Τουρκία καθε-στώς κράτους υποψήφιου προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η δεύ-τερη είναι η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου των Βρυξελλών τον Δεκέμβριο του 2004, η οποία όρισε την 3η Οκτωβρίου 2005 ως την ημε-ρομηνία έναρξης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας. Μετά από μία εισαγωγή στο ιστορικό υπόβαθρο της συζήτησης περί τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, θα αποτιμηθεί η επίδραση της βελτίωσης των ευ-ρωτουρκικών σχέσεων επί της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, με την εξέταση τεσσάρων θεμελιωδών πεδίων: της κοινωνίας των πολιτών, των σχέσεων κράτους-κοινωνίας, της κοσμικότητας και της εθνικής ταυτότη-τας. Θα διερευνηθεί η στάση κοινωνικών παραγόντων που διαδραμάτισαν ρόλο-κλειδί στην υποστήριξη ή στην παρακώλυση της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας, καθώς και το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης, το οποίο αποτελεί έναν κρίσιμο ενδείκτη για τη μεταβολή της πολιτικής κουλτού-ρας. Στο καταληκτικό κεφάλαιο, θα αποτιμηθεί συνολικά η φιλελευθερο-ποιητική επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

53

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΣΥΖΗΤΗΣΗΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Η ανάδυση της δημοκρατίας

Εχθροπραξίες, σφαγές και ανταλλαγές πληθυσμών κατά το πρώτο τέταρ-το του 20ού αιώνα μετέβαλαν τον πολυθρησκευτικό χαρακτήρα της Ανα-τολίας, καθιερώνοντας μία αδιαμφισβήτητη μουσουλμανική υπεροχή. Η τουρκική εθνική ταυτότητα είχε εμπεδωθεί σε όλους τους μουσουλμανι-κούς πληθυσμούς της Ανατολίας, οι οποίοι ήταν συχνά ποικίλης εθνοτι-κής προέλευσης. Κούρδοι, Άραβες, Λαζοί, Βόσνιοι, Αλβανοί, Κιρκάσιοι, Τσετσένοι και άλλοι πληθυσμοί του Καυκάσου ήταν μόνο λίγες από τις μουσουλμανικές εθνότητες που υπήρχαν στην Ανατολία, ενώ μία εύρω-στη μουσουλμανική αλεβιτική1 θρησκευτική μειονότητα έθετε υπό αμφι-σβήτηση τη σουννιτική πλειονότητα. Υπό την ηγεσία του Ατατούρκ, το τουρκικό έθνος-κράτος, που αναδύθηκε την επαύριο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, έκανε γρήγορα βήματα προς αυτό που θεωρείτο ως «δυτικό» πο-λιτικό και πολιτιστικό μοντέλο. Ανακηρύχθηκε η Δημοκρατία και το Χαλι-φάτο καταργήθηκε. Το νέο τουρκικό κράτος εδραζόταν στην κοσμικότητα· το λατινικό αλφάβητο αντικατέστησε το αραβικό, ενώ πραγματοποιήθηκε συστηματική εκκαθάριση της οθωμανικής και ισλαμικής κουλτούρας, και εισήχθη –ακόμη και με εξαναγκασμό– η δυτική ευρωπαϊκή κουλτούρα.2 Παρά το γεγονός ότι η νεοπαγής δημοκρατία αποκήρυξε την κληρονομιά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και απέκοψε τους νομικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς δεσμούς με το προκάτοχό της κράτος, ο κεμαλιστικός εκ-συγχρονισμός εξακολούθησε να είναι προσδεδεμένος στο άρμα της πνευ-ματικής παράδοσης του ύστερου οθωμανικού εκδυτικισμού. Επηρεασμέ-νος από τα αντι-ισλαμικά και εθνικιστικά χαρακτηριστικά της ιδεολογίας


των Νεοτούρκων, η οποία ενισχύθηκε μέσω της διαδικασίας διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Ατατούρκ στόχευσε στην εγκαθίδρυση ενός τουρκικού έθνους-κράτους στην Ανατολία. Αυτό το σχέδιο δεν επέ-τρεπε την ύπαρξη εθνοτικής ή θρησκευτικής ποικιλομορφίας. Η αυταρχι-κή δομή της πρώιμης ρεπουμπλικανικής Τουρκίας διευκόλυνε την εκστρα-τεία για τη σφυρηλάτηση μίας ισχυρής τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Τα ατομικά δικαιώματα αγνοούνταν, όταν αντέκρουαν τα συμφέροντα του κράτους, όπως αυτά ορίστηκαν από τον Ατατούρκ και το επιτελείο του.

Τα πράγματα άρχισαν να αλλάζουν το 1946, όταν η Τουρκία βίωσε μία κρίσιμη μετάβαση στην πολυκομματική δημοκρατία. Παρ’ όλα αυτά, εξα-κολούθησαν να είναι διαδεδομένες οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιω-μάτων, από τις οποίες επηρεάζονταν ιδιαιτέρως οι μειονότητες. Επιπλέον, η Δημοκρατία της Τουρκίας επλήγη επανειλημμένως από στρατιωτι-κά πραξικοπήματα, τα οποία υποτίθεται ότι στόχευαν στην αποσόβηση του κινδύνου του αντι-κεμαλιστικού αναθεωρητισμού (anti-Kemalist revisionism). Τη στιγμή που οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις καθιέρω-ναν έναν κηδεμονευτικό ρόλο για τον στρατό, επέτρεπαν επίσης τη διαφο-ροποίηση της τουρκικής πολιτικής με την άνοδο ισλαμιστικών, αριστερι-στικών και μειονοτικών κινημάτων. Η άνοδος του κουρδικού εθνικισμού έθεσε υπό σοβαρή αμφισβήτηση τη διαδικασία οικοδόμησης του έθνους της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας και κορυφώθηκε με τρομοκρατικές επι-θέσεις και ανταρτοπόλεμο στις ανατολικές και νοτιοανατολικές επαρχίες της Τουρκίας κατά τις δεκαετίες του 1980 και 1990. Οι τουρκικές δυνάμεις ασφαλείας κατάφεραν να αποσοβήσουν τον άμεσο κίνδυνο απόσχισης αλλά, από την άλλη πλευρά, δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την παγίωση μίας διακριτής κουρδικής εθνικής ταυτότητας σε ένα υπολογίσιμο τμή-μα του πληθυσμού της Τουρκίας. Ο κεμαλισμός πέτυχε να δημιουργήσει ένα τουρκικό έθνος-κράτος, αλλά η πλήρης σύγκλιση της Τουρκίας με το δυτικό πολιτικό και πολιτιστικό παράδειγμα παρέμεινε ανολοκλήρωτη. Η φύση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας ήταν ένα από τα ζητήματα που κατέδειξαν τον ανολοκλήρωτο χαρακτήρα του σχεδίου του κεμαλισμού για τον εκδυτικισμό της Τουρκίας.

Η ρεπουμπλικανική επίδραση στην τουρκική πολιτική κουλτούρα

Η ίδρυση ενός σύγχρονου τουρκικού έθνους-κράτους δεν προκάλεσε θε-μελιώδεις μεταβολές στην κυρίαρχη οθωμανική πολιτική κουλτούρα. Συ-


νέχιζε να υφίσταται ένα διαρκές χάσμα μεταξύ κέντρου και περιφέρειας,3 καθώς το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (Cumhuriyet Halk Partisi- CHP) ανέλαβε στη ρεπουμπλικανική Τουρκία τις λειτουργίες της οθωμανικής κρατικής γραφειοκρατίας.4 Επιπλέον, η αυτονομία του οθωμανικού κρά-τους συνεπαγόταν ότι κυριαρχούσαν οι αξίες, που ήταν προσανατολισμέ-νες περισσότερο προς το υπάρχον καθεστώς παρά προς την αγορά. Όπως υποστηρίζει ο Όζμπουντουν, «η σχέση μεταξύ οικονομικής και πολιτικής ισχύος ήταν αντίστροφη εκείνης που ίσχυε στη δυτική Ευρώπη. Αντί η οι-κονομική ισχύς (η κατοχή των μέσων παραγωγής) να οδηγεί στην πολιτική ισχύ, η πολιτική ισχύς (η υψηλή θέση στην κρατική γραφειοκρατία) ήταν αυτή που έδινε πρόσβαση στον υλικό πλούτο»5.

Η υποτακτική πολιτική κουλτούρα, η οποία κυριάρχησε επί του κοινο-τικού μοντέλου στα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ως αποτέλεσμα εντατικών προσπαθειών συγκεντρωτισμού κατά τον 19ο αιώ-να, δεν εμπλουτίστηκε με στοιχεία συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας, η οποία συνιστά χαρακτηριστικό των δυτικοευρωπαϊκών φιλελεύθερων δημοκρατιών. Αντιθέτως, διατηρήθηκε και μάλιστα αυξήθηκε η ευλάβεια προς το κράτος. Παρά την υποκριτική αφοσίωση που εκδηλωνόταν συχνά προς την τουρκική αγροτική κοινωνία ως «σημαιοφόρο της τουρκικότη-τας», η ενότητα και η συνέχεια του έθνους-κράτους θεωρείτο ότι βρισκό-ταν υπό συνεχή απειλή από τοπικούς προεστούς, παραδοσιακές ομάδες και αγροτικούς πληθυσμούς. Συνεπώς, η κεντρική γραφειοκρατία όφειλε να εφαρμόσει απόλυτο πολιτικό έλεγχο και πολιτικές κοινωνικής μηχανικής, προκειμένου να διασφαλίσει τα κρατικά συμφέροντα εναντίον εκείνων των κέντρων «αντεπίσημης κουλτούρας».6 Σύμφωνα με τον Ατατούρκ, η εθνική κυριαρχία έπρεπε να «ανήκει στον λαό άνευ όρων». Ωστόσο, στην πράξη, αυτό σήμαινε ότι η κρατική ελίτ, η οποία κατανοούσε, υποτίθε-ται, το συμφέρον του λαού καλύτερα από ό,τι ο ίδιος ο λαός, συνήθιζε να ασκεί την εθνική κυριαρχία στο όνομα του λαού. Όπως το θέτει ο Χέπερ (Heper), «ο υπερβατισμός (transcendentalism) τόνιζε την προτεραιότητα της κοινότητας και του κράτους επί των πολιτών, των οποίων το συμφέρον ταυτίζεται περισσότερο με το κοινό παρά με το ατομικό τους συμφέρον».7 Η οθωμανική παράδοση του αγαθοεργού κράτους-πατέρα (devlet baba) με έμφαση στη δικαιοσύνη διαφύλαξε μία πολιτική κουλτούρα, η οποία δεχόταν τη νομιμότητα ενός παρεμβατικού κράτους.8 Όπως επισημαίνει ο Μάρντιν, «θεωρητικά υπάρχει η παραδοχή ότι το κράτος και οι ηγέτες του έχουν το δικαίωμα και την υποχρέωση να ορίζουν μία πορεία για την κοινωνία και να χρησιμοποιούν τους δημόσιους πόρους, για να επιδιώ-ξουν αυτήν την πορεία… Η έμφαση δίνεται στους στόχους της κρατικής


παρέμβασης, και το σύστημα ελέγχων και εξισορροπητικών μηχανισμών (checks and balances) δεν αντιμετωπίζεται ως μέσο για την πρόληψη της κατάχρησης εξουσίας αλλά ως πρόσκομμα στην πορεία του κράτους προς τον στόχο του. Επομένως, σε κάποιο βαθμό, υπάρχει μία αποδοχή της υψηλής συγκέντρωσης της εξουσίας – οικονομικής, διοικητικής και στρα-τιωτικής».9

Από την άλλη πλευρά, η επιβολή των κεμαλιστικών επιταγών και από-ψεων όσον αφορά στη διαμόρφωση της τουρκικής ταυτότητας δεν θα μπορούσε να παραμείνει χωρίς αμφισβήτηση. Το κεμαλιστικό σχέδιο οι-κοδόμησης έθνους και πολιτισμικού εκσυγχρονισμού ήταν τόσο φιλόδοξο στις επιδιώξεις του, ώστε καθιερωμένες ομάδες και ιδεολογίες, που δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με τη νέα εικόνα της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, ήρθαν αντιμέτωπες με την περιθωριοποίηση ή ακόμη και με την ποινική δίωξη. Στο πεδίο της εθνικής ταυτότητας, τόσο η θρησκευτική βάση της οθωμανικής τουρκικής εθνικής ταυτότητας όσο και οι πολυεθνο-τικές ρίζες του οθωμανικού πληθυσμού απαλείφθηκαν από τον ιστό της νε-οπαγούς τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Οι ισλαμιστές, οι μειονότητες και οι φιλελεύθεροι ήταν οι βασικοί πολέμιοι αυτής της πολιτικής. Οι ισλαμι-στές ισχυρίζονταν ότι το Ισλάμ παρέμενε ο κρίσιμος παράγοντας στον ορι-σμό της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Αυτή η άποψη συνέκλινε προς την παραδοσιακή οθωμανική αντίθεση σε κάθε μορφή εθνοτικού εθνικισμού· ο μόνος διαχωρισμός που θεωρείτο εποικοδομητικός ήταν μεταξύ πιστών και μη πιστών στο Ισλάμ· ένας διαχωρισμός, ο οποίος εδραζόταν θεσμικά στο σύστημα των μιλλέτ.10 Οι μειονότητες αντετίθεντο επίσης στο κεμαλι-στικό σχέδιο οικοδόμησης έθνους. Από τη στιγμή που στη ρεπουμπλικα-νική Τουρκία η ελληνική και η αρμενική μειονότητα συρρικνώθηκαν, η κουρδική μειονότητα πήρε το προβάδισμα στην εναντίωση προς τα κεμα-λιστικά σχέδια. Η εξέγερση του σεΐχη Σαΐντ το 1925 και άλλοι λιγότερο ση-μαντικοί κουρδικοί ξεσηκωμοί, που είχαν επίσης θρησκευτικά ερείσματα, έδειξαν ότι ακόμη και μουσουλμανικές εθνοτικές ομάδες της ρεπουμπλι-κανικής Τουρκίας δεν είχαν απεμπολήσει τη διακριτή τους ταυτότητα.11 Το περιστατικό της Μενεμένης του 1930 (Menemen Olayı) παρείχε πρόσθετες αποδείξεις για το γεγονός ότι το πρόγραμμα εκκοσμίκευσης αντιμετώπιζε σοβαρή αμφισβήτηση από τη λαϊκή βάση της τουρκικής πλειονότητας του πληθυσμού.12 Και οι Τούρκοι φιλελεύθεροι, παρά τη συνολική τους υπο-στήριξη προς το κεμαλιστικό σχέδιο εκσυγχρονισμού,13 αντιτάχθηκαν στην αναγκαστική επιβολή της επίσημης τουρκικής εθνικής ταυτότητας στον πληθυσμό, καθώς αυτό συνεπαγόταν σοβαρές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ήταν ένα ακόμη από τα χαρακτηριστικά ενός αυξανόμενα


απολυταρχικού κράτους. Η πολιτική τους θέση και επιρροή στα πρώιμα χρόνια της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας ήταν, ωστόσο, υπερβολικά αδύνα-μη, ώστε να επηρεάσει την πορεία των πολιτικών γεγονότων.

Πρώιμες συναντήσεις της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας με τον πολι-τικό φιλελευθερισμό

Το προφίλ του φιλελευθερισμού στην πρώιμη ρεπουμπλικανική Τουρκία

Ιδεώδη όπως ο φιλελευθερισμός και η δημοκρατία –ήδη όχι πολύ δημοφι-λή στο πολιτικό πλαίσιο των χρόνων του Μεσοπολέμου– δεν προσέλκυ-σαν το ενδιαφέρον της κεμαλιστικής ηγεσίας. Η φιλελεύθερη φράξια στο εσωτερικό του Νεοτουρκικού Κομιτάτου Ένωσης και Προόδου (İttihat ve Terakki Cemiyeti) είχε ηττηθεί και οι συνακόλουθες πολιτικές εξελίξεις εί-χαν εκμηδενίσει το πολιτικό της ανάστημα.14 Η κοινή γνώμη είχε συνδέσει τους Οθωμανούς φιλελευθέρους με τη στρατιωτική ήττα στους Βαλκανι-κούς Πολέμους και τη συνεργασία με ξένες δυνάμεις κατοχής μεταξύ των ετών 1918 και 1922.15 Οι Οθωμανοί φιλελεύθεροι απετέλεσαν τη ραχοκοκ-καλιά των οθωμανικών κυβερνήσεων της Κωνσταντινούπολης, οι οποίες τάχθηκαν με το μέρος των δυτικών δυνάμεων και υπέγραψαν τη Συνθήκη των Σεβρών, αποδεχόμενες δι’ αυτής τον κατακερματισμό της Ανατολίας. Η θέση των Οθωμανών φιλελευθέρων ενισχύθηκε περαιτέρω με την πο-λιτική υποστήριξη που τους παρείχε ο Οθωμανός σουλτάνος Μεχμέτ Στ΄ Βαχντετίν. Ο αγώνας εξουσίας μεταξύ των κυβερνήσεων της Κωνστα-ντινούπολης και της Άγκυρας κρίθηκε μόνο χάρη στη στρατιωτική νίκη των κεμαλιστικών δυνάμεων με βάση την Άγκυρα. Καθώς η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, αμαυρωμένη από τη συνεργασία της με τις δυ-τικές δυνάμεις, αποσυντίθετο, και οι κεμαλιστές εθνικιστές αναλάμβαναν την εξουσία ολόκληρης της χώρας, το δημόσιο γόητρο του πολιτικού φιλε-λευθερισμού έφτασε στο ναδίρ: ο φιλελευθερισμός κατέστη αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τη συνθηκολόγηση, την υποχώρηση, την παραμέληση των εθνικών συμφερόντων, και ιδιαιτέρως με την ολέθρια –για την Οθωμανική Αυτοκρατορία– Συνθήκη των Σεβρών. Δεδομένου του πολιτικού περιβάλ-λοντος, δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι η επιρροή των Οθωμανών φιλελευθέρων στη νεοϊδρυθείσα Δημοκρατία της Τουρκίας ήταν ελάχιστη. Κατά τα πρώτα χρόνια μετά την ανακήρυξη της Δημοκρατίας, υπέρ των φιλελεύθερων ιδεών μπορούσαν να συνηγορούν μόνον πολιτικοί οι οποίοι


διέθεταν αδιαμφισβήτητα κεμαλιστικά διαπιστευτήρια. Εντούτοις, η πίστη προς την κεμαλιστική ορθοδοξία δύσκολα μπορούσε να συμβιβαστεί με μία φιλελεύθερη θεώρηση της πολιτικής.16 Αυτή η αντίφαση καθίσταται φανερή στα έργα του Αχμέτ Αγάογλου (Ahmet Ağaoğlu), ενός από τους πλέον διαπρεπείς εκπροσώπους της φιλελεύθερης σκέψης στη ρεπουμπλι-κανική Τουρκία.17 Παρ’ όλα αυτά, ακόμη και αυτή η εκδοχή πολιτικού φι-λελευθερισμού υπό όρους μόλις και μετά βίας μπορούσε να γίνει ανεκτή. Αν και ο Ατατούρκ αμφέβαλλε ενίοτε για την εγκυρότητα του πολιτικού αυταρχισμού και έμοιαζε να συνειδητοποιεί τα πλεονεκτήματα του πολι-τικού πλουραλισμού, στο τέλος αποφάσισε να εξοβελίσει τη φιλελεύθερη πολιτική αντιπολίτευση που εκφραζόταν με τη μορφή του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού και του Ελεύθερου Ρεπουμπλικανικού Κόμματος.18

Η πρώτη φιλελεύθερη απόπειρα: το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμ-μα

Η πρώτη απόπειρα εισαγωγής φιλελεύθερων πολιτικών στη ρεπουμπλι-κανική Τουρκία έλαβε χώρα τον Νοέμβριο του 1924 με την ίδρυση του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος (Terrakiperver Cumhuriyet Fırkası).19 Αυξανόμενη ένταση μεταξύ της ριζοσπαστικής και της μετριο-παθούς πτέρυγας του Λαϊκού Κόμματος του Ατατούρκ οδήγησε τον Ρα-ούφ [ Ορμπάι] (Rauf [Orbay]) και τριάντα δύο βουλευτές της Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης στην απόφαση να ιδρύσουν ένα αντιπολιτευτικό κόμμα. Το μανιφέστο και το πρόγραμμα του κόμματος έδειξαν ότι το νέο κόμμα παρέμενε εθνικιστικό και κοσμικό, αλλά αντετίθετο επίσης στις αυταρχι-κές τάσεις που εκδηλώνονταν από τη ριζοσπαστική πτέρυγα του Λαϊκού Κόμματος (Halk Partisi). Στους πολιτικούς του στόχους εντάσσονταν η αποκέντρωση, η διάκριση των εξουσιών, οι περισσότερο εξελικτικές παρά ριζοσπαστικές αλλαγές, καθώς και μία πιο φιλελεύθερη οικονομική πολι-τική.20 Η απήχηση των απόψεων που εκφράζονταν από το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα ήταν αξιοσημείωτη, και ο Ατατούρκ αναγκά-σθηκε να αποπέμψει τον πρωθυπουργό Ισμέτ [ Ινονού] (İsmet [İnönü]), ο οποίος είχε ταχθεί με το μέρος των ριζοσπαστικών αυταρχικών στελε-χών του Λαϊκού Κόμματος. Η ανάρρηση του μετριοπαθούς Φετχί [ Οκυάρ] (Fethi [Okyar]) στο πρωθυπουργικό αξίωμα στόχευε στο να αποτρέψει μαζικές αυτομολίες βουλευτών προς το νεοϊδρυθέν αντιπολιτευτικό κόμ-μα. Ωστόσο, οι ριζοσπαστικοί διατήρησαν θέσεις-κλειδιά στη νέα κυβέρ-νηση και τα γεγονότα που ακολούθησαν τους έφεραν σε πλεονεκτική θέση.


Η εξέγερση του σεΐχη Σαΐντ το 1925 συγκλόνισε το κράτος. Επιβλήθηκε στρατιωτικός νόμος στις ανατολικές επαρχίες και ασκήθηκαν αυξανόμε-νες πιέσεις στους ηγέτες του αντιπολιτευτικού κόμματος, προκειμένου να διαλυθεί εθελοντικά. Ο Οκυάρ τελικά παραιτήθηκε. Ο Ινονού επέστρε-ψε στο προηγούμενο αξίωμά του και πέρασε στο κοινοβούλιο τον Νόμο περί Επιβολής της Τάξης (Takrir-i Sükun Kanunu). Αποκαταστάθηκαν τα δύο ειδικά Δικαστήρια Ανεξαρτησίας [İstiklal Mahkemeleri]21 – ένα για το ανατολικό τμήμα της χώρας και ένα για την υπόλοιπη επικράτεια. Η διο-γκούμενη κρατική καταστολή έπληξε όχι μόνο την κουρδική μειονότητα αλλά και όλους τους Τούρκους αντιφρονούντες. Οκτώ αντιπολιτευτικές εφημερίδες έκλεισαν και διαπρεπείς δημοσιογράφοι συνελήφθησαν. Υπό αυτές τις αντίξοες συνθήκες η τύχη του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος ήταν προδιαγεγραμμένη. Με παραίνεση του Δικαστηρίου Ανε-ξαρτησίας, το κόμμα εξαναγκάστηκε από την κυβέρνηση να αναστείλει τη λειτουργία του στις 3 Ιουνίου 1925, με το αιτιολογικό ότι κάποια από τα μέλη του είχαν δήθεν υποστηρίξει την εξέγερση του σεΐχη Σαΐντ και είχαν προσπαθήσει να εκμεταλλευτούν τη θρησκεία για πολιτικούς σκοπούς22. Η «Συνωμοσία της Σμύρνης»23 τον Ιούνιο του 1926 παρείχε στους ριζοσπά-στες κεμαλιστές το πρόσχημα, για να απαγορεύσουν τη συμμετοχή των ηγετών του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος στην τουρκική πολιτική και να εξασφαλίσουν τη μόνωση της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας έναντι οποιωνδήποτε φιλελεύθερων επιρροών.24

Η δεύτερη φιλελεύθερη απόπειρα: Το Ελεύθερο Ρεπουμπλικανικό Κόμ-μα

Παρά την ισχυρή αντίδρασή του προς το Προοδευτικό Ρεπουμπλικανικό Κόμμα, ο ίδιος ο Ατατούρκ ήταν αυτός που ενθάρρυνε την ίδρυση ενός δεύτερου αντιπολιτευτικού κόμματος στην ιστορία της ρεπουμπλικανι-κής Τουρκίας. Ο αυξανόμενος αυταρχισμός του κυβερνώντος CHP25 και η σφοδρή οικονομική κρίση που έπληξε τη χώρα ως αποτέλεσμα της πα-γκόσμιας οικονομικής ύφεσης του 1929 προκάλεσαν σοβαρή κοινωνική δυσαρέσκεια. Ο Ατατούρκ επεχείρησε να την εκτονώσει μέσω της ίδρυ-σης ενός νόμιμου αντιπολιτευτικού κόμματος, το οποίο θα έθετε υπό αμφι-σβήτηση τις επίσημες πολιτικές. Φαίνεται ότι ανησυχούσε επίσης για τον αυξανόμενα απολυταρχικό χαρακτήρα της Δημοκρατίας της Τουρκίας και για τη δεσποτική εικόνα του. Το 1930 ο Ατατούρκ προσέγγισε τον πρώην πρωθυπουργό και γνωστό μετριοπαθή Φετχί [ Οκυάρ] και του ζήτησε να


ιδρύσει ένα νέο κόμμα, υποστηρίζοντας ότι «η εικόνα μας επί του παρό-ντος ταιριάζει κατά το μάλλον ή ήττον με την εικόνα μίας δικτατορίας… αλλά δεν θέλω να αφήσω ως κληρονομιά στο έθνος ένα θεσμό δεσποτι-σμού και να περάσω στην ιστορία κατ’ αυτόν τον τρόπο».26

Ακολουθώντας τις οδηγίες του Ατατούρκ, ο Οκυάρ ίδρυσε το Ελεύ-θερο Ρεπουμπλικανικό Κόμμα (Serbest Cumhuriyet Fırkası), στο οποίο προσχώρησαν δεκαπέντε βουλευτές, όλοι εξέχοντα μέλη του CHP. Ο Ατα-τούρκ έδειξε την καλή του θέληση, πείθοντας τον παλιό του φίλο Νουρί [Τζονκέρ] (Nuri [Conker]) και την αδελφή του Μακμπουλέ (Makbule) να προσχωρήσουν στο νέο κόμμα. Ο Αχμέτ Αγάογλου ήταν επίσης μεταξύ των ιδρυτικών μελών του. Οι πολιτικοί προσανατολισμοί του νέου κόμμα-τος είχαν φιλελεύθερο χαρακτήρα, παρόμοιο με αυτούς του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος. Οι φιλελεύθερες οικονομικές πολιτικές, η ελευθερία του λόγου και οι άμεσες εκλογές ήταν μεταξύ των κύριων πο-λιτικών θέσεων του κόμματος. Ωστόσο, η αντίδραση από την κατεστημέ-νη ριζοσπαστική πτέρυγα του CHP ήταν σφοδρή και αποτελεσματική. Οι αψιμαχίες μεταξύ υποστηρικτών του κόμματος και της αστυνομίας στη Σμύρνη τον Σεπτέμβριο του 1930 και η αυξανόμενη πολιτική ένταση ως επακόλουθο των τοπικών εκλογών του Οκτωβρίου του 1930 ώθησαν τον Ατατούρκ να εγκαταλείψει την προηγουμένως ουδέτερη στάση του, να τα-χθεί με το μέρος του CHP και να υποστηρίξει τις πολιτικές του. Ο Οκυάρ, ο οποίος δεν είχε πρόθεση να αντιταχθεί στον ίδιο τον Ατατούρκ, δεν είχε άλλη επιλογή παρά να κλείσει το κόμμα στις 16 Νοεμβρίου 1930.27 Η κε-μαλιστική ελίτ έδειξε την απροθυμία της να ανεχθεί ακόμη και μία «ευ-πειθή» αντιπολίτευση, καθώς και την ανικανότητά της να προσελκύσει τη λαϊκή στήριξη για το μεταρρυθμιστικό της πρόγραμμα. Ο Ατατούρκ έφτα-σε ακόμη και στο σημείο να δηλώσει επισήμως ότι «ο φιλελευθερισμός εί-ναι ένα σύστημα που εφαρμόζεται στις αποικίες! Όμως εμείς δεν είμαστε ούτε θα γίνουμε αποικία. Και μόνο η σκέψη του φιλελευθερισμού ισοδυ-ναμεί με αποκήρυξη της επανάστασης».28

Ενώ ο τουρκικός λαός έμοιαζε πρόθυμος να επιδοκιμάσει κάθε αντιπο-λιτευτικό πολιτικό κίνημα που θα μπορούσε να χαλαρώσει την επιβολή της κεμαλιστικής ελίτ επί του κράτους και της κοινωνίας,29 η δημοκρατία και ο πολιτικός φιλελευθερισμός δεν φαίνονταν να αποτελούν υψηλής προ-τεραιότητας διακύβευμα εκείνη την εποχή. Η ανάγκη να σφυρηλατηθεί η ενότητα του τουρκικού έθνους-κράτους και να οικοδομηθεί μία σύγχρονη, κοσμική εθνική ταυτότητα ενείχε απαραίτητα ανελεύθερες πολιτικές, οι οποίες παραβίαζαν θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσα στο μωσαϊκό της τουρκικής αστικής πολιτικής κουλτούρας η υποτακτική πολιτική κουλ-


τούρα υπερίσχυε σταθερά. Η ταυτόχρονη άνοδος του απολυταρχισμού και του ολοκληρωτισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη και το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δεν θα μπορούσαν παρά να ενισχύσουν τον ανελεύ-θερο χαρακτήρα της Τουρκικής Δημοκρατίας στα επόμενα χρόνια.

Εξελίξεις μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο

Η άνοδος της αντιπολίτευσης

Οι επίσημες κεμαλιστικές πολιτικές που επηρέασαν την πολιτική κουλ-τούρα αντιμετώπισαν αντιδράσεις.30 Αυτή η αντίθεση, ωστόσο, δεν ήταν σαφής, όπως στην περίπτωση της εθνικής ταυτότητας, διότι η προηγού-μενη οθωμανική και η προσφάτως υποστηριζόμενη κεμαλιστική πολιτι-κή κουλτούρα θα μπορούσαν να κατηγοριοποιηθούν ως κατά κύριο λόγο υποτακτικές και μάλιστα με πολλά κοινά χαρακτηριστικά μεταξύ τους. Η μετατόπιση του κέντρου βάρους από το χαλιφάτο και την αυτοκρατορία-λίκνο της ισλαμικής κοινότητας των πιστών ούμμα ( ummah) προς το σύγ-χρονο τουρκικό κράτος αναπόφευκτα προκάλεσε πολλές τριβές μεταξύ των ισλαμιστών και των μειονοτήτων. Παρ’ όλα αυτά, δεν απαίτησε μία ριζικά διαφορετική μορφή πολιτικής κοινωνικοποίησης. Μόνο οι φιλελεύ-θεροι υποστήριζαν την εισαγωγή συμμετοχικών στοιχείων στην τουρκική πολιτική κουλτούρα και –με τις ισχνές δυνάμεις τους– εναντιώθηκαν στην εγκαθίδρυση μίας υποτακτικής ρεπουμπλικανικής πολιτικής κουλτούρας.

Η εισαγωγή του πολυκομματισμού το 1946 απετέλεσε ένα μεγάλο άλμα προς τα εμπρός, όσον αφορά στον εκδημοκρατισμό της Τουρκίας, και χάραξε τον δρόμο για μία σταδιακή επανεξέταση της τουρκικής πο-λιτικής κουλτούρας. Οι ελεύθερες εκλογές του 1950 και η ειρηνική μετα-βίβαση της εξουσίας από το CHP στο DP, η χαλάρωση των περιορισμών επί των θρησκευτικών δραστηριοτήτων και η αυξανόμενη συνεργασία με Κούρδους φυλάρχους επιβεβαίωσαν την αλλαγή που επέφερε η εισαγωγή του πολυκομματισμού στην πολιτική. Αυτή επέτρεψε επίσης την ανάδυση ινστρουμενταλιστικών απόψεων πολιτικής κουλτούρας. Ωστόσο, οι αυ-ταρχικές κυβερνητικές πολιτικές και μία σειρά στρατιωτικών πραξικοπη-μάτων ανέτρεψαν τη διαδικασία «εργαλειοποίησης» (instrumentalization) της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.31 Τα συμμετοχικά στοιχεία πολιτικής κουλτούρας υποχώρησαν σταδιακά υπό την πίεση της κυρίαρχης επιρροής ενός ισχυρού, συγκεντρωτικού τουρκικού κράτους. Μετατρεπόμενη σε μία


ανελεύθερη δημοκρατία, η Τουρκία απέκτησε το χαρακτηριστικό πολλών κρατών που βρίσκονταν εκτός του πυρήνα του δυτικού κόσμου: ύπαρξη δημοκρατικών διαδικασιών –κυρίως ελεύθερων εκλογών–, αλλά έλλειψη σεβασμού στις ελευθερίες του πολίτη.32 Παρά ταύτα, οι υπέρμαχοι της πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας υπεραμύνονταν ακόμη της εισαγωγής συμμετοχικών στοιχείων στην τουρκική πολιτική κουλτούρα. Η διαδικασία της πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας δεν έμελλε να είναι ούτε απρόσκοπτη ούτε σωρευτική.

Η εισαγωγή του πολυκομματισμού και το Δημοκρατικό Κόμμα

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η εισαγωγή του πολυκομματισμού ήταν το πρώτο βήμα στη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρ-κίας. Τόσο η εσωτερική δυσφορία όσο και οι εξωτερικές πιέσεις επηρέα-σαν την απόφαση του διαδόχου του Ατατούρκ, Ισμέτ Ινονού, να επιτρέψει την ίδρυση κομμάτων αντιπολίτευσης. Το CHP καθίστατο ολοένα και λι-γότερο δημοφιλές στην πλειονότητα του πληθυσμού και η δυσαρέσκεια αυξήθηκε λόγω οξέων οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων. Εν τω μεταξύ, εδαφικές διεκδικήσεις από τη νικήτρια Σοβιετική Ένωση εις βάρος της Τουρκίας την υποχρέωσαν να προσχωρήσει εσπευσμένα στο δυτικό μπλοκ και να ενισχύσει τους πολιτικούς της δεσμούς με τη νέα αναδυόμενη παγκόσμια δύναμη, τις Ηνωμένες Πολιτείες.33 Αποφασιστική σε αυτήν την προσπάθεια θα ήταν η –έστω μερική– σύγκλιση της Τουρ-κίας με το αμερικανικό πολιτικό και οικονομικό παράδειγμα. Η κυβερνώ-σα κεμαλιστική ελίτ δεν μπορούσε πλέον να αγνοεί απερίφραστα τις δημο-κρατικές και φιλελεύθερες αρχές. Σε ομιλία του την 1η Νοεμβρίου 1945, ο Ινονού δήλωσε επισήμως ότι η έλλειψη ενός αντιπολιτευτικού κόμματος ήταν το κύριο μειονέκτημα της τουρκικής δημοκρατίας.34 Στις 7 Ιανουα-ρίου 1946, ιδρύθηκε ένα νέο κόμμα αντιπολίτευσης, το Δημοκρατικό Κόμμα (Demokrat Parti - DP). Ηγέτες του ήταν ο Τζελάλ Μπαγιάρ (Celal Bayar) και ο Αντνάν Μεντερές (Adnan Menderes), πρώην μέλη του CHP και μέλη του κοινοβουλίου. Βελτιώθηκε η ελευθερία στον Τύπο και στα πανεπιστήμια, ενώ αποφασίστηκε η διεξαγωγή άμεσων εκλογών.35 Ωστό-σο, οι εκλογές του 1946 αποτύπωσαν τα όρια της φιλελεύθερης στροφής στην τουρκική πολιτική: η νίκη του CHP επί του DP εξασφαλίστηκε μόνο μέσω της οργανωτικής υπεροχής του κόμματος σε τοπικό επίπεδο και μέσω περιστατικών εκλογικής νοθείας.36 Το DP εξακολούθησε να ασκεί πιέσεις για πιο φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις και τελικά ανέλαβε την εξουσία στις


εκλογές του 1950. Η ειρηνική μεταβίβαση εξουσίας από το CHP στο DP –παρά τις αντιφρονούσες απόψεις στο εσωτερικό του κυβερνώντος CHP– ήταν η πρώτη μεγάλη επιτυχία στην εδραίωση της τουρκικής δημοκρα-τίας. Το DP διεύρυνε το φάσμα της λαϊκής συμμετοχής στην τουρκική πολιτική και επέδειξε ενδιαφέρον για τα περιθωριοποιημένα τμήματα της τουρκικής κοινωνίας, ιδιαιτέρως για τον αγροτικό πληθυσμό. Παρ’ όλα αυτά, σύντομα υποτροπίασε σε αυταρχικές πολιτικές, που θύμιζαν αυτές του CHP. Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Απριλίου 1960 κατέφερε το πρώτο πλήγμα εναντίον της νεαρής τουρκικής δημοκρατίας και των πολιτικών φιλελευθεροποίησής της.

Το πραξικόπημα του 1960 και το Σύνταγμα του 1961

Το πραξικόπημα του 1960 ακολούθησαν συλλήψεις και εκκαθαρίσεις αξιωματούχων και ακαδημαϊκών με ύποπτες φιλελεύθερες και αριστε-ρές κλίσεις. Η κεμαλιστική γραφειοκρατία επαναβεβαίωσε την κυρίαρχη θέση της στο κράτος και την κοινωνία, θέση η οποία είχε περιέλθει υπό αξιοσημείωτη απειλή, όταν περιφερειακές δυνάμεις αύξησαν την επιρροή τους την περίοδο διακυβέρνησης του DP. Παρ’ όλα αυτά, το Σύνταγμα, το οποίο ανακηρύχθηκε με δημοψήφισμα στις 9 Ιουλίου 1961, περιελάμβανε πιο φιλελεύθερες διατάξεις από το προηγούμενο Σύνταγμα του 1924. Ένα ευρύτερο φάσμα πολιτικών δραστηριοτήτων κατέστη ανεκτό· οι δραστη-ριότητες νέων κομμάτων, συνδικάτων και θρησκευτικών ομάδων έχαιραν ευρύτερων ελευθεριών· και τα ατομικά ανθρώπινα δικαιώματα προστα-τεύτηκαν καλύτερα. Αυτό το φαινομενικό παράδοξο μπορεί να εξηγηθεί με αναφορά στα πρακτικά των συνταγματικών επιτροπών, οι οποίες συστά-θηκαν από το στρατιωτικό καθεστώς. Δεδομένης της εμπειρίας των κυβερ-νήσεων του DP κατά τη δεκαετία του 1950, η στρατιωτική γραφειοκρατία αποφάσισε να περιστείλει τις πολιτικές εξουσίες του εκτελεστικού τομέα, μέσω της εγκαθίδρυσης ενός συστήματος ελέγχων και εξισορροπητικών μηχανισμών (checks and balances). Η αναλογική εκπροσώπηση στις εθνι-κές εκλογές, η εισαγωγή διμερούς νομοθετικού σώματος και η ύπαρξη ενός Συταγματικού Δικαστηρίου θεωρήθηκαν αποτελεσματικές πολιτικές δικλίδες ασφαλείας εναντίον της κατάχρησης εξουσίας από τον εκτελε-στικό τομέα.37 Τελικά, οι απόψεις αυτής της πολιτικής σχολής σκέψης υπερίσχυσαν και άσκησαν την κύρια επιρροή στο Σύνταγμα του 1961. Η παραχώρηση σημαντικής ελευθερίας στις δραστηριότητες των πολιτικών κομμάτων επιβεβαίωσε ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί της Τουρκίας έχαιραν


εμπιστοσύνης, και αυτή η ανοχή στην πολιτική δραστηριότητα θεωρήθη-κε ότι αποτελούσε το πιο πρόσφορο μέσο αποτροπής μίας μελλοντικής υποτροπής σε αυταρχικές πλειοψηφικές πολιτικές, όπως εκείνες που είχαν χαρακτηρίσει τις περιόδους διακυβέρνησης του CHP και του DP.

Από την άλλη πλευρά, ο κρίσιμος πολιτικός ρόλος του στρατού ανα-γνωρίστηκε για πρώτη φορά συνταγματικά και θεσμοθετήθηκε μέσω της ίδρυσης του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας (Milli Güvenlik Kurumu- MGK). Στη χρόνια διαμάχη μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας στην Τουρκία, η περιφέρεια είχε αποκομίσει σχετικά κέρδη την εποχή του DP, τα οποία επεχείρησε να περιορίσει το πραξικόπημα του 1960. Μέσω του Συντάγματος του 1961 το τουρκικό κέντρο προσπάθησε να ορίσει θεσμι-κές εγγυήσεις για τη συνέχιση της κυρίαρχης θέσης του στο κράτος και την κοινωνία της Τουρκίας. Όπως ισχυρίστηκε ο Τζελάλ Μπαγιάρ, «η διαφορά μεταξύ του τουρκικού Συντάγματος του 1924 και του νέου Συ-ντάγματος που υιοθετήθηκε μετά την επανάσταση του 1960 έγκειται στη συνταγματική νομιμοποίηση της γραφειοκρατίας και των διανοουμένων ως μίας πηγής εθνικής κυριαρχίας εκτός του "τουρκικού λαού", ο οποίος θεωρείτο προηγουμένως ως η μόνη πηγή εθνικής κυριαρχίας στην κεμα-λιστική ιδεολογία».38

Η μεταβίβαση της πολιτικής εξουσίας σε μη στρατιωτικούς σηματο-δότησε την έναρξη έντονων πολιτικών συζητήσεων μέσα στην τουρκική κοινωνία, στο πλαίσιο των οποίων υποστηρίχθηκαν και φιλελεύθερες πο-λιτικές ιδέες. Παρ’ όλα αυτά, τον πολιτικό ακτιβισμό συχνά διαδεχόταν ο πολιτικός εξτρεμισμός. Οι συγκρούσεις μεταξύ ακροαριστερών και ακρο-δεξιών ομάδων έγιναν σύντομα διαδεδομένο φαινόμενο, απειλώντας τη δημόσια τάξη και σταθερότητα. Η άνοδος του πολιτικού ριζοσπαστισμού και της βίας χρησίμευσαν ως αιτιολόγηση για την εκδήλωση περισσότε-ρων στρατιωτικών πραξικοπημάτων.

Τα πραξικοπήματα του 1971 και του 1980

Το δεύτερο στρατιωτικό πραξικόπημα, γνωστό ως «πραξικόπημα διά υπο-μνήματος», έλαβε χώρα στις 12 Μαρτίου 1971 και απετέλεσε σημείο κα-μπής. Η αυξανόμενη επιρροή του φιλελευθερισμού στην τουρκική πολιτική τη δεκαετία του 1960 ανετράπη κατά τη δεκαετία του 1970. Το Σύνταγμα του 1961 αναθεωρήθηκε τον Δεκέμβριο του 1971, ώστε να περιοριστεί το εύρος των πολιτικών ελευθεριών και να προστατευθούν αποτελεσματικό-τερα τα συμφέροντα του κράτους. Κατέστη δυνατή η διά νόμου περιστολή συνταγματικά προστατευμένων ελευθεριών του πολίτη, ενώ περιορίστη-


καν η ελευθερία του Τύπου και η αυτονομία των πανεπιστημίων και των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης. Ωστόσο, το αναθεωρημένο Σύνταγμα δεν πέτυχε να αποτρέψει το πολιτικό αδιέξοδο και τη βία. Ιδίως στα τέλη της δεκαετίας του 1970, επεκτάθηκαν οι συγκρούσεις μεταξύ μαχόμενων αρι-στερών ομάδων και δεξιών ομάδων, οι οποίες δρούσαν υπό την ανοχή του κράτους, ενώ οι μη στρατιωτικές κυβερνήσεις έμοιαζαν ανίκανες να ελέγ-ξουν την κατάσταση.39 Οι επιδεινούμενες πολιτικές συνθήκες έστησαν το σκηνικό για άλλο ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1980, ο στρατός ανέλαβε την πολιτική εξουσία, διαλύοντας το κοινοβού-λιο και το υπουργικό συμβούλιο και αναστέλλοντας τη λειτουργία πολι-τικών κομμάτων, συνδικάτων και εφημερίδων. Το νέο Σύνταγμα, όπως εγκρίθηκε με δημοψήφισμα στις 7 Νοεμβρίου 1982, επέφερε σοβαρούς περιορισμούς των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών που αναγνω-ρίζονταν από το Σύνταγμα του 1961. Θεμελιώδη ανθρώπινα, πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα θα προστατεύονταν συνταγματικά πλέον μόνο υπό όρους· ανά πάσα στιγμή θα μπορούσαν να καταργηθούν, να ανασταλούν ή να περισταλούν, εφόσον προέκυπτε υποτιθέμενο ζήτημα διακινδύνευσης του εθνικού συμφέροντος, της δημόσιας τάξης, της εθνικής ασφάλειας ή της ρεπουμπλικανικής τάξης. Η λήξη του στρατιωτικού νόμου το 1983 και η ανάρρηση στην εξουσία του Τουργκούτ Οζάλ (Turgut Özal) και του Κόμματος Μητέρας Πατρίδας (Anavatan Partisi- ANAP) οδήγησε σε μία άνευ προηγουμένου πορεία με κατεύθυνση προς την οικονομική φιλελευ-θεροποίηση. Ωστόσο, αυτά τα βήματα, τα οποία αναμόρφωσαν την τουρ-κική οικονομία, δεν ακολουθήθηκαν από ανάλογες κινήσεις στο πεδίο της πολιτικής φιλελευθεροποίησης. Ο καθιερωμένος ρόλος του στρατού στην πολιτική και η κλιμάκωση της κουρδικής σύγκρουσης στη νοτιοανατολική Τουρκία δεν ευνοούσαν εξελίξεις οι οποίες θα μπορούσαν να έχουν μία φιλελευθεροποιητική επίδραση στην πολιτική κουλτούρα.

Οι ευρωτουρκικές σχέσεις κατά τη δεκαετία του 1990

Ο μετασχηματισμός της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Η συζήτηση περί της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ανάδυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως υπερεθνικού οργανισμού.40 Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, η Ευρωπαϊκή Ένωση υπέστη ένα ριζικό μετασχηματισμό: έπαψε να είναι ένας κατά κύριο


λόγο οικονομικός οργανισμός, ο οποίος ρύθμιζε μία ζώνη ελεύθερου εμπο-ρίου με ελάχιστες πολιτικές φιλοδοξίες, και μετετράπη σε έναν οργανισμό, ο οικονομικός χαρακτήρας του οποίου επεκτεινόταν μέσω της σταδιακής υιοθέτησης κοινών πολιτικών σε θέματα εσωτερικών και εξωτερικών υπο-θέσεων και ασφάλειας. Αυτή η καίρια μεταστροφή στον χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης οδήγησε αφενός στη διατύπωση των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης για τα επίδοξα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αφετέρου στην έγερση της συζήτησης περί Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας. Τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, τα οποία υιοθετήθηκαν στην Ευρωπαϊκή Σύ-νοδο Κορυφής τον Ιούνιο του 1993, απαιτούσαν τα υποψήφια κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να πληρούν τις εξής προϋποθέσεις:

Σταθερότητα θεσμών, οι οποίοι να εγγυώνται τη δημοκρατία, το • κράτος δικαίου, τα δικαιώματα του ανθρώπου και τον σεβασμό και την προστασία των μειονοτήτων. Ύπαρξη λειτουργούσας οικονομίας της αγοράς και ικανότητα αντι-• μετώπισης των ανταγωνιστικών πιέσεων και των δυνάμεων της αγο-ράς στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ικανότητα ανάληψης των υποχρεώσεων που απορρέουν από την • ιδιότητα μέλους, συμπεριλαμβανομένης της προσήλωσης στους στό-χους της πολιτικής, οικονομικής και νομισματικής ένωσης.41

Στο πλαίσιο της συζήτησης περί Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας σχημα-τίστηκαν σύντομα δύο ομάδες απόψεων. Οι Ευρωπαίοι φεντεραλιστές υποστήριξαν ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα έπρεπε να είναι μόνο ένα εν-διάμεσο στάδιο προς την ανάπτυξη ενός υπερεθνικού ευρωπαϊκού ομο-σπονδιακού κράτους.42 Για τη διευκόλυνση αυτής της διαδικασίας, τα πολιτικά και πολιτισμικά στοιχεία που απαρτίζουν την κοινή ευρωπαϊκή κληρονομιά θα έπρεπε να διαμορφώσουν τη βάση μίας νέας, υπερκείμε-νης κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός θα συ-νιστούσε αναμφίβολα ένα από τα βασικά συστατικά αυτής της ταυτότη-τας, ενώ υπό έντονη αμφισβήτηση τέθηκε το ζήτημα του αν σε αυτή θα συμπεριλαμβάνονταν και θρησκευτικά στοιχεία. Από την άλλη πλευρά, οι αντίπαλοι του ευρωπαϊκού φεντεραλισμού υποστήριξαν ότι η μετατρο-πή της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας σε Ευρωπαϊκή Ένωση θα έπρεπε να είναι το τελικό στάδιο σύγκλισης μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης και ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα έπρεπε να δια-τηρήσει έναν ισχυρά οικονομικό χαρακτήρα· αυτοί θεώρησαν τη συζή-τηση περί μίας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας ως ουτοπική και περιττή. Ωστόσο, η επιρροή των απόψεων των φεντεραλιστών εντός της Ευρω-


παϊκής Ένωσης συνεπαγόταν ότι η αίτηση της Τουρκίας για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα κρινόταν επί τη βάσει όχι μόνο της εκπλήρωσης των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης, αλλά και της συμβατότητάς της με τα σχέδια περί διαμόρφωσης της κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ορι-σμένοι Ευρωπαίοι φεντεραλιστές, που θεωρούσαν την ελληνορωμαϊκή και την ιουδαιοχριστιανική κληρονομιά της Ευρώπης ως τα θεμέλια της ευρωπαϊκής ταυτότητας, εναντιώθηκαν σθεναρά στην προοπτική έντα-ξης της Τουρκίας. Κατά την άποψη άλλων, η ταυτότητα της Ευρώπης δεν θα έπρεπε να περιλαμβάνει συγκεκριμένο θρησκευτικό περιεχόμενο αλλά να βασίζεται σε φιλελεύθερες πολιτικές αξίες. Υποστήριξαν, ως εκ τούτου, έντονα την ένταξη μίας φιλελεύθερης δημοκρατικής Τουρ-κίας, καθώς αυτό θα σηματοδοτούσε τον περιεκτικό, ανεκτικό χαρακτή-ρα μίας Ένωσης, η ταυτότητα της οποίας δεν βασιζόταν στη θρησκεία αλλά σε πανανθρώπινες αξίες.

Η συζήτηση περί κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας δεν εξαντλήθηκε με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης· τουναντίον, συνέχισε να έχει αντίκτυπο στις ευρωτουρκικές σχέσεις και στη συνακόλουθη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας. Παρόλο που η απόφαση της Ευρωπαϊ-κής Συνόδου Κορυφής του Ελσίνκι το 1999 να παραχωρήσει στην Τουρ-κία καθεστώς κράτους υποψήφιου προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση υποδήλωνε μία θετική απάντηση στο ερώτημα περί ευρωπαϊκής ταυτότη-τας της Τουρκίας, το ερώτημα του αν η Τουρκία θα μπορούσε να θεωρηθεί ευρωπαϊκή εξακολούθησε να αποτελεί θέμα συζήτησης και να επηρεάζει τις ευρωπαϊκές απόψεις για την Τουρκία αλλά και την εικόνα της ίδιας της Ευρώπης για τον εαυτό της.43

Εκτός από τη συζήτηση περί ευρωπαϊκής ταυτότητας, η απόφαση της Τουρκίας να προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση και τα μέτρα που ελή-φθησαν για την επίτευξη αυτού του στόχου έθεσαν υπό αμφισβήτηση την κυρίαρχη υποτακτική πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας, επιταχύνοντας την εισαγωγή συμμετοχικών στοιχείων. Η πλήρης και αποτελεσματική συμμόρφωση της Τουρκίας με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης θα συνεπα-γόταν την έναρξη της διαδικασίας μετασχηματισμού της τουρκικής πολι-τικής κουλτούρας: οι πολίτες και το κράτος θα έπρεπε να τροποποιήσουν την αλληλοθεώρησή τους, καθώς και την αντίληψή τους για τον ρόλο τους στην κοινωνία. Επιπλέον, επρόκειτο να τεθεί υπό αμφισβήτηση τόσο το ενιαίο μοντέλο εθνικής ταυτότητας όσο και ο μαχητικός σεκουλαριστικός διαχωρισμός της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα.


Ο διάλογος στο εσωτερικό

Η προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση αναβίωσε επί-σης ένα διάλογο στο εσωτερικό της χώρας, ο οποίος σηματοδότησε μία αλλαγή στην τουρκική πολιτική κουλτούρα. Παρά την επικράτηση επί-σημων απόψεων, αντιφρονούσες ιδεολογικές ομάδες –οι οποίες έως τότε έπρεπε να παραμένουν αφανείς, φοβούμενες την κρατική καταστολή– μπορούσαν να διατυπώσουν πιο εύκολα τις αποκλίνουσες απόψεις τους. Αναφορικά με την τουρκική ταυτότητα, ισλαμιστές διανοούμενοι άρχισαν να συνεξετάζουν τον ρόλο του Ισλάμ στη διαμόρφωση του τουρκικού έθνους και της τουρκικής ταυτότητας, σε αντίθεση με τις επίσημες κεμα-λιστικές ιδέες. Ο ρόλος του Ισλάμ ως αναπόσπαστου στοιχείου της τουρ-κικής ταυτότητας πέρασε ξανά στο προσκήνιο, ενώ αναβαθμίστηκε και ο ρόλος του ως παράγοντα πολιτικής κινητοποίησης. Η συζήτηση περί της ισλαμικής τουρκικής ταυτότητας συνυφάνθηκε με τη συζήτηση περί των σχέσεων της Τουρκίας με τη Δύση και με τους ισλαμικούς της γείτονες στη Μέση Ανατολή, τον Καύκασο και την κεντρική Ασία.44 Οι μειονοτι-κές ομάδες επικαλέστηκαν επίσης τη δική τους διακριτή ταυτότητα, εντός ή εκτός του φάσματος της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Οι Κούρδοι, οι Αλεβίτες και τα μέλη άλλων εθνικών, εθνοτικών και θρησκευτικών μειονοτήτων αμφισβήτησαν τη συγχώνευση των αντίστοιχων ταυτοτή-των τους με την κυρίαρχη τουρκική ταυτότητα. Παρόλο που η κλιμά-κωση του πολέμου μεταξύ των τουρκικών στρατιωτικών δυνάμεων και του Κόμματος Εργατών Κουρδιστάν (Partiya Karkaren Kurdistan- PKK) κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990 δυσχέρανε την ήρεμη συζήτηση περί εθνικής ταυτότητας και μειονοτικών δικαιωμάτων, η εγκατάλειψη της τακτικής της επίσημης άρνησης και η αναθεώρηση στις πολιτικές έναντι των εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων έγιναν επίμαχα ζητήμα-τα. Οι Τούρκοι φιλελεύθεροι βρήκαν επίσης την ευκαιρία να εισαγάγουν τρόπους επαναπροσδιορισμού των σχέσεων κράτους-κοινωνίας και του ρόλου του πολίτη. Η ανάπτυξη μίας καινοφανούς πολιτικής τουρκικής ταυτότητας, η οποία θα μπορούσε να συγκεράσει όλες τις υπάρχουσες εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες, προσέλκυσε το ενδιαφέρον των φι-λελεύθερων διανοουμένων. Στο ίδιο πνεύμα, προωθήθηκε η άρση των ανελεύθερων περιορισμών της θρησκευτικής ελευθερίας, ενώ υποστηρί-χθηκε μία φιλελεύθερη εκδοχή κοσμικότητας. Η σταδιακή αναβάθμιση της πολιτικής σημασίας των θεσμών της κοινωνίας των πολιτών κατά τη δεκαετία του 1990 συνέβαλε επίσης στη διάδοση των φιλελεύθερων ιδεών στην τουρκική κοινωνία. Οι σχέσεις μεταξύ των πολιτών και του κρά-


τους και οι απόψεις των πολιτών για το κράτος μπορούσαν να καταστούν ευκολότερα αντικείμενο επαναδιαπραγμάτευσης.45 Τόσο οι ισλαμιστές όσο και οι μειονοτικές ομάδες συνειδητοποίησαν ότι η πολιτική φιλε-λευθεροποίηση θα σήμαινε λιγότερη κρατική παρέμβαση στην κοινωνία και βελτιωμένη προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ως εκ τούτου, αμφότεροι έγιναν ενεργοί υποστηρικτές των μέτρων που ευνοούσαν τη φιλελευθεροποίηση της πολιτικής κουλτούρας.

Στρατηγικές συνέπειες της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση

Οι στρατηγικές συνέπειες της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έγιναν αισθητές στο εσωτερικό επίπεδο και ενέπλεξαν επίσης τις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και τη συζήτηση περί του μέλλοντος της Ευ-ρώπης.46 Το ενδεχόμενο πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας και περιστολής της εθνικής κυριαρχίας, ως αποτέλεσμα της προσέγγισης της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, αντιμετωπίστηκε με καχυποψία και με αντιδράσεις από ένα σημαντικό μέρος του κεμαλιστικού στρατού και της γραφειοκρατικής ελίτ.47 Σύμφωνα με αυτό το επιχείρημα, το τίμη-μα της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης και ο περιορισμός της εθνικής κυρι-αρχίας θα ισοδυναμούσε με κατακερματισμό της τουρκικής εθνικής ιδεο-λογίας και –ενδεχομένως– της ίδιας της Τουρκίας. Θα ετίθετο σε κίνδυνο το συνολικό πρόγραμμα οικοδόμησης έθνους, όπως το είχαν συλλάβει οι Τούρκοι εθνικιστές ηγέτες τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρα-τορίας και όπως το εφάρμοσε ο Ατατούρκ στα πρώιμα ρεπουμπλικανικά χρόνια. Όπως μαρτυρά ο όρος «σύνδρομο του Τανζιμάτ», διάχυτος ήταν ο φόβος ότι, όπως στην περίπτωση του Τανζιμάτ, η φιλελεύθερη μεταρρύθ-μιση δεν θα ενίσχυε το κράτος αλλά θα το οδηγούσε σε περαιτέρω εξασθέ-νιση και διαμελισμό. Οι υπάρχουσες εθνικές μειονότητες θα απαιτούσαν τότε τον αυτοπροσδιορισμό και την ανεξαρτησία τους, ενώ λανθάνουσες εθνοτικές διαιρέσεις στο εσωτερικό του τουρκικού λαού θα μπορούσαν να επανεκδηλωθούν και να απειλήσουν την τουρκική εθνική ενότητα. Η αναβίωση του Ανατολικού Ζητήματος, του ζητήματος διαμελισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, το οποίο κυριάρχησε στην ευρωπαϊκή πολι-τική κατά τον 19ο αιώνα και υλοποιήθηκε για σύντομο χρονικό διάστημα το 1920 με τη Συνθήκη των Σεβρών, έχει στοιχειώσει την πολιτική σκέψη των Τούρκων ευρω-σκεπτικιστών, οι οποίοι αμφισβητούσαν επίσης την ευρωπαϊκή ταυτότητα της Τουρκίας.48


Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει άλλος ορατός πολιτικός προσανα-τολισμός τόσο ευνοϊκός για την Τουρκία, όσο η πλήρης ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η ιδιότητα μέλους στην Ευρωπαϊκή Ένωση θεω-ρείται ακόμη ως μέρος του «κεμαλιστικού προστάγματος» της ταύτισης με την –εμμέσως αποδεκτή ως δυτική– νεωτερικότητα. Η Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρείται ως ένας διεθνής οργανισμός, ο οποίος θα μπορούσε να εγγυηθεί την οικονομική ανάπτυξη και την πολιτική σταθερότητα της Τουρκίας. Εν τω μεταξύ, η τρέχουσα πολιτική και οικονομική συγκυρία στη Μέση Ανατολή, στον Καύκασο και στην κεντρική Ασία δεν παρέχει σοβαρές εναλλακτικές στρατηγικές στην επιλογή της Τουρκίας να ακο-λουθήσει την πορεία ένταξης στην Ευρωπαϊκή Ένωση.49 Μία περαιτέ-ρω εμβάθυνση της στρατηγικής σχέσης της Τουρκίας με τις Ηνωμένες Πολιτείες και με τον πρωταρχικό τοπικό σύμμαχό τους, το Ισραήλ, δεν θα μπορούσε να αποτελέσει υποκατάστατο για τον προσανατολισμό της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τα κράτη-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι μακράν οι μεγαλύτεροι εμπορικοί εταίροι της Τουρκίας, ενώ η προθυμία της Τουρκίας να εξυπηρετεί τυφλά τους στόχους της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής μπορεί πλέον να θεωρηθεί κάθε άλλο παρά δεδομένη.

Ο αμερικανικός παράγοντας

Τη στιγμή που μία αυξανόμενη στρατηγική ρήξη θεωρείται ότι απειλεί τις μακροχρόνιες σχέσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες υπήρξαν ένας από τους με-γαλύτερους υποστηρικτές της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση.50 Παραδόξως, η βελτίωση των ευρωτουρκικών σχέσεων και η ενδεχόμενη ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θεωρούνται ως εξαιρετικά ευνοϊκές για τα στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ στην Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή. Η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρω-παϊκή Ένωση θεωρείται ως η καλύτερη εγγύηση για την εμπέδωση του κοσμικού, φιλοδυτικού πολιτικού συστήματος και της παγκοσμιοποιη-μένης οικονομίας στην Τουρκία. Η Τουρκία θα μπορούσε συνεπώς να εξυπηρετήσει τα περιφερειακά στρατηγικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών στη Μέση Ανατολή, τον Καύκασο και την κεντρική Ασία, πα-ρέχοντας το παράδειγμα ενός μουσουλμανικού, δημοκρατικού κράτους, πλήρως ενσωματωμένου στους δυτικούς πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς.


Εικόνα 2.1.: Η διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς Ανατολάς και οι προοπτικές ένταξης της Τουρκίας (με την ευγενή παραχώρηση του David

Schrank· δημοσιεύτηκε στον Economist, στις 20 Δεκεμβρίου 2002).

Η ανοικτή αμερικανική υποστήριξη για την τουρκική προσχώρηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση51 έχει διασπείρει στους κύκλους της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης την υπόνοια ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ταχθεί υπέρ της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση ως μέρος της προσπά-θειάς τους να ανατρέψουν τον μετασχηματισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης σε ένα ομοσπονδιακό κράτος, το οποίο θα είχε τη δυνατότητα να θέσει υπό αμφισβήτηση την παγκόσμια ηγεμονία των ΗΠΑ. Η καχυποψία της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τον ρόλο των ΗΠΑ κορυφώθηκε τον Δεκέμ-βριο του 2002, όταν η ανοικτή παρέμβαση του Αμερικανού προέδρου Τζωρτζ Μπους υπέρ της Τουρκίας κατά τη διάρκεια της Ευρωπαϊκής Συνόδου Κορυφής της Κοπεγχάγης κατέληξε σε φιάσκο.52 Αυτή η εντύ-πωση επιδεινώθηκε λόγω της ευρωπαϊκής –κυρίως γαλλικής και γερμα-νικής– αντίθεσης προς την αμερικανική εκστρατεία εναντίον του Ιράκ το 2002-2003. Οι τεχνικές δυσκολίες της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρω-παϊκή Ένωση δεν ήταν πλασματικές: ο σχετικά μεγάλος πληθυσμός και η αδύναμη οικονομία της θα διατάρασσαν τις ευαίσθητες ισορροπίες πο-


λιτικής ισχύος μέσα στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και θα εξαντλούσαν τις οικονομικές και χρηματικές δυνατότητες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε πολιτικό επίπεδο, η ένταξη της Τουρκίας θεωρείτο ότι θα ενδυνάμωνε τις αντιφεντεραλιστικές και φιλοατλαντικές πτέρυγες (Atlanticist blocs) στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Υποστηρίχθηκε ότι θα δυσχεραίνο-νταν ακόμη περισσότερο τα βήματα προς την ενδυνάμωση των ευρωπαϊ-κών πολιτικών θεσμών, ενώ θα αναβαλλόταν επ’ αόριστον η ανάπτυξη μίας ευρωπαϊκής δομής ασφαλείας, ανεξάρτητης από το ΝΑΤΟ και από την αμερικανική επιρροή, και θα ήταν δυσκολότερο να επιτευχθεί μία κοινή εξωτερική πολιτική. Η Τουρκία θα διαδραμάτιζε συνεπώς μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση τον ρόλο ενός δούρειου ίππου υποστηριζόμε-νου από τις ΗΠΑ.53

Το αδύναμο σημείο αυτού του επιχειρήματος ήταν η υπόθεση ότι τα στρατηγικά συμφέροντα των Ηνωμένων Πολιτειών και της Τουρκίας συ-νέκλιναν πλήρως. Μετά τον Ψυχρό Πόλεμο και τη διάλυση της Σοβιετι-κής Ένωσης η Τουρκία δεν χρειαζόταν πλέον να ταυτίζεται πλήρως με τα περιφερειακά στρατηγικά συμφέροντα των ΗΠΑ. Οι προσπάθειες για τη δημιουργία μίας στρατηγικής εταιρικής σχέσης μεταξύ ΗΠΑ-Τουρκίας-Ισραήλ μόνο εν μέρει στέφθηκαν με επιτυχία, ενώ η άνοδος στην εξουσία ισλαμικά προσανατολισμένων κομμάτων, τα οποία έδειχναν μεγαλύτερη ευαισθησία για τον δοκιμαζόμενο παλαιστινιακό λαό, κατέστησε τη συμ-μαχία ακόμη πιο επισφαλή. Το νέο στρατηγικό δόγμα που διακήρυξαν οι ΗΠΑ μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 απο-ξένωσε επίσης την Τουρκία σε σημείο να υπαινίσσεται ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούσαν να ενεργούν μονομερώς. Το χάσμα διευρύνθηκε πε-ραιτέρω υπό το πρίσμα της άρνησης του τουρκικού κοινοβουλίου την 1η Μαρτίου 2003 να επιτρέψει στις αμερικανικές δυνάμεις να επιτεθούν στο Ιράκ μέσω της τουρκικής επικράτειας. Ως εκ τούτου, η αμερικανική ει-σβολή και κατοχή του Ιράκ απετέλεσε μία κρίσιμη καμπή στις αμερικανο-τουρκικές σχέσεις, καθιστώντας σαφές ότι τα αμερικανικά και τα τουρκικά περιφερειακά στρατηγικά συμφέροντα ενδέχεται ακόμη και να έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους.54 Ο αντι-αμερικανισμός άνθησε σε πρωτοφα-νή επίπεδα και έμοιαζε να μετατρέπεται σε ένα ισχυρό χαρακτηριστικό της τουρκικής κοινής γνώμης.55 Με αυτήν την αντίληψη εναρμονίστηκε τελικά και ο παραδοσιακά φιλοαμερικανικός τουρκικός στρατός, ο οποίος τήρησε στην αρχή επιφυλακτική στάση. Οι αμερικανικές πολιτικές στο Ιράκ δέχθηκαν κριτική τόσο από τους υπέρμαχους της στρατηγικής συνερ-γασίας της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Ένωση, όσο και από ακραιφνείς εθνικιστές αξιωματούχους.56 Η απροθυμία των Ηνωμένων Πολιτειών να


συμμεριστεί τις ανησυχίες της Τουρκίας σε ζητήματα εθνικής ασφαλείας, με το να εξαλείψει τις εναπομείνασες δυνάμεις του PKK στο βόρειο Ιράκ, η αμφίθυμη στάση των Αμερικανών αναφορικά με το μέλλον του βορείου Ιράκ και τον ρόλο των Ιρακινών Κούρδων και, τέλος, η ανεπιφύλακτη υποστήριξή τους στην ισραηλινή πολιτική στη Μέση Ανατολή χρησίμευ-σαν ως αιτίες, ώστε διαφορετικά τμήματα της τουρκικής κοινής γνώμης να υποστηρίζουν αλλαγή στη στάση της Τουρκίας έναντι των Ηνωμένων Πολιτειών. Εντούτοις, η στρατηγική εταιρική σχέση μεταξύ των Ηνωμέ-νων Πολιτειών και της Τουρκίας δεν μπορούσε πλέον να θεωρείται ως δε-δομένη, ιδιαιτέρως εάν επρόκειτο να αναδυθεί ένα αξιόπιστο εναλλακτικό ευρωπαϊκό στρατηγικό όραμα, το οποίο θα ανταποκρινόταν πιο αποτελε-σματικά στις ανησυχίες στρατηγικής και ασφάλειας της Τουρκίας.

Το ευρωπαϊκό όραμα

Η ενδεχόμενη ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ πυροδότησε μία σοβαρή δη-μόσια αντιπαράθεση στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρόλο που οι στρατηγικές, πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ ήταν κάθε άλλο παρά ασήμαντες, ο διάλογος περί της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ εγκαινίασε επίσης συζητήσεις περί του τι είναι ή τι θα έπρεπε να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση. Αποκλίνουσες προσεγ-γίσεις στο ζήτημα της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ κατατείνουν σε δια-φορετικά οράματα περί του παρόντος και του μέλλοντος του προγράμμα-τος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Εσωτερικές διαιρέσεις παρατηρούνται και μεταξύ των υποστηρικτών και των πολεμίων της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, καθώς έχουν στηρίξει τη θέση τους σε διαφορετικές βάσεις. Κα-θώς συνυπάρχουν διαφορετικοί ορισμοί της ευρωπαϊκής ταυτότητας και των οραμάτων της Ευρώπης, οι ίδιοι παράγοντες είναι πιθανόν να χρησι-μοποιηθούν υπέρ ή κατά της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, περιπλέκο-ντας έτσι ακόμη περισσότερο την εικόνα.

Η ισλαμική θρησκευτική και πολιτισμική ταυτότητα της Τουρκίας μπο-ρεί –για παράδειγμα– να θεωρηθεί ως αιτία είτε αποδοχής είτε απόρριψης της αίτησης προσχώρησής της στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτό αντικατοπ-τρίζει το γεγονός ότι, στην αντιπαράθεση για τα ουσιώδη στοιχεία μίας μελλοντικής ευρωπαϊκής ταυτότητας, δεν έχει επιτευχθεί ομοφωνία –ακό-μη και σε επίπεδο ελίτ– επί του τρόπου αντιμετώπισης του ζητήματος της θρησκείας.57 Υπέρμαχοι της πολυπολιτισμικότητας και του υπερεθνισμού,


οι οποίοι υποστηρίζουν ότι η ταυτότητα της ΕΕ θα έπρεπε να βασίζεται σε φιλελεύθερες δημοκρατικές αξίες και στην πολιτισμική ποικιλότητα, υποστηρίζουν σθεναρά την προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Κατά την άποψή τους, η ποικιλομορφία δεν συνιστά αδυναμία για την Ευρώπη, αλλά δύναμη, η οποία θα έπρεπε να προστατεύεται και να εξυ-μνείται, καθώς η Ευρωπαϊκή Ένωση παρέχει ένα εναλλακτικό μοντέλο συνύπαρξης των λαών: «όχι για να αναπαραχθεί το υπάρχον εθνικό μοντέ-λο στο επίπεδο της ηπείρου, αλλά για να δημιουργηθεί για τους λαούς ένας διαφορετικός τρόπος να συμβιώνουν και να συστρατεύονται σε ένα κοινό σχέδιο», όπως το θέτει η Νικολαΐδου.58 Η αποδοχή μίας μουσουλμανικής χώρας στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα αποτελούσε την πιο αποτελεσματική εγγύηση του κοσμικού, περιεκτικού και πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της και θα παρείχε ένα ισχυρό παράδειγμα στον υπόλοιπο κόσμο. Από την άλλη πλευρά, ο ισλαμικός χαρακτήρας της Τουρκίας γίνεται το πιο ισχυρό επιχείρημα εναντίον της ένταξής της στην ΕΕ, σύμφωνα με πολλούς Ευ-ρωπαίους συντηρητικούς, οι οποίοι εστιάζουν στις θρησκευτικές και πολι-τισμικές πλευρές μίας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας. Περαιτέρω βήματα προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση μπορούν να γίνουν μόνον εάν η Ευρωπαϊ-κή Ένωση σφυρηλατήσει μία ταυτότητα πάνω στις κοινές της ρίζες, την ιουδαιοχριστιανική θρησκευτική και την ελληνορωμαϊκή πολιτική κλη-ρονομιά. Το γεγονός ότι η Τουρκία στερείται αυτής της κληρονομιάς την καθιστά ακατάλληλη ως μέλος της ΕΕ, παρόλο που θα ήταν επιθυμητή μία «ειδική σχέση» μεταξύ Ευρωπαϊκής Ένωσης και Τουρκίας για στρα-τηγικούς και οικονομικούς λόγους.59 Η γεωγραφική θέση της Τουρκίας, το δημογραφικό της μέγεθος και το επίπεδο οικονομικής της ανάπτυξης χρησιμοποιούνται επίσης ως επιχειρήματα υπέρ και κατά της ένταξής της στην ΕΕ. Αυτό απηχεί διαρκείς διαιρέσεις στο εσωτερικό της Ευρωπαϊκής Ένωσης μεταξύ αφενός αυτών που προκρίνουν τη διεύρυνση έναντι της εις βάθος ανάπτυξης και προτιμούν να βλέπουν την Ευρώπη ως μία τεράστια ενιαία αγορά, και αφετέρου αυτών που τάσσονται υπέρ της εμβάθυνσης της Ευρώπης και έχουν ένα ξεκάθαρο ομοσπονδιακό όραμα γι’ αυτήν. Οι υποστηρικτές της υποψηφιότητας της Τουρκίας εστιάζουν στην ενίσχυση του στρατηγικού ρόλου της ΕΕ στη Μέση Ανατολή, στον Καύκασο και στην κεντρική Ασία. Η εγγύτητα προς μερικές από τις πιο ρευστές και στρατηγικά κρίσιμες περιοχές θα αύξανε τον παγκόσμιο στρατηγικό ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το δημογραφικό μέγεθος και ο δυναμισμός της Τουρκίας θα μπορούσαν να ιδωθούν επίσης ως ένα πλεονέκτημα για την υποψηφιότητά της, καθώς θα μπορούσαν να βοηθήσουν στην ανακούφιση της διαφαινόμενης σοβαρής έλλειψης εργατικού δυναμικού στην Ευρώπη


και του ελλείμματος εισφορών στα συστήματα κοινωνικής ασφάλισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το σχετικά χαμηλό επίπεδο οικονομικής ανάπτυξης της Τουρκίας, σε συνδυασμό με τον νεαρό πληθυσμό της, έχει μία εξίσου θετική πλευρά, καθώς αυτά τα χαρακτηριστικά καθιστούν την Τουρκία μία ευμεγέθη αγορά, η οποία δεν έχει φτάσει ακόμη σε σημείο κορεσμού. Παρ’ όλα αυτά, οι πολέμιοι της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ υποστήριξαν ότι η γεωστρατηγική θέση της Τουρκίας θα μπορούσε να παρασύρει την Ευ-ρωπαϊκή Ένωση σε ανώφελες περιπέτειες και ότι το διακύβευμα είναι η εδραίωση μίας βαθύτερης πολιτικής ένωσης μεταξύ των ήδη υπαρχόντων κρατών-μελών. Χωρίς αυτό, θα ήταν μάταια οποιαδήποτε προσπάθεια της Ευρώπης να αξιώσει έναν μείζονα περιφερειακό ρόλο. Εάν η Τουρκία προσχωρούσε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η πολιτική ένωση θα αντιμετώπι-ζε σοβαρές περιπλοκές και τελικά θα υποχωρούσε έναντι μίας ευρύτερης και πιο χαλαρής οικονομικής ένωσης. Η αναντιστοιχία μεταξύ του πληθυ-σμιακού μεγέθους και των οικονομικών δυνατοτήτων60 της Τουρκίας θα ανέτρεπε τις ισορροπίες στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θα καταπονούσε την οικονομία της και θα κατέλη-γε σε μαζική μετανάστευση Τούρκων εργατών61 στα ευημερούντα κρά-τη-μέλη της ΕΕ, γεγονός που θα είχε απρόβλεπτες κοινωνικο-οικονομικές συνέπειες. Κατ’ αυτήν την άποψη, σε μία περίοδο κατά την οποία η εις βάθος ανάπτυξη των ευρωπαϊκών θεσμών συναντά σοβαρές αντιρρήσεις, η ανάληψη του βάρους της Τουρκίας ως πλήρους μέλους της ΕΕ θα ήταν αυτοκαταστροφική για το σχέδιο περί του ομοσπονδιακού μέλλοντος της Ευρώπης.62

Ένα σύντομο χρονολόγιο των ευρωτουρκικών σχέσεων

Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει θέσει την πιο πρόσφατη και ενδεχομένως την πιο κρίσιμη πρόκληση στην πορεία των οθωμανικών και τουρκικών προσπαθειών, διάρκειας διακοσίων ετών, για την υιοθέτηση του ευρωπαϊκού πολιτικού, οικονομικού και πολιτισμικού παραδείγματος.63 Ο εκδυτικισμός του οθωμανικού κράτους, της κοινω-νίας και της κουλτούρας ήταν ο πρωταρχικός στόχος των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ στα μέσα του 19ου αιώνα, ενώ ο ίδιος στόχος υιοθετήθηκε αργότερα από τους Νεοτούρκους και εφαρμόστηκε από τον Ατατούρκ, ο οποίος πίστευε ότι η διαμόρφωση ενός συμπαγούς τουρκικού έθνους και κράτους ήταν προαπαιτούμενα του εκδυτικισμού.64 Η Τουρκία είχε επιδιώξει την ανάπτυξη στενών σχέσεων με την Ευρωπαϊκή Οικονομική


Κοινότητα (ΕΟΚ)65 από τα τέλη της δεκαετίας του 1950. Το 1963 υπογρά-φηκε μία Συμφωνία Σύνδεσης μεταξύ της Τουρκίας και της Κοινότητας, ενώ τον Νοέμβριο του 1970 υπογράφηκε ένα Πρόσθετο Πρωτόκολλο, στο οποίο περιγράφονταν οι κανόνες για τη μελλοντική τελωνειακή ένωση της Τουρκίας με την Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα.66 Παρ’ όλα αυτά, οι πολιτικές εξελίξεις κατά τη δεκαετία του 1970 και στις αρχές της δεκαε-τίας του 1980 παρεμπόδισαν την πρόοδο των σχέσεων μεταξύ της Τουρ-κίας και της ΕΟΚ. Το «πραξικόπημα διά υπομνήματος» του 1971 ήταν το πρώτο αρνητικό βήμα. Η κατάσταση χειροτέρευσε με τη συνακόλουθη ριζοσπαστικοποίηση της τουρκικής πολιτικής και την άνοδο αριστεριστι-κών και δεξιών εθνικιστικών απόψεων, οι οποίες έβλεπαν την ΕΟΚ ως μία καπιταλιστική και ιμπεριαλιστική κοινοπραξία που λαχταρά να εκμε-ταλλευτεί τους φυσικούς πόρους της Τουρκίας. Το ύστατο πλήγμα στην προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΟΚ επέφερε το πραξικόπημα του 1980, το οποίο αποξένωσε πολιτικά την Τουρκία από τη δυτική Ευρώπη. Η Τουρκία έδειξε ξανά ενδιαφέρον για ένταξη στην ΕΟΚ κατά την περίο-δο διακυβέρνησης του Οζάλ στα μέσα της δεκαετίας του 1980 και υπέβαλε επισήμως αίτηση προσχώρησης το 1987. Ωστόσο, είχε χαθεί πολύτιμος χρόνος και η κατάσταση μέσα στην Κοινότητα ήταν τότε πολύ λιγότερο ευνοϊκή για την Τουρκία.67 Παρά την απόρριψη της αίτησης της Τουρ-κίας το 1989, εξακολούθησε η βελτίωση των σχέσεων μεταξύ ΕΟΚ και Τουρκίας. Το 1995 υπογράφηκε και το 1996 τέθηκε σε ισχύ μία συμφωνία τελωνειακής ένωσης μεταξύ της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι ελπίδες της Τουρκίας διαψεύστηκαν για ακόμη μία φορά, όταν η Ευ-ρωπαϊκή Σύνοδος Κορυφής του Λουξεμβούργου το 1997 αρνήθηκε να της παραχωρήσει καθεστώς κράτους υποψήφιου προς ένταξη στην Ευρωπαϊ-κή Ένωση, παρόλο που αυτό έγινε για δέκα κράτη της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, και της Μεσογείου. Το γεγονός αυτό καταβύθισε τις ευρωτουρκικές σχέσεις στο ναδίρ.68 Η Τουρκία ανακηρύχθηκε τελικά κρά-τος υποψήφιο προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Σύνοδο Κορυφής του Ελσίνκι το 1999. Αυτή η Σύνοδος σήμανε επίσης τη μεταστροφή της προηγουμέ-νως αντίθετης στάσης της Ελλάδας σε υποστηρικτική της υποψηφιότητας της Τουρκίας· η παρεμποδιστική στάση της Ελλάδας είχε παρακωλύσει τις ευρωτουρκικές σχέσεις από τότε που η Ελλάδα προσχώρησε στην τότε Ευρωπαϊκή Κοινότητα το 1981. Η έναρξη των ενταξιακών διαπραγμα-τεύσεων μεταξύ ΕΕ και Τουρκίας θα εξαρτάτο από τη συμμόρφωση της Τουρκίας με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, και για την επίτευξη αυτού του σκοπού προτάθηκαν διάφορα πακέτα πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Οι συνταγματικές αναθεωρήσεις στόχευαν στη μεταβολή του ανελεύθερου


χαρακτήρα του Συντάγματος του 1982. Το Σύνταγμα αναθεωρήθηκε οκτώ φορές μεταξύ του 1995 και του 2004 αλλά η πιο εκτεταμένη αναθεώρηση έγινε τον Οκτώβριο του 2001.69 Η πολιτική φιλελευθεροποίηση της Τουρ-κίας έμοιαζε να προχωρά με έναν απροσδόκητο ρυθμό, καθώς πλησίαζε η κρίσιμη Ευρωπαϊκή Σύνοδος Κορυφής της Κοπεγχάγης τον Δεκέμβριο του 2002. Αυτή, ωστόσο, αποφάσισε να αναβάλει την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας έως την Ευρωπαϊκή Σύνοδο Κορυφής του Δεκεμβρίου 2004. Παρά την απογοήτευση της Τουρκίας, συνεχίστη-καν οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες που στόχευαν στην πλήρη πολιτική φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας, προσπάθειες που ανταμείφθηκαν στις 17 Δεκεμβρίου 2004, όταν η 3η Οκτωβρίου 2005 ορίστηκε ως ημερομη-νία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων για την Τουρκία. Σε διάστη-μα μόλις πέντε ετών, η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση είχε προκαλέσει τον πιο σημαντικό πολιτικό μετασχηματισμό που είχε βιώσει ποτέ η Δημοκρατία της Τουρκίας από την εισαγωγή του πολυ-κομματισμού το 1946.

79

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ

Τι είναι κοινωνία των πολιτών;

Οι ορισμοί της κοινωνίας των πολιτών ποικίλλουν1 ιστορικά, με κύριο ση-μείο διαφωνίας το αν η κοινωνία των πολιτών μπορεί να οριστεί μόνο μέσα σε ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό πλαίσιο ή όχι.2 Οι περισσότεροι ερευνητές αποδέχονται τον κατ’ ουσίαν φιλελεύθερο χαρακτήρα του όρου. Ο Χωλ ορίζει την κοινωνία των πολιτών ως «την αυτο-οργάνωση ισχυρών και αυτόνομων ομάδων, οι οποίες εξισορροπούν το κράτος».3 Η κοινωνία των πολιτών γίνεται αντιληπτή ως αντίβαρο, το οποίο ελέγχει αποτελε-σματικά το κράτος. Σύμφωνα με τον Ντάιαμοντ, η κοινωνία των πολιτών είναι «η σφαίρα επιρροής της οργανωμένης κοινωνικής ζωής, η οποία εί-ναι εθελοντική, αυτοδημιούργητη, (κατά κύριο λόγο) αυτοϋποστηριζόμε-νη, αυτόνομη από το κράτος και περιοριζόμενη από μία έννομη τάξη ή από ένα σύνολο κοινώς αποδεκτών αξιών».4

Ο Ντάιαμοντ παραμένει πιστός στην παράδοση, η οποία συνδέει την κοινωνία των πολιτών με ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό πολιτικό σύστη-μα. Ο Γκέλλνερ (Gellner) επεκτείνει τον ορισμό, ώστε να συμπεριλάβει την εξισορροπητική λειτουργία της κοινωνίας των πολιτών έναντι του κυρίαρχου κοινωνικού λόγου του κράτους και του ρόλου της ως διαιτη-τή έναντι ανταγωνιστικών κοινωνικών συμφερόντων. Σύμφωνα με τον εν λόγω μελετητή, κοινωνία των πολιτών είναι «αυτό το σύνολο ποικίλων μη κυβερνητικών οργανισμών, οι οποίοι είναι αρκετά ισχυροί, ώστε να εξισορροπούν το κράτος, και οι οποίοι, καίτοι δεν το εμποδίζουν από το να εκπληρώνει τον ρόλο του ως εγγυητή της ειρήνης και διαπραγματευτή μεταξύ μειζόνων συμφερόντων, έχουν, εντούτοις, την ικανότητα να απο-τρέπουν το κράτος από το να κυριαρχεί και να θρυμματίζει τη συνοχή της υπόλοιπης κοινωνίας».5


Ωστόσο, άλλοι μελετητές επιχειρούν να αποδεσμεύσουν την έννοια της κοινωνίας των πολιτών από το φιλελεύθερο δημοκρατικό πλαίσιο. Σύμφωνα με αυτήν την άποψη, κράτος και κοινωνία θα έπρεπε να θεω-ρούνται προϊόντα μίας κοινής πολιτικής τάξης, στην οποία σημειώνονται συγκρούσεις περισσότερο στο εσωτερικό του κράτους και στο εσωτερικό της κοινωνίας των πολιτών, παρά μεταξύ αυτών των δύο. Εξαιτίας αυτού, η κοινωνία των πολιτών θα μπορούσε να υπάρχει και να ευδοκιμεί σε μη δημοκρατικά περιβάλλοντα, χωρίς απαραιτήτως να προωθεί την πολιτική φιλελευθεροποίηση. Ως εκ τούτου, θα μπορούσε κανείς να συλλάβει νοη-τικά «πατριαρχικές, ισλαμιστικές, κομμουνιστικές και φασιστικές κοινω-νίες πολιτών».6

Στον πυρήνα αυτής της συζήτησης βρίσκεται το ερώτημα περί του αν η κοινωνία των πολιτών μπορεί να γίνει κατανοητή ως κοινωνία «απο-λίτιστων» πολιτών (uncivil). Σε αυτήν τη μελέτη, η «αστική αβρότητα» (civility) γίνεται αντιληπτή ως ανεκτικότητα σε αντίθετες απόψεις, ιδεο-λογίες και κουλτούρες, και θεωρείται ουσιαστικό στοιχείο της κοινωνίας των πολιτών. Ως εκ τούτου, κοινωνικά μορφώματα που δεν χαρακτηρίζο-νται από αστική αβρότητα δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ως συνιστώ-σες μίας κοινωνίας των πολιτών. Η κοινωνία των πολιτών έχει εκληφθεί ως ένας από τους πιο εύστοχους ενδείκτες της ύπαρξης μίας ουσιαστικής, συμμετοχικής δημοκρατίας. Ένας υψηλός βαθμός συμμετοχής των πολι-τών σε οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συσχετίζεται θετικά με ένα ακμαίο φιλελεύθερο δημοκρατικό σύστημα. Η ανάπτυξη οριζόντιων δι-κτύων πολιτών αυξάνει τα επίπεδα κοινωνικού κεφαλαίου και μειώνει την επιρροή κάθετων δικτύων που ευνοούν την κοινωνική ανισότητα.

Ο καίριος ρόλος, τον οποίο θα μπορούσε να διαδραματίσει η κοινωνία των πολιτών στην προώθηση του εκδημοκρατισμού, είχε ως αποτέλεσμα την ενεργή υποστήριξη των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών σε κράτη που βρίσκονται σε διαδικασία μετάβασης προς τη δημοκρατία. Δυ-τικά κράτη και διεθνείς οργανισμοί παρείχαν οικονομική και ηθική υπο-στήριξη για την ανάπτυξη ισχυρών θεσμών κοινωνίας των πολιτών. Η Ευ-ρωπαϊκή Ένωση δραστηριοποιήθηκε ιδιαιτέρως στα πρώην κομμουνιστι-κά κράτη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, τα οποία φιλοδοξούσαν να γίνουν μέλη της ΕΕ. Καθώς οι ευρωτουρκικές σχέσεις βελτιώνονταν τη δεκαετία του 1990 και η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ γινόταν όλο και πιο ρεαλιστική, το ενδιαφέρον της ΕΕ για την τουρκική κοινωνία των πολιτών εντάθηκε. Η έλλειψη μίας δραστήριας κοινωνίας των πολι-τών στην Τουρκία θεωρείτο ως μία από τις κύριες αιτίες για την ελλιπή εμπέδωση της δημοκρατίας στην Τουρκία και ως ένδειξη της μη φιλελεύ-


θερης πολιτικής της κουλτούρας. Σε αυτό το κεφάλαιο θα ερευνηθεί η τουρκική κοινωνία των πολιτών τόσο του παρελθόντος όσο και του παρό-ντος, και θα αποτιμηθεί ο ρόλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στο να επηρεά-ζει τις εξελίξεις. Θα μελετηθεί επίσης ο ρόλος επιλεγμένων κοινωνικών δραστών στην άνοδο της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών, καθώς και το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης. Τέλος, θα επιχειρηθεί η εξαγωγή προκαταρκτικών συμπερασμάτων ως προς τη δυνατότητα των μοντέλων της εξαρτημένης τροχιάς, του ιστορικού θεσμισμού και του παιγνίου δύο επιπέδων στη μελέτη της επίδρασης της ΕΕ επί της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.

Κοινωνία των πολιτών στην Τουρκία

Η οθωμανική κληρονομιά

Η άνοδος μίας δραστήριας τουρκικής κοινωνίας των πολιτών από τη δε-καετία του 1990 και εξής υπήρξε ένα από τα πιο επίμαχα ζητήματα στην τουρκική πολιτική. Μέρος της συζήτησης έχει επικεντρωθεί στο ερώτημα εάν οι ανεπάρκειες της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών θα μπορούσαν να αποδοθούν σε μία δυσμενή ιστορική κληρονομιά. Πολλοί ερευνητές έχουν υποστηρίξει ότι η βασική αιτία αυτής της ανεπάρκειας είναι ιστορικής φύ-σεως. Από την οθωμανική ιστορία απουσιάζουν έννοιες αντίστοιχες της ιδιότητας του πολίτη και της κοινωνίας των πολιτών. Όπως έχει προτείνει ο Χέπερ, «η απουσία κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία ήταν μία κλη-ρονομιά από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, όπου η πολιτική, οικονομική και κοινωνική ισχύς συνέκλιναν στο κέντρο. Στο πλαίσιο των ανώτερων στρωμάτων, η κοινωνική θέση (status) και ο πλούτος ήταν συνυφασμένα με αξιώματα, και όχι με συγκεκριμένες οικογένειες ή με κληρονομικές διαδοχές. Ως εκ τούτου, η γραφειοκρατική θέση είχε τη μεγαλύτερη βα-ρύτητα στον καθορισμό της εκάστοτε πολιτικής. Η ελίτ νομιμοποιούσε το γεγονός ότι η ίδια εμφανιζόταν ως κατάλληλη για τη διαδικασία λήψης πο-λιτικών αποφάσεων, βασιζόμενη στην υποτιθέμενη πολιτισμική υπεροχή και στην ειδημοσύνη της»7.

Πέρα από την οθωμανική κρατική παράδοση, το Ισλάμ θεωρείτο επί-σης υπεύθυνο για τις ανεπάρκειες της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Η συμβατότητα του Ισλάμ με την έννοια της κοινωνίας των πολιτών έχει συζητηθεί ευρέως και το Ισλάμ –ή έστω η «υψηλή», βιβλική εκδοχή


του– έχει θεωρηθεί ανταγωνιστική μορφή κοινωνικής τάξης.8 Σε αντίθε-ση με τον Χριστιανισμό, το Ισλάμ στερείται ενός θεσμικού μορφώματος αντίστοιχου της Εκκλησίας, η οποία παραδοσιακά έχει προνοήσει για την ύπαρξη ευρέων μη κρατικών κοινωνικών δικτύων, και λειτούργησε αντισταθμιστικά προς τον μονοπωλιακό ρόλο του κράτους ακόμη και στο απόγειο του Μεσαίωνα. Τη στιγμή που η σουννιτική ισλαμική πο-λιτική παράδοση ευνοούσε τον συγκεντρωτισμό της κρατικής ισχύος9, οι πολιτικές και στρατιωτικές επιτυχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον 14ο έως τον 16ο αιώνα απετέλεσαν έναν πρόσθετο λόγο για την ενίσχυση του ρόλου των εξουσιών του κεντρικού κράτους. Η οθωμανική κρατική γραφειοκρατία συσσώρευσε εξουσίες οι οποίες δεν μπορούσαν να συγκριθούν με τις εξουσίες οποιουδήποτε άλλου σύγχρονου μεσαιω-νικού κράτους. Αυτήν τη διαδικασία ανέτρεψε η προϊούσα παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τον 17ο αιώνα και εξής, η οποία ση-ματοδοτήθηκε για πρώτη φορά από τις εξεγέρσεις των Τζελαλί (Celali) στην Ανατολία και από την ανάδυση τοπικών προεστών (των αγιάνη-δων-ayan) και του σώματος των γενιτσάρων ως de facto μετόχων της εξουσίας. Αυτό οδήγησε επίσης στην άνθηση βαθιά ριζωμένων θεσμών όπως το intisab (πελατειοκρατία βασισμένη στις διασυνδέσεις), το οποίο ευνόησε την εγκαθίδρυση ιεραρχικών και πελατειακών κοινωνικών δι-κτύων και δυσχέρανε ακόμη περισσότερο την ανάπτυξη οριζόντιων δι-κτύων.10

Άλλοι υποστήριξαν ότι θα ήταν ανακριβής ο ισχυρισμός ότι απουσία-ζαν παντελώς από την Οθωμανική Αυτοκρατορία μορφώματα οιονεί κοι-νωνίας των πολιτών. Κοινωνικές λειτουργίες παρόμοιες με αυτές μίας κοινωνίας των πολιτών είχαν αναλάβει παραδοσιακοί θεσμοί, οι οποίοι μεσολαβούσαν μεταξύ του κράτους και των υπηκόων11 του. Τα ισλαμικά ιδρύματα (βακούφια-vakf) επιτελούσαν μία ποικιλία λειτουργιών κοινω-νικής πρόνοιας, οι οποίες υποκαθιστούσαν την απουσία ανάλογων δρα-στηριοτήτων εκ μέρους του κράτους. Καθώς η περιουσία τους εξαιρείτο του μέτρου της κρατικής δήμευσης, τα βακούφια χρησίμευαν επίσης ως όχημα για την προστασία των οικονομικών συμφερόντων των κρατικών αξιωματούχων, και ιδιαιτέρως της αναδυόμενης τάξης των αγιάνηδων (ayan) κατά τον 18ο αιώνα. Επιπλέον, οι δραστηριότητες θρησκευτικών ταγμάτων ( ταρικάτ-tarikat), συντεχνιών (σιναφιών-esnaf) και επαγγελ-ματικών θρησκευτικών αδελφοτήτων (ahi) ήλεγχαν επίσης τον κυρίαρχο ρόλο του κράτους και έδιναν στην οθωμανική κοινωνία έναν πιο πλουρα-λιστικό χαρακτήρα. Ο Μάρντιν υποστηρίζει ότι στο οθωμανικό πλαίσιο ίσχυε ένα σιωπηρό κοινωνικό συμβόλαιο, το οποίο περιελάμβανε τους


γενίτσαρους, τους αγιάνηδες, τον πληθυσμό των αστών εμπόρων, τους ανθρώπους της θρησκείας (ulema), και χρησίμευε ως νομιμοποίηση για μία σειρά εξεγέρσεων των γενιτσάρων.12 Επιπροσθέτως, οι μη μουσουλ-μανικές μειονότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ανέπτυξαν υπό το σύστημα των μιλλέτ ένα εξελιγμένο δίκτυο κοινωνικών οργανώσεων, καθώς και θρησκευτικών, εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και συλλόγων.

Η κατάσταση άλλαξε δραματικά κατά το Τανζιμάτ. Η εξάλειψη της τά-ξης των αγιάνηδων ήταν ένα από τα πρώτα καθήκοντα στην ατζέντα των πρώιμων εκσυγχρονιστών του οθωμανικού κράτους, ενώ ακολούθησε ο δραστικός περιορισμός της εξουσίας που ασκούσαν τα ταρικάτ, τα σινά-φια και τα ahi. Ακολουθώντας το μοντέλο του δυτικοευρωπαϊκού συγκε-ντρωτικού κράτους, οι Οθωμανοί πολιτικοί επεχείρησαν να επιτύχουν τη μέγιστη δυνατή συγκέντρωση εξουσίας, στην προσπάθειά τους να κάνουν το κράτος παράγοντα κοινωνικού εκσυγχρονισμού και να εισαγάγουν στοιχεία πολιτικού φιλελευθερισμού. Οι μη μουσουλμανικές μειονότητες, οι οποίες αντιπροσωπεύονταν δυσανάλογα στην αναδυόμενη οθωμανική αστική τάξη, ευημερούσαν στο πιο ανεκτικό περιβάλλον του Τανζιμάτ. Καταβλήθηκαν προσπάθειες να αναπτυχθούν κοσμικές δομές κοινωνίας των πολιτών, πέραν των υπαρχουσών διαχωριστικών γραμμών μεταξύ των μιλλέτ. Η εκστρατεία διοικητικού συγκεντρωτισμού, ωστόσο, είχε μία εξι-σορροπητική επίδραση στην ανάπτυξη μίας οθωμανικής κοινωνίας των πολιτών. Τα δίκτυα του συστήματος πελατειακών σχέσεων (intisab) ισχυ-ροποιήθηκαν δυσανάλογα, καθώς μέλη της αναδυόμενης γραφειοκρατι-κής τάξης μονοπώλησαν την κρατική εξουσία και οργάνωσαν τα δικά τους πελατειακά δίκτυα. Το πρόγραμμα συγκεντρωτισμού έφτασε στο απόγειο της επιτυχίας του κατά τη χαμιδική περίοδο13 και άφησε τη διαρκή κληρο-νομιά του στο καθεστώς των Νεοτούρκων και στη ρεπουμπλικανική Τουρ-κία. Ο θρίαμβος της πελατειοκρατίας σήμαινε ότι τα οριζόντια κοινωνικά δίκτυα παρέμειναν αδύναμα. Η ενότητα του κράτους και το υποτιθέμενο αδιαίρετο του λαού ήταν αρχές οι οποίες περιόρισαν την ανάπτυξη μίας κοινωνίας των πολιτών.

Κοινωνία των πολιτών από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990

Η κρατικιστική ιδεολογία των Οθωμανών αξιωματούχων επέδρασε απο-φασιστικά στο ιδρυτικό πλαίσιο της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας και


άφησε λιγοστό ελεύθερο χώρο για την ανάπτυξη μίας τουρκικής κοινω-νίας των πολιτών.14 Το κορπορατιστικό όραμα του Ζιγιά Γκιοκάλπ (Ziya Gökalp), του πιο διαπρεπούς ιδεολόγου της Τουρκικής Δημοκρατίας, υπαγόρευε την απόλυτη κυριαρχία του συλλογικού συμφέροντος επί των ατομικιστικών συμφερόντων και τη συγκέντρωση όλων των εξουσιών στο κράτος και στους λειτουργούς του.15 Ο εκδυτικισμός της Τουρκίας ήταν ένα κολοσσιαίο έργο, το οποίο απαιτούσε τον συντονισμό όλων των κοινωνικών φορέων. Κατά συνέπεια, κάθε κίνημα κοινωνίας των πολιτών αντιμετωπιζόταν με καχυποψία, επειδή θεωρείτο ότι έδινε προ-τεραιότητα σε ατομικά συμφέροντα εις βάρος του κοινού καλού. Αυτή η επιλογή εμπεδώθηκε στην πολιτική της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας με την ανακήρυξη του Συντάγματος του 1924. Αν και επισήμως αναγνω-ριζόταν η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι, στην πράξη, η ανεξέλεγκτη ικανότητα του κράτους να της θέτει περιορισμούς προς όφελος του θεω-ρούμενου ως δημόσιου συμφέροντος σήμαινε ότι αυτή η αναγνώριση δεν είχε νόημα.16 Πρώιμες αντιδράσεις εναντίον των εκστρατειών του Ατα-τούρκ που στόχευαν στην εκκοσμίκευση και την εθνική ομογενοποίη-ση ενίσχυσαν την αποφασιστικότητά του στο να καταπνίξει τη φωνή μη κρατικών κοινωνικών φορέων. Τα ταρικάτ και τα αντιπολιτευτικά πολι-τικά κόμματα απαγορεύτηκαν, ενώ το CHP αξίωσε να είναι ο συνδετικός κρίκος μεταξύ του τουρκικού κράτους και της τουρκικής κοινωνίας. Ο αριθμός των μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) παρέμεινε μικρός και οι δραστηριότητές τους ήταν αυστηρά μη πολιτικές. Επιχειρήθηκε ακόμη και να αναπτυχθεί μία υποκατάστατη κοινωνία των πολιτών απο-τελούμενη από δημόσιες ή ημι-ιδιωτικές οργανώσεις, η οποία ανέλαβε να προωθήσει μία πολιτική και κοινωνική ατζέντα καθορισμένη από το κράτος. Ο ρόλος των εμπορικών επιμελητηρίων, των επαγγελματικών οργανώσεων, των συνδικάτων17 και άλλων οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών ελεγχόμενων από το κράτος (π.χ. το Ίδρυμα Τουρκικής Αεροπορίας-Türk Hava Kurumu Vakfı) αποτελούν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα της ισχυρής επιρροής κορπορατιστικών μοντέλων στα πρώιμα χρόνια της Δημοκρατίας.18 Με την έλευση του πολυκομματι-σμού, οι κρατικές και στρατιωτικές ελίτ ανησύχησαν σχετικά με αυτό που αντιλήφθησαν ως στροφή προς ειδικά συμφέροντα (particularistic) εις βάρος του γενικού καλού και επεχείρησαν να «ρυθμίσουν» την τουρ-κική δημοκρατία μέσα από μία σειρά στρατιωτικών πραξικοπημάτων.19 Οι εξελίξεις πάγωσαν προσωρινά με το πραξικόπημα του 1960. Ωστόσο, το Σύνταγμα του 1961 παρείχε το νομικό πλαίσιο για την άνοδο ενός κινήματος κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία. Παρά τον κίνδυνο της


ακραίας πόλωσης και του βίαιου ακτιβισμού τη δεκαετία του 1960, η τουρκική κοινωνία διήλθε μία διαδικασία πολιτικοποίησης. Η πολιτική δεν αφηνόταν απλώς στους «ειδήμονες» κρατικούς γραφειοκράτες· κάθε πολίτης διεκδικούσε το δικαίωμα να εκφράζει τις πολιτικές του απόψεις και να προσπαθεί να επηρεάζει άλλους. Η εκκολαπτόμενη τουρκική κοινωνία των πολιτών υπέστη πλήγμα το 1971, όταν ένα στρατιωτικό πραξικόπημα επέβαλε μία συνταγματική αναθεώρηση που περιόρισε βα-σικές ελευθερίες. Τα χειρότερα έμελλε να έρθουν με το πραξικόπημα του 1980. Ο υψηλός βαθμός πολιτικοποίησης της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών και η υποτιθέμενη ταύτισή της με αριστεριστικά και μειο-νοτικά κινήματα σφράγισε τη μοίρα της. Όσο διήρκησε το στρατιωτικό καθεστώς (Σεπτέμβριος 1980-Νοέμβριος 1983), απαγορεύτηκαν όλες οι πολιτικές δραστηριότητες, και το Σύνταγμα του 1982 επέβαλε ακόμη περισσότερους περιορισμούς στις βασικές ελευθερίες. Οι αλλαγές στον Νόμο περί Οργανώσεων ολοκλήρωσαν τον δραματικό περιορισμό του λειτουργικού χώρου της κοινωνίας των πολιτών.20

Το τέλος του στρατιωτικού νόμου το 1983 και η νίκη του ΑΝΑΡ στις εκλογές του Νοεμβρίου 1983 σηματοδότησαν μία σειρά κοινωνικών μετασχηματισμών, οι οποίοι επέδρασαν σημαντικά στην τουρκική κοι-νωνία των πολιτών.21 Η οικονομική φιλελευθεροποίηση της Τουρκίας και η στροφή από το μοντέλο υποκατάστασης των εισαγωγών (import substitution) σε ένα οικονομικό μοντέλο προσανατολισμένο στις εξαγω-γές αναμόρφωσαν την τουρκική οικονομία. Οι αλλαγές στην οικονομία επηρέασαν κατ’ ανάγκη την τουρκική κοινωνία, παρόλο που οι επιδρά-σεις ήταν λιγότερο απότομες. Η τουρκική κοινωνία των πολιτών ήταν ακόμη αδύναμη από την άποψη του αριθμού των μελών της και του φά-σματος των δραστηριοτήτων της, ενώ το νομοθετικό πλαίσιο ήταν κάθε άλλο παρά πρόσφορο για τη διεύρυνσή της. Η κοινή γνώμη ήταν ακόμη αρνητική, καθώς συνέχιζε να επικρατεί η οπτική που ήθελε τις οργανώ-σεις της κοινωνίας των πολιτών να έχουν διχαστική επίδραση και, επο-μένως, να συνιστούν απειλή για το γενικό καλό. Ακόμη και η λέξη που χρησιμοποιείται στα τουρκικά για τον όρο «οργάνωση» (örgüt) ενίσχυε αυτές τις απόψεις, καθώς συνδεόταν με εγκληματικές ή αυτονομιστικές ομάδες που στόχευαν στο να πλήξουν την ενότητα του λαού ή την εδαφι-κή ακεραιότητα του κράτους. Παρ’ όλα αυτά, ο συνεχιζόμενος μετασχη-ματισμός της τουρκικής οικονομίας και κοινωνίας τη δεκαετία του 1980 θα έθετε μία από τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών κατά τη δεκαετία του 1990.


Κοινωνία των πολιτών από τη δεκαετία του 1990 και εξής

Η δεκαετία του 1990 απετέλεσε μία κρίσιμη καμπή για την ανάπτυξη της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Ο αριθμός των οργανώσεων της κοινω-νίας των πολιτών σημείωσε ραγδαία αύξηση, το φάσμα των δραστηριοτή-των τους διευρύνθηκε και αυξήθηκε η συμμετοχή των πολιτών. Υπάρχουν αρκετοί λόγοι για αυτό το φαινόμενο, οι οποίοι χρειάζεται να γίνουν αντι-κείμενο ξεχωριστής πραγμάτευσης. Παγκόσμιοι και εγχώριοι παράγοντες είχαν βαρύνουσα σημασία. Ιδιαιτέρως, η Ευρωπαϊκή Ένωση διαδραμάτι-σε αποφασιστικό ρόλο στην επιτάχυνση της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία.

Η επίδραση παγκόσμιων παραγόντων

Διάφορα παγκόσμια γεγονότα επηρέασαν την άνοδο της τουρκικής κοι-νωνίας των πολιτών. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου και η λήξη του Ψυχρού Πολέμου επέδρασαν βαθιά στην πολιτική και ιδεολογική δομή της Ευρώπης. Η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην κε-ντρική και ανατολική Ευρώπη πυροδότησε νέες ιδεολογικές αναζητήσεις, οι οποίες οδήγησαν στην αναμόρφωση του πολιτικού φάσματος σε πιο φιλελεύθερες γραμμές. Ενώ ο μαρξισμός είχε εκφράσει μία βαθιά καχυ-ποψία για την κοινωνία των πολιτών, η αριστερίζουσα νεολαία μετά τον Ψυχρό Πόλεμο αναζήτησε τρόπους, προκειμένου να αλλάξει τις κοινό-τητές της, τις κοινωνίες της και τον κόσμο, περιορίζοντας την κρατική ισχύ και «[ανοίγοντας] πολιτικό χώρο για συμμετοχή των πολιτών».22 Η συμμετοχή σε δραστηριότητες της κοινωνίας των πολιτών παρείχε έναν εναλλακτικό τρόπο συμμετοχής στα κοινωνικά δρώμενα. Παρά τη μανιώ-δη κρατική καταδίωξη του παρελθόντος, η τουρκική αριστερά παρέμεινε μία λανθάνουσα πολιτική δύναμη ιδιαιτέρως δημοφιλής στη νεότερη γε-νιά. Η αριστερίζουσα τουρκική νεολαία απετέλεσε ένα ουσιαστικό τμήμα των ακτιβιστών της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών, διαμορφώνοντας τον ευδιάκριτα πολιτικό της χαρακτήρα.

Στην άνοδο της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών συνέδραμε επίσης η άνοδος μίας παγκόσμιας κοινωνίας των πολιτών.23 Το ενδιαφέρον για παγκόσμια ζητήματα, όπως το περιβάλλον και τα ανθρώπινα δικαιώματα, προσέλκυσε την προσοχή ομοϊδεατών ανθρώπων από όλον τον κόσμο. Αυξήθηκε το μέγεθος και το διεθνές κύρος οργανώσεων, όπως η Γκρίν-πης (Greenpeace), το Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (Human


Rights Watch) και η Διεθνής Αμνηστία, γεγονός που τους επέτρεψε να εντα-τικοποιήσουν τη δράση τους και να διευρύνουν το φάσμα των δραστηριο-τήτων τους ανά τον κόσμο. Υπό την επιρροή διεθνών περιβαλλοντικών ΜΚΟ, εμφανίστηκαν τοπικές περιβαλλοντικές ΜΚΟ, όπως το Τουρκικό Ίδρυμα Καταπολέμησης της Διάβρωσης του Εδάφους, Αναδάσωσης και Προστασίας της Φύσης (Türkiye Erozyonla Mücadele, Ağaçlandırma ve Doğal Varlıkları Koruma Vakfı-TEMA). Η Τουρκία προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον των περισσοτέρων διεθνών ΜΚΟ που εστίαζαν στα ανθρώπινα δικαιώματα. Καθώς η Τουρκία ήταν μία χώρα του δυτικού μπλοκ και, επο-μένως, σχετικά εύκολα προσβάσιμη, οι σοβαρές καταπατήσεις ανθρωπί-νων δικαιωμάτων δεν θα μπορούσαν να διαφύγουν της προσοχής διεθνών ΜΚΟ ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η αυξανόμενη δραστηριοποίησή τους στην Τουρκία δημιούργησε ακόμη μεγαλύτερη καχυποψία εκ μέρους του κράτους, ενώ προσέφερε επίσης ένα παράδειγμα για την ανάπτυξη τοπικών οργανώσεων κοινωνίας των πολιτών. Το Συνέδριο των Ηνωμένων Εθνών για τους Ανθρώπινους Οικισμούς (Habitat II), το οποίο έλαβε χώρα στην Κωνσταντινούπολη τον Ιούνιο του 1996, ήταν ένα απρόσμενο δώρο για την τουρκική κοινωνία των πολιτών. Η διοργάνωση του συνεδρίου έφερε στην Τουρκία μία σειρά διεθνών ΜΚΟ και παρείχε πληθώρα ευκαιριών για συνεργασία με το υπάρχον δίκτυο της κοινωνίας των πολιτών. Οι τοπικές ΜΚΟ βρήκαν μία σπάνια ευκαιρία να αποκτήσουν τεχνογνωσία, καθώς και οικονομική βοήθεια, κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας του συνε-δρίου, γεγονός που τις βοήθησε να κάνουν πιο θαρραλέα βήματα τα επό-μενα χρόνια.

Ο μετασχηματισμός της τουρκικής οικονομίας, ο οποίος συνεχίστη-κε κατά τη δεκαετία του 1990, επέδρασε σημαντικά στην ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία. Διαχρονικά, το τουρκικό επιχειρη-ματικό κεφάλαιο βρισκόταν σε υπερβολική εξάρτηση από το κράτος. Η ανάδυση μίας τάξης Τούρκων επιχειρηματιών στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα υποστηρίχθηκε ενεργά από το κράτος, ενώ το μο-ντέλο υποκατάστασης των εισαγωγών, το οποίο επιλέχθηκε μετά το 1923, δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την ανάδυση μίας τοπικής επιχειρη-ματικής ελίτ, η βιομηχανική παραγωγή της οποίας θα προσποριζόταν οφέ-λη από τους υψηλούς δασμούς των εισαγωγών και θα είχε προνομιούχα πρόσβαση στην αναδυόμενη τουρκική αγορά.24 Η τουρκική επιχειρηματι-κότητα αυξήθηκε σε μέγεθος και μεγάλα επιχειρηματικά συγκροτήματα κυριάρχησαν στην τουρκική οικονομία. Παρ’ όλα αυτά, η οικονομική φι-λελευθεροποίηση και η στροφή από το μοντέλο υποκατάστασης των εισα-γωγών σε ένα οικονομικό μοντέλο προσανατολισμένο στις εξαγωγές κατά


τη δεκαετία του 1980 σήμαινε ότι οι τουρκικές επιχειρήσεις θα έπρεπε να ανταγωνιστούν επί ίσοις όροις τους ξένους ομολόγους τους για ένα μερίδιο της τουρκικής αγοράς και να επεκτείνουν τις οικονομικές τους δραστηριότητες εκτός των συνόρων της Τουρκίας. Η πρόκληση δεν ήταν διόλου ευκαταφρόνητη, και μάλιστα η επίδοση των τουρκικών επιχειρή-σεων ήταν αξιοσημείωτα επιτυχής. Η γεωγραφική επέκταση των δραστη-ριοτήτων τους και η ενσωμάτωσή τους στη διεθνή οικονομία σήμανε επί-σης το τέλος της εξάρτησής τους από το τουρκικό κράτος. Εφόσον δεν ταυτίζονταν πλέον με το κράτος και τα συμφέροντά του, οι Τούρκοι επιχει-ρηματίες επηρεάστηκαν από σύγχρονες συζητήσεις περί πολιτικού φιλε-λευθερισμού και του κοινωνικού ρόλου του κεφαλαίου.25 Η ιδέα της εται-ρικής κοινωνικής ευθύνης διαδόθηκε για πρώτη φορά,26 και το ενδιαφέρον για την πολιτική άνθησε σε μία ομάδα που είχε μέχρι πρόσφατα αποφύγει να λάβει οποιαδήποτε πολιτική θέση, φοβούμενη ότι αυτό ενδεχομένως να αποξένωνε τους απολύτως αναγκαίους συμμάχους της, τους κρατικούς γραφειοκράτες και τον στρατό. Οι Τούρκοι επιχειρηματίες ίδρυσαν νέες οργανώσεις ή ενεργοποίησαν ήδη υπάρχουσες, εξασφαλίζοντάς τους ευ-ρύτερο πεδίο δραστηριοτήτων, και παρείχαν οικονομική υποστήριξη σε ανεξάρτητες οργανώσεις. Οργανώσεις, όπως o άλλοτε πολιτικά ουδέτερος Σύνδεσμος Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών (Türk Sanayicileri ve İşadamları Derneği- TÜSİAD), ανέπτυξαν έντονο ενδιαφέρον για την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία και άρχισαν να πιέζουν για δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις.27 Μέσω της ιδιότητάς του ως μέλους της Συνομοσπονδίας των Βιομηχανικών και Εργοδοτικών Συνο-μοσπονδιών της Ευρώπης (UNICE), ασκούσε επίσης παρασκηνιακές πο-λιτικές πιέσεις προς όφελος της προοπτικής ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, καθώς και των εγχώριων πολιτικών μεταρρυθμίσεων. Η έκθεση του TÜSİAD του 1997 περί εκδημοκρατισμού28 ήταν ένα έγγραφο-ορόσημο σε αυτή τη διαδικασία.29 Στο ίδιο πνεύμα, οι τουρκικές επιχειρήσεις άρ-χισαν να παρέχουν οικονομική στήριξη σε ανεξάρτητες ΜΚΟ, οι δραστη-ριότητες των οποίων εναρμονίζονταν με την πολιτική τους ατζέντα. Η παγκοσμιοποίηση της τουρκικής επιχειρηματικότητας βελτίωσε συνεπώς την επιτυχία των δραστηριοτήτων εξεύρεσης χρηματοδότησης των ΜΚΟ, καθιστώντας τες πιο ευέλικτες και δραστήριες.

Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής

Εσωτερικές πολιτικές εξελίξεις έπαιξαν καταλυτικό ρόλο στην ανάπτυξη της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Οι ομάδες της κοινωνίας των πο-


λιτών αύξησαν τα αιτήματά τους για αναγνώριση των δικαιωμάτων τους από το κράτος και διατύπωσαν τα προβλήματά τους ως μέρος της διαδι-κασίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας.30 Εν τω μεταξύ, μία σειρά συμ-βάντων έθεσαν υπό αμφισβήτηση την υπεροχή του κράτους στη δημόσια σφαίρα και έφεραν στο προσκήνιο σοβαρές ανεπάρκειες της τουρκικής δημοκρατίας.

Το Κουρδικό Ζήτημα Η κλιμάκωση του Κουρδικού Ζητήματος στην Τουρκία ήταν μία από αυ-τές τις εξελίξεις. Το στρατιωτικό καθεστώς του 1980 είχε εντατικοποιήσει τις κρατικές πολιτικές που στόχευαν στην καταπίεση της κουρδικής μειο-νότητας της Τουρκίας. Αυτή η αλλαγή πολιτικής είχε συμπέσει χρονικά με την άνοδο του ενδιαφέροντος των Κούρδων της Τουρκίας για τη διακριτή τους ταυτότητα και με την εντατικοποίηση των δραστηριοτήτων του PKK. Στις νοτιοανατολικές και ανατολικές επαρχίες της Τουρκίας, όπου διαβι-ούσε η πλειονότητα του κουρδικού πληθυσμού της Τουρκίας και όπου λάμβαναν χώρα οι περισσότερες διαμάχες, ο στρατιωτικός νόμος παρέμε-νε εν πλήρει ισχύι. Αυτό οδήγησε σε σοβαρές παραβιάσεις ακόμη και των πιο βασικών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Θανατώσεις που παρέκαμπταν τη νόμιμη δικαστική οδό, υποχρεωτικές μετεγκαταστάσεις και συστηματικά βασανιστήρια ήταν μόνο μερικά από τα αναφερόμενα περιστατικά καταπάτησης ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ενώ οι πρακτικές του PKK ήταν εξίσου ειδεχθείς. Σε ολόκληρη την Τουρκία ήταν απαγο-ρευμένη η χρήση της κουρδικής γλώσσας και δεν αναγνωριζόταν ούτε καν η ύπαρξη κουρδικής μειονότητας στη χώρα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, γινόταν ολοένα και πιο σαφές ότι οι κρατικές πολιτικές στο Κουρδι-κό Ζήτημα δεν ήταν βιώσιμες. Οι καταπατήσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων προσέλκυσαν το ενδιαφέρον διεθνών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιω-μάτων και προκάλεσαν παγκόσμιες διαμαρτυρίες. Κάποια πρώτα βήματα προς τη φιλελευθεροποίηση έγιναν όταν ήρθη η απαγόρευση χρήσης της κουρδικής γλώσσας το 1991, και ο πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ μίλησε τον Μάρτιο του 1992 υπέρ της ανάγκης αποδοχής της «κουρδικής πραγματικότητας». Αυτό έθεσε τέρμα στις πολιτικές άρνησης της δεκαετί-ας του 1980.31 Ωστόσο, η εντατικοποίηση των εχθροπραξιών μεταξύ των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας και των Κούρδων ανταρτών τη δεκαετία του 1990 οδήγησαν σε μία ταχεία επιδείνωση της κατάστασης των αν-θρωπίνων δικαιωμάτων. Οργανώθηκε και εφαρμόστηκε ένα πρόγραμμα μαζικής αναγκαστικής μετοίκησης Κούρδων χωρικών, ενώ κορυφώθηκε ο αριθμός των εξωδικαστικών δολοφονιών και των περιπτώσεων βασανι-


σμού. Το έργο τοπικών και διεθνών οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμά-των εμποδιζόταν από τοπικούς αξιωματούχους, καθώς διαδεδομένη ήταν η αντίληψη ότι οι ΜΚΟ ανθρωπίνων δικαιωμάτων ήταν οι ίδιες μία «σπεί-ρα τρομοκρατών». Ωστόσο, αυτή η αναδυόμενη ανθρωπιστική κρίση προ-κάλεσε τη συμμετοχή σε οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων πολιτών τουρκικής και κουρδικής καταγωγής, οι οποίοι ήταν εξοργισμένοι με τις θηριωδίες των τουρκικών δυνάμεων ασφαλείας και του PKK, και ήθελαν να θέσουν τέρμα στο συνεχιζόμενο αιματοκύλισμα και να βρουν μία ειρη-νική και κοινώς αποδεκτή λύση σε αυτό το πρόβλημα. Η κινητοποίηση της κοινωνίας των πολιτών έμοιαζε να είναι ο μοναδικός θεμιτός τρόπος για την ειρηνική διεκδίκηση σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα του κουρ-δικού πληθυσμού της Τουρκίας και για την αναγνώριση μίας ξεχωριστής κουρδικής ταυτότητας στη χώρα. Οι διαδηλώσεις των «Μητέρων του Σαβ-βάτου» [Cumartesi Anneleri] ήταν μία έντονη εκδήλωση της κατάστασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία, καθώς και η διάδοση της κινητοποίησης της κοινωνίας των πολιτών ως μέσου ειρηνικής έκφρασης διαφωνιών.32 Η ένταση των παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων υποχώρησε κάπως μετά από μία σειρά επιτυχημένων επιχειρήσεων από τις τουρκικές δυνάμεις ασφαλείας εναντίον του PKK το 1998 και μετά τη σύλληψη του ηγέτη του PKK Αμπντουλλάχ Οτζαλάν το 1999. Αυτό κατέστησε ακόμη λιγότερο εύλογη την επίκληση της απειλής του PKK ως αιτίας μη σεβασμού στα ανθρώπινα δικαιώματα. Παρ’ όλα αυτά, περι-οδικές καταδιώξεις ΜΚΟ που εστίαζαν σε παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων έδειξαν ότι τα σοβαρά προβλήματα συνεχίζονταν.33 Ενώ το κράτος έμοιαζε απρόθυμο να αναγνωρίσει πλήρη ανθρώπινα δικαιώματα στον κουρδικό πληθυσμό του, η πίεση από μία νεότευκτη τοπική κοινωνία των πολιτών αυξανόταν.

Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ Η αναβίωση του Ισλάμ στην τουρκική πολιτική και κοινωνία από τη δεκαετία του 1980 συνέβαλε επίσης στην άνοδο της τουρκικής κοινω-νίας των πολιτών. Το Ισλάμ εισήχθη στην τουρκική πολιτική κατά τη διάρκεια του στρατιωτικού καθεστώτος του 1980 μέσω του ιδεολογικού μορφώματος της « Τουρκο-Ισλαμικής Σύνθεσης» [Türk-İslam Sentezi-TİS]. Αυτό στόχευε στη χρήση του Ισλάμ ως συνεκτικού παράγοντα έναντι των κουρδικών φυγόκεντρων κοινωνικών δυνάμεων εθνικιστικού (κουρδικού) ή αριστεριστικού τύπου. Κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Οζάλ, η οποία σημαδεύτηκε επίσης από μία στροφή προς έναν αυ-ξανόμενο ρόλο του Ισλάμ στη δημόσια σφαίρα, νομιμοποιήθηκε ο ενι-


σχυμένος ρόλος του Ισλάμ. Τα τουρκικά ισλαμιστικά κινήματα άρχισαν να χρησιμοποιούν οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ως νομικό πλαίσιο για τις δραστηριότητές τους. Ιδρύθηκε ένας μεγάλος αριθμός ΜΚΟ, με στόχο την ανέγερση και τη συντήρηση τεμενών και θρησκευ-τικών επαγγελματικών σχολείων (imam-hatip okulları).34 Σύντομα το πολιτικό Ισλάμ βρήκε την αυθεντική πολιτική του εκπροσώπηση στο Κόμμα Ευημερίας (Refah Partisi- RP), το οποίο ιδρύθηκε από τον βετε-ράνο ισλαμιστή ηγέτη Νετζμεττίν Ερμπακάν (Necmettin Erbakan). Το ποσοστό του RP παρουσίασε σταθερή αύξηση στις εκλογές του 1987 και 1991. Η πρώτη του μεγάλη εκλογική νίκη σημειώθηκε στις δημο-τικές εκλογές του 1994, όταν οι υποψήφιοι του κόμματος εκλέχθηκαν δήμαρχοι στην Κωνσταντινούπολη και στην Άγκυρα. Μεγάλο μέρος της εκλογικής νίκης του RP οφειλόταν σε μία άνευ προηγουμένου και ιδιαι-τέρως αποδοτική κινητοποίηση του ισλαμιστικού ακτιβισμού με ισχυρή λαϊκή βάση. Ο ισλαμιστικός ακτιβισμός λειτουργούσε στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών, ιδρύοντας οργανώσεις, οι οποίες ήταν άμεσα ή έμμεσα συνδεδεμένες με το RP και εστίαζαν τις δραστηριότητές τους στις παραγκουπόλεις (gecekondu) των μεγάλων πόλεων της Τουρκίας. Οι ισλαμιστικές οργανώσεις αναπτύχθηκαν με βάση παραδοσιακές αξίες της Ανατολίας, όπως το ιμετζέ (imece), παραδοσιακή κοινοτική μορφή οριζόντιας αμοιβαίας υποστήριξης και συνεργασίας στις αγροτικές κοι-νότητες της Ανατολίας, και το χιμαγιέ (himaye), την αρχή της προστα-σίας από την οικογένεια και από ευρύτερες κοινοτικές ομάδες, και της πί-στης προς αυτές.35 Αξιοποιήθηκαν επίσης πρωτογενείς δεσμοί, οι οποίοι είχαν οδηγήσει στον σχηματισμό ξεχωριστών οργανώσεων συντοπιτών (hemşeri). Επωφελούμενες από το έντονα κολεκτιβιστικό πνεύμα μεταξύ των προσφάτως αστικοποιημένων πληθυσμών, επεξέτειναν τις δραστη-ριότητές τους σε ένα ευρύ πεδίο δραστηριοτήτων κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής, και βελτίωσαν σημαντικά το δημόσιο προφίλ τους.

Η συμβολή των ταρικάτ στην ανάπτυξη των ισλαμιστικών οργανώ-σεων ήταν επίσης εντυπωσιακή. Έχοντας υποχρεωθεί να λειτουργούν λά-θρα μετά την απαγόρευσή τους τη δεκαετία του 1920, τα ταρικάτ βρήκαν στις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών ένα νομιμοποιημένο δημόσιο σχήμα για τις πολυσχιδείς κοινωνικές τους δραστηριότητες. Μερικές από τις αρχικά ισλαμιστικές οργανώσεις μετατράπηκαν σε πλήρως ανεπτυγμέ-νες, δυτικού τύπου οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών, διατηρώντας μόνο ασθενή ισλαμιστικά ερείσματα. Η Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιω-μάτων και Αλληλεγγύης για Καταπιεσμένους Ανθρώπους (İnsan Hakları ve Mazlumlar için Dayanışma Derneği-Mazlum-Der)36 και o Σύλλογος


Ανεξάρτητων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών (Müstakil Sanayici ve İşa-damları Derneği- MÜSİAD) αποτελούν αντιπροσωπευτικά παραδείγματα επιτυχημένων οργανώσεων κοινωνίας των πολιτών με ισλαμικές ρίζες.37 Η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ δημιούργησε τις συνθήκες που οδήγησαν στον εμπλουτισμό της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών μέσω της ανά-δυσης οργανώσεων κοινωνίας των πολιτών, οι οποίες με τη σειρά τους αποτελούν προϊόν έμπνευσης παραδοσιακών δικτύων αλληλεγγύης και υποστήριξης. Μιλώντας μία γλώσσα πιο οικεία για την πλειονότητα του τουρκικού πληθυσμού από ό,τι οι συμβατικές ΜΚΟ, αυτές οι οργανώσεις εισήγαγαν την ιδέα της κοινωνίας των πολιτών σε ένα πολύ ευρύτερο κοι-νό. Η περιφέρεια της τουρκικής κοινωνίας βρήκε, επομένως, την ευκαιρία να αναπτύξει τις δικές της οργανώσεις κοινωνίας των πολιτών, η ηγεσία των οποίων αποτελούσε μέρος της δικής της ανερχόμενης πολιτικής ελίτ. Οι ισλαμιστικές οργανώσεις κοινωνίας των πολιτών της Τουρκίας αποδεί-χθηκαν συμβατές με το δημοκρατικό πλαίσιο της τουρκικής πολιτικής.38 Παρά το γεγονός ότι η δραστηριότητα της ισλαμιστικής κοινωνίας των πολιτών εμπεριείχε συχνά αξιακή φόρτιση, οι ισλαμιστικές δραστηριότη-τες των πολιτών στέφθηκαν με επιτυχία όσον αφορά στην αύξηση της διαπροσωπικής εμπιστοσύνης, των οριζόντιων δικτύων αλληλεγγύης και της ευαισθητοποίησης του πολίτη.39 Οι ισλαμιστικές οργανώσεις δραστη-ριοποιήθηκαν επίσης στον εντοπισμό περιπτώσεων όπου η θρησκευτική ελευθερία στην Τουρκία φαλκιδευόταν μέσω της εφαρμογής μίας ακραίας εκδοχής κοσμικότητας.

Η δύναμη των ισλαμιστικών οργανώσεων αποδείχθηκε, όταν τα ισλαμιστικά κόμματα με τα οποία ήταν συνδεδεμένες, και συγκεκριμέ-να το RP και το διάδοχό του, το Κόμμα Αρετής (Fazilet Partisi- FP), υποχρεώθηκαν από το Συνταγματικό Δικαστήριο να διακόψουν τη λει-τουργία τους το ένα μετά το άλλο το 1998 και το 2001 αντιστοίχως. Παρά το διπλό αυτό πλήγμα εναντίον του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ, οι οργανώσεις της ισλαμιστικής κοινωνίας των πολιτών διατήρησαν τις ποικίλες δραστηριότητές τους, αποδεικνύοντας ότι η ανάπτυξή τους δεν ήταν συμπτωματική και ότι δεν στηριζόταν στην υποστήριξη πολιτικών κομμάτων. Όταν τα μέλη του FP, που έκλεισε, διασπάστηκαν σε δύο νέα κόμματα, το Κόμμα Ευδαιμονίας (Saadet Partisi- SP) και το Κόμ-μα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkınma Partisi- AKP), οι περισσότερες από αυτές προσχώρησαν στο μετριοπαθές AKP. Η υποστή-ριξή τους υπήρξε καθοριστική για την περιφανή εκλογική νίκη του AKP τον Νοέμβριο του 2002.


Η κηλίδωση της εικόνας του κράτους

Η άνοδος της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών διευκολύνθηκε περαιτέρω από μία σειρά γεγονότων, τα οποία έβλαψαν την εικόνα του τουρκικού κράτους.40 Το ατύχημα του Σουσουρλούκ, η υπόθεση της Μανίσα, η αντί-δραση στον σεισμό της Κωνσταντινούπολης του 1999 και η ολέθρια οικο-νομική κρίση που έπληξε την Τουρκία από το 2000 έως το 2001 μείωσαν τον σεβασμό προς το κράτος και ενθάρρυναν την αύξηση της κινητοποίη-σης της κοινωνίας των πολιτών.

Το ατύχημα του Σουσουρλούκ

Στις 3 Νοεμβρίου 1996, ένα αυτοκίνητο γεμάτο με μετρητά και όπλα συγκρούστηκε με ένα φορτηγό στην πόλη Σουσουρλούκ (Susurluk) της βορειοδυτικής Ανατολίας. Μεταξύ των επιβατών του αυτοκινήτου ήταν ο Σεντάτ Εντίπ Μπουτζάκ, μέλος του κοινοβουλίου, ο Χουσεΐν Κοτζάνταγ, επικεφαλής της Αστυνομικής Ακαδημίας, και ο Αμπντουλ-λάχ Τσατλί, ένας δραπέτης, κατηγορούμενος για διακίνηση ναρκωτι-κών και συνδεδεμένος με την τουρκική ακροδεξιά. Ο Τσατλί, ο οποίος καταζητείτο επίσης για τη δολοφονία επτά αριστεριστών φοιτητών το 1976, αποδείχθηκε ότι ήταν κάτοχος πράσινου διαβατηρίου, προνόμιο αποκλειστικά υψηλόβαθμων δημόσιων υπαλλήλων. Το ατύχημα του Σουσουρλούκ παρείχε επαρκείς ενδείξεις για τους ύποπτους δεσμούς μεταξύ κυβέρνησης, αστυνομίας και οργανωμένου εγκλήματος στην Τουρκία.41 Με το πρόσχημα της ανάγκης οργάνωσης μυστικών επιχει-ρήσεων εναντίον αριστεριστικών και κουρδικών τρομοκρατικών ομά-δων, τμήματα της κρατικής γραφειοκρατίας, που ονομάζονται συλλή-βδην «βαθύ κράτος» [derin devlet], είχαν αναπτύξει στενή συνεργασία με δεξιές τρομοκρατικές ομάδες και με το οργανωμένο έγκλημα. Το ατύχημα κατέστησε πρόδηλο ότι το «βαθύ κράτος» είχε διαποτίσει την πολιτική των κομμάτων στην Τουρκία. Το τουρκικό κοινό εξοργίστη-κε με τις αποκαλύψεις και στράφηκε εναντίον της κυβέρνησης. Η πιο χαρακτηριστική από τις οργανωμένες εκδηλώσεις, η εκστρατεία «Ενός λεπτού συσκότιση για διαρκές φως» [Sürekli Aydınlık için bir Dakika Karanlık],42 ήταν μία αυθόρμητη αντίδραση των πολιτών εναντίον της κρατικής διαφθοράς και ένα σαφές αίτημα για δικαιοσύνη και πλήρη λογοδοσία των υπαιτίων. Ένας μεγάλος αριθμός εξορισμένων πολιτών, που απαιτούσε εκκαθάριση της κρατικής γραφειοκρατίας από τα εγκλη-


ματικά μέλη της, κατέστησε σαφές ότι δεν θα μπορούσαν πλέον να μέ-νουν ουδέτεροι θεατές των γεγονότων.43

Η υπόθεση Manisa

Στις 26 Δεκεμβρίου 1995, δεκαέξι έφηβοι συνελήφθησαν στη Μαγνησία (Manisa) της δυτικής Ανατολίας, ενώ έγραφαν πολιτικά συνθήματα σε τοί-χους. Εναντίον τους ασκήθηκε δίωξη με την κατηγορία ότι «ήταν μέλη τρο-μοκρατικής οργάνωσης». Κατά τη διάρκεια της δεκαήμερης αστυνομικής κράτησής τους, οι έφηβοι υπέστησαν εκτενή και συστηματικά βασανιστή-ρια. Η υπόθεσή τους παραπέμφθηκε στο δικαστήριο και δέκα αστυνομικοί κατηγορήθηκαν για βασανιστήρια. Παρά τις επαρκείς αποδείξεις, οι αστυ-νομικοί αθωώθηκαν τον Μάρτιο του 1998 λόγω «έλλειψης αποδεικτικών στοιχείων». Η απόφαση ακυρώθηκε από το Ακυρωτικό Δικαστήριο τον Οκτώβριο του 1998, ωστόσο οι κατηγορούμενοι κηρύχθηκαν ξανά αθώοι τον Ιανουάριο του 1999. Μετά από δεύτερη προσφυγή, το Ακυρωτικό Δι-καστήριο επανεξέτασε την υπόθεση και κήρυξε τους κατηγορουμένους ένοχους τον Ιούνιο του 1999. Το κατώτερο δικαστήριο έπρεπε να σεβαστεί αυτήν την απόφαση και καταδίκασε επίσης τους κατηγορουμένους τον Νοέμβριο του 2000. Τον Μάιο του 2001 υποστηρίχθηκε από το Ακυρωτι-κό Δικαστήριο μία προσφυγή εναντίον αυτής της απόφασης για διαδικα-στικούς λόγους. Οι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν τελικά τον Απρίλιο του 2003, μόλις τρεις μήνες πριν από την παρέλευση της παραγραφής του εγκλήματος.44

Η υπόθεση Manisa έγινε σύμβολο της κατάχρησης της κρατικής εξου-σίας και της έλλειψης σεβασμού για τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα των Τούρκων πολιτών. Τα βασανιστήρια ήταν κοινή πρακτική στην Τουρ-κία από το πραξικόπημα του 1980 και εξής. Αυτό που διαφοροποιούσε την υπόθεση Manisa ήταν το εξόχως νεαρόν της ηλικίας των θυμάτων και η ήσσων σημασία του φερόμενου ως αδικήματός τους. Επιπλέον, η επανα-λαμβανόμενη αθώωση των κατηγορουμένων παρά την ύπαρξη επαρκών αποδεικτικών στοιχείων και η ασυνήθιστα μεγάλη διάρκεια της ποινικής διαδικασίας, η οποία σχεδόν οδήγησε στην παραγραφή, ήγειραν υποψίες για συνεργασία των μελών του δικαστικού σώματος με την αστυνομία. Εγχώριες και διεθνείς οργανώσεις κοινωνίας των πολιτών και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης εστίασαν την προσοχή τους στην υπόθεση και απαίτησαν την απόδοση δικαιοσύνης και πλήρη λογοδοσία. Η ευαισθη-τοποίηση της τουρκικής κοινής γνώμης σε ζητήματα βασανιστηρίων και ανθρωπίνων δικαιωμάτων ωφέλησε σε μεγάλο βαθμό την τουρκική κοι-


νωνία των πολιτών. Η υπόθεση Manisa κατέστησε σαφές στους Τούρκους πολίτες ότι ενδεχόμενα θύματα βασανισμού θα μπορούσαν να είναι όχι μόνο τρομοκράτες ή εγκληματίες του κοινού ποινικού δικαίου, αλλά και τα ίδια τους τα παιδιά.

Ο σεισμός του 1999

Νωρίς το πρωί της 17ης Αυγούστου 1999, η Κωνσταντινούπολη συγκλο-νίστηκε από έναν ισχυρότατο σεισμό εντάσεως 7,4 βαθμών της κλίμα-κας Ρίχτερ, το επίκεντρο του οποίου εντοπίστηκε στη γειτονική πόλη της Νικομήδειας (İzmit). Πάνω από 30.000 άτομα έχασαν τη ζωή τους και ολόκληρες συνοικίες της πόλης υπέστησαν σοβαρές ζημιές. Από ειρωνεία της τύχης η τραγική κατάσταση που επακολούθησε αυτής της ανθρωπιστι-κής καταστροφής αποδείχθηκε ευνοϊκή για την ανάπτυξη της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Η επείγουσα ανάγκη για επιχειρήσεις διάσωσης και ανακούφισης για τους εκατομμύρια πληγέντες από τον σεισμό ήγειρε προσδοκίες για άμεση και αποτελεσματική κρατική παρέμβαση. Καθώς το τουρκικό κράτος κατείχε παραδοσιακά ένα δυσανάλογα μεγάλο τμήμα της δημόσιας σφαίρας, οι Τούρκοι πολίτες ήταν συνηθισμένοι να προσβλέ-πουν σε έναν κυρίαρχο ρόλο του κράτους στη διαχείριση ανθρωπιστικών κρίσεων. Εν τούτοις, ο κρατικός μηχανισμός αποδείχθηκε σκανδαλωδώς ανίκανος να αντιμετωπίσει το μέγεθος και την πολυπλοκότητα της κα-τάστασης. Η ανικανότητα των κρατικών θεσμών να ανταποκριθούν στη μεγάλη ανθρωπιστική κρίση προλείανε το έδαφος για την επέμβαση των οργανώσεων της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών.45 O Σύλλογος Έρευ-νας και Διάσωσης (Arama Kurtarma Derneği- AKUT) ήταν μία από τις πιο καλά οργανωμένες ΜΚΟ· το άμεσο και αποτελεσματικό ανακουφιστικό του έργο συμπλήρωσε και ακόμη επισκίασε τις δραστηριότητες της επί-σημης οργάνωσης περίθαλψης Ερυθρά Ημισέληνος (Kızılay). Η AKUT σύντομα κέρδισε τον γενικό σεβασμό και έγινε το σύμβολο μίας ανερχό-μενης τουρκικής κοινωνίας των πολιτών.46 Ενώ το κράτος φάνηκε ανίκανο να φέρει εις πέρας τα βασικά του καθήκοντα, οι τουρκικές εθελοντικές οργανώσεις αναπλήρωσαν το κενό που άφησε η κρατική αναποτελεσμα-τικότητα. Αυτό ενίσχυσε το κύρος τους στα μάτια του τουρκικού λαού και τους έδωσε προβολή, γόητρο και νομιμοποίηση στον δημόσιο ρόλο τους, και αύξησε την αυτοπεποίθησή τους. Η κρίση του σεισμού κατέστη-σε σαφές ότι οι ΜΚΟ μπορούσαν πράγματι να κάνουν τη διαφορά. Αυτό μετατράπηκε σε δημόσια αναγνώριση και εκτίμηση.


Η οικονομική κρίση των ετών 2000-2001

Ωστόσο, η κατάρρευση της τουρκικής οικονομίας ήταν αυτή που κατέφερε το τελειωτικό πλήγμα στην εικόνα του κράτους. Το Νοέμβριο του 2000 και τον Φεβρουάριο του 2001, η Τουρκία βίωσε μία διπλή οικονομική κρίση, τη χειρότερη μετά το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Χρόνια οικονο-μική κακοδιαχείριση, υπερπληθωρισμός, τεράστιο δημόσιο χρέος και ένας αδύναμος, διεφθαρμένος τραπεζικός τομέας οδήγησαν στο πρόγραμμα σταθεροποίησης του Δεκεμβρίου 1999. Ωστόσο, τα προβλήματα ρευστό-τητας μίας μεσαίου μεγέθους τράπεζας (Demirbank) διέχυσαν αρνητικές επιπτώσεις στο σύνολο του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Η κεντρική τράπεζα παρενέβη προσωρινά, παρέχοντας ρευστότητα στις προβλημα-τικές τράπεζες· όταν αποφάσισε να σταματήσει να το κάνει, τα επιτόκια της αγοράς εκτοξεύθηκαν εν μία νυκτί πάνω από 2.000%. Η κρίση έλη-ξε στις 6 Δεκεμβρίου 2000, όταν ανακοινώθηκε από το ΔΝΤ η χορήγηση ενός πακέτου οικονομικής ενίσχυσης ύψους άνω των 15 δις δολάριων και η Demirbank εξαγοράστηκε από τo Ταμείο Εγγύησης Καταθέσεων Ταμιευ-τηρίου (Tasarruf Mevduatı Sigorta Fonu- TMSF)47. Η κρίση επανήλθε στις 19 Φεβρουαρίου 2001, όταν ο πρόεδρος της Δημοκρατίας Αχμέτ Νε-τζτέτ Σεζέρ (Ahmet Necdet Sezer) και ο πρωθυπουργός Μπουλέντ Ετζεβίτ (Bülent Ecevit) λογομάχησαν κατά τη διάρκεια συνεδρίασης του Συμβου-λίου Εθνικής Ασφαλείας, και ο Ετζεβίτ κατόπιν δήλωσε ρητά ότι η Τουρκία βρισκόταν εν μέσω μίας «πολιτικής κρίσης». Αυτό έκανε τις χρηματοπι-στωτικές αγορές να πιστεύουν ότι η κυβέρνηση του Ετζεβίτ ήταν έτοιμη να παραιτηθεί και ότι το πρόγραμμα σταθερότητας του ΔΝΤ θα εγκαταλειπό-ταν. Μία μεγάλη κερδοσκοπική επίθεση ξεκίνησε εις βάρος της τουρκικής λίρας, ενώ η Κεντρική Τράπεζα αρνήθηκε αυτήν τη φορά να ενεργήσει ως δανειστής εκτάκτου ανάγκης. Το διατραπεζικό σύστημα πληρωμών κατέρ-ρευσε στις 21 Φεβρουαρίου και την επόμενη μέρα η κυβέρνηση ανήγγειλε την υποτίμηση της τουρκικής λίρας.48 Η έκταση αυτής της κρίσης είναι δύσκολο να υπερεκτιμηθεί. Κατά τη διάρκεια του 2001 το ΑΕΠ μειώθηκε κατά 9,4% με πραγματικούς όρους, ενώ το ονομαστικό κατά κεφαλήν εισό-δημα έπεσε κατακόρυφα από τα 2.986 στα 2.110 δολάρια. Η τουρκική λίρα υποτιμήθηκε περίπου κατά 50% και περίπου ένα εκατομμύριο άνθρωποι έμειναν άνεργοι. Η κρίση επηρέασε εξίσου τόσο το ειδικευμένο όσο και το ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό, και οδήγησε σε δραματική επιδείνω-ση των ακραίων περιπτώσεων φτώχιας49. Υπογράμμισε επίσης την οξεία ανεπάρκεια ενός κράτους ανίκανου να διαδραματίσει τον ρυθμιστικό του ρόλο στην οικονομία. Πελατειακοί δεσμοί και δίκτυα πατρωνίας είχαν πε-


ριορίσει την ικανότητα του κρατικού μηχανισμού να ρυθμίζει την ομαλή λειτουργία της οικονομίας. Η εξάπλωση της διαφθοράς σήμαινε επίσης ότι σε πολλές περιπτώσεις οι κρατικοί αξιωματούχοι είχαν γίνει οι ίδιοι πηγή αδράνειας. Το βαρύ οικονομικό τίμημα, το οποίο κλήθηκαν να καταβάλουν οι Τούρκοι πολίτες, είχε εξαιρετικά επιζήμιες επιπτώσεις στην εικόνα τους για το κράτος. Το γεγονός ότι οι συνέπειες της κρίσης ξεπεράστηκαν κυ-ρίως μέσω άτυπων δικτύων κοινωνικής υποστήριξης και μέσω της παραοι-κονομίας, παρά μέσα από συντονισμένη κρατική δράση, είχε ως αποτέλε-σμα ένα τεράστιο κενό νομιμότητας για το κράτος.50

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης

Η Ευρωπαϊκή Ένωση επέδειξε ζωηρό ενδιαφέρον για την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία και για την επίλυση των ποικίλων προβλημάτων της. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές αναπτύχθηκαν σε δύο πυλώ-νες: το πρόγραμμα οικονομικής υποστήριξης στόχευε στο να παράσχει νέες ευκαιρίες και να θεραπεύσει τις υπάρχουσες ελλείψεις των οργανώ-σεων της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Η νομοθετική μεταρρύθμιση υποστηρίχθηκε μέσω της εφαρμογής της αρχής της πολιτικής αιρεσιμό-τητας (political conditionality principle) στη διαδικασία αξιολόγησης της προοπτικής ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ.

Οικονομική στήριξη

Ως κράτος-μέλος της Ευρω-Μεσογειακής Συνεργασίας (Euro-Mediterra-nean Partnership) ήδη από την εγκαινίασή της το 1995, η Τουρκία δέ-χθηκε οικονομική βοήθεια από την ΕΕ μέσω του προγράμματος MEDA I, το οποίο διήρκησε από το 1995 έως το 1999.51 Οι τουρκικές ΜΚΟ ήταν μεταξύ εκείνων που επωφελήθηκαν από αυτό το πρόγραμμα. Ορισμένες από αυτές, οι οποίες δραστηριοποιούνταν στην προώθηση της δημοκρα-τίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της κοινωνίας των πολιτών, άρχι-σαν ακόμη και πριν από το 2005 να λαμβάνουν οικονομική βοήθεια βάσει διαφόρων κωδικών κονδυλίων του προϋπολογισμού της ΕΕ. Μεταξύ των ετών 1993 και 2001, οι τουρκικές ΜΚΟ έλαβαν κατά μέσο όρο 500.000 ευρώ σε επιχορηγήσεις ετησίως.52 Η απόφαση της Ευρωπαϊκής Συνόδου του Ελσίνκι το 1999, η οποία έδωσε στην Τουρκία καθεστώς κράτους υπο-ψήφιου προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ήταν το πρώτο βήμα προς τη δρομολόγηση εκτενών ευρωπαϊκών προγραμμάτων οικονομικής βοήθειας


για την Τουρκία. Η υπογραφή των εγγράφων εταιρικής σχέσης για την προσχώρηση το 2000 και το 2003 προλείαναν επίσης το έδαφος για την υποστήριξη δομικών μεταρρυθμίσεων. Στο έγγραφο εταιρικής σχέσης για την προσχώρηση του 2000,53 υπήρχε η απαίτηση η τουρκική κυβέρνηση να ενισχύσει τις «νομικές και συνταγματικές εγγυήσεις του δικαιώματος για ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και του συνέρχεσθαι ειρηνικώς, και να ενθαρρύνει την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών».54 Η ίδια δέσμευση επαναλήφθηκε στο έγγραφο εταιρικής σχέσης για την προσχώρηση του 2003. Η Τουρκία κατέστη επιλέξιμη για να συμμετάσχει στο πρόγραμμα προενταξιακής ενίσχυσης, το οποίο σήμαινε ότι το συνολικό ποσό οικονο-μικής βοήθειας θα αυξανόταν εντυπωσιακά, με στόχο να διευκολυνθεί η σύγκλιση της Τουρκίας με το ευρωπαϊκό οικονομικό, πολιτικό και κοινω-νικό κεκτημένο (acquis). Έξι μείζονα προγράμματα εγκαινιάστηκαν από το 2003 έως το 2004 για την υποστήριξη της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία.55 Το συνολικό ποσό οικονομικής στήριξης έφτασε το επίπεδο των 20.008.091 ευρώ.

Παρόλο που το συνολικό ποσό οικονομικής βοήθειας δεν ήταν σημα-ντικό και τα προβλήματα με τη διαχείριση συμβάσεων παρέμεναν, ειδικά για τις φτωχές και πρωτόπειρες οργανώσεις, τα προγράμματα της ΕΕ είχαν ευεργετική επίδραση στην κοινωνία των πολιτών. Οι περισσότερες τουρ-κικές ΜΚΟ αξιοποίησαν τις επιχορηγήσεις της ΕΕ για τη διεύρυνση των δραστηριοτήτων τους. Προγράμματα ανάπτυξης δυνατοτήτων στόχευαν στο να ξεπεραστεί η αχίλλειος πτέρνα των οργανώσεων κοινωνίας των πολιτών της Τουρκίας, δηλαδή η σχετικά χαμηλή οργανωτική και λειτουρ-γική τους ποιότητα. Μερικά από τα χρόνια δομικά προβλήματα της τουρ-κικής κοινωνίας των πολιτών –όπως ο υψηλός βαθμός πολιτικοποίησης, η ιδεολογική, φατριαστική φύση των οργανώσεων κοινωνίας των πολιτών και η έλλειψη συναινετικής προσέγγισης στην πολιτική– δεν επιλύθηκαν οριστικά· από την άλλη πλευρά, μετριάστηκαν χάρη στην ευρωπαϊκή οικο-νομική ενίσχυση και παροχή τεχνογνωσίας. Δεν ήταν τόσο η οικονομική στήριξη, όσο το ίδιο το πρόγραμμα επιχορηγήσεων που επέβαλε πειθαρ-χία στις ΜΚΟ και τις έκανε να σκεφτούν και να αναπτύξουν εστιασμένες προτάσεις.

Νομοθετική μεταρρύθμιση

Πριν από τη μεταρρύθμιση Οι συνταγματικοί και νομικοί περιορισμοί στην ανάπτυξη της κοινω-νίας των πολιτών στην Τουρκία ήταν κυρίως προϊόν του στρατιωτικού


καθεστώτος, το οποίο εγκαθιδρύθηκε από το πραξικόπημα του 1980. Το Σύνταγμα του 1982, καθώς και η σχετική νομοθεσία, δεν παρείχαν απο-τελεσματική προστασία της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι, η οποία αποτελεί προϋπόθεση για την ανάπτυξη μίας ελεύθερης κοινωνίας των πολιτών. Σύμφωνα με το άρθρο 32 του Συντάγματος του 1982, οι οργα-νώσεις απαγορευόταν να επιδιώκουν πολιτικούς σκοπούς, να εμπλέκο-νται σε πολιτικές δραστηριότητες, να δέχονται υποστήριξη από πολιτικά κόμματα ή να παρέχουν υποστήριξη σε αυτά, ή να αναλαμβάνουν κοινή δράση με συνδικαλιστικές οργανώσεις ή δημόσιες επαγγελματικές ενώ-σεις ή ιδρύματα. Οι οργανώσεις μπορούσαν κανονικά να διαλυθούν με απόφαση δικαστή ή να υποχρεωθούν σε αναστολή της λειτουργίας τους από την αρμόδια (διοικητική) αρχή εν αναμονή της απόφασης του δι-καστηρίου, στις περιπτώσεις κατά τις οποίες η καθυστέρηση θεωρείτο ότι έθετε σε κίνδυνο την «αδιαίρετη ακεραιότητα του κράτους με την εδαφική επικράτεια και το έθνος του, την εθνική ασφάλεια, την εθνική κυριαρχία, τη δημόσια τάξη, την προστασία των δικαιωμάτων και των ελευθεριών των άλλων, ή την πρόληψη τέλεσης παράνομων πράξεων». Ο Νόμος περί Οργανώσεων, ο οποίος επίσης δημοσιεύτηκε κατά τη διάρκεια του στρατιωτικού καθεστώτος το 1983, ακολουθούσε την ίδια ανελεύθερη γραμμή.56 Απαγορευόταν η ίδρυση οργάνωσης με σκοπό την ανάληψη οποιασδήποτε δραστηριότητας στο όνομα οποιασδήποτε πε-ριοχής, φυλής, κοινωνικής τάξης, θρησκείας ή αίρεσης. Απαγορευμένες ήταν και οι σχέσεις με διεθνείς οργανώσεις. Οι οργανώσεις δεν μπορού-σαν να χρησιμοποιούν άλλες γλώσσες πλην της τουρκικής στις επίσημες επαφές τους. Τέλος, περιγράφονταν αόριστα οι λόγοι απαγόρευσης μίας οργάνωσης, έτσι ώστε να επιτρέπεται η μέγιστη δυνατή κρατική παρέμ-βαση.

Η πρώτη αναθεώρηση του άρθρου 33 τέθηκε σε ισχύ το 1995, ως μέρος ενός περιορισμένου προγράμματος μεταρρυθμίσεων, με στόχο να ξεπε-ραστούν οι αντιρρήσεις του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τη συμφωνία Τελωνειακής Ένωσης μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας, που ήταν αντικείμενο διαπραγμάτευσης εκείνο το έτος. Καταργήθηκε η απαγόρευση πολιτικών δραστηριοτήτων των οργανώσεων και επετράπη η συνεργασία τους με πολιτικά κόμματα και άλλες οργανώσεις. Στις πε-ριπτώσεις όπου μία οργάνωση υποχρεωνόταν σε προσωρινή αναστολή των δραστηριοτήτων της με απόφαση της αρμόδιας διοικητικής αρχής, η απόφαση αυτή έπρεπε να υποβληθεί προς έγκριση στον αρμόδιο δικαστή εντός 24 ωρών. Ο δικαστής όφειλε να ανακοινώσει την απόφασή του εντός 48 ωρών· σε αντίθετη περίπτωση, η διοικητική απόφαση έπαυε αυτομάτως


να ισχύει.57 Παρά τις ήσσονες αυτές μεταρρυθμίσεις, η συνταγματική και νομική προστασία της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι ήταν κάθε άλλο παρά ικανοποιητική.

Οι τακτικές εκθέσεις που εκπονήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σχετικά με την πρόοδο της Τουρκίας προς την ένταξη αναφέρονταν επι-μόνως στην ανεπαρκή προστασία της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι ως μία από τις κύριες ελλείψεις στην πρόοδο της Τουρκίας προς την εκπλήρωση των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης. Το 1998 η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής διατύπωνε με σαφήνεια ότι η ελευθερία του συ-νεταιρίζεσθαι στην Τουρκία «υπέκειτο σε ορισμένους περιορισμούς» και απαριθμούσε έναν ενδεικτικό κατάλογο περιορισμών. Οι οργανώσεις δεν επιτρεπόταν να «προσκαλούν ξένες οργανώσεις στην Τουρκία, να κά-νουν δημόσιες δηλώσεις ή να οργανώνουν δραστηριότητες έξω από τις εγκαταστάσεις τους, χωρίς να έχουν λάβει προηγουμένως άδεια από τις αρχές». Την ίδια στιγμή, ωστόσο, η έκθεση σημείωνε την αξιοσημείω-τη αύξηση του αριθμού των τουρκικών ΜΚΟ και των δραστηριοτήτων τους.58 Το 1999 η έκθεση της επιτροπής σχολίαζε με συντομία ότι η κα-τάσταση σχετικά με την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι δεν είχε μετα-βληθεί από το 1998, προσθέτοντας ότι είχαν κλείσει, είτε προσωρινά είτε για απροσδιόριστη χρονική περίοδο, διάφοροι κλάδοι του Συλλόγου Αν-θρωπίνων Δικαιωμάτων (İnsan Hakları Derneği-İHD), μίας εξέχουσας τουρκικής ΜΚΟ με εκτεταμένη δραστηριότητα στον τομέα της προστα-σίας των ανθρωπίνων και των μειονοτικών δικαιωμάτων.59 Από το 2000 και εξής, οι εκθέσεις της επιτροπής αφιέρωναν πολύ περισσότερο χώρο στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι στην Τουρκία. Ως αποτέλεσμα της απόφασης της Ευρωπαϊκής Συνόδου του Ελσίνκι το 1999, η Τουρκία έγινε υποψήφια προς ένταξη χώρα. Αυτό ώθησε τους αξιωματούχους της ΕΕ να εστιάσουν την προσοχή τους στις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των ελευθεριών, συμπεριλαμβανομένης και της ελευ-θερίας του συνεταιρίζεσθαι. Το 2000 η έκθεση της επιτροπής επανέλαβε ότι η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι δεν γινόταν ακόμη πλήρως σεβα-στή. Η ανάγκη για επίσημη άδεια για κοινές δραστηριότητες των ΜΚΟ, όπως συνέδρια ή διανομή φυλλαδίων, η απαγόρευση ίδρυσης μητρικών θεσμών και διευθέτησης της θεσμικής συνεργασίας με άλλες διεθνείς ΜΚΟ –εκτός αν επιτρεπόταν από απόφαση του Υπουργικού Συμβου-λίου– και η πίεση σε ΜΚΟ που δραστηριοποιούνταν στο πεδίο των αν-θρωπίνων δικαιωμάτων συγκαταλέγονταν μεταξύ των προβλημάτων που παρατέθηκαν στην έκθεση. Η κατάσταση ήταν ιδιαιτέρως προβληματική σε περιοχές υπό καθεστώς εκτάκτου ανάγκης. Το παράρτημα του İHD


στο Ντιγιάρμπακιρ έκλεισε και άνοιξε ξανά αρκετές φορές με διοικητι-κή απόφαση του διοικητή, χωρίς αιτιολόγηση. Η έκθεση της επιτροπής καταλήγει, δηλώνοντας ότι «απαιτούνται ακόμη μείζονες προσπάθειες, για να υπάρξουν εγγυήσεις της ελευθερίας του συνεταιρίζεσθαι και του συνέρχεσθαι»60. Γραφειοκρατικά εμπόδια στην ίδρυση μίας οργάνωσης, στενός κρατικός έλεγχος και περιορισμοί σχετικά με τη λήψη οικονομι-κής βοήθειας από το εξωτερικό συνέχιζαν να περιορίζουν την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών.

Η μεταρρυθμιστική διαδικασία Οι πολιτικές συνθήκες στον απόηχο των αποφάσεων61 των Ευρωπαϊκών Συνόδων Κορυφής του Ελσίνκι το 1999 και της Κοπεγχάγης το 2002 ήταν πιο ευνοϊκές για μεταρρυθμίσεις αναφορικά με την ελευθερία του συνε-ταιρίζεσθαι. Κατ’ αρχήν, η κυβέρνηση συνασπισμού υποστήριξε την προ-σπάθεια της Τουρκίας να ενταχθεί στην ΕΕ και διακήρυξε την προθυμία της να εκπληρώσει τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, προκειμένου να επι-τραπεί η έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας. Η συναίνεση, ωστόσο, εξαφανίστηκε, όταν η συζήτηση περί μεταρρυθμίσεων άγγιξε ευαίσθητα ζητήματα, τα οποία θεω-ρήθηκαν ότι θίγουν την εθνική κυριαρχία, την εδαφική ακεραιότητα και την ασφάλεια της Τουρκίας. Η ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι θεωρείτο ως ένα από αυτά τα ζητήματα. Ως αποτέλεσμα, οι μεταρρυθμίσεις ήταν αποσπασματικές και μάλλον απρόθυμες.

Ένα πρώτο βήμα έγινε με την αναθεώρηση του άρθρου 33 του τουρκι-κού Συντάγματος στις 3 Οκτωβρίου 2001,62 το οποίο εγγυάτο την ελευθε-ρία του συνεταιρίζεσθαι. Οι γενικοί κανόνες και περιορισμοί στο δικαίωμα σύστασης οργανώσεων τροποποιήθηκαν, με ελάσσονες θετικές συνέπειες στην ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι. Διευρύνθηκε το δικαίωμα συγκρό-τησης μίας οργάνωσης, αλλά διατηρήθηκαν περιορισμοί «στον βαθμό που το απαιτούν τα καθήκοντα των δημοσίων υπαλλήλων»63.

Πολύ πιο εκτενείς αναθεωρήσεις, στο πλαίσιο του δεύτερου «μεταρ-ρυθμιστικού πακέτου» [uyum paketi] τον Μάρτιο του 2002, έγιναν στον Νόμο περί Οργανώσεων, κατάλοιπο του απολυταρχικού στρατιωτικού καθεστώτος των ετών 1980-1983. Αφαιρέθηκαν τα άρθρα 7, 11 και 12, τα οποία περιόριζαν τις σχέσεις με διεθνείς οργανώσεις. Επεκτάθηκε η ελευθερία ίδρυσης οργανώσεων και προσχώρησης σε αυτές, ενώ μειώ-θηκαν οι λόγοι απαγόρευσης μίας οργάνωσης.64 Από την άλλη πλευρά, αντισταθμιστικές μεταρρυθμίσεις του Αστικού Κώδικα τον Ιανουάριο του 2002 διατήρησαν τη δυνατότητα κρατικού ελέγχου επί των σχέσεων


των ΜΚΟ με διεθνείς οργανισμούς. Ο Νόμος περί Οργανώσεων μεταρ-ρυθμίστηκε περαιτέρω με το τρίτο μεταρρυθμιστικό πακέτο του Αυγού-στου του 2002. Ήρθησαν οι περιορισμοί επί του δικαιώματος δημοσίων υπαλλήλων να ιδρύουν οργανώσεις, καθώς και η δυνατότητα απαγόρευ-σης των δραστηριοτήτων μίας οργάνωσης για λόγους πολιτικής άμυνας.65 Μέσα στο υπουργείο Εσωτερικών δημιουργήθηκε ένα νέο σώμα επιφορ-τισμένο με την εποπτεία των οργανώσεων, σε αντίθεση προς τη Γενική Διεύθυνση Ασφαλείας.66

Περαιτέρω μεταρρυθμίσεις τέθηκαν σε ισχύ με το τέταρτο μεταρρυθ-μιστικό πακέτο του Ιανουαρίου 2003, μετά την εκλογή της κυβέρνησης του AKP τον Νοέμβριο του 2002. Οι οργανώσεις επιτράπηκε να χρησι-μοποιούν οποιαδήποτε γλώσσα στην ανεπίσημη αλληλογραφία τους, ενώ επιτράπηκε και σε νομικά πρόσωπα να γίνονται μέλη οργανώσεων. Χαλάρωσαν οι περιορισμοί ως προς την πραγματοποίηση ανακοινώσεων ή τη διανομή εκδόσεων, ενώ αφαιρέθηκε η υποχρέωση να προωθούνται αντίγραφα αυτών των εγγράφων στις αρμόδιες αρχές πριν από τη διανο-μή τους.67 Στο πλαίσιο του έβδομου μεταρρυθμιστικού πακέτου του Ιου-λίου 2003, χαλάρωσαν οι περιορισμοί ως προς την ίδρυση οργανώσεων από άτομα που έχουν καταδικαστεί για ορισμένα αδικήματα ή από πρώην μέλη μίας οργάνωσης ή από πολιτικό κόμμα το οποίο έχει υποχρεωθεί να αναστείλει τη λειτουργία του με δικαστική απόφαση. Φοιτητές ανώτα-της εκπαίδευσης μπορούσαν να ιδρύουν οργανώσεις σχετικές όχι μόνο με την εκπαίδευση και την ψυχαγωγία αλλά και με την τέχνη, τον πολιτισμό και την επιστήμη. Σύμφωνα με τις διατάξεις του τρίτου μεταρρυθμιστικού πακέτου ιδρύθηκε μέσα στο υπουργείο Εσωτερικών ένα Τμήμα Οργανώ-σεων68 τον Αύγουστο του 2003.

Τέλος, υιοθετήθηκε τον Ιούλιο του 2004 ένας νέος Νόμος περί Ορ-γανώσεων.69 Ο νέος νόμος επιλήφθηκε πολλών ελλείψεων της πρότερης νομοθεσίας,70 παρόλο που η εφαρμογή του ανεστάλη προσωρινά εξαιτίας προεδρικού βέτο. Ο νόμος τελικά δημοσιεύτηκε αμετάβλητος τον Νοέμ-βριο του 2004,71 παρόλο που η εφαρμογή του εν μέρει ανεστάλη72 ξανά μετά από προσφυγή του CHP στο Συνταγματικό Δικαστήριο. Ήρθησαν οι περιορισμοί στην ίδρυση οργανώσεων βάσει φυλής, εθνότητας, θρησκεί-ας, αίρεσης, περιοχής ή οποιασδήποτε άλλης μειονοτικής ομάδας, καθώς και η απαίτηση να ζητείται προηγουμένως άδεια για το άνοιγμα παραρτη-μάτων στο εξωτερικό, για την προσχώρηση σε ξένους οργανισμούς ή για τη διοργάνωση συναντήσεων με ξένους, και να ενημερώνονται οι τοπικοί κυβερνητικοί αξιωματούχοι για τις συναντήσεις της γενικής συνέλευσης.


Ο νέος νόμος ήρε όλους τους περιορισμούς για τις φοιτητικές οργανώσεις και επέτρεψε να ιδρυθούν προσωρινές και ανεπίσημες ιδεολογικές πλατ-φόρμες και δίκτυα για όλες τις οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών. Οι κυβερνώντες υποχρεώνονταν τώρα να εκδίδουν προειδοποιήσεις, πριν αναλάβουν νομική δράση εναντίον οργανώσεων, ενώ οι δυνάμεις ασφα-λείας δεν επιτρεπόταν πλέον να μπαίνουν στις εγκαταστάσεις μίας οργά-νωσης χωρίς δικαστική απόφαση.

Οι οργανώσεις επιτρεπόταν να διεξάγουν κοινά ερευνητικά προγράμ-ματα και να δέχονται οικονομική υποστήριξη από άλλες οργανώσεις και δημόσιους θεσμούς, και δεν χρειαζόταν πλέον να ζητούν προηγουμένως άδεια, προκειμένου να λάβουν επιχορηγήσεις από το εξωτερικό. Οργανώ-σεις που δρούσαν εκτός του πλαισίου του καταστατικού τους πλήρωναν μόνο ένα πρόστιμο και δεν υπέκειντο πλέον σε διάλυση.

Εικόνα 3.1.: «Μη μένεις σιωπηλός μπροστά στα βασανιστήρια!». Μία αφίσα από την καμπάνια του 2004 του Τουρκικού Ιδρύματος Ανθρωπί-

νων Δικαιωμάτων (με την ευγενική παραχώρηση του Τουρκικού Ιδρύματος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων,

Türkiye İnsan Hakları Vakfı-TİHV).


Η στάση των κοινωνικών φορέων

Οι κρατικές ελίτ

Θα ήταν λάθος να ισχυριστεί κανείς ότι το σύνολο της κρατικής γραφειο-κρατίας αντιτάχθηκε στη μεταρρυθμιστική διαδικασία. Ωστόσο, ενώ κά-ποια τμήματα της γραφειοκρατίας έμοιαζαν να προσαρμόζονται στις νέες πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες, άλλα παρέμειναν αμετάπειστα πολέ-μιοι της φιλελευθεροποίησης. Αυτός ο διχασμός διαπέρασε όλα τα στρώ-ματα της τουρκικής γραφειοκρατίας, ώστε θα ήταν δυνατόν να γίνεται λό-γος για μεταρρυθμιστικές και αντιδραστικές φράξιες στο εσωτερικό του δικαστικού σώματος, της αστυνομίας, της κρατικής γραφειοκρατίας και του στρατού. Η ανάδυση μίας ενεργής κοινωνίας των πολιτών και οι ευρω-παϊκές πιέσεις προς την κατεύθυνση της πραγματοποίησης των σχετικών νομοθετικών βημάτων, τα οποία ήταν απαραίτητα για την επιτυχή ανάπτυ-ξή της, προκάλεσαν ρήγμα μεταξύ μεταρρυθμιστών και αντιδραστικών στο εσωτερικό της γραφειοκρατίας. Ενώ ορισμένοι τομείς της γραφειοκρατίας αναγνώριζαν την ανάγκη για μεταρρυθμίσεις για ινστρουμενταλιστικούς ή μη λόγους, η μεταρρύθμιση αντιμετώπισε σφοδρές αντιδράσεις από με-ρικές άλλες γραφειοκρατικές ομάδες. Αυτό μαρτυρείται από τις συστημα-τικές παρενοχλήσεις ΜΚΟ από την αστυνομία, οι οποίες μνημονεύονταν συχνά σε εκθέσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από εγχώριους και διεθνείς οργανισμούς. Το θέμα επιβεβαίωσε μία σειρά δικαστικών αποφάσεων οι οποίες είχαν αρνητικό αντίκτυπο στις δραστηριότητες των ΜΚΟ. Τον Μάιο του 2005 η ακύρωση από το Ακυρωτικό Δικαστήριο μίας απόφασης δικαστηρίου χαμηλότερης βαθμίδας, το οποίο είχε αρνηθεί να διατάξει το κλείσιμο της Ομοσπονδίας Εκπαιδευτικών (Eğitim-Sen), με το αιτιολογι-κό ότι δήθεν το καταστατικό της υπερασπιζόταν το δικαίωμα εκπαίδευσης στη μητρική γλώσσα, ήταν μία σαφής ένδειξη ότι οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες δεν είχαν επηρεάσει τις απαρχαιωμένες νοοτροπίες στις ανώ-τατες βαθμίδες του δικαστικού σώματος.73 Η αμφιθυμία και ο δισταγμός με τα οποία το τουρκικό κοινοβούλιο διαχειρίστηκε το ζήτημα της μεταρ-ρύθμισης στη νομοθεσία περί κοινωνίας των πολιτών, καθώς και η απο-σπασματική φύση των μεταρρυθμίσεων που υιοθετήθηκαν –ιδιαιτέρως την περίοδο που βρισκόταν στην εξουσία η κυβέρνηση συνασπισμού (1999-2002)– κατέδειξαν τη σφοδρότητα της αντίδρασης. Κόμματα-εταίροι της κυβέρνησης συνασπισμού, όπως το ακροδεξιό Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης (Milliyetçi Hareket Partisi- MHP) και το εθνικιστικό αριστερίζον


Κόμμα Δημοκρατικής Αριστεράς (Demokratik Sol Parti- DSP) αντιτάχθη-καν στη μεταρρύθμιση ή την αποδέχθηκαν με εξαιρετική απροθυμία μόνο ως μία εκ των ων ουκ άνευ προϋπόθεση για την επιτυχία της προοπτικής ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Η κυβέρνηση του AKP έδειξε μεγαλύτερο θάρρος στη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας περί κοινωνίας των πολιτών. Αυτό κατέστη σαφές με τη δημοσίευση του νέου Νόμου περί Οργανώ-σεων. Ωστόσο, η άμεση αντίδραση του προέδρου της Δημοκρατίας Αχμέτ Νετζτέτ Σεζέρ, ο οποίος ανέπεμψε τον νόμο στο κοινοβούλιο,74 και του κύριου αντιπολιτευτικού κόμματος CHP, το οποίο προσέφυγε στο Συνταγ-ματικό Δικαστήριο εναντίον του νόμου, έδειξε ότι η φιλελευθεροποίηση της νομοθεσίας περί κοινωνίας των πολιτών δεν ήταν ακόμη προσφιλής μεταξύ τμημάτων των ανώτατων βαθμίδων της τουρκικής πολιτικής και γραφειοκρατίας.

Το επιχειρηματικό κεφάλαιο

Δεν μπορεί να αγνοηθεί ο θετικός ρόλος του επιχειρηματικού κεφαλαίου στην άνοδο της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Το τουρκικό επιχει-ρηματικό κεφάλαιο υπήρξε ο μεγαλύτερος κοινωνικός εταίρος καθώς και εγχώριος οικονομικός υποστηρικτής των τουρκικών ΜΚΟ, ενώ συμμετεί-χε και στον σχηματισμό μερικών από τις πιο επιτυχημένες ΜΚΟ. Ενώ οι Τούρκοι επιχειρηματίες διαχρονικά δεν είχαν δείξει ενδιαφέρον για την πολιτική, προτιμώντας να πραγματοποιούν προσοδοφόρες συναλλαγές με το κράτος, η κατάσταση μεταβλήθηκε ταχέως τη δεκαετία του 1990. Οι Τούρκοι καπιταλιστές ανέλαβαν τον ρόλο μίας ομάδας κοινωνικής πίεσης για τον εκδημοκρατισμό και την ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών. Αυτό το σημείο κατέστη σαφές μέσα από μία σειρά εκθέσεων προερχό-μενων από τον πιο σημαντικό καπιταλιστικό οργανισμό. Η έκθεση του ΤÜSİAD του έτους 1997 περί εκδημοκρατισμού δήλωνε ότι «όχι μόνο ο TÜSİAD, αλλά και όλοι οι Τούρκοι πολίτες και όλοι οι θεσμοί που εκ-προσωπούν την κοινωνία των πολιτών είναι υποχρεωμένοι να αγωνιστούν στην κατεύθυνση της βελτίωσης και εμπέδωσης της δημοκρατίας σε αυ-τήν τη χώρα. Το μέλλον μας εξαρτάται από αυτό. Το μέλλον της Τουρκίας δεν βρίσκεται στην απομόνωσή της από τον κόσμο· απεναντίας, θα έπρεπε να συμβαδίζει με τις διεθνείς εξελίξεις. Ένα προς ένα αίρονται τα εμπό-δια μεταξύ του κόσμου και της δημοκρατίας. Εφεξής, οι οικονομικές και πολιτικές σχέσεις δεν μπορούν να εξελίσσονται ανεξάρτητα από τη δημο-κρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα».75


Η ανάπτυξη μίας ευαισθητοποίησης για την εταιρική κοινωνική ευθύ-νη και η συνακόλουθη ρητή υπεράσπιση του εκδημοκρατισμού και της φιλελευθεροποίησης ήταν πρωτοφανείς για μία επιχειρηματική οργάνωση του μεγέθους και της πολιτικής σημασίας του TÜSİAD. Ο TÜSİAD είδε τον εαυτό του ως μέλος μίας ευρύτερης κοινότητας τουρκικών ΜΚΟ, οι οποίες καλούνταν να διαδραματίσουν έναν ιδιαίτερο ρόλο στη διαδικασία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας:

«Από αυτήν τη μελέτη σίγουρα δεν αναμένεται να προκύψει μία δημοκρατία με ευρύτερη βάση, ούτε τη δημοκρατία αυτή είναι σε θέση να την υλοποιήσει ο TÜSİAD από μόνος του. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνον από εκείνους που υιοθετούν τις προοπτικές που διατυπώνονται σε αυτό το έγγραφο και από εκείνους που είναι πρό-θυμοι να συμβάλουν στην επίτευξη μίας συμφωνίας επί των επιμέ-ρους σημείων. Επομένως, η υλοποίηση μίας τέτοιας δημοκρατίας θα καθίστατο δυνατή μόνο χάρη στις συντονισμένες προσπάθειες ομάδων, όπως μη κυβερνητικών οργανισμών, συνδικάτων, επαγγελ-ματικών σωματείων, ενώσεων βιομηχάνων και επιχειρηματιών, ο αγώνας των οποίων θα αντικατοπτριζόταν στο κοινοβούλιο από τα πολιτικά κόμματα. Μετά από όλα αυτά, αν αποφασίσουμε ότι "τώρα δεν είναι η κατάλληλη στιγμή" ή ότι "δεν είναι δική μας δουλειά", τότε εμείς, ως αληθινοί κυρίαρχοι αυτού του τόπου, εμείς, ως μέλη οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, θα πρέπει να αναρωτηθού-με: αν όχι εμείς, ποιος; αν όχι τώρα, πότε;».76

Η αποδοχή τέτοιου είδους δηλώσεων δεν ήταν ομόφωνη ούτε στο εσω-τερικό του TÜSİAD. Μερικά από τα μέλη του τήρησαν κριτική στάση έναντι τόσο της έκθεσης όσο και του αυξανόμενου ενδιαφέροντος του TÜSİAD για την πολιτική. Η αντίδραση ορισμένων εθνικιστικών, ακροα-ριστερών και συντηρητικών ομάδων ήταν ακόμη σκληρότερη. Ο TÜSİAD κατηγορήθηκε ως «πράκτορας της Δύσης».77 Ωστόσο, νικητές στην αντι-δικία βγήκαν οι μεταρρυθμιστές. Το επιχειρηματικό κεφάλαιο, επομένως, συνέβαλε σημαντικά στη νομιμοποίηση της κοινωνίας των πολιτών ως ανεξάρτητου κοινωνικού φορέα. Ωστόσο, ο ρόλος του επιχειρηματικού κεφαλαίου δεν ήταν αποκλειστικά ηθικός και πολιτικός, καθώς η τουρκι-κή κοινωνία των πολιτών σύντομα επωφελήθηκε και από την αυξανόμενη οικονομική υποστήριξη από Τούρκους επιχειρηματίες. Ορισμένες από τις πιο εξέχουσες ΜΚΟ, όπως το Ίδρυμα Οικονομικών και Κοινωνικών Με-λετών της Τουρκίας (Türkiye Ekonomik ve Sosyal Etüdler Vakfı- TESEV)


και το Ίδρυμα Τριτογενούς Τομέα της Τουρκίας (Türkiye Üçüncü Sektör Vakfı-TÜSEV), είχαν τη δυνατότητα να υποστηρίζουν την εκτεταμένη επιστημονική έρευνα και την υπεράσπιση των μεταρρυθμίσεων μέσω της ενεργού υποστήριξης Τούρκων επιχειρηματιών, οι οποίοι είχαν επίσης ιδρύσει τα δικά τους μη κερδοσκοπικά ιδρύματα. Το ίδρυμα Vehbi Koç (Vehbi Koç Vakfı), το Ίδρυμα Haci Ömer Sabancı (Haci Ömer Sabancı Vakfı) και το Ίδρυμα Aϊντίν Ντογάν (Aydın Doğan Vakfı) αποτελούν χα-ρακτηριστικά παραδείγματα μη κερδοσκοπικών ιδρυμάτων, που έλκουν το όνομά τους από τον επιχειρηματία ιδρυτή τους και επιδίδονται σε ένα ευρύ φάσμα κοινωνικών δραστηριοτήτων στα πεδία της εκπαίδευσης, της υγείας και του πολιτισμού. Παρόλο που η υποστήριξη αυτή ενδέχεται να μην υπήρξε πάντοτε αμερόληπτη και κάποιοι τομείς της κοινωνίας των πολιτών ευνοήθηκαν δυσανάλογα, αυτό δεν μειώνει ούτε κατ’ ελάχιστον τη σημασία της συμβολής του επιχειρηματικού κεφαλαίου.78

Το φαινόμενο της κοινωνικής μάθησης

Ο εξευρωπαϊσμός της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία μπορεί να αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα και μειονεκτήματα· ωστόσο, εγκαινία-σε επίσης μία διαδικασία επανεξέτασης και τροποποίησης απόψεων για τη σημασία, τον ρόλο, τις προτεραιότητες και τους στόχους της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών. Η κοινωνική μάθηση συντελέστηκε σε διαφορετι-κά επίπεδα μέσα στις τάξεις διαφόρων κοινωνικών φορέων. Η επιχειρημα-τική κοινότητα της Τουρκίας ήταν ο κοινωνικός φορέας που επηρεάστηκε περισσότερο από αυτήν τη διαδικασία κοινωνικοποίησης. Ήταν ευρύτερα αποδεκτό ότι η κοινωνία των πολιτών όφειλε να είναι προετοιμασμένη να παρεμβαίνει σε όλες τις πτυχές της διαδικασίας λήψης πολιτικών απο-φάσεων και να υποστηρίζει την πορεία της Τουρκίας προς τον εκδημο-κρατισμό.79 Παρόμοιες τάσεις παρατηρήθηκαν επίσης μέσα στις τάξεις της τουρκικής γραφειοκρατίας, παρόλο που η ύπαρξη ισχυρών αντίθετων απόψεων έδειξε ότι η διαδικασία κοινωνικοποίησης ήταν εν εξελίξει και, ως εκ τούτου, ανολοκλήρωτη. Εντός της κοινωνίας των πολιτών, ενισχύ-θηκε η αυτοπεποίθηση και η εμπιστοσύνη στην ικανότητα των ΜΚΟ να φέρουν πολιτική και κοινωνική αλλαγή στην κατεύθυνση της εμπέδωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία. Μία θετική αλλαγή σημειώθηκε επίσης στις δημοσκοπήσεις· η κοινωνία των πολιτών προσεγγιζόταν με λιγότερη καχυποψία και με μεγαλύτερη εκτίμηση και ενδιαφέρον στις δραστηριό-τητές της.


Η κυβέρνηση του AKP, η οποία ήρθε στην εξουσία τον Νοέμβριο του 2002, υπήρξε η σχετικά πιο ευνοϊκά διακείμενη έναντι των ΜΚΟ. Η πρό-σκληση για πρώτη φορά αντιπροσωπειών ΜΚΟ εκ μέρους της κυβέρνη-σης, προκειμένου να συζητήσουν μία σειρά πολιτικών ζητημάτων που είχαν ανακύψει από την υποψηφιότητα της Τουρκίας στην ΕΕ, ήταν μία κίνηση υψηλής συμβολικής σημασίας.80 Εκδηλώθηκε ολοφάνερα ο βαθ-μός στον οποίο είχαν μεταβληθεί οι σχέσεις μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών υπό την επίδραση της βελτίωσης των ευρωτουρκικών σχέ-σεων. Μετά τις συναντήσεις, οι περισσότερες ΜΚΟ έμειναν απογοητευμέ-νες από το αποτέλεσμα των συσκέψεων με την κυβέρνηση, καθώς οι από-ψεις τους δεν φάνηκε να είχαν την προσδοκώμενη επίδραση στις κυβερ-νητικές αποφάσεις. Παρ’ όλα αυτά, ένα κρίσιμο πρώτο βήμα είχε συντελε-στεί: η τουρκική κοινωνία των πολιτών έγινε δεκτή από την κυβέρνηση ως ένας νόμιμος κοινωνικός φορέας και συνομιλητής, η συμβουλή του οποίου θα έπρεπε να ζητείται, όταν επίκεινται κυβερνητικές αποφάσεις στο πεδίο ειδίκευσής τους. Η υποστήριξη για την ανάπτυξη της τουρκικής κοινω-νίας των πολιτών δεν θεωρείτο πλέον ως μέρος της «εξεταστέας ύλης» της Τουρκίας για την εκπλήρωση των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης, αλλά ως μία αυτο-αιτιολογούμενη στρατηγική για την ενδυνάμωση και την εδραί-ωση των δημοκρατικών θεσμών της Τουρκίας.

Συμπεράσματα

Ο χαρακτήρας εξαρτημένης τροχιάς που διαθέτει ο μετασχηματισμός της κοινωνίας των πολιτών είναι ένα από τα κύρια συμπεράσματα αυτού του κεφαλαίου. Η ποιοτική και ποσοτική ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών οδήγησε στην αυξανόμενη ενδυνάμωση των φορέων της κοινωνίας των πολιτών και στη διαμόρφωση νέων κοινωνικών συμμαχιών. Η επιτυχής συμμετοχή οργανώσεων της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών σε πολυ-σχιδείς κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες αύξησε το γόητρο και τη νομιμοποίησή τους στα μάτια της κοινής γνώμης. Κατέστησε επίσης σα-φές ότι μία δραστήρια κοινωνία των πολιτών δεν ήταν απειλή αλλά –αντι-θέτως– πολύτιμο πλεονέκτημα. Αυτό καθιστούσε ολοένα και πιο δυσχερή την επιστροφή στο πρότερο ανελεύθερο καθεστώς.

Αναδεικνύεται επίσης εμφανώς η χρησιμότητα του ιστορικού θεσμι-σμού και του μοντέλου του παιγνίου δύο επιπέδων ως ερμηνευτικών ερ-γαλείων για την επίδραση της ΕΕ στην τουρκική κοινωνία των πολιτών.


Δεδομένου ότι η δημιουργία συνθηκών που συντελούν στην ανάπτυξη της κοινωνίας των πολιτών συγκαταλεγόταν μεταξύ των πρωταρχικών στό-χων των ευρωπαϊκών πολιτικών εκδημοκρατισμού, στην περίπτωση της Τουρκίας μπορεί να μιλήσει κανείς για επιτυχία. Μέσω της γενναιόδωρης χρηματοδότησης των δραστηριοτήτων της κοινωνίας των πολιτών, του προσδιορισμού των τομέων όπου ήταν αναγκαία η μεταρρύθμιση, καθώς και της προσεκτικής παρακολούθησης των βημάτων προόδου, οι ευρω-παϊκοί θεσμοί απέδειξαν την κρίσιμη επίδρασή τους στον μετασχηματι-σμό της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία. Ιδιαιτέρως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή άσκησε, μέσω των ετήσιων εκθέσεών της, αξιοσημείωτη πίεση στην κατεύθυνση της αναθεώρησης του Συντάγματος και της κατάρτισης του νομοσχεδίου του νέου Νόμου περί Οργανώσεων. Αυτό διευκόλυνε το έργο των τοπικών ΜΚΟ, των φιλελεύθερων διανοουμένων, του επιχει-ρηματικού κεφαλαίου και των μεταρρυθμιστών γραφειοκρατών. Ενώ θα ήταν σχεδόν απίθανο να επιτευχθεί ένα τόσο εκτενές πρόγραμμα μεταρ-ρυθμίσεων μόνο με τη δική τους πολιτική επιρροή, αυτό κατέστη δυνατό ως αποτέλεσμα των προσπαθειών της Τουρκίας να συγκλίνει με τα « κρι-τήρια» της Κοπεγχάγης.

111

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

ΤΟ ΚΡΑΤΟΣ

Ορίζοντας την κρατική παράδοση

Μία από τις βασικές λειτουργίες του κράτους είναι να συμβιβάζει εν-δογενώς αντιθετικά και συχνά αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα που εκπροσωπούνται από διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Το σημείο όπου διαταράσσεται αυτή η ισορροπία είναι συνάρτηση του βαθμού της λαϊ-κής συμμετοχής και της πολιτικής παράδοσης. Στα δημοκρατικά πολιτικά συστήματα, η ανάγκη να εξασφαλιστεί πλήρης και αποτελεσματική λαϊ-κή συμμετοχή στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων χρειάζεται να συνδυαστεί με την ανάγκη εγγύησης άμεσης και αποτελεσματικής διακυ-βέρνησης. Ο Σαρτόρι (Sartori) περιέγραψε αυτό το φαινόμενο ως τις ορι-ζόντιες και κάθετες διαστάσεις της δημοκρατίας. Οι οριζόντιοι σύνδεσμοι, οι οποίοι αναφέρονται στη λαϊκή συμμετοχή και δράση, δίνουν σε ένα καθεστώς τον ουσιαστικό δημοκρατικό του χαρακτήρα. Όπως το θέτει ο Σαρτόρι:

«Η κοινή γνώμη, η αντιπροσωπευτική δημοκρατία, η συμμετοχική δημοκρατία, η δημοψηφισματικού τύπου δημοκρατία, όλα αντιπρο-σωπεύουν μία οριζόντια εφαρμογή και διάχυση της δημοκρατίας… Διότι η μοναδικότητα της δημοκρατίας εδράζεται ακριβώς στην ίδρυση ή επανίδρυση της οριζόντιας διάστασης της πολιτικής».1

Οι οριζόντιοι σύνδεσμοι στις σύγχρονες δημοκρατίες αντισταθμίζονται από κάθετους συνδέσμους. Ενώ οι κάθετοι σύνδεσμοι μεταξύ κυβερνώ-ντων και κυβερνωμένων υπάρχουν σε μη δημοκρατικά καθεστώτα, τα μοντέρνα δημοκρατικά καθεστώτα χαρακτηρίζονται επίσης από μία κά-θετη διάσταση. Εκτός από την εξασφάλιση λαϊκής εξουσιοδότησης και


συμμετοχής, η δημοκρατία είναι επίσης ένα σύστημα διακυβέρνησης που εξισορροπεί τη σχέση μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων σε ένα δημοκρατικό πλαίσιο.2 Μία δημοκρατικά εκλεγμένη αντιπροσωπευτική ηγεσία ασκεί εξουσία και έλεγχο, για να υπηρετήσει τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της πολιτικής κοινότητας. Η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια του κράτους και χρησιμοποιείται, προκειμένου να εξασφαλιστεί η συμμόρφωση προς τις αποφάσεις της αντιπροσωπευτικής ηγεσίας, ενώ η κρατική γραφειοκρατία στοχεύει στην αύξηση της αποτελεσματικότητας αυτής της πρακτικής. Η εγκαθίδρυση συναφών κάθετων συνδέσμων σε ένα δημοκρατικό σύστημα εγγυάται ότι η δημοκρατία δεν θα εκφυλιστεί σε αναρχία. Όπως υποστηρίζει ο Νταλ:

«Όποιος δεν είναι αναρχικός ενδέχεται να συμφωνεί ότι οι κίνδυνοι του συγκεντρωτισμού αντισταθμίζονται ενίοτε από τα πλεονεκτή-ματα μίας ενιαίας πολιτικής. Η σύγκρουση μεταξύ των πλεονεκτη-μάτων και των κινδύνων του συγκεντρωτισμού είναι γνήσια, και οι πολίτες και οι ηγέτες δεν μπορούν να ξεφύγουν από την ισχύ αυτού του διλήμματος σε καμία δημοκρατική χώρα».3

Στα δημοκρατικά συστήματα συνυπάρχει ένας άξονας οριζόντιων και κάθετων συνδέσμων, και η ισορροπία που έχει επιτευχθεί μεταξύ τους μπορεί να υποδηλώσει τις προτεραιότητες για μία πιο συμμετοχική και πιο αποτελεσματική διακυβέρνηση. Ο Μπέρκι (Berki) επεχείρησε να πα-ραθέσει δύο διαφορετικές προτεραιότητες εξισορρόπησης των κάθετων και οριζόντιων διαστάσεων της δημοκρατίας, εισάγοντας τους διαμετρικά αντίθετους όρους « υπερβατισμός» (transcendentalism) και « εργαλειοκρα-τία» (instrumentalism). Ο υπερβατισμός δίνει προτεραιότητα στην κάθετη οπτική της δημοκρατίας, δίνοντας απόλυτη προτεραιότητα στο κράτος, το οποίο γίνεται αντιληπτό ως μία υπερβατική οντότητα, υπεράνω του ατόμου: «Ο υπερβατισμός, επομένως, αναφέρεται στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος προπάντων ανήκει σε μία ηθική κοινότητα… ότι η κοινότητα έχει μία κυρί-αρχη ηθικοπλαστική λειτουργία και απευθύνεται λογικά "κατά προτεραιό-τητα" στα μέλη της… Το δημόσιο συμφέρον δεν οριοθετεί απλώς, αλλά και ορίζει τις προσήκουσες επιδιώξεις των ατόμων που ανήκουν σε αυτήν… (Ο υπερβατισμός) συνδυάζει επιπροσθέτως τα υψηλά ιδανικά του καθήκο-ντος, της υπηρεσίας και της εξιδανίκευσης των ενεργειών».4

Η εργαλειοκρατία, από την άλλη πλευρά, δεν αναγνωρίζει έναν υπερ-βατικό χαρακτήρα στο κράτος αλλά μάλλον το θεωρεί ως όργανο για την προώθηση ατομικών, ιδιωτικών στόχων. Η εργαλειοκρατία δίνει έμφαση


στις οριζόντιες όψεις της δημοκρατίας και προτεραιότητα στα ατομικά έναντι των κρατικών συμφερόντων: «Γι’ αυτόν τον λόγο, η εργαλειοκρα-τία έχει έναν αέρα ελευθερίας, ποικιλομορφίας, πλουραλισμού, ζωηρής και "υγιούς" σύγκρουσης σχετικά μ’ αυτήν· είναι αντιηρωική και ο δυνα-μισμός της περιορίζεται σε αυτόν των αυτενεργούντων μελών της».5

Επομένως, η ποιότητα ενός δημοκρατικού καθεστώτος θα μπορούσε να μετρηθεί από την επιτυχία του στην επίτευξη μίας ιδανικής ισορρο-πίας μεταξύ των οριζόντιων και κάθετων διαστάσεων της δημοκρατίας και στην υιοθέτηση μίας μετριοπαθούς εργαλειοκρατικής προσέγγισης. Μία δημοκρατική κρατική παράδοση, συνεπώς, αναφέρεται σε μία ισορροπία, η οποία ούτε εκδιώκει τις ομάδες ειδικών συμφερόντων ούτε αγνοεί την ανάγκη επιδίωξης μακροπρόθεσμων κρατικών συμφερόντων.6 Η πολιτική έτσι γίνεται το εργαλείο για την ανάλυση διαφορετικών απόψεων και συμ-φερόντων σε συμβιβαστική βάση και ένας μηχανισμός για την επίτευξη μίας «δυναμικής παρά στατικής συναίνεσης» και μίας «οργανικής παρά μηχανιστικής αλληλεγγύης».7

Η ισχυρή κρατική παράδοση έχει γίνει κοινός τόπος στην πολιτική της ύστερης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της ρεπουμπλικανικής Τουρ-κίας.8 Οι κρατικές παραδόσεις της κλασικής oθωμανικής περιόδου και της περιόδου του Τανζιμάτ συνέπιπταν στην αναγνώριση απόλυτης προτεραιό-τητας στα συμφέροντα της «κοινότητας», όπως εκφράζονταν από το κρά-τος, έναντι οποιωνδήποτε ειδικών συμφερόντων. Η επιδίωξη του ατομικού συμφέροντος απορρίφθηκε ως διχαστική και επιβλαβής για το κοινό καλό. Στα χρόνια της δημοκρατίας, αυτή η κληρονομιά χρησίμευσε ως όργανο διαμόρφωσης πολιτικής, καθώς και ως τρόπος εξισορρόπησης μεταξύ των οριζόντιων και κάθετων διαστάσεων της δημοκρατίας. Η μετατόπιση του σημείου ισορροπίας προς την κατεύθυνση αποδοχής μίας πιο εργαλειακής άποψης του κράτους και αύξησης της σχετικής σημασίας των οριζόντιων όψεων της δημοκρατίας υπήρξε το στοιχείο-κλειδί της διαδικασίας εμπέ-δωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία.

Κρατική παράδοση στην Τουρκία

Η oθωμανική κληρονομιά

Η οθωμανική κρατική παράδοση αποτελεί θέμα ζωτικής σημασίας στη μελέτη της πολιτικής των Βαλκανίων και της Μέσης Ανατολής. Ο Όζ-μπουντουν την όρισε ως:


«Ένα ισχυρό και συγκεντρωτικό κράτος, αρκετά αποτελεσματικό με τα πρότυπα της εποχής του και ιδιαιτέρως αυτόνομο από κοινοτικές δυνάμεις, και το οποίο κατέχει μία κεντρική και ιδιαιτέρως πολύτι-μη θέση στην οθωμανική πολιτική κουλτούρα».9

Παρόλο που η Οθωμανική Αυτοκρατορία στην κλασική της περίοδο ανήκε ακόμη στον μεσαιωνικό κόσμο, ήταν η πιο συγκεντρωτική από όλα τα σύγχρονά της πολιτικά μορφώματα. Η απουσία κληρονομικής έγγειας ιδιοκτησίας ευγενών σήμαινε ότι η εξουσία του σουλτάνου δεν περνούσε από αποτελεσματικό έλεγχο. Ο διορισμός των γενιτσάρων σε όλες τις κρί-σιμες στρατιωτικές και διοικητικές θέσεις συνόψιζε τον πατερναλιστικό χαρακτήρα του συστήματος10 και εμπόδιζε την ανάπτυξη μίας στρατιω-τικής και διοικητικής αριστοκρατίας.11 Η συγκέντρωση του μεγαλύτερου μέρους της γης στα χέρια του σουλτάνου και οι συστηματικές δημεύσεις ιδιωτικών περιουσιών αποδείχθηκαν αποτελεσματικοί τρόποι, ώστε να διατηρηθεί ανέπαφη η σουλτανική εξουσία. Εν τω μεταξύ, η σταδιακή ανά-πτυξη μίας κατά κύριο λόγο μη μουσουλμανικής αστικής τάξης εμπόρων δεν είχε κανέναν αντίκτυπο στις σχέσεις κράτους-κοινωνίας.12 Η ισλαμική φύση του οθωμανικού κράτους εμπόδισε τη μετατροπή της οικονομικής ισχύος των μη μουσουλμανικών ελίτ εμπόρων σε πολιτική δύναμη.13 Οι μη μουσουλμάνοι Οθωμανοί υπήκοοι δεν είχαν κανονικά το δικαίωμα να αξιώνουν μερίδιο πολιτικής ισχύος ή συμμετοχής στον στρατιωτικό και διοικητικό κρατικό μηχανισμό.14

Η οθωμανική κρατική παράδοση διαμορφώθηκε υπό την επιρροή δύο εξισορροπητικών τάσεων. Από τη μία πλευρά, η Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία επηρεαζόταν από την πατερναλιστική δυναστική παράδοση της Μέσης Ανατολής, όπου η θρησκευτική και η πολιτική σφαίρα αναμειγνύονταν και η πολιτική νομιμότητα στηριζόταν στο πρόσωπο του σουλτάνου. Ο σουλ-τάνος Μωάμεθ ο Πορθητής (Fatih Sultan Mehmet) ανακήρυξε τον τίτλο του ως «ιερού πολεμιστή» (gazi) ως βάση για τη νομιμότητα της κυριαρ-χίας του.15 Επιπλέον, ο σουλτάνος θεωρείτο προσωπικά υπεύθυνος για την ευημερία των υπηκόων του.16 Ο προσωπικός χαρακτήρας της σουλτανικής κυριαρχίας εκδηλωνόταν επίσης από την εθιμική επικύρωση της υπάρ-χουσας νομοθεσίας, κάθε φορά που ένας νέος σουλτάνος ανέβαινε στον θρόνο. Από την άλλη πλευρά, η πολιτική νομιμότητα δεν βασιζόταν απο-κλειστικά στο Ισλάμ και στην προσωπική κυριαρχία. Ο σουλτάνος ήταν υποχρεωμένος να λαμβάνει μέτρα εκτός του ισλαμικού νόμου, εάν αυτό απαιτούσε το συμφέρον του κράτους. Εν ευθέτω χρόνω, συστάθηκε ένα ειδικό σώμα νομοθεσίας (örf-i sultani) το οποίο δεν εκπορευόταν από το


Ισλάμ ή από την ιδιοτροπία του σουλτάνου αλλά από τη λογική και την αναγκαιότητα. Ο σουλτάνος δεν αναφερόταν τότε ως «η σκιά του Θεού επί της γης», αλλά ως ένας προσωρινός, κοσμικός ηγέτης. Η παραδοσια-κή μεσανατολική έννοια του «κύκλου της δικαιοσύνης»17 χρησίμευσε ως επιπρόσθετη αιτιολόγηση για τη μετατόπιση προς μία κυριαρχία βασι-σμένη στη λογική.18 Αυτή η κοσμική παράδοση κωδικοποιήθηκε υπό τον όρο « adab» και παρέμεινε ένας σταθερός διαμορφωτικός παράγοντας της οθωμανικής κρατικής πολιτικής, διαφοροποιώντας την από άλλα ισλαμικά κράτη.

Τα πρώτα σημάδια οθωμανικής παρακμής τον 17ο αιώνα ακολούθησε μία μείωση της ισχύος του κεντρικού κράτους και της παράδοσης adab. Τα καταστροφικά αποτελέσματα των οθωμανικών εκστρατειών εναντίον της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων και της Ρωσικής Αυτοκρατορίας τόνισαν την ανάγκη για αυξημένα κρατικά έσοδα σε ρευστό χρήμα, τα οποία θα μπορούσαν να προσποριστούν μόνο μέσω της κατάργησης του τιμαριωτικού συστήματος19 και της καθιέρωσης της εκμίσθωσης των φό-ρων. Τοπικοί προύχοντες (ayan και derebey), οι οποίοι ανέλαβαν τη λει-τουργία της μίσθωσης των φόρων, αναδείχθηκαν ως σοβαροί διεκδικητές της κρατικής εξουσίας σε περιφερειακό επίπεδο. Το Σύμφωνο Συμμαχίας [Sened-i Ittifak] του 1808 ήταν το έγγραφο που σηματοδότησε το απόγειο της ισχύος των τοπικών προεστών, καθώς και τον διαχωρισμό μεταξύ του προσώπου του σουλτάνου και του κράτους. Ως συμβαλλόμενο μέρος στη συνθήκη αναφερόταν το κράτος και όχι ο σουλτάνος.20

Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ διείδε την ανάγκη εκσυγχρονισμού του οθω-μανικού κράτους, έτσι ώστε να προληφθεί η διάλυσή του. Η εκστρατεία του Ναπολέοντα προς την οθωμανική Αίγυπτο το 1798, το ξέσπασμα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 και το επιτυχημένο μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα εκδυτικισμού του κυβερνήτη της Αιγύπτου Μεχμέτ Αλή απετέ-λεσαν ισχυρές ενδείξεις για την επείγουσα ανάγκη οθωμανικής μεταρρύθ-μισης. Η βίαιη καταστολή της εξέγερσης των γενιτσάρων το 1826 ήταν η πρώτη επιτυχημένη δοκιμή του εκσυγχρονιζόμενου κρατικού μηχανισμού και απομάκρυνε τα τελευταία απομεινάρια ενός παρωχημένου θεσμού, ο οποίος όμως μπορούσε να ασκήσει έστω και κατ’ ήσσονα ρόλο έλεγχο της σουλτανικής εξουσίας. Η κατάργηση του παραδοσιακού συστήματος ελέγχων και εξισορροπητικών μηχανισμών (checks and balances), ελλεί-ψει ισοδύναμων μηχανισμών βασισμένων στη Δύση, σήμαινε ότι το οθω-μανικό κράτος θα μπορούσε να αναπτύσσεται ουσιαστικά ανεξέλεγκτα. Η μεταρρύθμιση της στρατιωτικής και πολιτικής γραφειοκρατίας αύξησε την αποτελεσματικότητα του κράτους, ενώ η εισαγωγή δυτικής τεχνολογίας


αύξησε την ικανότητα του κράτους να ελέγχει την κοινωνία. Στην πραγμα-τικότητα, το κράτος θεωρείτο ως ένα απαραίτητο εργαλείο στον αγώνα για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας. Ενώ το κράτος αναπτυσσόταν όλο και περισσότερο στο εσωτερικό, η διεθνής θέση του γινόταν ολοένα και πιο επισφαλής. Διαδοχικές στρατιωτικές ήττες και εδαφικές παραχωρήσεις έδειξαν τη στρατιωτική και διπλωματική ανικανότητα του οθωμανικού κράτους, η οποία είχε ως αποτέλεσμα την ανάδυση του Ανατολικού Ζη-τήματος. Η επείγουσα ανάγκη για μεταρρυθμίσεις συνοψίστηκε στο ερώ-τημα που συζητείτο συχνά μεταξύ Οθωμανών διανοουμένων της εποχής: «Πώς μπορεί να σωθεί αυτό το κράτος; [Bu devlet nasıl kurtarılabilir?]». Οι Οθωμανοί μεταρρυθμιστές θεωρούσαν τη μεταρρύθμιση του κράτους και τον συγκεντρωτισμό ως τη μοναδική απάντηση.21 Ένα όραμα «τάξης εν εξελίξει» αντικατέστησε την έμφαση που δινόταν στη βιωσιμότητα της καθεστηκυίας τάξης.22

Το Σύνταγμα του 1876 ήταν η πρώτη απόπειρα για την εισαγωγή αντι-προσωπευτικών θεσμών. Ωστόσο, αυτές οι προσπάθειες γρήγορα ανεκό-πησαν, όταν το 1878 ο νέος σουλτάνος Αμπντουλχαμίντ Β΄ ανέστειλε επ’ αόριστον την ισχύ του Συντάγματος. Ενώ τα προηγούμενα βήματα προς την πολιτική φιλελευθεροποίηση ανατράπηκαν άμεσα κατά τη χαμιδική περίοδο, ο εκσυγχρονισμός του κράτους συνεχίστηκε με αμείωτο ρυθμό. Χρειαζόταν ένα ισχυρό οθωμανικό κράτος, προκειμένου να εξυπηρετήσει τη χαμιδική διακυβέρνηση στο εσωτερικό και να εμποδίσει την αποσύνθε-ση της νοσούσας Αυτοκρατορίας. Το οθωμανικό κράτος ανέπτυξε περαι-τέρω έναν προδήλως αυταρχικό χαρακτήρα· αποτιμάτο αυτοτελώς και πα-ρέμενε σχετικά αυτόνομο από την κοινωνία. Φράσεις, όπως «Είθε ο Θεός να μη φέρει δυστυχία στο Κράτος και στο Έθνος» [Allah Devlete, Millete zevel vermesin], «το Υψηλό Κράτος» [Devlet-i Aliye] και «τα υψηλά συμ-φέροντα του Κράτους» [Devletin âli menfaatleri], μπήκαν στο οθωμανικό πολιτικό λεξιλόγιο και επεβίωσαν της διάλυσης της ίδιας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.23 Το κράτος διατήρησε τον κηδεμονευτικό του ρόλο ακό-μη και μετά την Επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908, όταν το Σύνταγμα του 1876 επανήλθε σε ισχύ και διεξήχθησαν κοινοβουλευτικές εκλογές. Η επανάσταση έθεσε τέλος στη χαμιδική κυριαρχία, αλλά έχτισε πάνω στον ήδη ενδυναμωμένο κρατικό μηχανισμό της. Μετά από έναν σύντομο και ανεπιτυχή πειραματισμό με τον πλουραλισμό, εγκαθιδρύθηκε κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων μία στρατιωτική δικτατορία. Σύμφω-να με τον Καρπάτ (Karpat), αυτό ήταν αναπόφευκτο για την υλοποίηση της ατζέντας των Νεοτούρκων:


«Η μόνη διέξοδος από το χάος ήταν, όπως διείδαν οι Νεότουρκοι, η ενίσχυση του κρατικού μηχανισμού και η εγκαινίαση μίας σειράς πολιτισμικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων για τον εκσυγχρο-νισμό της κοινωνικής και πολιτικής δομής… Επομένως, οι Νεό-τουρκοι κατέληξαν σε μία δικτατορία μίας μικρής ομάδας, η οποία χρησιμοποίησε πλήρως το κράτος, για να επιτύχει εκείνους τους σκοπούς. Οι μακραίωνες αυταρχικές παραδόσεις συνεχίστηκαν για λογαριασμό του κράτους».24

Η τριανδρία των Νεοτούρκων, Ενβέρ Πασά, Ταλάτ Πασά και Τζεμάλ Πασά (Enver Paşa, Talat Paşa, Cemal Paşa), κατέφυγε στην κρατική βία και τρομοκρατία, προκειμένου να υπερασπιστεί τα συμφέροντα της Αυ-τοκρατορίας και να μετατρέψει τα εναπομείναντα εδάφη σε ένα τουρκικό έθνος-κράτος. Φρικαλεότητες ενορχηστρωμένες από κρατικούς και παρα-κρατικούς μηχανισμούς στιγμάτισαν τα τελευταία χρόνια της Οθωμανι-κής Αυτοκρατορίας, αλλά δεν κατάφεραν να εμποδίσουν τη διάλυσή της. Αφού η Οθωμανική Αυτοκρατορία παραδόθηκε υπογράφοντας την ανα-κωχή του Μούδρου στις 30 Οκτωβρίου 1918, οι εθνικιστές με βάση την Άγκυρα, και όχι η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης, ήταν αυτοί που επιτυχημένα διεκδίκησαν τη διαδοχή της οθωμανικής κρατικής παράδο-σης. Η νέα Δημοκρατία αποτελούσε μία ριζική ρήξη από την παλαιά τάξη, αλλά ταυτόχρονα τα στοιχεία συνέχειας ήταν τόσο σημαντικά, ώστε δεν ήταν δυνατόν να περάσουν απαρατήρητα.

Το τουρκικό κράτος από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990

Παρ’ όλες τις κοσμογονικές μεταβολές στη μετάβαση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στη ρεπουμπλικανική Τουρκία, η οθωμανική κρατική παρά-δοση επέδειξε αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα στη νέα εποχή. Ο κεμαλισμός θα μπορούσε επίσης να θεωρηθεί ως η θεσμοθετημένη ρεπουμπλικανική εκδοχή της οθωμανικής παράδοσης του adab.25 Αυτό το κλίμα κάθε άλλο παρά ευνόησε την ανάπτυξη μίας ελεύθερης κοινωνίας των πολιτών.26 Σε συνάρτηση με τις ιδεολογικές τάσεις των μεσοπολεμικών χρόνων, λαμβά-νονταν επίσης σοβαρά υπόψη ιδέες συνεταιριστικής κοινωνικής οργάνω-σης (corporatist ideas).27 Υπό την ηγεσία του Ρετζέπ Πεκέρ (Recep Peker), το CHP ανέπτυξε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 ισχυρά κορπορατιστι-κά χαρακτηριστικά,28 ενώ αναβλήθηκαν απόπειρες ανάπτυξης μίας κρατι-κιστικής αλλά πιο αριστερής ιδεολογίας.29 Ενώ η πίστη του κεμαλισμού στη δημοκρατία παρέμενε –στην καλύτερη περίπτωση– αμφίβολη,30 η ει-


κόνα ενός ισχυρού κράτους παρέμενε αλώβητη, και επαναβεβαιώθηκε ο ρόλος του τελευταίου ως παράγοντα ενός αναγκαστικού εκσυγχρονισμού εκ των άνω. Όπως υποστήριξε ο Καζαντζιγκίλ (Kazancıgil):

«Οι κεμαλιστές, καίτοι πολύ διαφορετικοί από τους παραδοσιακούς Οθωμανούς γραφειοκράτες, εφόσον είχαν εκπαιδευτεί σε κοσμικά σχολεία, για να μυηθούν στις δυτικές ιδέες, ήταν κληρονόμοι της παλαιάς πατερναλιστικής παράδοσης, η οποία αξίωνε την κυριαρχία του κράτους επί της κοινωνίας των πολιτών και εξασφάλιζε το μονο-πώλιο της νομιμότητας και της εξουσίας στις κρατικές ελίτ».31

Διαφωνία ή αντιπολίτευση δεν ήταν ανεκτές σε αυτόν τον χεγκελιανό τύπο κράτους, και ο εξαναγκασμός ήταν αποφασιστικής σημασίας για την υλοποίηση του κεμαλιστικού μεταρρυθμιστικού προγράμματος. Η κρα-τική ελίτ32 έγινε ο φορέας εφαρμογής της κεμαλιστικής μεταρρύθμισης, δεδομένου ότι η έλλειψη πολυκομματικού, δημοκρατικού συστήματος σήμαινε την απουσία μίας πολιτικής ελίτ.33 Η ανάδυση μίας ανταγωνιστι-κής πολιτικής ελίτ μετά την εισαγωγή του πολυκομματικού συστήματος το 1946 άλλαξε αυτήν την εικόνα, καθώς η κρατική ελίτ δεν ήταν διατε-θειμένη να παραιτηθεί από τα πολιτικά της προνόμια.34 Ο αγώνας μεταξύ κρατικής ελίτ και πολιτικών υπήρξε κοινός τόπος της τουρκικής πολιτικής από τότε και διαμόρφωσε την κρατική παράδοση της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Όπως υποστήριξε ο Χέπερ (Heper), «για μεγάλο χρονικό διά-στημα η δημοκρατία στην Τουρκία εξελίχθηκε ως μία σύγκρουση μεταξύ των κρατικών και των πολιτικών ελίτ. Οι κρατικές ελίτ έτειναν να λειτουρ-γούν κατά βάση ως θεματοφύλακες των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της χώρας και τηρούσαν μία συγκαταβατική στάση έναντι των ιδιωτικών συμφερόντων· οι πολιτικές ελίτ με τη σειρά τους θεωρούσαν ότι οι ίδιες ήταν κυρίως οι υπερασπιστές των ιδιωτικών συμφερόντων. Οι προσδοκίες των κρατικών ελίτ για δημοκρατία και το συνακόλουθο χάσμα μεταξύ αυ-τών και των πολιτικών ελίτ έφτασαν να έχουν κρίσιμες συνέπειες για την τουρκική πολιτική».35

Η έλευση του πολυκομματισμού στην πολιτική έδωσε επίσης την ευ-καιρία για μία προσέγγιση μεταξύ της κεμαλικής κρατικής ελίτ και των περιφερειακών πολιτικών δυνάμεων. Ωστόσο, η διαδικασία της ενσω-μάτωσης αποδείχθηκε εξαιρετικά προβληματική. Το κράτος απέτυχε να διεισδύσει στην περιφέρεια, από την οποία οι πολιτικοί ανέλαβαν την ηγεσία.36 Ο αγώνας μεταξύ της κρατικής ελίτ και των πολιτικών χαρακτη-ρίστηκε επίσης από μία έντονη αίσθηση αποστροφής προς κάθε μορφή


αντιπολίτευσης.37 Ενδυναμωμένοι από τη λαϊκή ψήφο και υποστήριξη, οι πολιτικοί, εκπροσωπούμενοι από το DP τη δεκαετία του 1950, επε-χείρησαν να θέσουν υπό αμφισβήτηση τον κυρίαρχο ρόλο της κρατικής ελίτ, επαναδιαπραγματευόμενοι τη σχέση μεταξύ κράτους και κοινωνίας, κέντρου και περιφέρειας.38 Αυτό συνέβη χωρίς τον δέοντα σεβασμό στα δημοκρατικά δικαιώματα της αντιπολίτευσης.39 Αυτό που επακολούθησε ήταν ένας φαύλος κύκλος. Όπως έχει υποστηρίξει ο Χέπερ, «οι κρατικές ελίτ ήταν ευαίσθητες ως προς την κρίση της ενσωμάτωσης και επομένως μη ανεκτικές έναντι της περιφέρειας, ενώ η περιφέρεια, ως επί το πλείστον ασφυκτιούσα και επομένως σε μεγάλο βαθμό απειθής όπου είχε το περι-θώριο να το κάνει, είχε την προδιάθεση να τροφοδοτήσει και να ενισχύσει τις προκαταλήψεις των κρατικών ελίτ».40

Εικόνα 4.1.: Ανίτκαμπιρ (Anıtkabir), το Μαυσωλείο του Ατατούρκ στην Άγκυρα, ένα σύμβολο του κεμαλισμού (φωτογραφία του συγγραφέα).

Η προσπάθεια του DP να αναμορφώσει την τουρκική πολιτική μέσω της πλειοψηφικής δημοκρατίας διακόπηκε βίαια από τον τουρκικό στρατό. Το πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960 ήταν η πρώτη σαφής απάντηση της κρατικής ελίτ στην προσπάθεια των πολιτικών να θέσουν υπό αμφισβή-


τηση την ισχύ της και να προωθήσουν ειδικά συμφέροντα (particularistic interests) έναντι των εννοούμενων ως μακροπρόθεσμων κρατικών συμφε-ρόντων.41 Εγκαινίασε επίσης ένα φαύλο κύκλο στρατιωτικών πραξικοπη-μάτων, τα οποία αποτυπώνουν το αδιέξοδο στο οποίο είχε εισέλθει η δια-δικασία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Η εγκαθίδρυση ενός πολυκομ-ματικού δημοκρατικού συστήματος από την κρατική ελίτ οδήγησε στην εκλογή πολιτικών κομμάτων τα οποία υποτίθεται ότι δεν έδειχναν την ίδια πίστη στις κεμαλιστικές αρχές. Τέτοιες πολιτικές οδήγησαν αναπόφευκτα σε ένα νέο στρατιωτικό πραξικόπημα, το οποίο, αφού κατήργησε τους υπάρχοντες δημοκρατικούς θεσμούς, εξυγιαίνοντας τον πολιτικό χώρο από επιβλαβείς επιρροές και ενδυναμώνοντας τις θεσμικές εγγυήσεις για την κεμαλιστική φύση του συστήματος, έθεσε τη δημοκρατία ξανά σε λει-τουργία.42

Πριν παραδώσει την εξουσία σε μία πολιτική κυβέρνηση, ο στρατός επεχείρησε να διασφαλίσει μέσω της ανακήρυξης του Συντάγματος του 1961 ότι οι γραφειοκρατικές ελίτ θα διατηρούσαν αξιοσέβαστη πολιτική ισχύ και ότι η αποκατεστημένη «στατική τάξη» της κεμαλιστικής ορθοδο-ξίας δεν θα μπορούσε να τεθεί ξανά υπό αμφισβήτηση από περιφερειακές δυνάμεις.43 Από τη μία πλευρά, το νέο σύνταγμα επεξέτεινε σημαντικά την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων· από την άλλη, ενίσχυσε επίσης τη θεσμοθετημένη θέση της γραφειοκρατίας έναντι της κυβέρνη-σης και του κοινοβουλίου.44 Ιδρύθηκε ένα Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (Milli Güvenlik Kurulu- MGK) με σύνθεση αποτελούμενη από στρατιω-τικά και πολιτικά μέλη, με σκοπό να αποφασίζει για ζητήματα εθνικής ασφαλείας, με αρμοδιότητες οι οποίες επιδέχονταν πολύ ευρεία ερμη-νεία.45 Ο κυρίαρχος ρόλος του στρατού εδραιώθηκε περαιτέρω μέσω της στενής εμπλοκής του στην οικονομία. Το Ίδρυμα Αλληλοβοήθειας Στρα-τού (Ordu Yardımlaşma Kurumu- OYAK) ιδρύθηκε το 1961, για να δια-χειρίζεται στρατιωτικά κονδύλια κοινωνικών ασφαλίσεων.46 Σύντομα έγι-νε ένας από τους μεγαλύτερους οικονομικούς παράγοντες της χώρας, με πολυσχιδείς και επικερδείς επιχειρηματικές δράσεις, οι οποίες βελτίωσαν το επίπεδο ζωής των Τούρκων αξιωματικών και τους παρείχαν πρόσθετη ισχύ. Αναπτύχθηκαν επίσης ιδιαίτεροι δεσμοί με επιχειρηματικές ομάδες, οι οποίες αντάλλαξαν την προστατευμένη δεσπόζουσα θέση στην εγχώρια αγορά με ένα βαθμό καθυπόταξης στην κρατική ελίτ.47 Οι συνταγματι-κές αναθεωρήσεις στον απόηχο του πραξικοπήματος του 1971 ενίσχυσαν περαιτέρω τη θέση του στρατού.48 Η ίδρυση των Δικαστηρίων Εθνικής Ασφαλείας (Devlet Güvenlik Mahkemeleri- DGM) το 1973, παράλληλα με μία συνταγματική αναθεώρηση που ψηφίστηκε τον Φεβρουάριο του 1972,


ήταν μία επιπρόσθετη εκδήλωση της συσσώρευσης εξουσίας στα χέρια της γραφειοκρατίας.49 Τα DGM εκδίκαζαν υποθέσεις οι οποίες θεωρείτο ότι επηρέαζαν την εθνική ασφάλεια και χρησίμευσαν ως όργανο ελέγχου της πολιτικής διαφωνίας σύμφωνα με τις διατάξεις του εξαιρετικά ανε-λεύθερου Τουρκικού Ποινικού Κώδικα.50 Η κρατική ελίτ διατήρησε τον έλεγχό της επί όλων των μορφών της κοινωνίας των πολιτών. Τα πολιτικά κόμματα, τα συνδικάτα και οι επιχειρηματικές και επαγγελματικές οργα-νώσεις παρέμειναν εν μέρει υποταγμένοι στο κράτος.51 Το MGK και τα DGM έγιναν τα σύμβολα της συνταγματικά θεσμοθετημένης φύσης του πολιτικού ρόλου του στρατού.52

Το χάσμα μεταξύ των πολιτικών και της κρατικής ελίτ συνέτεινε επί-σης στην άνοδο της πολιτικής πατρωνίας και της πελατειοκρατίας στην Τουρκία. Καθώς η κρατική ελίτ ισχυριζόταν ότι είναι ο μόνος υπερασπι-στής των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της κοινότητας, οι πολιτικοί πείστηκαν να εκπροσωπούν αποκλειστικά τα ειδικά συμφέροντα της πε-ριφέρειας.53 Αυτό ενδυνάμωσε την υπάρχουσα τοπική πατρωνία και τους πελατειακούς δεσμούς και οδήγησε σε διχασμό του κράτους, το οποίο είχε «δύο πρόσωπα», ισχυρό από κάποιες απόψεις και αδύναμο από άλ-λες.54 Η έκφραση «κράτος-πατέρας» [devlet baba] δεν επινοήθηκε την εποχή της Δημοκρατίας· στην πραγματικότητα, οι ρίζες της μπορούν να αναζητηθούν στα οθωμανικά χρόνια.55 Το οθωμανικό κράτος είχε διατη-ρήσει έναν ισχυρό πατερναλιστικό χαρακτήρα. Προσέλαβε μία πατρική εικόνα· θεωρητικά, φρόντιζε για την ευημερία των πολιτών του, αλλά δεν επέτρεπε ποτέ την ατομική ελευθερία και αυτονομία.56 Ωστόσο, η έκφραση αυτή κατέστη μία πιο εύστοχη αναπαράσταση των αντιλήψε-ων της κοινωνίας για το κράτος μετά την εισαγωγή της πολυκομματικής δημοκρατίας. Ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, ένας από τους πιο σημαίνοντες πο-λιτικούς του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα, ο οποίος διετέλεσε επί μα-κρόν πρωθυπουργός και πρόεδρος, ήταν αυτός που ενσάρκωσε στα μάτια πολλών Τούρκων μία πατρική πολιτική φιγούρα, καθώς και την πολιτική πατρωνία και το σύστημα των πελατειακών σχέσεων.57 Αυτή η αντίλη-ψη αντικατοπτρίζεται σαφέστατα στο προσωνύμιο «Πατέρας» [Baba], το οποίο απέκτησε ο Ντεμιρέλ λόγω των λαϊκιστικών και πατερναλιστικών πολιτικών του.58 Η πολιτική πατρωνίας στις δεκαετίες του 1960 και 1970 επέδρασαν στη συνοχή της γραφειοκρατικής ελίτ. Τα πολιτικά κόμματα κατάφεραν να «αποικίσουν» μεγάλα τμήματα της πολιτικής γραφειοκρα-τίας, ώστε μόνον ο στρατός παρέμενε απομονωμένος από κομματική δι-είσδυση και κατακερματισμό, και διατηρούσε μία σαφή αυτονομία και συνείδηση της κηδεμονευτικής αποστολής του ως εμπροσθοφυλακής.59


Οι πολιτικοί είχαν απορριφθεί ως «σεκταριστές», εγωιστές και ανεπαρ-κείς.60 Αυτό περιελάμβανε το CHP, το κόμμα της κεμαλιστικής ελίτ, το οποίο είχε χάσει τα ελιτίστικα γραφειοκρατικά διαπιστευτήριά του. Έχει προταθεί ότι τον ρόλο του είχε καταλήξει να διαδραματίζει de facto ο στρατός. Η άνοδος της πολιτικής πατρωνίας συνέπεσε χρονικά με μία περίοδο σοβαρής πολιτικής βίας και αναρχίας, η οποία έληξε με το στρα-τιωτικό πραξικόπημα του 1980.

Το στρατιωτικό καθεστώς των ετών 1980-1983 έλαβε δραστικά μέτρα, για να αποκαταστήσει την κυριαρχία του κράτους και τον κηδεμονευτικό ρόλο της γραφειοκρατίας, εκτός του ότι επανερμήνευσε τον κεμαλισμό με έναν πιο συντηρητικό τρόπο. Η ανακήρυξη ενός νέου συντάγματος ήταν ένα από τα πιο σημαντικά εργαλεία αποκατάστασης. Στο προοίμιο του Συντάγματος του 1982, η εξύψωση του κράτους έφτασε σχεδόν σε ση-μείο αγιοποίησης, με το κράτος να αναφέρεται ως «ιερό» [kutsal Türk Devleti].61 Τα κρατικά συμφέροντα τέθηκαν σε αυξημένη προτεραιότητα62 και η θέση του στρατού ενισχύθηκε επίσης σημαντικά.63 Στον απόηχο του πραξικοπήματος του 1980, η επιρροή των γραφειοκρατικών ελίτ επί των πανεπιστημίων ενισχύθηκε με τη σύσταση του Συμβουλίου Ανώτατης Εκ-παίδευσης (Yüksek Öğretim Kurulu- YÖK), το οποίο ήταν επιφορτισμένο με την εποπτεία των τουρκικών ιδρυμάτων τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και των διδασκόντων σε αυτά. Το YÖK δραστηριοποιήθηκε σε μεγάλο βαθμό στην καταστολή φωνών αντιφρονούντων μεταξύ των Τούρκων ακαδημαϊ-κών, επιβάλλοντας έτσι μία αύρα αυταρχισμού στον ακαδημαϊκό κόσμο. Παρόλο που το τέλος της πολιτικής βίας, ως αποτέλεσμα του πραξικο-πήματος του 1980, χαιρετίστηκε με ανακούφιση από τους περισσότερους Τούρκους, το τίμημα που καταβλήθηκε για αυτό ήταν υπερβολικά υψηλό. Η αδυναμία και ανωριμότητα του τουρκικού δημοκρατικού συστήματος κατέστη σαφής για μία ακόμη φορά. Εύλογα υποστηρίχθηκε ότι η αυστη-ρή καταστολή της πολιτικής διαφωνίας δεν ήταν η μόνη εναλλακτική λύση στην πολιτική αναρχία και ότι η δημοκρατία δεν συνίστατο απλώς σε μία εκλεγμένη κυβέρνηση αλλά και στο δικαίωμα έκφρασης αντιφρονουσών απόψεων.64 Ο σαφώς ανελεύθερος χαρακτήρας του καθεστώτος οδήγησε επίσης σε αντιδράσεις από τα ευρωπαϊκά κράτη, τα οποία στο παρελθόν είχαν υπάρξει λιγότερο επικριτικά έναντι των στρατιωτικών πραξικοπημά-των. Η έμφαση στην εθνική ασφάλεια σήμαινε επίσης ότι δινόταν χαμηλή προτεραιότητα σε προγράμματα ευημερίας και κοινωνικής πρόνοιας.65

Στον απόηχο του στρατιωτικού καθεστώτος των ετών 1980-1983 το κύμα οικονομικής φιλελευθεροποίησης, το οποίο εγκαινιάστηκε από τις κυβερνήσεις του Κόμματος Μητέρας Πατρίδας (Anavatan Partisi-


ANAP), αναμόρφωσε τις οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες και έθεσε υπό αμφισβήτηση την κυριαρχία της κρατικής ελίτ. Επετράπη η συνέχιση του ιδεολογικού κατακερματισμού της πολιτικής γραφειοκρατίας, ενώ η ραγδαία ανάπτυξη του ιδιωτικού τομέα μείωσε το status και το γόητρο του δημόσιου τομέα.66 Αυτό διευκόλυνε την αυτονόμηση των πολιτικών από την κηδεμονία της γραφειοκρατίας. Αναδύθηκε μία νέα γενιά πολιτι-κών, με επικεφαλής τον πρωθυπουργό Τουργκούτ Οζάλ (Turgut Özal), ο οποίος είχε μία μάλλον τεχνοκρατική παρά ιδεολογική προσέγγιση στην πολιτική και βρισκόταν πολύ πιο κοντά στο δημόσιο αίσθημα.67 Η «απο-γραφειοκρατικοποίηση» (debureaucratization) του κράτους συνεχίστηκε μέσω της πολιτικοποίησης, ενός προσωποπαγούς τρόπου διακυβέρνησης, και μέσω στενότερου κυβερνητικού ελέγχου επί της γραφειοκρατίας.68 Το 1987, ο Οζάλ έφτασε στο σημείο να αμφισβητήσει ανοικτά τον στρατό, διο-ρίζοντας στη θέση του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου όχι τον διοικητή των Χερσαίων Δυνάμεων στρατηγό Νετζτέτ Οζτορούν (Necdet Öztorun), ο οποίος προαλειφόταν για τη θέση σύμφωνα με τη στρατιωτική ιεραρχία, αλλά τον υποψήφιο της προτίμησής του, τον στρατηγό Νετζίπ Τορουμτάυ (Necip Torumtay). Αυτό θεωρήθηκε παραβίαση της αρχής που είχε επιβά-λει ο στρατός, ότι δηλαδή οι κυβερνήσεις δεν θα έπρεπε να επηρεάζουν τους διορισμούς στις κορυφαίες θέσεις των ενόπλων δυνάμεων. Η επιμο-νή του Οζάλ να έχει την πολιτική πρωτοβουλία σε ζητήματα ασφαλείας και εξωτερικής πολιτικής οδήγησε σε πρόωρη παραίτηση του Τορουμτάυ, μετά τη διαφωνία τους σχετικά με τη θέση της Τουρκίας κατά την πρώ-τη κρίση στον Κόλπο το 1990-1991.69 Αυτό ήταν, ωστόσο, μία κρίσιμη πρώτη δοκιμασία που υποδείκνυε τη σταδιακή αποστρατικοποίηση του καθεστώτος.70

Το τουρκικό κράτος από τη δεκαετία του 1990 και εξής

Η επίδραση παγκόσμιων παραγόντων Οι σχέσεις κράτους-κοινωνίας στην Τουρκία επηρεάστηκαν επίσης από παγκόσμιες εξελίξεις στον απόηχο του Ψυχρού Πολέμου. Ένα νέο περι-βάλλον από απόψεως στρατηγικής και ασφαλείας αναδύθηκε στην περιο-χή της Τουρκίας. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης είχε ως αποτέλε-σμα την ίδρυση οκτώ νέων κρατών στον Καύκασο και την κεντρική Ασία, πολλά από τα οποία είχαν κοινούς πολιτιστικούς και γλωσσικούς δεσμούς με την Τουρκία. Ο πρώτος Πόλεμος του Κόλπου έφερε τη Μέση Ανατολή στο κέντρο των διεθνών και αμερικανικών συμφερόντων και ανέτρεψε τις


περιφερειακές στρατηγικές ισορροπίες. Υπό αυτές τις συνθήκες, η απώ-λεια στρατηγικής σημασίας, την οποία σήμανε για την Τουρκία η λήξη του Ψυχρού Πολέμου, αντισταθμίστηκε από τον νέο στρατηγικό της ρόλο στις ασταθείς περιοχές της Μέσης Ανατολής, του Καυκάσου και της κε-ντρικής Ασίας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες –ιδιαιτέρως οι υπηρεσίες εθνικής ασφαλείας– σχεδίασαν μία ειδική σχέση με τον τουρκικό στρατό, αναγνω-ρίζοντας έτσι de facto τον εξωσυνταγματικό πολιτικό του ρόλο, με στόχο να χρησιμοποιήσουν την Τουρκία ως στρατηγικό σύμμαχο για την περιφε-ρειακή πολιτική τους. Αυτή η σιωπηρή στήριξη του κυρίαρχου ρόλου του στρατού στην τουρκική πολιτική βασίστηκε στη βούληση των Ηνωμένων Πολιτειών να διασφαλίσουν σταθερότητα και ένα φιλοδυτικό καθεστώς στην Τουρκία. Ο τουρκικός στρατός θεωρήθηκε ως ο ισχυρότερος και πιο αξιόπιστος εγχώριος συνομιλητής και σύμμαχος, καθώς και μία εγγύηση για τη διατήρηση ενός φιλοαμερικανικού καθεστώτος στην Τουρκία. Ενώ οι Ηνωμένες Πολιτείες τάχθηκαν σαφώς υπέρ του κυρίαρχου ρόλου της κρατικής ελίτ, η επίδραση της παγκοσμιοποίησης ήταν αντισταθμιστική. Η πρόσβαση σε ιδιωτικά και διεθνή μέσα ενημέρωσης αποδυνάμωσε το μονοπώλιο πληροφόρησης της κρατικής ελίτ και διέδωσε την κατανόηση των δυτικοευρωπαϊκών, φιλελεύθερων τρόπων διαχείρισης των σχέσεων κράτους-κοινωνίας. Η εξάπλωση της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην ανατολική Ευρώπη μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου έδειξε ότι η εδραίωση της δημοκρατίας δεν ήταν ανέφικτη και άφησε την κηδεμο-νευτική δημοκρατία της Τουρκίας περισσότερο εκτεθειμένη σε κριτική. Στην Ευρώπη, αιτήματα για την υπαγωγή των στρατιωτικών δυνάμεων σε δημοκρατικό έλεγχο κέρδισαν τη γενική στήριξη, ενώ μετά τον Ψυχρό Πόλεμο μειώθηκε η σημασία και το status του στρατού.71 Εν τω μετα-ξύ, σημειώθηκε μία στροφή από τα «σκληρά» ζητήματα ασφαλείας στα «ήπια» ζητήματα, όπως ο τύπος του καθεστώτος, η πολιτική αναταραχή και η τρομοκρατία. Αυτή η νέα ατζέντα ασφαλείας επηρέασε τον ρόλο του τουρκικού στρατού, τον οποίο άρχισαν να απασχολούν όλο και περισσό-τερο ζητήματα «ήπιας» ασφαλείας.72 Ωστόσο, η παγκοσμιοποίηση μόνο περιθωριακά έθεσε υπό αμφισβήτηση τη δεσπόζουσα θέση της κρατικής ελίτ. Στην πραγματικότητα, η κρατική ελίτ σε κάποιες περιπτώσεις ενδυ-ναμώθηκε ως αποτέλεσμα εσωτερικών εξελίξεων.

Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής Η πάλη μεταξύ υπερβατικών και φιλελεύθερων αντιλήψεων του κράτους συνεχίστηκε κατά τη δεκαετία του 1990.73 Δύο ζητήματα που κυριάρχη-σαν στην πολιτική ατζέντα, η κλιμάκωση της κουρδικής σύγκρουσης και


η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ, χρησιμοποιήθηκαν ως πρόσχημα για την αποκατάσταση του ισχυρού ρόλου της κρατικής ελίτ. Ο ξαφνικός θάνα-τος του Οζάλ το 1993 διευκόλυνε περαιτέρω αυτή την εξέλιξη, καθώς δεν υπήρχε κάποιος άλλος πολιτικός με επαρκή λαϊκή εξουσία, ώστε να εξισορροπήσει τη γραφειοκρατική εξουσία. Εν ευθέτω χρόνω, ο στρατός επεχείρησε να αναπτύξει μία έννοια της εθνικής ασφαλείας, η οποία νομι-μοποιούσε και μονιμοποιούσε την εμπλοκή του σε σχεδόν κάθε πτυχή της εγχώριας πολιτικής.74

Η εξέγερση του PKK πήρε διαστάσεις ενός πολέμου πλήρους κλίμα-κας σε αρκετές επαρχίες της ανατολικής και νοτιοανατολικής Τουρκίας στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Αυτό κατέστησε δυνατή την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην περιοχή που κηρύχθηκε σε « κατάσταση εκτά-κτου ανάγκης» (Olağanüstü Hal Bölgesi-OHAL), όπου ο στρατός έχαιρε πρακτικά απεριόριστων εξουσιών. Η απειλή του PKK έδωσε στον στρατό την ευκαιρία να αναλάβει εκτενή διοικητικά και δικαστικά καθήκοντα στις επαρχίες που βρίσκονταν σε σύρραξη και να κερδίσει ευρεία δημόσια υπο-στήριξη για τις επιχειρήσεις ασφαλείας που διεξήγαγε. Η προτεραιότητα του κράτους επί των ιδιωτικών συμφερόντων πήρε νέες διαστάσεις, κα-θώς οι σοβαρές και βίαιες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων εις βάρος του άμαχου πληθυσμού της ανατολικής και νοτιοανατολικής Τουρ-κίας, μελών του PKK και κρατουμένων, δικαιολογήθηκαν ως αναγκαίες για την προστασία των μακροπρόθεσμων συμφερόντων του κράτους. Η ήττα των δυνάμεων του PKK το 1998 και η συνακόλουθη σύλληψη του ηγέτη του Αμπντουλλάχ Οτζαλάν τον Φεβρουάριο του 1999 θεωρήθηκε επιτυχία για τον στρατό, ο οποίος απέδειξε την ικανότητά του να υπερα-σπίζεται την κρατική κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα.

Η ανάπτυξη του πολιτικού Ισλάμ κινητοποίησε επίσης τα κοσμικά αντανακλαστικά της γραφειοκρατίας και του στρατού. Η άνοδος του RP στην εξουσία το 1996 απετέλεσε σοκ για την κρατική ελίτ, η οποία κινη-τοποιήθηκε, για να αποτρέψει τη διάβρωσή της από τους ισλαμιστές. Η εκστρατεία της κορυφώθηκε στη σύσκεψη του MGK της 28ης Φεβρουα-ρίου 1997, η οποία αναφέρεται από τότε ως «ήπιο» πραξικόπημα. Τα στρατιωτικά μέλη του MGK παρουσίασαν στα πολιτικά μέλη –ουσιαστι-κά, στην κυβέρνηση– ένα μνημόνιο 18 σημείων, το οποίο στόχευε στην καταστολή του «αντιδραστικού Ισλάμ» [irtica]. Τα πιο σημαντικά από αυτά τα σημεία περιελάμβαναν περιορισμό της ισλαμικής επαγγελματι-κής εκπαίδευσης, έλεγχο της οικονομικής δραστηριότητας των ισλαμικών ομάδων, αυστηρό έλεγχο στην πρόσληψη ατόμων με ισλαμιστικές τάσεις στη γραφειοκρατία, και πρόληψη των πράξεων που θα μπορούσαν να θεω-


ρηθούν αντικοσμικές μέσω της εισαγωγής αυστηρότερης νομοθεσίας για την προστασία του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους.75 Μετά από κάποιο δισταγμό, ο πρωθυπουργός Ερμπακάν εξαναγκάστηκε να επικυρώσει το μνημόνιο στις 5 Μαρτίου 1997. Η κυβέρνηση συνασπισμού, της οποίας ηγείτο, υπέστη τεράστια πολιτική, κοινωνική και γραφειοκρατική πίεση μέσω αποστασίας βουλευτών και τελικά αναγκάστηκε να παραιτηθεί στις 18 Ιουνίου 1997. Αυτός ο τρόπος στρατιωτικής παρέμβασης ήταν ριζικά διαφορετικός από τα προηγούμενα στρατιωτικά πραξικοπήματα και συν-δυάστηκε με την κινητοποίηση του κοσμικού τμήματος της κοινωνίας των πολιτών.76 Παρόλο που η «διαδικασία της 28ης Φεβρουαρίου» μπορεί να θεωρηθεί ως μία σοβαρή οπισθοδρόμηση στη διαδικασία εδραίωσης της δημοκρατίας, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο στρατός απέφυγε ένα ευθύ πραξικόπημα και επεχείρησε να επηρεάσει τις πολιτικές εξελίξεις μέσω της κινητοποίησης φιλικά διακείμενων προς αυτόν δυνάμεων της κοινωνίας των πολιτών.77 Ο τρόπος της στρατιωτικής επέμβασης και το συμφέρον της κρατικής ελίτ να προσεταιριστεί την κοινωνία των πολιτών παρείχε ενδείξεις για την αυξανόμενη νομιμοποίηση της κοινωνίας των πολιτών και των πολιτικών στα μάτια της κρατικής ελίτ.78 Ενώ στο παρελ-θόν ο στρατός είχε στοχεύσει στην πρόκληση κοινωνικής αδιαφορίας και φόβου, τώρα στόχευε στην εξασφάλιση συναίνεσης και υποστήριξης. Τα τμήματα της κοινωνίας των πολιτών που συνεργάστηκαν με τον στρατό δεν αντιτίθεντο κατ’ ανάγκην στον πολιτικό ρόλο του στρατού. Αντιθέτως, πολλά από αυτά πίστευαν ότι «η ένταση της ισλαμικής απειλής ενδέχεται να απαιτήσει την αναστολή των δημοκρατικών ελευθεριών και τον περιο-ρισμό των αντιπροσωπευτικών αρχών και θεσμών».79

Η μετατροπή ενός κοινωνικού ή πολιτικού ζητήματος της εσωτερικής πολι-τικής της Τουρκίας σε ζήτημα εθνικής ασφαλείας Η μετατροπή ενός κοινωνικού ή πολιτικού ζητήματος της εσωτερικής πο-λιτικής της Τουρκίας σε ζήτημα εθνικής ασφαλείας (securitization) ήταν μία διαδικασία που αναδιαμόρφωσε τις τουρκικές αντιλήψεις περί εθνικής ασφαλείας. Η ανάδειξη του Κουρδικού και του Ισλαμιστικού Ζητήματος χρησίμευσαν ως όργανα στην προσπάθεια του στρατού να επαναπροσδιο-ρίσει την έννοια της εθνικής ασφαλείας. Η εθνική ασφάλεια δεν οριζόταν πλέον ως μία «σκληρή» εξωτερική στρατιωτική απειλή, αλλά περιελάμ-βανε επίσης θέματα της εσωτερικής δημόσιας τάξης. Όπως υποστήριξε συνοπτικά η Τζιζρέ (Cizre):


«Η πιο ριζοσπαστική συνέπεια της μεταψυχροπολεμικής αντίλη-ψης περί ασφαλείας στη Λατινική Αμερική, την Τουρκία και άλλα παρόμοια περιβάλλοντα, είναι ότι γίνεται αντιληπτή ως συνώνυμη με τη δημόσια πολιτική, παραχωρώντας ως εκ τούτου στον στρατό ελεύθερη είσοδο στη χάραξη πολιτικής. Αυτό κατέστη εφικτό μέσω της δυνατότητας που δόθηκε στην έννοια της εθνικής ασφαλείας να επηρεάζει την κωδικοποίηση νόμων που αφορούν στην εσωτε-ρική ασφάλεια, στην καταπολέμηση της τρομοκρατίας και στη δια-τήρηση της δημόσιας τάξης, μέσω της ποινικοποίησης ορισμένων πολιτικών δραστηριοτήτων, μέσω του περιορισμού του δημόσιου διαλόγου και μέσω της επέκτασης της δικαιοδοσίας της στρατιωτι-κής δικαιοσύνης και επί μη στρατιωτικών μελών της κοινωνίας. Η «μετάφραση» της έννοιας της εθνικής ασφάλειας σε νόμους, δια-τάγματα και κανονισμούς είναι αυτή που στην πραγματικότητα δίνει στον τουρκικό στρατό μία ευρεία ελευθερία στη χάραξη πολιτικής και στην εφαρμογή της νομοθεσίας80».

Η μετατροπή κοινωνικών ή πολιτικών ζητημάτων της εσωτερικής πολι-τικής σε ζήτημα εθνικής ασφαλείας ενίσχυσε τον πολιτικό ρόλο του στρα-τού και διευκόλυνε την περιστολή των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για χάρη της εθνικής ασφάλειας.81 Αυτό εκφράστηκε τόσο μέσα από τις λειτουργίες ενός ισχυρού MGK, όσο και μέσω διαφόρων δηλώσεων υψηλόβαθμων αξιωματικών που έλαβαν σαφή θέση σε επίμαχα ζητήματα εσωτερικής πο-λιτικής. Αυτή η στάση ταίριαζε με τον ρόλο του τουρκικού στρατού ως θε-ματοφύλακα και με τη μετατόπιση της προσοχής προς τους «εσωτερικούς εχθρούς» [iç düşmanlar] του κράτους, ήτοι τις ομάδες που υποτίθεται ότι στόχευαν να θέσουν σε κίνδυνο την εδαφική ακεραιότητα και την εθνική κυριαρχία της Τουρκίας, καθώς και τον κοσμικό, ενιαίο και μονοεθνοτικό χαρακτήρα του τουρκικού κράτους.82 Ο στρατός διατήρησε για τον εαυτό του το προνόμιο να ορίζει το τι συνιστούσε εσωτερική ή εξωτερική απειλή για την εθνική ασφάλεια.83 Από την άλλη πλευρά, η αυξημένη στρατιω-τική δραστηριότητα είχε επίσης τα μειονεκτήματά της, όπως τόνισαν οι Τζιζρέ (Cizre) και Τσινάρ (Çınar):

«Ο στρατός είναι περισσότερο εκτεθειμένος σε κατηγορίες για κομ-ματισμό και πιο ευάλωτος σε επικρίσεις. Δεδομένου ότι η παραδοσι-ακή υπόσταση του στρατού ως "του πιο έμπιστου θεσμού" βασίστηκε στην εικόνα του ως ευρισκόμενου "υπεράνω της πολιτικής", θα μπο-ρούσε κανείς να υποστηρίξει ότι, παραμένοντας μέσα στην πολιτική


αρένα, αποδυναμώνει τα ίδια τα θεμέλια της ισχύος του. Η αυξανό-μενη έλλειψη ανεκτικότητας των στρατιωτικών έναντι οποιασδήποτε κριτικής ή εναλλακτικών απόψεων, την οποία μπορούμε να παρατη-ρήσουμε στη συχνότητα με την οποία ο θεσμός αντιδρά σε αυτό που θεωρεί ως αντίθετες θέσεις που λαμβάνονται από δημόσια πρόσωπα, αντικατοπτρίζει την αυξανόμενη αίσθηση ανασφάλειας σχετικά με το status του. Γι’ αυτόν ίσως τον λόγο ο στρατός στοχεύει στο να κατα-σκευάσει τη δική του βάση υποστήριξης, ενεργώντας σαν ένα πολι-τικό κόμμα, το οποίο απευθύνεται άμεσα στο κοινό. Ωστόσο, αυτή η στρατηγική ανατροφοδοτεί την αποδυνάμωση της προσεκτικά επιμε-λημένης εικόνας του στρατού ως "υπεράνω της πολιτικής"».84

Εν τω μεταξύ, το αυξημένο ενδιαφέρον για τους «εσωτερικούς» εχθρούς δεν σήμαινε ότι οι «εξωτερικές» απειλές είχαν χάσει τη σημασία τους. Η Αρμενία, η Ελλάδα, το Ιράν, η Συρία και –κατά καιρούς– η Ρω-σική Ομοσπονδία απαριθμούνταν ως κράτη που συνιστούν «εξωτερική» απειλή κατά της τουρκικής εθνικής ασφάλειας. Το Κυπριακό Ζήτημα δια-τήρησε επίσης την καθοριστική του σημασία στην εξωτερική πολιτική. Η συχνά υπερβολική έμφαση στη δυνατότητα των εξωτερικών απειλών ασφαλείας, δεδομένου του συγκριτικού μεγέθους της τουρκικής στρατιω-τικής μηχανής, της οικονομίας και της διπλωματικής θέσης της χώρας μπορούσε να εξηγηθεί από ιστορική άποψη. Το « σύνδρομο των Σεβρών», ο αταβιστικός φόβος ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις θα μπορούσαν να συνερ-γαστούν με γειτονικές χώρες της Τουρκίας, με στόχο τον διαμελισμό της, σύμφωνα με το μοντέλο της Συνθήκης των Σεβρών του 1920, παρέμεινε ένα στοιχείο της κοινωνικής έξης (habitus)85 της κεμαλιστικής ελίτ.86 Το σύνδρομο αυτό υπήρξε ένα διαρκές ρεύμα σκέψης στην τουρκική εθνική ψυχή και διανόηση περί ασφαλείας, το οποίο εξαπλώθηκε σε μεγάλα τμή-ματα της κοινής γνώμης. Η καχυποψία και ο φόβος της περικύκλωσης δεν οδήγησαν μόνο σε κακές σχέσεις με γειτονικά κράτη, υπερβολικές στρατιω-τικές δαπάνες και αντίστοιχη αύξηση της επιρροής του στρατού. Σήμαναν επίσης την αδυναμία της Τουρκίας να εμπιστευτεί τις ίδιες τις υλικές και πνευματικές της δυνατότητες και τη δυναμική της. Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, ερχόταν σε αντίθεση με τον μακροπρόθεσμο δυτικό προσανατολισμό του στρατού, καθώς η δημοκρατία θεωρείτο ότι προκα-λεί πολιτική αστάθεια, από την οποία θα μπορούσαν να ωφεληθούν μόνο οι «πολυποίκιλοι εχθροί της Τουρκίας» και οι τοπικοί συνεργάτες τους. Αυτή η ανασφάλεια ήταν μία θανάσιμη απειλή, η οποία έπρεπε να αντιμε-τωπιστεί δυναμικά.87


Το MGK είχε κεντρικό ρόλο στην επανενεργοποίηση της πολιτικής δραστηριότητας των γραφειοκρατικών ελίτ και υπήρξε στο επίκεντρο του διαλόγου περί εδραίωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία. Όντας το προ-πύργιο της στρατιωτικής επιρροής στην πολιτική, η λειτουργία του φανέ-ρωσε τις ελλείψεις του τουρκικού δημοκρατικού συστήματος. Η Τουρκία ήταν μία δημοκρατία κατά τη διαδικασία· εξακολουθούσε, ωστόσο, να στερείται χαρακτηριστικών αποφασιστικής σημασίας ενός κατά την ουσία δημοκρατικού καθεστώτος.

Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (Milli Guvenlik Kurulu- MGK) Η άμεση εμπλοκή του στρατού στην πολιτική χρονολογείται από τα τε-λευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και έχει υποστηριχθεί ότι η τουρκική πολιτική σκηνή δεν έχει πλήρως αποστρατικοποιηθεί από τότε.88 Το κίνημα των Νεοτούρκων απετελείτο σε μεγάλο βαθμό από αξι-ωματικούς του στρατού, η Επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908 ήταν ουσιαστικά στρατιωτική. Το πραξικόπημα του 1913 έφερε τη νεοτουρκική στρατιωτική ηγεσία στη δικτατορική εξουσία. Η τριανδρία των Νεοτούρ-κων παρέμειναν οι αποτελεσματικοί κυβερνήτες της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας μέχρι τη διάλυσή της. Όντας ο ίδιος απόστρατος αξιωματικός, ο Ατατούρκ επεχείρησε κατά τα πρώτα έτη της Δημοκρατίας να θέσει τέλος στον πολιτικό ρόλο του στρατού.89 Παρόλο που ένα μεγάλο μέρος του κυ-βερνητικού επιτελείου του Ατατούρκ απετελείτο από απόστρατους αξιω-ματικούς, οι υπηρετούντες αξιωματικοί είχαν αποκλειστεί από την πολι-τική.90 Η διακυβέρνηση του DP διεύρυνε περαιτέρω το χάσμα μεταξύ του στρατού και των πολιτικών. Ωστόσο, το πραξικόπημα του 1960 σήμανε την επιστροφή του στρατού στην πολιτική ως θεματοφύλακα του κεμαλι-στικού καθεστώτος της Τουρκίας. Ένα από τα κύρια εργαλεία για τη θε-σμοθέτηση του πολιτικού ρόλου του στρατού ήταν η ίδρυση του MGK.91 Το άρθρο 111 του Συντάγματος του 1961 ανέφερε:

Το MGK αποτελείται από τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, από εκπροσώπους των Ενόπλων Δυνάμεων και άλλους υπουργούς, όπως προβλέπεται από τον νόμο. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας προεδρεύει του MGK και, εν τη απου-σία του, αυτό το καθήκον αναλαμβάνεται από τον πρωθυπουργό.Το MGK ενημερώνει το υπουργικό συμβούλιο σχετικά με τις βασι-κές απόψεις του –όταν χρειάζεται–, προκειμένου να υποβοηθεί τη λήψη αποφάσεων σε ζητήματα εθνικής ασφαλείας και την επίτευξη συντονισμού.


Το άρθρο αυτό παρείχε τη βάση για τη θεσμοθέτηση του πολιτικού ρόλου του στρατού. Η εξουσία καθορισμού ζητημάτων εθνικής ασφαλείας και εφαρμογής μέτρων πολιτικής για αυτά μεταφέρθηκε από την κυβέρ-νηση στο MGK.92 Ο ελαστικός ορισμός της εθνικής ασφαλείας κατέστησε δυνατή τη διαμόρφωση πολιτικής στο εσωτερικό του MGK για όλα τα μεί-ζονα ζητήματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής. Οι απόψεις που δια-μορφώνονταν μέσα στο MGK αποτελούσαν τη βάση όλων των μετέπειτα πολιτικών της κυβέρνησης. Έτσι, ο στρατός απέκτησε καθοριστική επιρ-ροή στην πολιτική της κυβέρνησης και δικαίωμα βέτο εναντίον οποιασδή-ποτε πιθανής πολιτικής απόπειρας να ακολουθηθούν πολιτικές τις οποίες δεν ενέκρινε. Η κρατική ελίτ διασφάλισε τον κυρίαρχο και απρόσβλητο ρόλο της έναντι των πολιτικών, καθώς και την κηδεμονία επί του ρεπου-μπλικανικού χαρακτήρα του κράτους, τα χαρακτηριστικά του οποίου είχαν το μονοπώλιο να καθορίζουν.

Τα συνακόλουθα πραξικοπήματα της 12ης Μαρτίου 1971 και της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 επαναβεβαίωσαν τον ηγετικό ρόλο του MGK, ενώ η νομοθεσία σχετικά με την αρμοδιότητα και τη λειτουργία του διεύρυνε τη δικαιοδοσία του. Το Σύνταγμα του 1982 επιβεβαίωσε τη συντηρητι-κή ερμηνεία του κεμαλισμού93 και αύξησε περαιτέρω την εξουσία του MGK. Σύμφωνα με το άρθρο 118, η κυβέρνηση ήταν υποχρεωμένη να «εξετάζει κατά προτεραιότητα» τις αποφάσεις του MGK, σε θέματα τα οποία «το MGK έκρινε απαραίτητα για τη διατήρηση της ύπαρξης και της ανεξαρτησίας του κράτους». Το άρθρο 35 και το άρθρο 85§1 του Εσωτερικού Υπηρεσιακού Νόμου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων όριζαν ότι καθήκον των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων είναι να «προ-στατεύουν και να διατηρούν τη Δημοκρατία της Τουρκίας» βάσει των αρχών που αναφέρονται στο προοίμιο του Συντάγματος, συμπεριλαμβα-νομένων της εδαφικής ακεραιότητας, του κοσμικού χαρακτήρα του κρά-τους και του ρεπουμπλικανισμού. Το άρθρο 35 ανέφερε ότι «ο στρατός είναι υπεύθυνος για την υπεράσπιση και της τουρκικής πατρίδας και της Τουρκικής Δημοκρατίας, όπως ορίζεται από το Σύνταγμα». Το άρθρο 85§1 όριζε ότι «οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις οφείλουν να υπερασπίζο-νται τη χώρα έναντι εσωτερικών αλλά και εξωτερικών απειλών, ακόμη και με τη βία, εάν είναι απαραίτητο».94 Ομοίως, το άρθρο 2α του Νόμου περί Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας όριζε την εθνική ασφάλεια με τόσο ευρείς όρους, ώστε θα μπορούσε –εάν παρίστατο ανάγκη– να ερμηνευ-θεί ότι καλύπτει σχεδόν κάθε πολιτικό πεδίο.95 Στην πραγματικότητα, το MGK έγινε το υπέρτατο σώμα λήψης αποφάσεων του κράτους. Οι αυστηροί περιορισμοί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων ενσωμάτωσαν πε-


ραιτέρω την απόλυτη προτεραιότητα που δινόταν στο κράτος έναντι των ατομικών συμφερόντων.96


Πριν από τη μεταρρύθμιση

Οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έβριθαν αναφορών στις δημοκρα-τικές ελλείψεις της τουρκικής κρατικής δομής και λειτουργίας, εστιάζο-ντας στον πολιτικό ρόλο του στρατού και στο ανελεύθερο και δυσλειτουρ-γικό δικαστικό σύστημα. Η έκθεση του 1999 περιελάμβανε αναφορές στη δικαστική εξουσία και σε προβλήματα που σχετίζονται με τα DGM. Ση-μειώνονταν καταδικαστικές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Αν-θρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) εναντίον της Τουρκίας όσον αφορά στα DGM. Το 1998 η παρουσία στρατιωτικού δικαστή στη σύνθεση των Δι-καστηρίων Κρατικής Ασφαλείας θεωρήθηκε παραβίαση της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), ενώ το 1999 το ΕΔΑΔ κατέληξε επιπλέον στο συμπέρασμα ότι όσοι δικάστηκαν από αυτά είχαν στερηθεί του δικαιώματος να παρουσιάσουν τις υποθέσεις τους σε ένα «ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο». Η έκθεση επεσήμανε επίσης τον μείζονα ρόλο που συνέχιζε να διαδραματίζει το MGK στον πολιτικό βίο.97 Στην έκθεση του 2000, επισημάνθηκε η έλλειψη περαιτέρω προό-δου στο ζήτημα των DGM, καθώς και η ανάγκη λήψης μέτρων τα οποία θα εγγυώνταν την εφαρμογή των καταδικαστικών αποφάσεων του ΕΔΑΔ εναντίον της Τουρκίας. Έμφαση δόθηκε στις σχέσεις πολιτικής ηγεσίας και στρατού. Το γεγονός ότι ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου παρέμενε υπόλογος στον πρωθυπουργό και όχι στον υπουργό Άμυνας και ότι ο ίδιος διόριζε στρατιωτικά μέλη στο Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαίδευσης (Yüksek Öğretim Kurulu- YÖK) και στο Ελεγκτικό Συμβούλιο Ανώτατης Εκπαί-δευσης (Yüksek Öğretim Denetim Kurulu) αναφέρθηκαν ως αποδεικτικά στοιχεία για το ενισχυμένο καθεστώς του στρατού και ως απόκλιση από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Όσον αφορά στο MGK, η έκθεση σημείωνε ότι διατηρούσε την υπερβολική επιρροή του σε ζητήματα που σχετίζονται με την άμυνα, την ασφάλεια και τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους και ως εκ τούτου –στην πράξη– περιόριζε δραστικά τον ρόλο των δημοκρατικά εκλεγμένων θεσμών, της κυβέρνησης και του κοινοβουλίου.98 Η έκθεση του 2001 τόνισε ότι είχε σημειωθεί μικρή πρόοδος, όσον αφορά στην αύ-


ξηση του πολιτικού ελέγχου επί του στρατού και επανέλαβε την ανάγκη λήψης μέτρων για τη διασφάλιση της εκτέλεσης των αποφάσεων του ΕΔΑΔ σε εσωτερικό επίπεδο.99

Η έκθεση του 2002 επεσήμανε προβλήματα ανεξαρτησίας και συνέ-πειας στη λειτουργία της δικαστικής εξουσίας. Η έλλειψη καθαρότητας, διαφάνειας και ασφάλειας δικαίου κατέστη εμφανής, όταν οι εισαγγελείς, μετά την κατάργηση των προηγουμένως χρησιμοποιούμενων άρθρων του Ποινικού Κώδικα, χρησιμοποιούσαν μη συναφή άρθρα για τη δίωξη πο-λιτών.100 Αναφέρθηκαν οι δημόσιες δηλώσεις στρατιωτικών μελών του MGK περί του ζητήματος των υποκινούμενων από την ΕΕ μεταρρυθμίσε-ων, καθώς και ο σημαντικός τους ρόλος στην εσωτερική πολιτική. Η έκθε-ση σχολίασε ότι οι προηγούμενες μεταρρυθμίσεις δεν φάνηκαν να έχουν αλλάξει στην πράξη τη λειτουργία του MGK. Παρά το γεγονός ότι οι απο-φάσεις λαμβάνονταν κατά πλειοψηφία, οι απόψεις των στρατιωτικών με-λών του συνέχισαν να έχουν μείζονα βαρύτητα. Η έκθεση επεσήμανε επί-σης τον σημαντικό βαθμό στρατιωτικής αυτονομίας στην κατάρτιση του αμυντικού προϋπολογισμού και την ύπαρξη δύο κονδυλίων εκτός προϋ-πολογισμού που ήταν διαθέσιμα για τον στρατό.101 Ο αμυντικός προϋπο-λογισμός, καθώς και κάθε άλλη στρατιωτική δαπάνη δεν τίθετο ποτέ σε κοινοβουλευτικό έλεγχο ή σε συζήτηση στα μέσα ενημέρωσης.102

Η έκθεση του 2003 σημείωσε την αναποτελεσματική ή απρόθυμη εφαρ-μογή των μεταρρυθμιστικών μέτρων από τη γραφειοκρατία. Μέτρα που σχεδιάστηκαν από εκτελεστικά όργανα αρμόδια για την εφαρμογή ειδικών πτυχών των πολιτικών μεταρρυθμίσεων, τις οποίες ενέκρινε το κοινοβού-λιο, περιόρισαν σημαντικά το πεδίο εφαρμογής αυτών των μεταρρυθμί-σεων μέσω της θέσπισης πολύ αυστηρών προϋποθέσεων. Ως παραδείγματα αναφέρθηκαν το Ανώτατο Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (Radyo-Televizyon Üst Kurulu- RTÜK) και η Γενική Διεύθυνση Βακουφίων (Vakıfl ar Genel Müdürlüğü- VGM). Τονίστηκε η συνεχιζόμενη αυτονομία του στρατού στη διαχείριση του αμυντικού προϋπολογισμού και των προμηθειών, κα-θώς και ο ανεπίσημος –αλλά ισχυρός– πολιτικός του ρόλος. Η έκθεση επε-σήμανε επίσης προβλήματα που σχετίζονται με την αμεροληψία και τη συνέπεια δικαστικών πράξεων.103 Η έκθεση του 2004 υπογράμμισε, τέλος, ότι εκτός από τις επίσημες μεταρρυθμίσεις στο νομικό και θεσμικό πλαί-σιο, οι πολιτικές αρχές θα έπρεπε να ασκούν πλήρως και στην πράξη τα εποπτικά τους καθήκοντα, ιδίως όσον αφορά στη διαμόρφωση της στρα-τηγικής εθνικής ασφαλείας και την εφαρμογή της, στις σχέσεις με γειτονι-κές χώρες και τον έλεγχο του αμυντικού προϋπολογισμού.104


Η μεταρρυθμιστική διαδικασία

Η μεταρρυθμιστική διαδικασία ήταν ομολογουμένως μακρόχρονη και δύσκολη, κατόρθωσε όμως κατά τη διάρκεια πέντε ετών να οδηγήσει σε σημαντική πρόοδο στην κατεύθυνση της φιλελευθεροποίησης του τουρκι-κού κράτους. Υποστηρίχθηκε ότι η έκταση της υποκινούμενης από την ΕΕ μεταρρύθμισης του τουρκικού κράτους χάριν της ΕΕ θα μπορούσε να συ-γκριθεί μόνο με εκείνη του Τανζιμάτ. Οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτρο-πής χρησίμευσαν ξανά ως ακριβείς δείκτες των μεταρρυθμιστικών βημά-των. Τον Ιούνιο του 1999, ο στρατιωτικός δικαστής απομακρύνθηκε από τα DGM.105 Η ίδρυση τον Ιούνιο του 2000 ενός ειδικού εκτελεστικού ορ-γάνου, της Γενικής Γραμματείας Ευρωπαϊκών Υποθέσεων (Avrupa Birliği Genel Sekreterliği-ABGS), προσαρτημένης στο Γραφείο του Πρωθυπουρ-γού, στόχευε να διασφαλίσει τον αποτελεσματικό συντονισμό όλων των κυβερνητικών υποθέσεων που σχετίζονταν με τις ευρωτουρκικές σχέσεις και διευκόλυνε τη διαδικασία της μεταρρύθμισης του κράτους.106 Όσον αφορά στο ζήτημα του πολιτικού ελέγχου επί των στρατιωτικών δαπανών, ο νόμος περί Δημοσιονομικής Διαχείρισης και Ελέγχου τροποποιήθηκε τον Δεκέμβριο του 2003, προκειμένου να επιτραπεί η συμπερίληψη των μη ενταγμένων στον προϋπολογισμό κονδυλίων στους προϋπολογισμούς του υπουργείου Εθνικής Άμυνας έως την 1η Ιανουαρίου 2005, και η κα-τάργηση αυτών των κονδυλίων από την 31η Δεκεμβρίου 2007. Με στόχο τη μείωση του πολιτικού ρόλου του στρατού, αφαιρέθηκαν ως αποτέλε-σμα της νομοθετικής μεταρρύθμισης ένα στρατιωτικό μέλος από το YÖK, διορισμένο από τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, και ένα μέλος από το RTÜK, διορισμένο από τον γενικό γραμματέα του MGK.107 Ωστόσο, οι πιο σημαντικοί τομείς της μεταρρύθμισης ήταν το MGK και το δικαστικό σύστημα.

Το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας (Milli Guvenlik Kurulu-MGK) Η μεταρρύθμιση του MGK ήταν ένα από τα πιο ευαίσθητα ζητήματα της μεταρρύθμισης. Η πολιτική δραστηριότητα ενός σώματος ελεγχόμενου από τον στρατό μνημονευόταν επανειλημμένα στις εκθέσεις της Ευρω-παϊκής Επιτροπής ως απόδειξη των σοβαρών δημοκρατικών ελλείψεων της Τουρκίας. Τον Οκτώβριο του 2001 αναθεωρήθηκε το άρθρο 118 του Συντάγματος αναφορικά με τον ρόλο και τη σύνθεση του MGK. Ο αριθμός των πολιτικών μελών του MGK αυξήθηκε από πέντε σε εννέα, ενώ οι στρατιωτικοί εκπρόσωποι παρέμειναν πέντε. Επιπροσθέτως, το νέο κείμενο έδινε έμφαση στη συμβουλευτική φύση του οργάνου αυτού,


τονίζοντας ότι ο ρόλος του περιοριζόταν σε συστάσεις, τις οποίες η κυ-βέρνηση όφειλε να «αξιολογήσει» αντί να τις «εξετάσει κατά προτεραιό-τητα»108.

Περαιτέρω βελτίωση σημειώθηκε στην έκθεση της Ευρωπαϊκής Επι-τροπής του 2003. Ο συμβουλευτικός χαρακτήρας του MGK επιβεβαιώ-θηκε μέσω μίας αναθεώρησης του νόμου περί MGK τον Ιούλιο του 2003, σύμφωνα με την οποία αφαιρέθηκε η διάταξη ότι «το MGK θα υποβάλ-λει έκθεση στο υπουργικό συμβούλιο με τις απόψεις στις οποίες είχε κα-ταλήξει και με τις προτάσεις του». Η αναθεώρηση αυτή κατήργησε τις διευρυμένες εκτελεστικές και εποπτικές εξουσίες του γενικού γραμματέα του MGK. Ειδικότερα, καταργήθηκε η διάταξη η οποία εξουσιοδοτούσε τον γενικό γραμματέα να παρακολουθεί, εξ ονόματος του προέδρου και του πρωθυπουργού, την εφαρμογή κάθε σύστασης που έκανε το MGK. Ήρθησαν επίσης άλλες διατάξεις που επέτρεπαν απεριόριστη πρόσβαση του MGK σε κάθε πολιτικό όργανο. Μία άλλη αναθεωρημένη διάταξη ανέφερε ότι η θέση του γενικού γραμματέα δεν θα προοριζόταν πλέον αποκλειστικά για στρατιωτικούς αξιωματούχους. Ωστόσο, τον Αύγου-στο του 2003, αποφασίστηκε να διοριστεί ένας στρατιωτικός υποψήφιος, ο στρατηγός Σουκρού Σαρίισικ (Şükrü Sarıışık), για ένα μόνο τελευταίο έτος. Η συχνότητα των συσκέψεων του MGK μεταβλήθηκε, έτσι ώστε να συνέρχεται κανονικά κάθε δύο μήνες αντί μηνιαίως.109

Οι πιο εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις του MGK πραγματοποιήθηκαν το 2004. Όσον αφορά στα καθήκοντα, στη λειτουργία και στη σύνθεσή του, εγκρίθηκε τον Ιανουάριο του 2004 ένας κανονισμός ο οποίος εφάρμοζε τις προηγούμενες νομοθετικές αλλαγές του Ιουλίου 2003. Η γενική γραμμα-τεία του MGK μετατράπηκε επίσης σε ένα σώμα που εξυπηρετούσε την καθαρά συμβουλευτική λειτουργία του MGK. Ο ρόλος της περιοριζόταν στον καθορισμό της ημερήσιας διάταξης. Η γραμματεία δεν ήταν πλέον σε θέση να διεξάγει έρευνες σε θέματα εθνικής ασφαλείας με δική της πρωτοβουλία ούτε να διαχειρίζεται άμεσα τα ειδικά κονδύλια που διατίθε-ντο για αυτόν τον σκοπό, αρμοδιότητα η οποία έχει τεθεί σήμερα υπό τον αποκλειστικό έλεγχο του πρωθυπουργού. Περαιτέρω αλλαγές αφορούσαν στην εσωτερική αναδιάρθρωση του MGK, με μία σημαντική μείωση προ-σωπικού και την κατάργηση ορισμένων μονάδων. Η νομοθεσία που τέθη-κε σε ισχύ τον Δεκέμβριο του 2003 κατήργησε τη μυστικότητα των δια-ταγμάτων που διέπουν τις δραστηριότητες της γενικής γραμματείας του MGK. Τέλος, τον Αύγουστο του 2004, ένας διπλωμάτης υψηλού κύρους, ο Γιγίτ Αλπογκάν (Yiğit Alpogan), έγινε ο πρώτος μη στρατιωτικός γενι-κός γραμματέας του MGK. Ο διορισμός αυτός είχε μία άκρως συμβολική


σημασία, δεδομένου ότι παρείχε μία από τις πιο σαφείς εκδηλώσεις της αποστρατικοποίησης της τουρκικής πολιτικής.110

Το δικαστικό σύστημα

Οι ελλείψεις στο τουρκικό δικαστικό σύστημα είχαν επισημανθεί από διαδοχικές εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Τα Δικαστήρια Εθνικής Ασφαλείας (Devlet Güvenlik Mahkemeleri- DGM) και η ανελεύθερη νο-μοθεσία της Τουρκίας ήταν μεταξύ των βασικών εστιών ανησυχίας. Όσον αφορά στα DGM, αξιοσημείωτα βήματα έγιναν για πρώτη φορά το 2002. Μειώθηκε ο αριθμός των αδικημάτων που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία τους, ενώ βελτιώθηκε το δικαίωμα υπεράσπισης των κρατουμένων που εμπίπτουν στην αρμοδιότητά τους. Καταργήθηκαν οι περιορισμοί στο δι-καίωμα των κρατουμένων να έχουν πρόσβαση σε δικηγόρο. Οι κρατού-μενοι που διώκονται για συλλογικά αδικήματα που εμπίπτουν στη δικαιο-δοσία των DGM απέκτησαν το νόμιμο δικαίωμα να έχουν πρόσβαση σε δικηγόρο, αλλά μόνο μετά από 48 ώρες. Όσον αφορά στην εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το Συνταγματικό Δικαστήριο αποφάσισε τον Μάρτιο του 2002 ότι αυτή ήταν μία πηγή στην οποία τα τουρκικά δικαστήρια θα μπορούσαν να βασίζουν τις αποφάσεις τους. Τον Αύγουστο του 2002, προστέθηκαν διατάξεις στο τουρκικό νο-μικό σύστημα, ώστε να επιτρέπεται η επανάληψη δίκης σε περίπτωση κα-ταδικαστικών αποφάσεων που αποδεικνύονταν αντίθετες με τη σύμβαση. Τα προγράμματα κατάρτισης των δικαστών συνεχίστηκαν σε τομείς όπως η πρόληψη των βασανιστηρίων, η ελευθερία της έκφρασης και η δίκαιη δίκη.111 Το 2003 αναθεωρήθηκαν ο Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας και ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας, ώστε να επιτραπεί εκ νέου δίκη σε αστικές και ποινικές υποθέσεις στις οποίες το ΕΔΑΔ διαπίστωσε παραβιάσεις της Σύμβασης και των πρόσθετων πρωτοκόλλων της. Ο νόμος για την ίδρυση και τις δικαστικές διαδικασίες των στρατιωτικών δικαστηρίων αναθεω-ρήθηκε, με σκοπό να τεθεί τέλος στη στρατιωτική δικαιοδοσία επί των πολιτών και να ευθυγραμμιστούν οι διατάξεις του στρατιωτικού κώδικα δικονομίας με τις μεταρρυθμίσεις που υιοθετήθηκαν από προηγούμενα πακέτα σχετικά με την ελευθερία της έκφρασης. Ένας αυξανόμενος αριθ-μός δικαστών και εισαγγελέων παρακολούθησε σεμινάρια κατάρτισης, ενώ δημιουργήθηκε μία Ακαδημία Δικαιοσύνης για την εκπαίδευση των κατώτερων δικαστικών.112 Τα δικαστήρια άρχισαν επίσης να κάνουν συ-γκεκριμένα βήματα προς την υλοποίηση των πολιτικών μεταρρυθμίσεων.


Όπως επεσήμανε η έκθεση της Επιτροπής του 2003, «οι ποινικές διαδικα-σίες εναντίον ατόμων βάσει των άρθρων 312 [παρότρυνση σε ταξικό, εθνι-κό, θρησκευτικό ή φυλετικό μίσος] και 159 [προσβολή κρατικών θεσμών] έχουν γενικά καταλήξει σε αθωωτικές αποφάσεις. Τα δικαστήρια έχουν αρχίσει να επανεξετάζουν καταδίκες προσώπων που έχουν καταδικαστεί βάσει του άρθρου 8 του Αντιτρομοκρατικού Νόμου και να διατάζουν την αποφυλάκισή τους. Τα δικαστήρια έχουν επίσης αρχίσει να επανεξετάζουν τις καταδικαστικές αποφάσεις εναντίον ατόμων που έχουν καταδικαστεί βάσει του άρθρου 169 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα, ο οποίος έχει ανα-θεωρηθεί, και σε κατάλληλες περιπτώσεις, να διατάζουν την αποφυλάκισή τους».113

Η δικαστική μεταρρύθμιση επιταχύνθηκε το 2004. Μετά από μία συ-νταγματική αναθεώρηση που εγκρίθηκε τον Μάιο του 2004, τα DGM καταργήθηκαν. Η δικαιοδοσία για τα περισσότερα από τα εγκλήματα που ενέπιπταν στην αρμοδιότητά τους –κυρίως σχετικά με το οργανωμένο έγκλημα, το λαθρεμπόριο ναρκωτικών και τα αδικήματα τρομοκρατίας– μεταφέρθηκε στα νεοϊδρυθέντα Περιφερειακά Δικαστήρια Σοβαρών Κα-κουργημάτων. Καταργήθηκε επίσης το αξίωμα του γενικού εισαγγελέα για τα DGM. Τις ποινικές διώξεις ενώπιον του Περιφερειακού Δικαστη-ρίου Σοβαρών Κακουργημάτων χειριζόταν το γραφείο του ανώτατου γενικού εισαγγελέα. Σύμφωνα με τις συνταγματικές αναθεωρήσεις του Μαΐου 2004, τροποποιήθηκε το άρθρο 90 του Συντάγματος, κατοχυρώ-νοντας την αρχή της υπεροχής των διεθνών και ευρωπαϊκών συνθηκών που έχουν κυρωθεί από την Τουρκία σε σχέση με την εγχώρια νομοθεσία. Όπου υπήρχε σύγκρουση μεταξύ των διεθνών συμφωνιών για τα ανθρώ-πινα δικαιώματα και της εθνικής νομοθεσίας, τα τουρκικά δικαστήρια θα έπρεπε να τηρούν τις διεθνείς συμφωνίες. Ένας νέος Ποινικός Κώδικας υιοθετήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2004, αντικαθιστώντας τον προηγούμε-νο Ποινικό Κώδικα που ίσχυε επί 80 χρόνια. Σε γενικές γραμμές, ο νέος κώδικας υιοθετούσε τα σύγχρονα ευρωπαϊκά πρότυπα, σύμφωνα με τις πρόσφατες εξελίξεις του ποινικού δικαίου σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες. Ενίσχυσε τις κυρώσεις κατά ορισμένων παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και εισήγαγε νέα αδικήματα που αντανακλούσαν τις σύγ-χρονες τάσεις στο διεθνές ποινικό δίκαιο, όπως η γενοκτονία, τα εγκλή-ματα κατά της ανθρωπότητας, οι διακρίσεις και η κατάχρηση προσωπι-κών δεδομένων. Ορισμένες από τις διατάξεις του, ωστόσο, θεωρήθηκε ότι αποδυναμώνουν θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες, και ακολού-θησε ισχυρή αντίδραση του κοινού.114




Ο ρόλος της πολιτικής και στρατιωτικής γραφειοκρατίας ήταν ζωτικής σημασίας για τον μετασχηματισμό της τουρκικής πολιτικής οργάνωσης. Ο στρατός ήταν αυτός που είχε μπλοκάρει τρεις φορές115 απόπειρες πο-λιτικών ηγετών να μετατοπίσουν την ισορροπία δυνάμεων προς το μέρος τους. Η υποκινούμενη από την ΕΕ μεταρρυθμιστική διαδικασία επηρέασε αυτήν την ισορροπία προς όφελος των πολιτικών. Αυτή τη φορά, ωστό-σο, η ενδυνάμωση της πολιτικής ηγεσίας δεν μπορούσε να οδηγήσει στην επιβολή ενός πλειοψηφικού αυταρχικού καθεστώτος, όπως θα μπορού-σε κανείς να υποστηρίξει τη δεκαετία του 1950, ή στην αναρχία και το χάος, όπως θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει τη δεκαετία του 1970. Συνδεόταν με τη διαδικασία πλήρους και αποτελεσματικής εδραίωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία, στην προσπάθειά της να ανταποκριθεί στα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης. Η κύρια αποστολή της κρατικής ελίτ ήταν να φέρει την Τουρκία πιο κοντά στην Ευρώπη· ωστόσο, η ίδια η διαδι-κασία εξευρωπαϊσμού της Τουρκίας σήμαινε τον τερματισμό του κηδε-μονευτικού πολιτικού ρόλου της ελίτ. Η στρατιωτική και η πολιτική γρα-φειοκρατία επέδειξαν διαφορετική αντίδραση. Η πολιτική γραφειοκρατία ήταν πάντοτε πιο επιρρεπής σε εσωτερικό κατακερματισμό, όπως είχε δείξει η εμπειρία της δεκαετίας του 1970, ακόμη και αν το στρατιωτικό καθεστώς των ετών 1980-1983 ήταν αρκετά επιτυχές όσον αφορά στην αποκατάσταση του ομοιογενούς χαρακτήρα της κρατικής ελίτ. Επιπλέον, μεταξύ των στόχων του «ήπιου» πραξικοπήματος του 1997 ήταν και η εκκαθάριση της γραφειοκρατίας από προσωπικό με –πραγματικές ή υποτι-θέμενες– ισλαμιστικές τάσεις. Παρ’ όλα αυτά, το χάσμα που εμφανίστηκε στο εσωτερικό της πολιτικής γραφειοκρατίας ήταν άνευ προηγουμένου. Υπήρξε μία αντίδραση εναντίον της επικείμενης απώλειας της υπόστασης και της πολιτικής επιρροής, την οποία συνεπαγόταν η πλήρης εφαρμογή του προγράμματος μεταρρυθμίσεων. Η αντίδραση ενίοτε κατέστη σαφής και ρητή, αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις παρέμεινε σιωπηρή και υπόρρητη. Η παρεμπόδιση των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων μέσω της αντίστροφης χρήσης των διαδικαστικών εργαλείων, η αργοπορία στην εφαρμογή των μεταρρυθμιστικών προγραμμάτων έως το τελευταίο δυνα-τό σημείο, ή η ηθελημένη αποτυχία να γίνει κατανοητό και να εφαρμοστεί το πνεύμα και όχι το γράμμα του νόμου ήταν κοινές πρακτικές μεταξύ αυ-


τών των αυξανόμενα περιθωριοποιούμενων και εθνικιστικών γραφειοκρα-τών που αντιδρούσαν εναντίον της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας. Όπως σχολίασε ο Ατίλλα Γιάιλα (Atilla Yayla) για μία ομιλία του προέδρου του Συνταγματικού Δικαστηρίου Μουσταφά Μπουμίν (Mustafa Bumin): «[Η ομιλία του Μουσταφά Μπουμίν] μάς έδειξε για άλλη μία φορά και με πιο πικρό τρόπο την απόσταση που χωρίζει ένα μέρος της δικαστικής γραφει-οκρατίας της Τουρκίας από την αφοσίωση στο κράτος δικαίου και σε μία φιλελεύθερη δημοκρατική αντίληψη»116.

Από την άλλη πλευρά, άλλοι γραφειοκράτες, κυρίως στο υπουργείο Εξωτερικών, αλλά και σε άλλα υπουργεία, το δικαστικό σώμα και η δημό-σια διοίκηση έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την προώθηση της μεταρ-ρύθμισης. Η Γενική Γραμματεία Ευρωπαϊκών Υποθέσεων (Avrupa Birliği Genel Sekreterliği-ABGS) έγινε προπύργιο της μεταρρύθμισης, ενώ αυ-ξημένο ενδιαφέρον συμμετοχής εκδηλώθηκε για τα πολυσχιδή σεμινάρια που στόχευαν να εκπαιδεύσουν Τούρκους γραφειοκράτες σχετικά με το πώς θα διασφαλιστεί πλήρης και αποτελεσματικός σεβασμός των φιλελεύ-θερων δημοκρατικών κανόνων κατά την εκτέλεση των καθηκόντων τους. Οι κρατικοί γραφειοκράτες ήταν πρόθυμοι να ανταλλάξουν την εθιμικώς καθιερωμένη σκληρή εξουσία τους με «ήπια» ισχύ και να έχουν μία βελ-τιωμένη δημόσια εικόνα.

Παρόλο που ο κατακερματισμός μέσα στις τάξεις της πολιτικής γρα-φειοκρατίας δεν ήταν καινούργιο φαινόμενο, σίγουρα ήταν καινοφανές στην περίπτωση του στρατού. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ρεπου-μπλικανικής Τουρκίας, εκδηλώθηκε ένας λανθάνων διχασμός μεταξύ των στρατιωτικών ηγετών. Ενώ κάποιοι αντέδρασαν στη μείωση του πολιτι-κού ρόλου του στρατού και στην κατάργηση του κηδεμονευτικού ρόλου του, άλλοι είδαν –με λιγότερη ή μεγαλύτερη δυσφορία– την απόσυρση του στρατού από την πολιτική ως ένα αναπόφευκτο βήμα στη διαδικασία εκδυτικισμού και εδραίωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία. Η μεταρρυθ-μιστική διαδικασία και η προοπτική ένταξης στην ΕΕ απετέλεσαν έναν πρόσθετο λόγο για την ανάπτυξη δύο αντισταθμιστικών τάσεων μέσα στο σώμα της τουρκικής γραφειοκρατίας. Από τη μία πλευρά, οι παραδοσιο-κράτες ήταν πολύ επιφυλακτικοί όσον αφορά σε μία πιθανή διάβρωση του πρωτεύοντα ρόλου της γραφειοκρατίας, ως αποτέλεσμα της υποκινούμε-νης από την ΕΕ μεταρρυθμιστικής διαδικασίας, και αρνήθηκαν να προ-βούν σε οποιαδήποτε επανερμηνεία των κεμαλιστικών αρχών, σύμφωνα με τις σύγχρονες εξελίξεις. Καθώς ένα εκλεκτικιστικό όραμα εκδυτικισμού αντικαταστάθηκε από τον εξευρωπαϊσμό, ο οποίος συνεπαγόταν πολιτική φιλελευθεροποίηση, αισθάνθηκαν ότι αυτός ο μετασχηματισμός έθετε σε


κίνδυνο τα τουρκικά εθνικά συμφέροντα.117 Ο στρατηγός Τουντζέρ Κι-λίντς (Tuncer Kılınç), γενικός γραμματέας του MGK, συνόψισε αυτήν τη στάση στις 7 Μαρτίου 2002, όταν δήλωσε κατά τη διάρκεια ενός συνε-δρίου στη Διεύθυνση Στρατιωτικών Ακαδημιών της Κωνσταντινούπολης ότι ήταν αντίθετος στην ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και πρόσθεσε:

«Η Τουρκία χρειάζεται οπωσδήποτε να επιδιώξει νέες συμμαχίες. Κατά τη γνώμη μου, η καλύτερη κατεύθυνση θα ήταν να αναζητήσει μία συμμαχία με τη Ρωσική Ομοσπονδία, η οποία θα περιελάμβανε το Ιράν, χωρίς να αγνοεί –αν είναι δυνατόν– τις Ηνωμένες Πολι-τείες. Η Τουρκία δεν έχει λάβει καμία βοήθεια από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αρνητικές προσεγγίσεις στα προ-βλήματα που αφορούν στην Τουρκία»118.

Μία τέτοια δήλωση από έναν κορυφαίο αξιωματούχο δεν ήταν μόνο μία ευθεία λεκτική παρέμβαση στη συνεχιζόμενη συζήτηση περί της έντα-ξης της Τουρκίας στην ΕΕ και των βημάτων που πρέπει να κάνει η χώρα, για να εκπληρώσει τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης. Ήταν επίσης μία ριζική εκτροπή από τη χρόνια επιδίωξη της κρατικής ελίτ να κατευθύνει αποφα-σιστικά την Τουρκία προς τη Δύση. Ο φόβος ότι η κορύφωση της διαδικα-σίας εκδυτικισμού της Τουρκίας, ήτοι η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένω-ση, θα οδηγούσε στην κατάργηση των μη δημοκρατικών τους προνομίων και στην υποταγή τους στους πολιτικούς, έστρεψε πολλούς γραφειοκράτες εναντίον της προοπτικής ένταξης στην ΕΕ.

Από την άλλη πλευρά, μία πολύ πιο επιφυλακτική στάση τηρήθηκε από την πλειονότητα του τουρκικού στρατού, συμπεριλαμβανομένου του αρ-χηγού του Γενικού Επιτελείου Χιλμί Οζκιόκ (Hilmi Özkök), ο οποίος είδε την προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ ως εκπλήρωση του πολιτι-κού προγράμματος του Ατατούρκ119. Τα μεταρρυθμιστικά προγράμματα τόσο της κυβέρνησης συνασπισμού του Ετζεβίτ, όσο και της κυβέρνησης του AKP, απαιτούσαν σημαντικούς περιορισμούς στην ισχύ της στρατιω-τικής και πολιτικής γραφειοκρατίας. Η κατάργηση των DGM, η σταδια-κή αποστρατικοποίηση του MGK, η μείωση των αρμοδιοτήτων του και ο αυξανόμενος κυβερνητικός έλεγχος των στρατιωτικών δαπανών σήμαιναν την απώλεια προνομίων τα οποία είχαν ως επί το πλείστον συσσωρευτεί κατά τη διάρκεια των προηγούμενων περιόδων στρατιωτικής διακυβέρνη-σης. Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ σήμαινε επίσης ότι η δια-δικασία αυτή ήταν αμετάκλητη · ο στρατός δεν θα μπορούσε να ανακτήσει


τα προηγούμενα προνόμιά του, χωρίς να περιθωριοποιήσει την Τουρκία στη διεθνή σκηνή. Η πλειονότητα του στρατού υποστήριξε, ωστόσο, τη μεταρρυθμιστική διαδικασία, θεωρώντας την ως αναπόφευκτο βήμα σε μία διαδικασία την οποία είχε εγκαινιάσει ο ίδιος ο Ατατούρκ. Η σιωπηρή υποστήριξη ή αποδοχή πιο φιλελεύθερων προσεγγίσεων δεν περιορίστηκε στην άρση της αντιμετώπισης διαφόρων εσωτερικών πολιτικών ζητημά-των ως ζητημάτων εθνικής ασφαλείας (desecuritization) και στην κατάρ-γηση των θεσμικών προνομίων του στρατού. Ακόμη και σε ζητήματα εξω-τερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας, όπως το Κυπριακό, ο στρατός δεν εναντιώθηκε σε μία φιλελεύθερη στροφή των κυβερνητικών πολιτι-κών, οι οποίες εναρμόνισαν την τουρκική θέση με τις πρωτοβουλίες των Ηνωμένων Εθνών. Αν και θα ήταν υπερβολή να αποδοθεί η στροφή αυτή σε ένα μόνο πρόσωπο, φαίνεται ότι η μετριοπαθής στάση του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου, στρατηγού Χιλμί Οζκιόκ, διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό τις μεταρρυθμίσεις. Αφότου ανέλαβε την ηγεσία των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων το 2002, ο Οζκιόκ δεν αντιτάχθηκε στις μεταρρυθμί-σεις. Η επιφυλακτικά υποστηρικτική στάση του συνέτεινε στην επιβολή σιωπής σε άλλους υψηλόβαθμους αξιωματούχους, οι οποίοι ενδέχεται να είχαν επικρίνει ανοικτά τη μείωση των στρατιωτικών προνομίων.120 Ο Οζ-κιόκ φάνηκε να δίνει προτεραιότητα στα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της Τουρκίας έναντι των συμφερόντων της κρατικής ελίτ της οποίας ηγείτο.

Η πολιτική ηγεσία

Οι πολιτικοί ηγέτες της Τουρκίας γίνονταν όλο και πιο δυναμικοί, αξιώ-νοντας τον ρόλο που εύλογα θεωρούσαν ότι θα έπρεπε να διαδραματίζουν σε μία φιλελεύθερη δημοκρατική Τουρκία. Αν και υπήρχε ακόμη κάποια υποστήριξη για τη διατήρηση του status quo,121 ένας αυξανόμενος αριθμός πολιτικών, δημοσιογράφων και προσωπικοτήτων της κοινωνίας των πολι-τών υπογράμμισαν την ανάγκη για επανεξέταση των σχέσεων μεταξύ κρά-τους και κοινωνίας, ώστε να εξαλειφθούν τα κηδευμονευτικά προνόμια της κρατικής ελίτ. Σε μία ομιλία που εκφώνησε σε συνέδριο του κόμματός του τον Αύγουστο του 2001, ο ηγέτης του ANAP και εταίρος της κυβέρ-νησης συνασπισμού, Μεσούτ Γιλμάζ (Mesut Yılmaz), εξαπέλυσε επίθεση εναντίον του ταμπού « εθνική ασφάλεια»:122

«Όσον αφορά στα εμπόδια στις προσπάθειες σύγκλισης με τα πρό-τυπα της ΕΕ, υπάρχει ένα ζήτημα-ταμπού, που το γνωρίζουν σχε-


δόν όλοι αλλά παραμένει σιωπηρό... Αυτό είναι οι ανάγκες εθνικής ασφαλείας... Ή, ακριβέστερα, το σύνδρομο εθνικής ασφαλείας... Σήμερα ήρθε η ώρα να αποκαλυφθεί αυτό το ζήτημα-ταμπού.Η εθνική ασφάλεια είναι μία έννοια απολύτως αναγκαία για την εξασφάλιση της συνέχειας του κράτους... Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο χρησιμοποιείται επί του παρόντος αυτή η έννοια παράγει τα αντίθετα αποτελέσματα. Η έννοια της εθνικής ασφάλειας έχει κατα-στεί εμπόδιο σε κάθε βήμα που διασφαλίζει το μέλλον του κράτους μας... Η ανησυχία μας είναι ότι η πρόληψη οποιασδήποτε πρωτο-βουλίας, με το πρόσχημα ότι η εθνική ασφάλεια βγαίνει εκτός ελέγ-χου, θα προκαλέσει μεγάλη ζημιά στο μέλλον της χώρας μας, καθώς και στην εθνική μας ασφάλεια».123

Ο Γιλμάζ άφηνε σαφώς να εννοηθεί ότι η εθνική ασφάλεια χρησι-μοποιήθηκε ως εργαλείο για τη νομιμοποίηση του κηδεμονευτικού ρό-λου του στρατού στην τουρκική πολιτική και για την παρακώλυση των εμπνευσμένων από την ΕΕ μεταρρυθμίσεων. Η προστασία του κοσμικού, ενιαίου, μονόγλωσσου, μονοεθνοτικού και μονοπολιτισμικού χαρακτήρα του κράτους θεωρείτο η ουσία της εθνικής ασφάλειας. Ως εκ τούτου, αν τα βήματα φιλελευθεροποίησης που εγκαινιάστηκαν λόγω της ΕΕ έθεταν σε αμφισβήτηση κάποιο από αυτά τα χαρακτηριστικά, τότε θα έπρεπε να υπάρξει αντίσταση στο όνομα της εθνικής ασφάλειας.124 Ο Γιλμάζ δήλωσε σαφώς ότι η εθνική ασφάλεια είναι μία έννοια απαραίτητη για την ευη-μερία ενός κράτους, αλλά πρόσθεσε επίσης ότι ο τρόπος με τον οποίο γινόταν κατανοητή η εθνική ασφάλεια στην Τουρκία ήταν επιζήμιος για την ίδια την εθνική ασφάλεια της Τουρκίας. Ο εκδημοκρατισμός δεν θα σήμαινε την κατάρρευση της εθνικής ασφάλειας αλλά μάλλον την ενίσχυ-σή της.125 Επομένως, ουσιαστικό βήμα στην πορεία της πολιτικής φιλε-λευθεροποίησης της Τουρκίας θα αποτελούσε η άρση της αντιμετώπισης ζητημάτων κοινωνικών ή πολιτικών ως ζητημάτων εθνικής ασφαλείας (desecuritization).

Η ανάγκη να εξαλειφθεί ο πολιτικός ρόλος του στρατού στην Τουρκία έχει επίσης εκφραστεί από έναν αυξανόμενο αριθμό δημοσιογράφων και άλλων διαμορφωτών της κοινής γνώμης. Έχει επισημανθεί ότι ένα μεγά-λο τμήμα της τουρκικής κοινής γνώμης είχε εθιστεί στον κηδεμονευτικό ρόλο του στρατού στην πολιτική και ότι αυτό είχε συμβάλει σε μία τάση πολιτικής αδράνειας και αδιαφορίας. Με το σκεπτικό ότι ο στρατός θα παρενέβαινε κάθε φορά που οι κυβερνήσεις απέκλιναν από την κεμαλι-στική ορθοδοξία στη διαχείριση ζητημάτων που ενέπιπταν στο φάσμα της


« εθνικής ασφάλειας», πολλοί Τούρκοι πολίτες παραμελούσαν τις δικές τους ευθύνες ως πολίτες. Όπως παρατήρησε ο δημοφιλής αρθρογράφος Μεχμέτ Αλή Μπιράντ (Mehmet Ali Birand) την επαύριο των εκλογών του Νοεμβρίου 2002:

«Στο παρελθόν, ήμαστε συνηθισμένοι να διαμαρτυρόμαστε στον στρατό για τη στάση των πολιτικών στην κυβέρνηση κάθε φορά που πιστεύαμε ότι το κοσμικό σύστημα βρισκόταν υπό απειλή ή όταν αναλάμβανε την εξουσία κάποιος, με τον οποίο δεν μοιραζόμασταν κοινές απόψεις. Υπό αυτές τις συνθήκες, εμείς επικαλούμασταν πά-ντοτε τον στρατό, προκειμένου να παρέμβει για να "κάνει το καθή-κον του", ασκώντας πίεση στην κυβέρνηση εξ ονόματός μας και να θέσει έτσι τέλος σε αυτές τις εξελίξεις».126

Ωστόσο, υποστηρίχθηκε ότι το τουρκικό κοινό θα έπρεπε να καταστεί πιο ώριμο και να ασκήσει τη δημοκρατική ευθύνη του. Οι εκλογές του Νοεμβρίου του 2002 έδωσαν μία μοναδική ευκαιρία για την ωρίμαση της τουρκικής πολιτικής, καθώς το AKP, ένα κόμμα με σαφή αντικαθεστωτικά χαρακτηριστικά, κέρδισε μία εντυπωσιακή νίκη, η οποία αναγνωρίστηκε δημοσίως από την κρατική ελίτ. Ο Μπιράντ προσέθεσε ότι ήταν ευθύνη των πολιτών να αφήσουν τον στρατό να αποσυρθεί από την πολιτική και να επικεντρωθούν στις ουσιαστικές τους υποχρεώσεις:

«Σε αυτήν τη νέα φάση, το έθνος πρέπει να αποβάλει αυτήν τη συ-νήθεια να αναθέτει στον στρατό το έργο της προστασίας και δια-σφάλισης του συστήματος, την αποστολή της εποπτείας και του ελέγχου. Το ουσιαστικό καθήκον του στρατού είναι η προστασία της χώρας από εξωτερικές απειλές. Οι άνθρωποι βλέπουν τον στρατό ως "σωτήρες στους οποίους καταφεύγει κάποιος σε έσχατη ανάγκη". Για αυτούς ο στρατός είναι ένα "ασφαλιστήριο συμβόλαιο". Αλλά θα ήταν καλύτερα αν ο στρατός εγκατέλειπε το πεδίο της καθημε-ρινής πολιτικής. Αυτός ο στόχος θα μπορούσε να επιτευχθεί όχι με την υιοθέτηση της εύκολης λύσης να χτυπά κανείς τις πόρτες του στρατού, κάθε φορά που η χώρα αντιμετωπίζει μία δυσκολία, αλλά αφήνοντας τον πληθυσμό να εκφράσει τις αντιδράσεις του μέσω μη κυβερνητικών οργανισμών. Αυτά είναι τα όργανα που θα έπρεπε να προστατεύουν το σύστημα. Ας μην ξεχνάμε ότι αυτές οι οργανώ-σεις, οι οποίες μπορούν να οδηγήσουν εκατομμύρια ανθρώπους να κατέβουν στους δρόμους, θα ήταν πολύ πιο αποτελεσματικές από


τις συμπαγείς τάξεις του στρατού που παρελαύνουν σε σχηματισμό. Καμία κυβέρνηση δεν θα μπορούσε να αντισταθεί σε πιέσεις αυτού του είδους».127

Ως εκ τούτου, η ανάπτυξη μίας δραστήριας κοινωνίας των πολιτών θα έπρεπε να δημιουργήσει ένα χώρο διαλόγου, όπου θα μπορούσαν να συ-ζητηθούν με δημοκρατικό τρόπο όλες οι απόψεις περί των εσωτερικών και εξωτερικών πολιτικών. Αυτό θα καθιστούσε κάθε πολιτική παρέμβαση εκ μέρους του στρατού όχι μόνο αθέμιτη αλλά και περιττή, και το κέντρο βά-ρους της πολιτικής θα μετατοπιζόταν ως εκ τούτου από την κρατική ελίτ στα κινήματα της κοινωνίας των πολιτών.128


Η μεταβολή στη στάση ορισμένων από την κρατική ελίτ έναντι του ρό-λου της ως κηδεμόνα και της κατάργησης των καθιερωμένων προνομίων παρείχε επαρκείς αποδείξεις ότι συντελείτο μία διαδικασία κοινωνικής μάθησης ως αποτέλεσμα της βελτίωσης των ευρωτουρκικών σχέσεων. Ένα σημαντικό μέρος της πολιτικής και στρατιωτικής γραφειοκρατίας εξοικειωνόταν όλο και περισσότερο με ένα νέο ρόλο, ο οποίος απαιτούσε τον περιορισμό των καθηκόντων τους στο πλαίσιο που θα επέτρεπε ένα φιλελεύθερο δημοκρατικό καθεστώς. Τα καθήκοντα του στρατού θα πε-ριορίζονταν στην αντιμετώπιση εξωτερικών απειλών κατά της ασφάλειας, ενώ οι πολιτικοί γραφειοκράτες θα έδιναν προτεραιότητα στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, και θα θεωρούσαν αυτά ως βάση του κρατικού συμφέροντος.129 Η δίωξη του συνταξιούχου ναυάρχου Ιλχαμί Ερντίλ (İlhami Erdil) με κατηγορίες περί διαφθοράς τον Δεκέμβριο του 2004 ήταν ενδεικτική μίας δραματικής αλλαγής στις στρατιωτικές πρακτικές που αφορούσαν στη λογοδοσία και στο κράτος δικαίου. Μέχρι τότε, οι κατηγορίες για διαφθορά στο εσωτερικό του στρατού δεν έφταναν ποτέ στο δικαστήριο. Η γραφειοκρατική αλληλεγγύη και ο φόβος ότι θα υφίστατο βαριά βλάβη η άψογη και αδέκαστη εικόνα του τουρκικού στρα-τού υποτίθεται ότι δικαιολογούσαν αυτήν την πρακτική. Ωστόσο, στην υπόθεση του Ερντίλ ήταν η πρώτη φορά –από τη δεκαετία του 1930– που ένας υψηλόβαθμος αξιωματικός του στρατού διωκόταν με κατηγορίες δια-φθοράς. Αυτό παρείχε αποδείξεις για το ότι ο στρατός –και ο Οζκιόκ προ-σωπικά– ανταποκρίθηκε θετικά στη δημόσια πίεση και στην ανάγκη να


αντιμετωπιστούν ζητήματα ακεραιότητας και κράτους δικαίου.130 Ομοίως, οι πολιτικοί ηγέτες υποστήριξαν σθεναρά τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως τη νέα ιδεολογική βάση των σχέσεων κράτους-κοινωνίας και αύξησαν την προστασία των ατομικών συμφερόντων έναντι των μακροπρόθεσμων κρα-τικών συμφερόντων. Πολιτικοί, δημοσιογράφοι και ακτιβιστές της κοινω-νίας των πολιτών απαίτησαν έναν πιο αποφασιστικό ρόλο στη διαδικασία του φιλελευθερισμού. Εκφράστηκε επίσης η ανάγκη να επαναπροσδιορι-στεί ο κοινωνικός ρόλος του κράτους. Υποστηρίχθηκε ότι η εγκαθίδρυση μίας φιλελεύθερης δημοκρατίας δεν θα έπρεπε να σημάνει την αποδυνά-μωση της ανάπτυξης ενός συστήματος κοινωνικής πρόνοιας.131

Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει να σημειωθεί ότι η διαδικασία της κοι-νωνικής μάθησης δεν υπήρξε ούτε απρόσκοπτη ούτε πλήρης. Μπορούν να αναφερθούν αρκετά παραδείγματα όπου ήταν πρόδηλη η διατήρηση υπερ-βατιστικών απόψεων περί του ρόλου του κράτους και των ατομικών δι-καιωμάτων και συμφερόντων. Παρά τη μεταρρύθμιση του δικαστικού συ-στήματος και την αποδοχή από πολλούς δικαστές της νέας, φιλελεύθερου πνεύματος νομοθεσίας, σε ορισμένους κύκλους υπήρξε έντονη αντίσταση προς τις μεταρρυθμίσεις. Η απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου σε μία υπόθεση που βασιζόταν στο άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα ανέφερε ότι «ο περιορισμός της ελευθερίας της σκέψης, με στόχο την προστασία της δημόσιας τάξης των δημοκρατικών καθεστώτων δεν βλάπτει, αλλά απε-ναντίας ενισχύει την πλουραλιστική δημοκρατία».132 Το επιχείρημα αυτό υποδήλωνε ότι τα υπερβατιστικά οράματα της δημοκρατίας ήταν ακόμη δημοφιλή στο εσωτερικό του δικαστικού σώματος. Παρά τη σκληρή αντί-θεση της ΕΕ, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου παρέμεινε υπόλογος στον πρωθυπουργό και όχι στον υπουργό Άμυνας.133 Η αντίσταση αυτή κατέ-δειξε την επίμονη άρνηση της κρατικής ελίτ να αποδεχθεί την πλήρη υπο-ταγή της στους πολιτικούς, ακόμη και σε συμβολικό επίπεδο.

Ακόμη πιο σοβαρή ήταν η υποτροπή ηγετικών μεταρρυθμιστικών προ-σωπικοτήτων στο εσωτερικό της στρατιωτικής ελίτ προς πρακτικές που θύμιζαν προηγούμενες στρατιωτικές παρεμβάσεις στην πολιτική. Σε μία ενενηντάλεπτη ομιλία στη Στρατιωτική Ακαδημία στις 20 Απριλίου 2005, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, στρατηγός Χιλμί Οζκιόκ, έσπασε τη μακρόχρονη σιωπή του και έθιξε όλα τα ζητήματα της τουρκικής εσωτε-ρικής και εξωτερικής πολιτικής. Στην ομιλία του Οζκιόκ, όπου μόνο δε-καπέντε λεπτά διατέθηκαν σε στρατιωτικά ζητήματα, εθίγησαν ζητήματα όπως το Κουρδικό Ζήτημα και το PKK, το Αρμενικό Ζήτημα, η Κύπρος και οι διαφορές με την Ελλάδα, οι σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ιράκ, η οικονομία, το πολιτικό Ισλάμ, καθώς


και ο εκδημοκρατισμός.134 Η δημοσίευση αυτής της ομιλίας επέτρεψε σε πολλούς Ευρωπαίους να αμφισβητήσουν την ειλικρίνεια της στρατιωτι-κής υποχώρησης από την πολιτική.135 Παρ’ όλα αυτά, αυτή τη φορά είχαν προκληθεί αντιδράσεις και στο εσωτερικό της Τουρκίας. Σε δύο άρθρα γνώμης που συντάχθηκαν ως απάντηση στην ομιλία του Οζκιόκ, ο Μεχ-μέτ Αλή Μπιράντ σκιαγράφησε τα διλήμματα που αντιμετώπιζε ο τουρ-κικός στρατός. Υποστήριξε ότι, αν και ο Οζκιόκ υποστήριζε την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, άλλοι διοικητές δεν έδειχναν την ίδια ευαισθησία σε ζητήματα σχέσεων μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας. Παρ’ όλα αυτά, ο τουρκικός στρατός έπρεπε να συμμορφωθεί προς τους κανό-νες της δημοκρατίας και προς τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης· αλλιώς, η Τουρκία θα έπρεπε να εγκαταλείψει τον στόχο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο Μπιράντ προσέθεσε:

«Θα υπάρξουν κάποιοι που θα καταγγείλουν αυτή τη συζήτηση ως "αντιστρατιωτική" ή "αντικοσμική"... [Ωστόσο] η υποστήριξη για την ΕΕ και η τήρηση των κανόνων της πάνε μαζί. Όλοι οι ανώτεροι διοικητές, ιδίως ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, δηλώνουν επα-νειλημμένα την υποστήριξή τους για την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Όσοι έχουν ελάχιστη γνώση στρατηγικής θα συνειδητοποιού-σαν ότι δεν έχουν καμία άλλη επιλογή. Το περίεργο είναι [ότι] οι ίδιοι διοικητές που λένε ότι υποστηρίζουν την ΕΕ φαίνονται αποφα-σισμένοι να μη συμμορφωθούν σε μία από τις πιο θεμελιώδεις αρχές της Ένωσης. Τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης ορίζουν ότι ο στρατός πρέπει να είναι υποταγμένος στην πολιτική εξουσία. Με άλλα λόγια, οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι δεν μπορούν να παρεμβαίνουν στην πολιτική και δεν μπορούν να ασκούν πιέσεις στην πολιτική εξουσία. [Στις φιλελεύθερες δημοκρατικές χώρες], το αξίωμα του αρχηγού του Επιτελείου είναι ένας θεσμός υποκείμενος στο υπουργείο Άμυ-νας και υπεύθυνος για τη διατύπωση στρατιωτικών στρατηγικών, σύμφωνα με τις επιλογές που γίνονται από την πολιτική εξουσία. Είναι προφανές ότι ο τρόπος που λειτουργούν τα πράγματα στην Τουρκία πρέπει να αλλάξει δραματικά».136

Ο Μπιράντ πιθανολόγησε επίσης ότι η παρέμβαση του Οζκιόκ ενδέχε-ται να ήταν αποτέλεσμα πιέσεων από πιο χαμηλόβαθμους στρατηγούς και σχολίασε τις πολιτικές δραστηριότητες του υπαρχηγού του Γενικού Επιτε-λείου, Ιλκέρ Μπάσμπουγ (İlker Başbuğ), και του διοικητή των Χερσαίων Δυνάμεων, στρατηγού Γιασάρ Μπουγιούκανιτ (Yaşar Büyükanıt). Στη συ-


νέχεια επέκρινε τη συνήθη απάντησή τους σε τέτοιες κριτικές: «Εκτελού-με το καθήκον μας, όπως ορίζεται στο Σύνταγμα και στους υπηρεσιακούς κανονισμούς μας. Είναι καθήκον μας να προστατεύουμε και να διαφυλάσ-σουμε τη χώρα».137

Ο Μπιράντ ολοκλήρωσε το πρώτο άρθρο του, προειδοποιώντας τον στρατό για τις καταστροφικές συνέπειες μίας πιθανής επαναβεβαίωσης του πολιτικού ρόλου του και μίας συνακόλουθης κατάρρευσης της προο-πτικής ένταξης στην ΕΕ. Στο δεύτερο άρθρο του ανέδειξε το θέμα της ευθύνης των πολιτικών στον εκδημοκρατισμό και την αποστρατικοποίηση του κράτους, ώστε να επιτευχθεί η ένταξη στην ΕΕ. Οι πολιτικοί έπρεπε να γίνουν πιο αξιόπιστοι και επομένως να κάνουν το κοινό να σταματήσει να προσβλέπει στον στρατό, κάθε φορά που τα πράγματα δεν πηγαίνουν καλά. Στους πολιτικούς και στα μέσα ενημέρωσης έδωσε τις εξής συμβου-λές:

«Οι πολιτικοί μας χρειάζεται να έχουν αρχές, να εργάζονται σκληρά και να είναι σοβαρά άτομα, που γνωρίζουν πότε αποκηρύσσονται περιφρονητικά από τον λαό και πότε πρέπει να προστατεύσουν τους ανθρώπους τους οποίους εκπροσωπούν. Εάν δεν πληρούν τα κριτή-ρια αυτά, το κοινό θα συνεχίζει να στρέφεται προς τον στρατό για ηγεσία... Τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να αποφασίσουν. Χρειαζό-μαστε έναν ορισμένο βαθμό καθαρότητας, ώστε να αντικατασταθεί η συγκεχυμένη εικόνα που αντιμετωπίζουμε τώρα. Εάν η Τουρκία είναι να γίνει ευρωπαϊκή, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης θα πρέπει να σταματήσουν να ρωτούν τους στρατηγούς «Πού είστε;». Θα πρέ-πει να σταματήσει η τάση να επαινούνται οι στρατηγοί σε δεξιώσεις, πριν απορριφθούν ως «άχρηστοι». Τα μέσα ενημέρωσης πρέπει να σταματήσουν να κάνουν δηλώσεις με γενικούς τίτλους ειδήσεων, ενώ προσπαθούν να διδάξουν τον λαό πώς λειτουργεί η δημοκρα-τία».138

Οι επιφυλλίδες του Μπιράντ επεσήμαναν με επιδεξιότητα τις ελλείψεις στη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης, που εγκαινιάστηκε από την ΕΕ, σε ζητήματα σχέσεων μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής εξου-σίας. Ωστόσο, αυτές οι ελλείψεις δεν θα πρέπει να σκιάσουν την πρόοδο που έχει επιτευχθεί σε μία σειρά σημαντικών τομέων. Ενώ ο Οζκιόκ θα μπορούσε εύλογα να κατηγορηθεί για παρέμβαση στην πολιτική, λόγω της ομιλίας του της 20ής Απριλίου 2005, δεν θα πρέπει να αγνοηθεί πλήρως η προηγούμενη στάση του, καθ’ όλη τη μακρά και επίπονη διαδικασία πολι-


τικών μεταρρυθμίσεων. Παρότι εξακολουθεί να υστερεί έναντι των προ-τύπων της ΕΕ, η αποστρατικοποίηση της τουρκικής πολιτικής σημείωσε ουσιαστικά βήματα. Τελευταίο αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, το ίδιο το γε-γονός ότι η ανάγκη για πλήρη αποστρατικοποίηση και «απογραφειοκρατι-κοποίηση» της τουρκικής πολιτικής συζητήθηκε ανοικτά ήταν ενδεικτικό μίας αξιοσημείωτης φιλελεύθερης στροφής στο εσωτερικό της τουρκικής κοινωνίας και ένα βήμα στη διαδικασία εδραίωσης της δημοκρατίας.


Η αξία της θεωρίας εξαρτημένης τροχιάς στην ερμηνεία της σταδιακής φιλελευθεροποίησης της τουρκικής κρατικής παράδοσης είναι σαφής. Θα μπορούσε να υποστηριχθεί με πειστικότητα ότι η μεταρρυθμιστική διαδι-κασία παρέμεινε ανολοκλήρωτη και ότι εμμένουν σοβαρές αποκλίσεις από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Ωστόσο, τα μείζονα βήματα που σημειώθηκαν στην περίπτωση του MGK και των DGM έδειξαν την έκταση και τη φύση της προόδου που έχει συντελεστεί. Η μεταρρύθμιση αυτών των θεσμών δεν συνέβη αυτοστιγμεί, αλλά ήταν το αποτέλεσμα μακρών διαβουλεύ-σεων και διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, καθώς κατέστη σαφής η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις, οι περαιτέρω εξελίξεις μπορούσαν να λάβουν μόνο τη μορφή μίας πιο εκτεταμένης μεταρρύθμισης: δεν υπήρχε επιστροφή. Δε-δομένου ότι εκκρεμούσε η απόφαση να δοθεί στην Τουρκία ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων, οι αντίπαλοι της μεταρρύθμισης μπορούσαν μόνο να αντιτάσσονται προς τις λεπτομέρειές της, αλλά δεν είχαν τη δύναμη να την ανατρέψουν.

Ο ρόλος των θεσμικών οργάνων της ΕΕ ήταν επίσης καθοριστικής ση-μασίας για την πρόκληση μεταρρυθμίσεων. Μέσα από την επαναλαμβα-νόμενη συμπερίληψη επικρίσεων σε ζητήματα σχέσεων μεταξύ πολιτικής και στρατιωτικής εξουσίας σε θέματα του δικαστικού συστήματος στην Τουρκία ασκήθηκαν πιέσεις από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή. Σημαντικές πιέσεις επίσης προήλθαν από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο,139 οι εκθέσεις και τα ψηφίσματα του οποίου συχνά τόνιζαν τα προβλήματα που προέκυ-πταν από τις κηδεμονευτικές λειτουργίες των κρατικών ελίτ. Η χρονική στιγμή των μεταρρυθμιστικών βημάτων παρείχε επαρκείς αποδείξεις ότι η επίδραση των θεσμικών οργάνων της ΕΕ ήταν αυτή που τα υπαγόρευσε. Η προσέγγιση του παιγνίου δύο επιπέδων βοηθεί στην αποσαφήνιση αυτής της διαδικασίας. Η πίεση που ασκήθηκε σε διεθνές επίπεδο (επίπεδο ΙΙ)


ελάφρυνε το έργο εκείνων των μελών της πολιτικής ελίτ, των ΜΚΟ και των διανοουμένων, οι οποίοι τάχθηκαν υπέρ του περιορισμού των προνο-μίων της κρατικής ελίτ, υπέρ της υποταγής της στη δημοκρατικά εκλεγμέ-νη κυβέρνηση και υπέρ του επαναπροσδιορισμού της έννοιας της εθνικής ασφάλειας σε εθνικό επίπεδο (επίπεδο Ι).

149

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Η ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΠΕΡΙ ΚΟΣΜΙΚΟΤΗΤΑΣ

Ορίζοντας την κοσμικότητα

Η ιστορία και οι τύποι κοσμικότητας

Το ζήτημα της σχέσης μεταξύ πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας έχει αποτελέσει ένα θέμα που διαρκώς επανέρχεται στις πολιτικές συζητήσεις στον δυτικό κόσμο. Από τότε που ο Χριστιανισμός έθιξε για πρώτη φορά το θέμα,1 η ανάγκη να οριοθετηθούν οι δικαιοδοσίες της πολιτικής και της θρησκευτικής σφαίρας συνιστά ένα πιεστικό πολιτικό ζήτημα. Η αλληλε-πικάλυψη μεταξύ των δύο σφαιρών κατέστη μία πραγματικότητα με τον κυρίαρχο πολιτικό ρόλο του παπισμού και της Καθολικής Εκκλησίας στη δυτική Ευρώπη του Μεσαίωνα. Ο Πάπας ήταν ο αδιαφιλονίκητος θρη-σκευτικός ηγέτης και μία από τις πλέον σημαίνουσες πολιτικές προσωπι-κότητες στη δυτική Ευρώπη. Η κυριαρχία του θα τίθετο υπό αμφισβήτηση με δραστικό τρόπο μόνο με την άνοδο του κινήματος της Προτεσταντικής Μεταρρύθμισης τον 16ο αιώνα. Οι μετέπειτα σφοδρές συγκρούσεις και οι αλληλοσφαγές καθολικών και διαμαρτυρόμενων, οι οποίες ερείπωσαν την Ευρώπη, συνέβαλαν στον περιορισμό της πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας του Πάπα στην Ευρώπη και εγκαινίασαν μία νέα συζήτηση περί των σχέσεων μεταξύ θρησκείας και πολιτικής. Η προστασία των θρησκευ-τικών μειονοτήτων, οι οποίες υπήρξαν τα κύρια θύματα των θηριωδιών κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών συγκρούσεων της περιόδου της Με-ταρρύθμισης, κατέστη ένα από τα μείζονα ζητήματα στην πολιτική ατζέ-ντα της φιλελεύθερης διανόησης. Ο Τζων Λοκ (John Locke) θεωρούσε την ελευθερία της θρησκευτικής πίστης ως ένα από τα θεμελιώδη ανθρώ-πινα δικαιώματα, η προστασία των οποίων συνιστούσε τον ακρογωνιαίο λίθο της νομιμοποίησης της κρατικής εξουσίας. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο


δόθηκε έμφαση στο ζήτημα των σχέσεων κράτους-εκκλησίας κατά την περίοδο του Διαφωτισμού. Ο Βολταίρος (Voltaire) ήταν ο διανοούμενος που συνέδεσε το όνομά του με την προάσπιση της κοσμικότητας, με τον πλήρη διαχωρισμό της θρησκευτικής και της πολιτικής σφαίρας. Οι ιδέες του έφτασαν πολύ κοντά στην πραγματοποίησή τους με τη Γαλλική Επα-νάσταση του 1789. Η Γαλλία έγινε το πρώτο δυτικοευρωπαϊκό κράτος όπου εφαρμόστηκαν πολιτικές εκκοσμίκευσης. Η εκκοσμίκευση του γαλ-λικού κράτους συνέχισε να αποτελεί αντικείμενο διαβούλευσης καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και τελικά εδραιώθηκε οριστικά το 1905 με τη δημοσίευση ενός νόμου που απέκοπτε τους εναπομείναντες δεσμούς μετα-ξύ της εκκλησίας και του κράτους. Το γαλλικό παράδειγμα ακολούθησαν με ποικίλους βαθμούς επιφυλακτικότητας και άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Η Γερμανία υιοθέτησε επίσης μέτρα εκκοσμίκευσης, λόγω της ομολογιακής διαίρεσης του γερμανικού λαού σε καθολικούς και προτεστάντες. Ωστόσο, η διαδικασία δεν ήταν τόσο ριζοσπαστική όσο στη Γαλλία. Επαρκείς απο-δείξεις για αυτό παρέχουν τόσο οι χαλαροί, πλην όμως υπαρκτοί δεσμοί μεταξύ του γερμανικού κράτους και των εκκλησιών, όσο και ο κυρίαρχος ρόλος των γερμανικών χριστιανοδημοκρατικών κομμάτων. Στην περίπτω-ση του Ηνωμένου Βασιλείου, ωστόσο, η πορεία προς την κοσμικότητα δεν επηρέασε τους ιστορικούς δεσμούς μεταξύ του κράτους και της Αγγλι-κανικής Εκκλησίας. Ενώ η θρησκευτική ανεκτικότητα είναι εμπεδωμένη, ο Βρετανός κληρονομικός ανώτατος άρχων έχει παραμείνει κεφαλή της Αγγλικανικής Εκκλησίας, ενώ και ο Αρχιεπίσκοπος του Καντέρμπουρυ (Canterbury) διορίζεται ακόμη από τον Bρετανό πρωθυπουργό.

Οι εναλλακτικώς χρησιμοποιούμενοι όροι «κοσμικότητα» ( secularism) και «αντικληρικαλισμός» ( laicism) έχουν επίσης προκαλέσει μία αξιοση-μείωτη σύγχυση. Για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης, υπό τον όρο «κοσμικότητα» νοείται ο διαχωρισμός της θρησκευτικής και της πολιτικής σφαίρας, ο οποίος ακολουθείται από μία ουδέτερη προσέγγιση των κρα-τικών θεσμών απέναντι στη θρησκεία. Στον αντικληρικαλισμό, από την άλλη πλευρά, ο διαχωρισμός της θρησκευτικής και της πολιτικής σφαίρας ακολουθείται από τη βούληση του κράτους να παρεμβαίνει και να ελέγχει τη θρησκεία ή να ακολουθεί ενεργά αντιθρησκευτικές πολιτικές. Ενώ η κοσμικότητα στις ποικίλες εκδοχές της έχει αποτελέσει χαρακτηριστικό των περισσότερων δυτικοευρωπαϊκών κρατών και της Γαλλίας από τον 19ο αιώνα και εξής, ο αντικληρικαλισμός κυριάρχησε στη Γαλλία κατά την περίοδο της Γ΄ Γαλλικής Δημοκρατίας (1871-1940). Απαγορεύτηκε οποιαδήποτε δημόσια εκδήλωση θρησκευτικής πίστης, ενώ οι κρατικοί αξιωματούχοι απέφευγαν συστηματικά να δηλώνουν ευθαρσώς ή συγκε-


καλυμμένα οποιοδήποτε θρησκευτικό πιστεύω. Το μοντέλο αυτό άσκησε βαθύτατη επίδραση στους Νεότουρκους διανοουμένους και στην ιδρυτική ελίτ της σύγχρονης Τουρκίας.2

Θρησκεία και πολιτική στην Τουρκία


Η Οθωμανική Αυτοκρατορία κληρονόμησε την αραβική πολιτική παράδο-ση, όπου η συγκρότηση του κράτους προέκυψε ως αποτέλεσμα της ανόδου του Ισλάμ, και η θρησκεία και η πολιτική συνδέονταν αξεδιάλυτα. Σε αντί-θεση με τον Χριστιανισμό, το Ισλάμ είχε το δικό του κρατικό πρόγραμ-μα. Επομένως, το Κοράνι επιτελούσε ταυτοχρόνως τον ρόλο μίας ιερής γραφής και ενός οιονεί συντάγματος. Αυτό σήμαινε ότι το κράτος ήλεγχε τη θρησκεία, αλλά την ίδια στιγμή διέθετε έναν εγγενώς θρησκευτικό χα-ρακτήρα. Ο έλεγχος του Ισλάμ από το κράτος ήταν συνηθισμένος στον ισλαμικό κόσμο, καθώς το Ισλάμ στερείτο μίας ανεξάρτητης θεσμικής δο-μής, η οποία θα το προστάτευε από τη δραστική κρατική επικυριαρχία. Ο καίριος ρόλος του Ισλάμ στη συγκρότηση της Αυτοκρατορίας των Ομεϊα-δών οδήγησε στον συμφυή ισλαμικό της χαρακτήρα. Καθώς ο ισλαμικός κόσμος δεν διήλθε ποτέ μέσω των πολιτικών και ιδεολογικών διαδικασιών που οδήγησαν στην ανάπτυξη της κοσμικότητας στη δυτική Ευρώπη, η θρησκεία και η πολιτική παρέμειναν αλληλοδιαπλεκόμενες, τουλάχιστον σε θεωρητικό επίπεδο. Δεδομένου ότι οι Οθωμανοί σουλτάνοι περιενδύ-θηκαν τον τίτλο του χαλίφη στον πρώιμο 16ο αιώνα, το Ισλάμ παρέμεινε ένα στοιχείο-κλειδί της οθωμανικής πολιτικής ιδεολογίας. Αυτό, εντού-τοις, δεν σήμαινε ότι οι Οθωμανοί κρατικοί αξιωματούχοι δεν ήταν οι υπέρτατοι φορείς της εξουσίας. Όπως το θέτει ο Μάρντιν, παραφράζοντας τον Όργουελ (Orwell), «η θρησκεία και το κράτος είναι δίδυμα αδέλφια... αλλά στην Οθωμανική Αυτοκρατορία το ένα από τα δύο μπορούσε συχνά να γίνει πιο ίσο από το άλλο».3

Η σχέση μεταξύ του Ισλάμ και της πολιτικής παρέμεινε κεφαλαιώδες ζήτημα στη διαδικασία του οθωμανικού εκσυγχρονισμού. Οι Νεοθωμανοί ισχυρίστηκαν ότι η διαφθορά του Ισλάμ κατά τους τελευταίους αιώνες ήταν η αιτία για τη συνεχιζόμενη παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατο-ρίας και ότι η επιστροφή στο αυθεντικό Ισλάμ των τεσσάρων πρώτων χαλιφών ήταν η προϋπόθεση για μία νέα « Εποχή της Ευτυχίας» (Asr-i


Saadet). Παρά τα διστακτικά βήματα εκκοσμίκευσης στο πεδίο της νομο-θεσίας, τα οποία συντελέστηκαν κατά την περίοδο του Τανζιμάτ, ο πολι-τικός ρόλος του Ισλάμ δεν μειώθηκε· απεναντίας, η πολιτική του σημασία ενισχύθηκε δραματικά, όταν ο σουλτάνος Αμπντούλχαμιντ Β΄ επεχείρησε να χρησιμοποιήσει το Ισλάμ ως γεωπολιτικό εργαλείο.4 Η επαναδιακήρυ-ξη του χαλιφάτου σκόπευε να αυξήσει την οθωμανική επιρροή σε όλες τις περιοχές της Ασίας και της Αφρικής, όπου είχε εδραιωθεί η ευρωπαϊκή αποικιοκρατία. Υπήρχε η ελπίδα ότι με αυτόν τον τρόπο θα αντισταθμιζό-ταν η πολιτική και οικονομική διείσδυση των Ευρωπαίων (στην Ανατολή). Αυτή η εργαλειακή χρήση του Ισλάμ δεν απέτρεψε τη λήψη μέτρων εκκο-σμίκευσης, τα οποία εξακολούθησαν να λαμβάνονται κυρίως στους τομείς της νομοθεσίας και της εκπαίδευσης.

Ωστόσο, το γεγονός ότι το Ισλάμ συνδεόταν αξεδιάλυτα με τη φθίνουσα αυτοκρατορία σήμαινε ότι –στην οθωμανική περίπτωση– η ικανότητά του να εμπνεύσει ένα ριζοσπαστικό κίνημα μεταρρυθμίσεων ήταν περιορισμέ-νη.5 Οι δυτικές ιδέες ήταν πιο ικανές για αυτόν τον σκοπό. Η κοσμικότητα βρήκε σύντομα υποστηρικτές μεταξύ των μελών της οθωμανικής τουρ-κικής ελίτ. Οι Νεότουρκοι ήταν οι πρώτοι που τάχθηκαν υπέρ κοσμικών ιδεών κατά την ύστερη οθωμανική περίοδο. Ακολουθώντας το γαλλικό θε-τικιστικό παράδειγμα, η θρησκεία θεωρήθηκε ως απομεινάρι της προνεω-τερικής εποχής, το οποίο στεκόταν εμπόδιο στη διαδικασία του οθωμανι-κού εκσυγχρονισμού.6 Σύμφωνα με τους Νεότουρκους, η αναγέννηση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας απαιτούσε ένα μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα βασισμένο στην επιστημονική και λογική σκέψη, σύμφωνα με την οποία το Ισλάμ θα έπρεπε να αποκλειστεί από τη δημόσια σφαίρα. Η Επανάσταση των Νεοτούρκων του 1908 παρείχε την ευκαιρία για μία ριζική εκκοσμί-κευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η απεμπλοκή του Ισλάμ από την οθωμανική πολιτική δεν κατέλαβε ποτέ υψηλή θέση στην πολιτική ατζέντα των Νεοτούρκων. Η συμμαχία τοπικών μη θρησκευτικών ελίτ με το θρησκευτικό κατεστημένο εναντίον των όποιων διστακτικών βημάτων εκκοσμίκευσης κατέστησε τη μεταρρύθμιση εξαιρετικά δύσκολη.7 Πολιτι-κοί υπολογισμοί και σκοπιμότητες ανέβαλαν επ’ αόριστον την εφαρμογή των σεκουλαριστικών ιδεών των Νεοτούρκων. Το Ισλάμ χρησιμοποιήθη-κε ως παράγοντας για την κινητοποίηση του πληθυσμού στους πολέμους που διεξήγαγε η αυτοκρατορία εναντίον των χριστιανών γειτόνων της στα Βαλκάνια και των δυνάμεων της Αντάντ. Το ζήτημα της κοσμικότητας δεν τέθηκε κατά τη διάρκεια του τουρκικού Πολέμου της Ανεξαρτησίας, δεδο-μένου ότι ο Ατατούρκ δεν ήθελε να αποξενώσει ένα σημαντικό τμήμα του οθωμανικού τουρκικού πληθυσμού, το οποίο εξακολουθούσε να θεωρεί το


Ισλάμ ως αδιαχώριστο από το κράτος. Ριζικά βήματα προς την εκκοσμί-κευση έγιναν μόνο μετά τον πόλεμο, όταν ο Ατατούρκ αισθάνθηκε αρκετά ισχυρός, ώστε να ακολουθήσει τη δική του πολιτική ατζέντα.

Εικόνα 5.1.: Το τέμενος του Μεβλανά (Mevlana) στο Ικόνιο (Konya), ένα σύμβολο του τουρκικού Ισλάμ (φωτογραφία του συγγραφέα).

Θρησκεία και πολιτική από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990

Ο διαχωρισμός θρησκείας και πολιτικής εφαρμόστηκε μέσω μίας σειράς αυστηρών μέτρων κατά τα πρώτα χρόνια της ρεπουμπλικανικής Τουρκί-ας.8 Στις 17 Νοεμβρίου 1922, ο τελευταίος Οθωμανός σουλτάνος, ο Μεχ-μέντ ΣΤ΄ Βαχντεττίν (Mehmed VI Vahdettin) εξορίστηκε. Στις 29 Οκτω-βρίου 1923 ανακηρύχθηκε η Τουρκική Δημοκρατία και το χαλιφάτο κα-ταργήθηκε επισήμως στις 3 Μαρτίου 1924. Ελήφθησαν αυστηρά μέτρα, με σκοπό την εκκοσμίκευση του κράτους και της κοινωνίας.9 Καταργή-θηκε το αξίωμα του σεϊχουλισλάμη (Şeyh-ül-İslam) και τις αρμοδιότητές του ανέλαβε το 1924 η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet İşleri Başkanlığı). Τα θρησκευτικά τάγματα ( ταρικάτ-tarikat) απαγορεύ-θηκαν το 1926, ενώ τα υπολείμματα του Ισλαμικού Νόμου (Σαρία-şeriat)


αντικαταστάθηκαν από το ελβετικό αστικό και το ιταλικό ποινικό δίκαιο. Στο μεταξύ, τα εναπομείναντα ισλαμικά δικαστήρια και τα ιεροδιδασκα-λεία καταργήθηκαν, καθώς επίσης και η θρησκευτική εκπαίδευση στα δημόσια σχολεία. Σε συμβολικό επίπεδο, βαρύνουσας σημασίας μέτρο απετέλεσε η υιοθέτηση του λατινικού αλφαβήτου (1928), το οποίο διέρ-ρηξε έναν ισχυρό πολιτιστικό δεσμό μεταξύ του τουρκικού έθνους και του Ισλάμ. Η ρήξη με το οθωμανικό ισλαμικό παρελθόν οριστικοποιήθη-κε, όταν το 1928 αφαιρέθηκε από το άρθρο 2 του Συντάγματος του 1924 η διακήρυξη του Ισλάμ ως θρησκείας του κράτους, και από το άρθρο 26 η διακήρυξη του κράτους ως εκτελεστή του Ισλαμικού Νόμου.10 Ενδει-κτική της απόλυτης υποταγής του Ισλάμ στο κράτος ήταν η αυστηρή κα-ταστολή της δημόσιας εκδήλωσης της ισλαμικής πίστης και η κατάργηση των ταρικάτ.11

Ο κεμαλισμός ακολούθησε τη θετικιστική προσέγγιση των Νεοτούρ-κων έναντι της θρησκείας, απορρίπτοντας αυτήν ως κατάλοιπο του αξιο-καταφρόνητου οθωμανικού παρελθόντος και διαμορφώνοντας μία αγνω-στικιστική ή αθεϊστική προσέγγιση. Η αρχή του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους έγινε αναπόσπαστο κομμάτι της πολιτικής της ρεπουμπλι-κανικής Τουρκίας με τη συνταγματική κατοχύρωσή της το 1937,12 καθώς αναγνωρίστηκε η δυνατότητα του Ισλάμ να χρησιμεύσει ως εναλλακτικό πολιτικό σχέδιο, ως πηγή κοινής ταυτότητας και ως αντίσταση στον εκ-συγχρονισμό.13 Η θρησκεία παρέμεινε ζήτημα-ταμπού στην πολιτική της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας μέχρι τις πρώτες πολυκομματικές εκλογές το 1946. Η άνοδος του Δημοκρατικού Κόμματος (Demokrat Parti- DP) στην εξουσία στις εκλογές του 1950 απετέλεσε ορόσημο, καθώς αντιφρονούσες πολιτικές δυνάμεις απέκτησαν για πρώτη φορά πρόσβαση στην εξουσία. Το DP απευθυνόταν στην αγροτική πλειονότητα του τουρκικού πληθυ-σμού, η οποία δεν είχε επιδοκιμάσει την κεμαλιστική εκκοσμικευτική με-ταρρύθμιση,14 και φλέρταρε με τη θρησκευτική ψήφο15. Το Ισλάμ επανει-σήχθη σταδιακά στη δημόσια σφαίρα και η πολιτική απέκτησε επίσης ένα ισλαμικό επίχρισμα.16 Το 1951 ιδρύθηκαν θρησκευτικές επαγγελματικές σχολές (imam-hatip okulları),17 ενώ εκτινάχθηκαν στα ύψη τα κονδύλια του προϋπολογισμού της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων για την ανέγερση τζαμιών. Επετράπη η απαγγελία του καλέσματος σε προσευχή (ezan) στην αραβική γλώσσα, η χρήση της οποίας είχε απαγορευθεί το 1931,18 και η μετάδοση αναγνώσεων του Κορανίου στο δημόσιο ραδιόφω-νο.19 Οι επακόλουθες εκλογικές νίκες του DP επιβεβαίωσαν τη δημόσια στήριξη στην επιστροφή του Ισλάμ στην πολιτική.


Η διακυβέρνηση του Δημοκρατικού Κόμματος τερματίστηκε βίαια με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 27ης Μαΐου 1960. Το πραξικόπημα του 1960 ήταν η απάντηση της παραγκωνισμένης κεμαλιστικής ελίτ η οποία, θέτοντας το DP εκτός νόμου και αδρανοποιώντας την ηγεσία του,20 επε-χείρησε να ανακόψει τον εξισλαμισμό (islamization) της τουρκικής πο-λιτικής και να επαναβεβαιώσει την κυριαρχία του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Το στρατιωτικό καθεστώς, περιορίζοντας τις αρμοδιότητες της εκτελεστικής εξουσίας, αποπειράθηκε να περιορίσει στο ελάχιστο την απειλή, την οποία θα μπορούσε να συνιστά για τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους ένα κόμμα ισλαμιστικών τάσεων. Εντούτοις, το σύνταγμα του 1961, οι φιλελεύθερες διατάξεις του οποίου προορίζονταν να χρη-σιμεύσουν ως εγγυήσεις έναντι μίας πιθανής επανάκαμψης μίας πλειο-ψηφικής διακυβέρνησης από ένα κόμμα ισλαμιστικών τάσεων, επέτρε-ψε την ανάπτυξη του πρώτου αμιγώς ισλαμιστικού πολιτικού κινήματος στην Τουρκία. Ιδρύθηκε το κίνημα της Εθνικής Άποψης (Milli Görüş), επικεφαλής του οποίου τέθηκε ο ιστορικός ηγέτης του τουρκικού πολιτι-κού Ισλάμ Νετζμεττίν Ερμπακάν (Necmettin Erbakan).21 Το κίνημα αυτό ήταν η κινητήρια δύναμη πίσω από το πρώτο ισλαμιστικό κόμμα στην ιστορία της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας, του Κόμματος Εθνικής Τάξης (Milli Nizam Partisi- MNP), το οποίο ιδρύθηκε στις 26 Ιανουαρίου 1970. Έχοντας τις πολιτικές του ρίζες στην τουρκική συντηρητική Δεξιά, το κί-νημα της Εθνικής Άποψης κατέβαλε κοπιώδεις προσπάθειες, προκειμένου η πολιτική ιδεολογία και το πρόγραμμά του να αποστασιοποιηθούν από τον κυρίαρχο πολιτικό συντηρητισμό, που εκφραζόταν από το DP και το διάδοχό του Κόμμα Δικαιοσύνης (Adalet Partisi- AP).22 Επίσης, προσπά-θησε να προσελκύσει τους περιθωριοποιημένους αγροτικούς πληθυσμούς της Ανατολίας, καθώς και την αυξανόμενη μάζα των εσωτερικών μετανα-στών προς τις πόλεις. Την πλήρη στήριξή τους στο Κόμμα Εθνικής Τάξης παρείχαν και τα ταρικάτ.23

Η πολιτική ιδεολογία του κόμματος ακολουθούσε ένα οξιντενταλιστι-κό24 ιδεολογικό πρόγραμμα δράσης και προσπάθησε να αναπτύξει μία ισλαμική, μη δυτική εκδοχή νεωτερικότητας.25 Η πολιτική ατζέντα του κόμματος αντετίθετο ανοιχτά στο κεμαλιστικό πρόγραμμα εκδυτικισμού. Η παρατηρούμενη πολιτική, οικονομική και ηθική παρακμή της ρεπου-μπλικανικής Τουρκίας αποδόθηκε στη φθοροποιό επιρροή της Δύσης. Ως εκ τούτου, το Ισλάμ προσκαλείτο ξανά στην τουρκική πολιτική, προκειμέ-νου να αποτρέψει περαιτέρω κατάπτωση και να επαναφέρει την Τουρκία στον δρόμο της ηθικής και της ευημερίας. Η λύση που προσέφερε το MNP και τα διάδοχά του πολιτικά κόμματα, τα οποία ιδρύθηκαν υπό την αιγίδα


του κινήματος της Εθνικής Άποψης, συγκεφαλαιώθηκε στο πολιτικό πρό-γραμμα της «Δίκαιης Τάξης» (Adil Düzen). Ο όρος «δικαιοσύνη» γινόταν αντιληπτός με αμιγώς ισλαμικούς όρους και αντιπαραβαλλόταν προς τον «άδικο» πολιτισμό της Δύσης. Η ηθική ανωτερότητα του ισλαμικού ένα-ντι του δυτικού πολιτισμού εδραζόταν στην προτίμηση του πρώτου για το δίκαιο (hak) έναντι της ισχύος (kuvvet).26 Η υλοποίηση του προγράμματος της «Δίκαιης Τάξης» θα αποτελούσε ένα μεταβατικό στάδιο στην πορεία προς την «Τάξη της Ευτυχίας» (Nizam-i Saadet), η οποία θα ομοίαζε με την « Εποχή της Ευτυχίας» (Asr-i Saadet) της πρώιμης ισλαμικής περιό-δου.27 Υιοθετώντας μία ριζοσπαστική φρασεολογία εναντίον της άρχουσας τάξης και του επιχειρηματικού κεφαλαίου, και με εννοιολογικά σχήματα που δεν απείχαν πολύ από εκείνα των μαρξιστών, το MNP και τα επα-κόλουθα πολιτικά κόμματα της Εθνικής Άποψης βρήκαν στο Ισλάμ την ηθική βάση για την αναγέννηση του τουρκικού κράτους και της τουρκικής κοινωνίας. Οι υπερβολές του δυτικού καπιταλισμού και ατομικισμού θα αντιμετωπίζονταν με μία επιστροφή στις αυθεντικές πολιτικές και ηθικές αξίες του Ισλάμ, ανάμεσα στις οποίες πρωταρχική θέση κατείχε η έννοια της δικαιοσύνης. Ένα εντατικό πρόγραμμα βαριάς εκβιομηχάνισης βασι-σμένο στην υποκατάσταση των εισαγωγών θα διασφάλιζε την οικονομική ανεξαρτησία της Τουρκίας από τη Δύση.28

Ένα δεύτερο στρατιωτικό πραξικόπημα στις 12 Μαρτίου 1971 στόχευ-σε μεταξύ άλλων να θέσει υπό έλεγχο το αναπτυσσόμενο πολιτικό Ισλάμ στην Τουρκία. Το Συνταγματικό Δικαστήριο ανέστειλε τη λειτουργία του MNP με το αιτιολογικό ότι «είχε λειτουργήσει εις βάρος των αρχών του κο-σμικού κράτους και της επαναστατικότητας του Ατατούρκ».29 Παρά ταύτα, το Εθνικό Κίνημα σύντομα ίδρυσε ένα νέο πολιτικό κόμμα, υπό την ίδια ηγεσία και οργάνωση, το Κόμμα Εθνικής Σωτηρίας (Milli Selamet Partisi- MSP). Χάρη στην ικανότητα και την πολιτική επιδεξιότητα του Ερμπακάν, το MSP συμμετείχε καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 ως ελάσ-σων εταίρος στις κυβερνήσεις συνασπισμού εναλλάξ με το CHP και το AP. Η πρόσβαση στην πολιτική εξουσία βοήθησε το κόμμα να διευρύνει την πολιτική και κοινωνική του βάση και του έδωσε τη δυνατότητα να επηρεά-ζει την ατζέντα των κυβερνήσεων συνεργασίας. Στο πεδίο της εσωτερι-κής πολιτικής, η «αποκατάσταση της ισλαμικής ηθικής» κυμαινόταν από περιορισμούς στην κατανάλωση αλκοόλ μέχρι τη βελτίωση των επαγγελ-ματικών δικαιωμάτων των αποφοίτων των θρησκευτικών επαγγελματικών σχολών και τον διορισμό τους σε θέσεις της δημόσιας διοίκησης.30 Στον το-μέα της εξωτερικής πολιτικής, ακρογωνιαίος λίθος της πολιτικής του MSP παρέμεινε η αντίθεση στην προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην Ευρω-


παϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ). Κατά την άποψη του Ερμπακάν, η ΕΟΚ συνόψιζε όλα τα αξιοκαταφρόνητα χαρακτηριστικά της Δύσης, τα οποία είχαν διαποτίσει την Τουρκία. Αυτά ήταν που φιλοδοξούσε να εξα-λείψει το πρόγραμμα της «Δίκαιης Τάξης». Το σλόγκαν «Εμείς είμαστε η αγορά, αυτοί είναι οι εταίροι» [Biz pazar, onlar ortak] συγκεφαλαίωνε τη δυσπιστία και την εχθρότητα απέναντι στο σχέδιο της Κοινής Ευρωπαϊκής Αγοράς. Η υποψηφιότητα για ένταξη στην ΕΟΚ –και αργότερα στην ΕΕ– αντιμετωπιζόταν ως μία συνωμοσία των κεμαλιστών, προκειμένου να ορι-στικοποιηθεί ο προσηλυτισμός της Τουρκίας στον δυτικό πολιτισμό και να αναχαιτιστεί η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ. Από την οπτική του Ερμπακάν, αντί να φιλοδοξεί να ενταχθεί στην Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα και σε άλλους «χριστιανικούς» οργανισμούς της Δύσης, η Τουρκία θα έπρεπε να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στη σύμπηξη αντίστοιχων ισλαμιστικών οργανισμών, όπως μίας Ισλαμικής Οικονομικής Κοινότητας, ενός Ισλα-μικού Οργανισμού Αμυντικής Συνεργασίας, ενός Οργανισμού Ηνωμένων Ισλαμικών Εθνών, ενός Ισλαμικού Κοινού Νομίσματος (του δηναρίου) και ενός Ισλαμικού Οργανισμού Πολιτισμικής Συνεργασίας.31 Το Ισλάμ όφει-λε, κατά συνέπεια, να αποτελέσει το πρωταρχικό στοιχείο προσδιορισμού της εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας.

Το στρατιωτικό καθεστώς των ετών 1980-1983 ανέστειλε τη λειτουρ-γία του MSP και απαγόρευσε τη συμμετοχή του Ερμπακάν στην πολιτική. Από την άλλη πλευρά, υπονόμευσε τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους υιοθετώντας το δόγμα της « Τουρκο-Ισλαμικής σύνθεσης»32 (Türk-İslam Sentezi-TİS). Η επαναλειτουργία των θρησκευτικών επαγγελματικών σχο-λών και η εισαγωγή υποχρεωτικής θρησκευτικής εκπαίδευσης στα σχολεία της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης ήταν σαφείς ενδείξεις μίας ισλαμικής στροφής στην τουρκική πολιτική, με έκδηλο στόχο την αντιστάθμιση αριστεριστικών και κουρδικών εθνικιστικών επιρροών.33 Η άνοδος στην εξουσία του συντηρητικού Κόμματος Μητέρας Πατρίδας (Anavatan Partisi- ANAP) τη δεκαετία του 1980 δεν απέτρεψε την επα-νάκαμψη του πολιτικού Ισλάμ. Ενώ οι προσανατολισμοί της κυβέρνησης του ANAP αναφορικά με την εσωτερική και την εξωτερική πολιτική της χώρας επηρεάστηκαν σε αξιοσημείωτο βαθμό από το Ισλάμ, το 1983 εμ-φανίστηκε στο προσκήνιο ένα νέο κόμμα προερχόμενο από την παράδοση της Εθνικής Άποψης. Το Κόμμα Ευημερίας (Refah Partisi- RP), την ηγεσία του οποίου ανέλαβε ο Ερμπακάν, αμέσως μόλις του επετράπη η επάνοδός του στην πολιτική το 1987, αμφισβήτησε την ηγεμονία του ANAP στη δεξιά πτέρυγα του τουρκικού πολιτικού φάσματος.


Η αύξηση της ισχύος του RP διευκολύνθηκε επίσης από τον ταχύ κοι-νωνικό μετασχηματισμό της Τουρκίας. Η οικονομική ανάπτυξη της Τουρ-κίας διευκόλυνε την ανάδυση μίας ισλαμικής «αντι- ελίτ» –ευσεβούς μεν, αλλά μοντέρνας στην ιδεολογία, την εκπαίδευση και τα καταναλωτικά πρότυπα– η οποία επεδίωξε να εξασφαλίσει τη δική της πολιτική εκπρο-σώπηση.34 Η άνοδος του ισλαμιστικού κεφαλαίου έθεσε υπό αμφισβήτηση την πρωτοκαθεδρία του κοσμικού οικονομικού κατεστημένου και αναμόρ-φωσε την τουρκική οικονομία και κοινωνία.35 Η εκβιομηχάνιση ενίσχυσε τις τάσεις για μετανάστευση προς τις πόλεις και οδήγησε εκατομμύρια αγρότες στα μεγάλα αστικά κέντρα της Τουρκίας.36 Το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ επεχείρησε να καλύψει το κενό της πολιτικής εκπροσώπησης αυτών των νεήλυδων, οι οποίοι στο νέο αστικό περιβάλλον υπέφεραν από σοβα-ρά κοινωνικοοικονομικά προβλήματα και διέρχονταν μέσα από μία διαδι-κασία επώδυνου πολιτισμικού μετασχηματισμού. Στο επίπεδο της κοινω-νίας των πολιτών εκδηλώθηκε μία προσπάθεια συμβιβασμού της νεωτε-ρικότητας με την ισλαμική ταυτότητα.37 Καθώς η τουρκική Αριστερά δεν είχε ακόμη συνέλθει από το σφοδρό πλήγμα που είχε καταφέρει εναντίον της το στρατιωτικό καθεστώς των ετών 1980-1983, η εκστρατεία του RP διευκολύνθηκε από την απουσία ενός σημαίνοντος κοινωνικού δημοκρα-τικού κόμματος, το οποίο θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως εναλλακτική εκλογική επιλογή για τους φτωχούς των αστικών κέντρων.38 Μία σειρά οικονομικών σκανδάλων εκτίναξε επίσης το εκλογικό γόητρο του RP. Ενώ η διαφθορά είχε καταστεί ενδημική, το RP υποσχέθηκε να ενοφθαλμίσει εκ νέου τις ισλαμικές ηθικές αξίες στην τουρκική πολιτική. Αυτή η λαϊκι-στική και συντηρητική ρητορική άγγιξε μία ευαίσθητη χορδή μεταξύ των νέων εσωτερικών μεταναστών, οι οποίοι συγκρότησαν τη ραχοκοκκαλιά της αστικής εκλογικής βάσης του RP.39

Θρησκεία και πολιτική από τη δεκαετία του 1990 και εξής

Η επίδραση διεθνών παραγόντων Οι παγκόσμιες πολιτικές εξελίξεις από τη δεκαετία του 1990 και εξής επη-ρέασαν τη δημόσια συζήτηση περί θρησκείας και πολιτικής στην Τουρκία. Η πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989 συνέτεινε σε μία αναβίω-ση της θρησκευτικότητας σε παγκόσμιο επίπεδο και σε μία πιο έντονη συζήτηση περί του ποια θα έπρεπε να είναι η σχέση μεταξύ θρησκείας και πολιτικής. Οι αριστερές ιδέες υποχώρησαν στην Τουρκία και το Ισλάμ κάλυψε μέρος του κενού που προέκυψε.40 Από την άλλη πλευρά, καθώς


το κομμουνιστικό μπλοκ είχε πάψει να συνιστά απειλή υπαρξιακού τύπου για τις δυτικές κοινωνίες, ορισμένοι είδαν τη θρησκεία ως μία νέα δυνά-μει ιδεολογική βάση αντιπαράθεσης. Η εξάπλωση των εθνοθρησκευτικών συγκρούσεων στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική φαινόταν να πα-ρέχει αποδείξεις προς επίρρωσιν αυτού του ισχυρισμού. Η υποτιθέμενη διαίρεση του κόσμου βάσει πολιτισμικών γραμμών έθεσε τη θρησκεία στο επίκεντρο της παγκόσμιας πολιτικής εξαιτίας των συχνά αξεδιάλυτων δεσμών μεταξύ θρησκείας και κουλτούρας. Οι πολιτισμικές διαιρετικές τομές, όπως προτάθηκαν από τον Χάντινγκτον (Huntington) στο δοκίμιό του περί της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών», ως πεδία σύγκρουσης στη μεταψυχροπολεμική περίοδο σχεδόν συνέπιπταν με τα όρια μεταξύ των θρησκειών. Η μοναδική γεωγραφική θέση της Τουρκίας ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία και το κοσμικό της καθεστώς προσέλκυσαν, όπως ήταν φυσικό, το ενδιαφέρον των μελετητών. Ο Χάντινγκτον βρήκε στην περίπτωση της Τουρκίας την αρχετυπική «διαιρεμένη» χώρα, η ελίτ της οποίας συστηματικά επεδίωκε να αντικαταστήσει τον μεσανατολικό ισλα-μικό πολιτισμό της με τον δυτικό, προσκρούοντας στην επίμονη αντίστα-ση της κύριας μάζας του πληθυσμού της χώρας.41 Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η άνοδος της ισλαμικής τρομοκρατίας σε παγκόσμιο επίπεδο ανέδειξε τη σημασία της συζήτησης για τη σχέση μεταξύ Ισλάμ και δημο-κρατίας. Αμερικανοί διπλωμάτες παρουσίαζαν συχνά την Τουρκία ως ένα «κράτος-πρότυπο», το κοσμικό καθεστώς του οποίου εγγυάτο την επιβί-ωση μίας από τις πολυπληθείς δημοκρατίες στον μουσουλμανικό κόσμο. Από την άλλη πλευρά, παρέβλεπαν το έλλειμμα φιλελευθερισμού στην τουρκική εκδοχή της κοσμικότητας.42 Η αμερικανική υποστήριξη στον τουρκικό σεκουλαρισμό ισχυροποίησε τη θέση του κεμαλιστικού κατε-στημένου, αλλά δεν μπορούσε αποτρέψει την αυξανόμενη δημοφιλία του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ στην εγχώρια πολιτική σκηνή.

Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής Κατά τη δεκαετία του 1990, η επιρροή του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ εξακολούθησε να αυξάνεται. Η πτώση του ANAP από την εξουσία στις βουλευτικές εκλογές του 1991 συνέπεσε με μία δραματική αύξηση της πολιτικής ισχύος του RP. Το ποσοστό του RP στις γενικές εκλογές του 1991 αυξήθηκε σε 16,88% από 7,16% το 1987,43 επιτρέποντας στο κόμμα να μπει στον κατεξοχήν πολιτικό στίβο. Αυτή η αύξηση ισχύος επιβεβαιώ-θηκε στις δημοτικές εκλογές του 1993, όταν ο έλεγχος των μητροπολιτι-κών δήμων της Κωνσταντινούπολης και της Άγκυρας, καθώς και είκοσι οκτώ άλλων πόλεων, περιήλθε στο RP. Η επιτυχία αυτή συγκλόνισε το


κεμαλιστικό κοσμικό κατεστημένο.44 Επωφελούμενο από μία αναπτυσσό-μενη φιλοϊσλαμική κοινωνία των πολιτών45 και από ένα δίκτυο πολιτικής κινητοποίησης με ισχυρά ερείσματα στη λαϊκή βάση,46 το RP κατέστη πρωταγωνιστής της κυρίαρχης πολιτικής σκηνής στις εκλογές του 1995, όταν, συγκεντρώνοντας το 21,38% των ψήφων, αναδείχθηκε ως το μεγα-λύτερο μεμονωμένο κόμμα στο κοινοβούλιο. Η άνοδος του RP στην εξου-σία έγινε πραγματικότητα στις 8 Ιουλίου 1996, όταν σχημάτισε κυβέρνη-ση συνασπισμού με το Κόμμα Ορθού Δρόμου (Doğru Yol Partisi- DYP) και ο ηγέτης του, Νετζμεττίν Ερμπακάν, έγινε πρωθυπουργός.

Ενώ πολλοί φοβούνταν ότι μία κυβέρνηση με επικεφαλής τον Ερμπα-κάν θα μπορούσε να απειλήσει τις αρχές της σύγχρονης Τουρκίας, τέτοιου είδους φόβοι αποδείχθηκαν υπερβολικοί. Αν και συνέχισε να δείχνει υπο-κριτική αφοσίωση στο ισλαμικής έμπνευσης πολιτικό του πρόγραμμα («Δίκαιη Τάξη»), ο Ερμπακάν ακολούθησε μία εν πολλοίς πραγματιστική τακτική.47 Τα ισλαμικά ερείσματα της «Δίκαιης Τάξης» εξασθένησαν· «Δί-καιη Τάξη» τώρα σήμαινε απλώς ηθική, διαφανής και ειλικρινής διακυ-βέρνηση.48 Μολονότι είχε επιτεθεί στον ευρωπαϊκό προσανατολισμό της Τουρκίας ήδη από τη δεκαετία του 1960 και είχε αντιταχθεί ανοιχτά στη Συμφωνία Τελωνειακής Ένωσης με την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο Ερμπακάν δεν ανέτρεψε την εφαρμογή της Συμφωνίας την 1η Ιανουαρίου 1996. Πα-ρολ’ αυτά, στους νέους προσανατολισμούς της εξωτερικής πολιτικής μπο-ρούσαν να ανιχνευτούν ισλαμικά χαρακτηριστικά.49 Ο Ερμπακάν επεχείρη-σε να μετατοπίσει το κέντρο βάρους της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής από τη Δύση προς τη Μέση Ανατολή και τον ισλαμικό κόσμο. Μία σειρά επίσημων επισκέψεων σε αραβικά και ισλαμικά κράτη, ένα εκπεφρασμένο ενδιαφέρον για την ανάπτυξη πολιτικών και εμπορικών σχέσεων με αυτά50 και ο ενεργός ρόλος της Τουρκίας στην ίδρυση της Ομάδας των D-8, από κοινού με κατεξοχήν ισλαμικά κράτη όπως το Μπανγκλαντές, η Αίγυπτος, η Ινδονησία, το Ιράν, η Μαλαισία, η Νιγηρία και το Πακιστάν, απετέ-λεσαν καινοφανείς προσθήκες στην παραδοσιακά προσανατολισμένη προς τη Δύση ατζέντα της εξωτερικής πολιτικής της Τουρκίας. Εντούτοις, αυτά τα ισλαμιστικά διπλωματικά ανοίγματα του Ερμπακάν δεν έφεραν τα αναμενόμενα αποτελέσματα, ενώ σε ορισμένες περιπτώσεις κατέλη-ξαν σε φιάσκο, όπως η καταστροφική επίσημη επίσκεψή του στη Λιβύη τον Οκτώβριο του 1996.51 Στο εσωτερικό μέτωπο, συμβολικές ενέργειες, όπως τα σχέδια για ανέγερση ενός νέου τζαμιού στην Πλατεία Ταξίμ, στην καρδιά της Κωνσταντινούπολης, καθώς και απόπειρες για την ενίσχυση της επιρροής του πολιτικού Ισλάμ στην κρατική εκπαίδευση, στη διοίκηση και στην οικονομία, συνάντησαν αποφασιστική αντίδραση εκ μέρους του


στρατού. Μία απερίφραστη απειλή στρατιωτικής παρέμβασης εμφανίστη-κε κατά τη διάρκεια της συνεδρίασης του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας ( MGK) της 28ης Φεβρουαρίου 1997, γεγονός που έμεινε έκτοτε γνωστό ως «ήπιο» πραξικόπημα.52 Μετά από κάποια διστακτικότητα, ο Ερμπακάν ενέδωσε στο στρατιωτικό τελεσίγραφο στις 5 Μαρτίου 1997, ενώ ελήφθη-σαν άμεσα μέτρα για την εξάλειψη των ισλαμιστικών στοιχείων και την αποκατάσταση του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους.

Η κατάρρευση της κυβέρνησης συνασπισμού RP- DYP στις 18 Ιου-νίου 1997 σηματοδότησε την επανάκαμψη σεκουλαριστικών πολιτικών κομμάτων και δυνάμεων του κατεστημένου στην πολιτική εξουσία. Ελή-φθησαν άμεσα μέτρα που στόχευαν στην αποκατάσταση της κοσμικό-τητας των πρώτων χρόνων της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Τα εν λόγω μέτρα δεν ήταν αντίθετα μόνο προς τις πολιτικές της κυβέρνησης συνα-σπισμού των RP και DYP, αλλά και των μεταπραξικοπηματικών «νεο-ρεπουμπλικανικών» κυβερνήσεων, οι οποίες επεχείρησαν να εισαγάγουν ισλαμικά στοιχεία στον δημόσιο λόγο, προκειμένου να παράσχουν «μία ηθική βάση, ιδεολογική ενότητα και κάποια βεβαιότητα ενώπιον του πα-γκόσμιου καπιταλισμού».53 Τον Ιανουάριο του 1998 ανεστάλη η λειτουρ-γία του RP, κατόπιν απόφασης του τουρκικού Συνταγματικού Δικαστη-ρίου και απαγορεύθηκε –για μία ακόμη φορά– στον ηγέτη του, Νετζμεττίν Ερμπακάν, η συμμετοχή στην πολιτική για πέντε χρόνια.54

Ακολουθώντας την παράδοση των κομμάτων της Εθνικής Άποψης, ένα κόμμα διάδοχο του RP –ήδη πριν από την αναμενόμενη διάλυσή του– είχε ιδρυθεί τον Δεκέμβριο του 1997. Το Κόμμα Αρετής (Fazilet Partisi- FP) περιενδύθηκε την ιδεολογία του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ και επεχείρησε να επιδείξει ένα μετριοπαθές πρόσωπο, υποστηρίζοντας τον εκδημοκρατισμό της χώρας, στενότερες σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις ιδιωτικοποιήσεις και έναν πιο περιορισμένο ρόλο του κρά-τους στην οικονομία.55 Ωστόσο, οι διαιρέσεις εντός του κόμματος σχε-τικά με το μέλλον του πολιτικού Ισλάμ στην Τουρκία δεν μπορούσαν να παραμένουν πλέον λανθάνουσες. Οι παραδοσιοκρατικές απόψεις που εκφράζονταν από τον «απαγορευμένο» ηγέτη Ερμπακάν και τον στενό του κύκλο τέθηκαν υπό αμφισβήτηση από μία γενιά νεότερων ρεφορμι-στών πολιτικών, οι οποίοι επεδίωκαν να αναδιοργανώσουν το κόμμα στη βάση συνταγματικών κανόνων και να συμβιβάσουν τις ισλαμικές με τις δυτικές πολιτικές αξίες. Στο πρώτο συνέδριο του Κόμματος, τον Μάιο του 2000, ο ευνοούμενος από τον Ερμπακάν υποψήφιος, ο Ρετζάι Κουτάν (Recai Kutan), κατίσχυσε του μεταρρυθμιστή αντιπάλου του, Αμντουλ-λάχ Γκιουλ (Abdullah Gül), όχι όμως χωρίς δυσκολία. Παρά την ήττα της


μεταρρυθμιστικής φράξιας, το δημόσιο προφίλ του FP ήταν κατά πολύ πιο μετριοπαθές και προσανατολισμένο προς το σύστημα από ό,τι εκείνο του RP.56 Ωστόσο, όταν το Συνταγματικό Δικαστήριο έκλεισε το FP τον Ιούνιο του 2001 με το αιτιολογικό ότι ήταν «κέντρο αντικοσμικών δρα-στηριοτήτων»,57 η διαίρεση στις τάξεις του κόμματος επισημοποιήθηκε. Υπό την αιγίδα του Ερμπακάν ο Ρετζάι Κουτάν και οι παραδοσιοκράτες σχημάτισαν το Κόμμα Ευδαιμονίας (Saadet Partisi- SP), ενώ οι μεταρ-ρυθμιστές υπό την ηγεσία του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ίδρυσαν το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (Adalet ve Kalkınma Partisi-AKP). Το σχί-σμα εντός του πολιτικού Ισλάμ ήταν καίριας σημασίας για την ανάπτυξη καινοφανών προσεγγίσεων στο ζήτημα των σχέσεων μεταξύ θρησκείας και πολιτικής στην Τουρκία.

Είναι η Τουρκία κοσμικό κράτος;

Η ρεπουμπλικανική Τουρκία κοινώς θεωρείται ως «το μόνο κοσμικό μου-σουλμανικό κράτος», το οποίο μπορεί να χρησιμεύσει ως «πρότυπο για τη Μέση Ανατολή και για τον υπόλοιπο μουσουλμανικό κόσμο». Εντού-τοις, μία προσεκτικότερη ματιά στον όρο «κοσμικό» καταδεικνύει ότι η εν λόγω περιγραφή δεν είναι απολύτως εύστοχη.58 Η σημασία του όρου «κοσμικός», η οποία στην καθομιλουμένη γίνεται αντιληπτή ως συνώνυμη της σημασίας «μη θρησκευτικός», δεν περιορίζεται στον διαχωρισμό της θρησκευτικής από την πολιτική σφαίρα. Συνεπάγεται μία ουδέτερη στάση έναντι αφενός των διαφορετικών θρησκευτικών πεποιθήσεων και αφετέ-ρου έναντι του φαινομένου της θρησκείας εν γένει. Ένα γνήσια κοσμικό κράτος δεν έχει δεσμούς προτίμησης με καμία θρησκεία, και ούτε προάγει ούτε δυσχεραίνει τη θρησκευτική πίστη των πολιτών του. Το τουρκικό κράτος δεν πληροί καμία από αυτές τις προϋποθέσεις. Η αντίθεση σε κάθε θρησκευτική μορφή έκφρασης εντός της εν ευρεία εννοία δημόσιας σφαί-ρας δείχνει την εχθρική προσέγγιση του τουρκικού κράτους απέναντι στη θρησκεία. Η απαγόρευση των ταρικάτ και της θρησκευτικής ενδυμασίας, το ζήτημα της μαντήλας και η αφαίρεση της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα είναι ενδεικτικά ενός κράτους το οποίο δεν παραμένει αδιάφορο απέναντι στη θρησκεία, αλλά αντιθέτως λαμβάνει ενεργά μέτρα, προκει-μένου να θέσει τους θρησκευτικούς θεσμούς υπό τον αυστηρό του έλεγχο και να προωθήσει μία «ρασιοναλιστική» κοινωνία ελεύθερη από θρησκεί-ες. Αναμενόταν ότι η θρησκεία θα έφθινε ως αποτέλεσμα του διαφωτισμού και του εκσυγχρονισμού της τουρκικής κοινωνίας, καθώς και της ανοδικής


οικονομικής και κοινωνικής κινητικότητας των πολιτών της.59 Εντούτοις, ο κοσμικός χαρακτήρας του τουρκικού κράτους έχει συχνά μετριαστεί ως αποτέλεσμα πολιτικών σκοπιμοτήτων. Αυτός ο συμβιβασμός δεν κινήθη-κε στην κατεύθυνση της γνήσιας κοσμικότητας, αλλά στην κατεύθυνση της προάσπισης μίας συγκεκριμένης κρατικής θρησκείας, εν προκειμένω της χανεφιτικής εκδοχής του σουννιτικού Ισλάμ.

Η ιδεολογική αντίθεση προς τη θρησκεία δεν σήμαινε έλλειψη ενδια-φέροντος από πλευράς του κράτους ως προς την εργαλειακή χρήση της θρησκείας για πολιτικούς σκοπούς. Το σουννιτικό Ισλάμ είχε χρησιμοποιη-θεί με επιδέξιο τρόπο ήδη από τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης της Δημο-κρατίας ως συνεκτικός παράγοντας της τουρκικής εθνικής ταυτότητας και ως αντισταθμιστικός παράγοντας στην υποτιθέμενη διχαστική επίδραση του εθνοτικού εθνικισμού και των αριστερών ιδεών, ακόμη και αν κάτι τέτοιο αντίκειται στην αρχή της κοσμικότητας. Ο ίδιος ο Ατατούρκ είχε χρησιμοποιήσει επιτυχώς το Ισλάμ, προκειμένου να ενοποιήσει τους μου-σουλμάνους της Ανατολίας υπό την ηγεσία του κατά τον πόλεμο των ετών 1919-1922. Αν και το Ισλάμ είχε εξοβελιστεί από τη δημόσια σφαίρα κατά την πρώιμη περίοδο της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας, το κράτος διατήρη-σε αυστηρό έλεγχο πάνω του, απαγορεύοντας τα ταρικάτ και ιδρύοντας τη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet İşleri Başkanlığı).60 Το Ισλάμ επανέκαμψε σταδιακά στη δημόσια σφαίρα κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Δημοκρατικού Κόμματος. Το γεγονός αυτό απετέλεσε μία από τις πολλές αιτίες του στρατιωτικού πραξικοπήματος του 1960. Η ταχεία επανάκαμψη του πολιτικού Ισλάμ κατά τη δεκαετία του 1960 επι-βεβαίωσε ότι το κράτος δεν είχε περιθώριο να αγνοεί το ισλαμικό ζήτημα. Η παθητικότητα ως προς τις θρησκευτικές εξελίξεις θεωρείτο εξαιρετικά επικίνδυνη για το μέλλον της Τουρκικής Δημοκρατίας. Η ενεργή παρέμ-βαση και ο έλεγχος θεωρούνταν ως τα μόνα μέσα για την αποσόβηση της ισλαμιστικής απειλής. Αυτή η μεταστροφή πολιτικής επισημοποιήθηκε με την επίσημη υιοθέτηση της « Τουρκο-Ισλαμικής Σύνθεσης» από το στρα-τιωτικό καθεστώς των ετών 1980-1983, με την εισαγωγή της υποχρεωτι-κής θρησκευτικής πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης, καθώς και με τις φράσεις του Συντάγματος του 1982 οι οποίες ενίσχυαν τη δύναμη του σουννιτικού Ισλάμ.61 Η χανεφιτική εκδοχή του σουννιτικού Ισλάμ απέκτησε απόλυ-τη προτεραιότητα έναντι των άλλων μορφών του σουννιτικού, σιιτικού και αλεβιτικού Ισλάμ, καθώς και έναντι των άλλων θρησκειών. Ο αμι-γώς σουννιτικός χαρακτήρας της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων, η υποχρεωτική διδασκαλία του σουννιτικού Ισλάμ στα δημόσια σχολεία και η κρατικώς επιχορηγούμενη ανέγερση τζαμιών σε ολόκληρη τη χώρα


–ακόμη και σε αλεβιτικά χωριά– συνιστούν σαφείς ενδείξεις μίας προκα-τάληψης υπέρ του σουννιτικού Ισλάμ.62 Όταν επρόκειτο για μη μουσουλ-μάνους (βλ. σελ. 191) και Αλεβίτες (βλ. σελ. 199), το κοσμικό τουρκικό κράτος μετατρεπόταν ξαφνικά σε σουννιτικό.63

Αυτή η ανάμικτη κληρονομιά εχθρότητας προς τη θρησκεία, κρατικού ελέγχου και προκατάληψης υπέρ του σουννιτικού Ισλάμ διαμορφώνει το πλαίσιο των σχέσεων κράτους-κοινωνίας στη ρεπουμπλικανική Τουρκία. Ως εκ τούτου, η Τουρκία θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ένα sui ge-neris κοσμικό κράτος, στο οποίο οι μακροπρόθεσμες αντιθρησκευτικές πολιτικές συνδυάζονται με μία βραχυπρόθεσμη εργαλειακή χρήση του σουννιτικού Ισλάμ. Αυτή η κατάσταση δημιούργησε ένα σοβαρό εμπόδιο στη διαδικασία εκδημοκρατισμού της Τουρκίας και διαμόρφωσε ένα περι-βάλλον ευεπίφορο σε πολιτικές διενέξεις.64



Πριν από τη μεταρρύθμιση Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν μπορούσε να αντιταχθεί στην κοσμικότητα αυτή καθαυτήν, αλλά μόνο στην υλοποίησή της με έναν τρόπο που παραβιάζει τις θεμελιώδεις ελευθερίες των πολιτών και τα δικαιώματα των μειονοτή-των. Σε αυτό το πνεύμα, έχει συχνά υιοθετήσει κριτική στάση έναντι των πολιτικών περί θρησκείας, τις οποίες έχει υιοθετήσει το τουρκικό κράτος. Σε όλες τις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Τουρκία θίγονταν ζητήματα που σχετίζονται με την ελευθερία της θρησκευτικής πίστης για μουσουλμάνους και μη μουσουλμάνους και με τον έλεγχο του κράτους επί της θρησκείας. Στην έκθεση προόδου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής του 1998, σημειωνόταν τόσο η διάλυση του RP, όσο και η ποινική δίωξη και φυλάκιση του τότε δημάρχου της Κωνσταντινούπολης, Ρετζέπ Ταγίπ Ερ-ντογάν, εξαιτίας μίας ομιλίας του που θεωρήθηκε ότι συνιστούσε «φυλε-τική ή θρησκευτική πρόκληση».65 Υπογραμμιζόταν ο υποχρεωτικός χαρα-κτήρας της σουννιτικής θρησκευτικής εκπαίδευσης στα δημόσια δημοτικά σχολεία. Ενώ η εξάσκηση της λατρείας των μη σουννιτών –συμπεριλαμ-βανομένων και των Αλεβιτών– προσέκρουε σε διάφορους γραφειοκρατι-κούς περιορισμούς, το σουννιτικό Ισλάμ έχαιρε πολυάριθμων διοικητικών προνομίων. Η έκθεση επεσήμανε επίσης τον εξωθεσμικό ρόλο του στρα-


τού ο οποίος, ως θεματοφύλακας της κοσμικότητας,66 απέκλειε από τις τά-ξεις του πρόσωπα ύποπτα για διασυνδέσεις με ισλαμιστικές οργανώσεις. Στην έκθεση του 2000, σημειωνόταν η εκκίνηση νομικών διαδικασιών για τη διάλυση του FP, με το αιτιολογικό ότι παραβίαζε την «αρχή της κοσμι-κότητας».67 Καταγράφονταν επίσης καταγγελίες Αλεβιτών για τη δημόσια εκπαίδευση και την οικονομική στήριξη για σουννιτικούς θρησκευτικούς σκοπούς, καθώς και η καταδίκη του Νετζμεττίν Ερμπακάν σε κάθειρξη ενός έτους για «υποκίνηση θρησκευτικού και εθνοτικού μίσους», βάσει του άρθρου 312 του Ποινικού Κώδικα.68 Οι αλεβιτικές καταγγελίες επανα-λήφθηκαν στην έκθεση του 2001.69 Η έκθεση του 2002 έριξε φως στη διά-λυση του Πολιτιστικού Συλλόγου της Ένωσης Αλεβιτικών-Μπεκτασικών Ιδρυμάτων (Alevi-Bektaşi Kuruluşları Birliği Kültür Derneği). Η λειτουρ-γία του ανεστάλη σύμφωνα με τα άρθρα 14 και 24 του Συντάγματος και του άρθρου 5 του Νόμου περί Οργανώσεων, τα οποία προέβλεπαν ότι η ίδρυση μίας οργάνωσης με το όνομα των Αλεβιτών ή των Μπεκτασήδων αντίκειτο στην αρχή της κοσμικότητας.70 Η έκθεση του 2003, παρόλο που αναγνώριζε την αξιόλογη πρόοδο που είχε σημειωθεί, εξέφραζε τις εμμέ-νουσες ανησυχίες της όσον αφορά στην εκπροσώπηση των μη σουννιτι-κών θρησκευτικών κοινοτήτων στη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων και στην υποχρεωτική θρησκευτική διδασκαλία στα σχολεία, η οποία απέ-τυχε να αναγνωρίσει την αλεβιτική ταυτότητα.71 Στην έκθεση του 2004, τονίστηκε εκ νέου ο εξωθεσμικός ρόλος του στρατού ως θεματοφύλακα του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Αναφέρθηκαν οι διατάξεις των άρ-θρων 35 και 85 §1 του Εσωτερικού Υπηρεσιακού Κανονισμού των τουρ-κικών ενόπλων δυνάμεων, οι οποίες καθόριζαν τα καθήκοντα των τουρ-κικών ενόπλων δυνάμεων ως προς «την προστασία και τη διαφύλαξη της Τουρκικής Δημοκρατίας, βάσει των αρχών που αναφέρονται στο προοίμιο του Συντάγματος», συμπεριλαμβανομένου του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Ομοίως, το άρθρο 2α του Νόμου περί του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας όριζε την εθνική ασφάλεια με τόσο ευρείς όρους, ώστε θα μπορούσε να ερμηνευθεί ότι περιλαμβάνει και τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους.72 Όσον αφορά στο καθεστώς των Αλεβιτών, η έκθεση υπο-γράμμισε τη συνέχιση των κρατικών πρακτικών, οι οποίες υποθάλπουν τις διακρίσεις, και επανέλαβε το αίτημα των περισσότερων Αλεβιτών ότι «η Τουρκία, ως κοσμικό κράτος, θα έπρεπε να αντιμετωπίζει ισότιμα όλες τις θρησκείες και όχι να υποστηρίζει άμεσα μία συγκεκριμένη θρησκεία (τους σουννίτες μουσουλμάνους), όπως κάνει σήμερα μέσω της Διεύθυν-σης Θρησκευτικών Υποθέσεων».73


Η μεταρρυθμιστική διαδικασία Η κοσμικότητα υπήρξε ιστορικά ένα από τα πιο ευαίσθητα πολιτικά ζη-τήματα στην ιστορία της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Κάθε προσπάθεια φιλελευθεροποίησης του κοσμικού μοντέλου της Τουρκίας ήταν διστακτι-κή και επιφυλακτική, δεδομένου ότι η αρχή της κοσμικότητας τυγχάνει συνταγματικής προστασίας –και το σπουδαιότερο στο προοίμιο και στο άρθρο 2 του Συντάγματος– και ότι ο στρατός είχε επανειλημμένως χρη-σιμοποιήσει τον ρόλο του ως θεματοφύλακα του κοσμικού μοντέλου της Τουρκίας, για να δικαιολογήσει τις πολιτικές παρεμβάσεις του. Αυτό σή-μαινε ότι η συνταγματική προστασία της κοσμικότητας δεν απετέλεσε ποτέ μέρος του διαλόγου περί μεταρρύθμισης χάριν της ΕΕ. Ωστόσο, η ανάγκη να θιγούν τα ζητήματα που προέκυψαν από τις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων διευκόλυνε τη μεταρρύθμιση της τουρκικής νομοθεσίας περί κοσμικότητας και την προ-στασία του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα, το οποίο ποινικοποιούσε την «υποκίνηση σε ταξικό, εθνοτικό, θρησκευτικό ή φυλετικό μίσος», αναθεωρήθηκε, προκειμένου να ανταπο-κριθεί στα φιλελεύθερα προτάγματα. Σύμφωνα με το αναθεωρημένο άρ-θρο 312 αξιόποινη θα ήταν όχι κάθε υποκίνηση αλλά μόνο η υποκίνηση «με τρόπο που μπορεί να αποβεί επικίνδυνος για τη δημόσια τάξη». Ο περιορισμός του πεδίου εφαρμογής του άρθρου προσέφερε μεγαλύτερη ελευθερία στη δημόσια συζήτηση περί της κοσμικότητας και των σχέσεων μεταξύ κράτους και θρησκείας.74 Όσον αφορά στη δικαστική εφαρμογή της μεταρρύθμισης, αυξήθηκε ο αριθμός των αθωωτικών αποφάσεων σε υποθέσεις που βασίζονταν στο άρθρο 312. Από την άλλη πλευρά, η ευρεία χρήση του άρθρου 312 δεν υποχώρησε, παρά την προσπάθεια να περιορι-στεί το πεδίο εφαρμογής του.75

Η επίδοση της μεταρρύθμισης ήταν επίσης ανάμικτη, όσον αφορά στον τερματισμό της προνομιακής μεταχείρισης του σουννιτικού Ισλάμ από το κράτος. Τον Απρίλιο του 2003, χορηγήθηκε νομικό καθεστώς στον προη-γουμένως απαγορευμένο Πολιτιστικό Σύλλογο της Ένωσης Αλεβιτικών-Μπεκτασικών Ιδρυμάτων και του επετράπη να συνεχίσει τις δραστηριότη-τές του.76 Το 2004 το περιφερειακό γραφείο της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων στην Αντιόχεια (Antakya) συγκρότησε μία πολυθρησκευτική επιτροπή, με στόχο την ανάπτυξη αρμονικών σχέσεων μεταξύ μουσουλ-μάνων, χριστιανών και Εβραίων.77 Εντούτοις, τα βήματα αυτά δεν σημα-τοδότησαν μία θεμελιώδη μεταβολή στις κρατικές πολιτικές έναντι των θρησκευτικών ομάδων. Το σουννιτικό Ισλάμ εξακολούθησε να χαίρει προ-νομιακής μεταχείρισης από το κράτος, γεγονός που καθίστατο προφανές,


όσον αφορά στην πρόσβαση στις κρατικές επιχορηγήσεις και στην εκπαί-δευση.

Ο μετασχηματισμός του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ

Αν και οι καρποί της διαδικασίας της νομοθετικής μεταρρύθμισης δεν ήταν εντυπωσιακοί, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει βοηθήσει σημαντικά στη διαδικασία μετασχηματισμού του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ, η οποία είχε μείζονα αντίκτυπο στον λόγο περί θρησκείας και πολιτικής. Το «ήπιο» πραξικόπημα της 28ης Φεβρουαρίου 1997 και η επακόλουθη πτώση της κυβέρνησης συνασπισμού με επικεφαλής τον Ερμπακάν πυροδότησαν μία σειρά εξελίξεων ζωτικής σημασίας για το μέλλον και τη μορφή του πο-λιτικού Ισλάμ στην Τουρκία. Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ως διευκολυντικού παράγοντα αυτών των εξελίξεων, ήταν κάθε άλλο παρά ασήμαντη.

Στο εσωτερικό επίπεδο, κατέστη σαφές ότι οποιεσδήποτε ιδέες περί μεταβολής του καθεστώτος και εισαγωγής του Ισλαμικού Νόμου ήταν τε-λείως εκτός πραγματικότητας. Το γεγονός αυτό οφειλόταν όχι μόνο στην επαναβεβαίωση του ρόλου του στρατού ως θεματοφύλακα στην τουρκική πολιτική, αλλά και στην έλλειψη ελκυστικότητας οποιουδήποτε προγράμ-ματος εξισλαμισμού του κράτους και της κοινωνίας (islamization) για τη συντριπτική πλειονότητα του λαού. Το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ κατάφερε να προσελκύσει αξιοσημείωτη λαϊκή υποστήριξη, αλλά ποτέ δεν άσκησε έλξη στο ευρύτερο κοινό, λόγω του αμιγώς και στενά εννοούμενου ισλα-μιστικού προσανατολισμού του. Αν ένα κόμμα με ισλαμιστικό πολιτικό χαρακτήρα θα μπορούσε ποτέ να διεκδικήσει ηγετικό ρόλο στην τουρκική πολιτική, αυτό θα μπορούσε να συμβεί μόνο μέσω του μετασχηματισμού του σε ένα συντηρητικό κεντροδεξιό κόμμα με ισλαμιστικές τάσεις.78 Η κινητοποίηση των οργανώσεων της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών εναντίον οποιωνδήποτε πολιτικών ισλαμιστικών τάσεων, όσο βρισκόταν στην εξουσία η κυβέρνηση συνασπισμού RP- DYP, προσέφερε πρόσθετα αποδεικτικά στοιχεία για την αντιδημοτικότητα των αμιγώς ισλαμιστικών πολιτικών.

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Αν-θρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΑΔ) να επικυρώσει την απόφαση του τουρκι-κού Συνταγματικού Δικαστηρίου για το κλείσιμο του RP ήταν ένα γεγονός-ορόσημο. Από τη μία πλευρά, η απόφαση του Ερμπακάν να προσφύγει στο ΕΔΑΔ εναντίον του κλεισίματος του RP υπονόμευσε τη ρητορική που είχε αναπτύξει εναντίον των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων και του ευρωπαϊ-


κού πολιτισμού. Η εγκαθίδρυση μίας ισλαμικής «Δίκαιης Τάξης» στην Τουρκία, κάτι που αποτελούσε χρόνιο αίτημα του κινήματος της Εθνικής Άποψης, υπονοούσε την ηθική υπεροχή του ισλαμικού πολιτισμού ένα-ντι του ευρωπαϊκού. Προσφεύγοντας στο ΕΔΑΔ, ο Ερμπακάν αναγνώριζε σιωπηρά ότι η «Χριστιανική Ευρώπη» ήταν μία εναλλακτική και αποδε-κτή πηγή δικαιοσύνης. Η σχετικοποίηση της έννοιας της ισλαμικής δικαιο-σύνης από το ίδιο πρόσωπο που είχε πολεμήσει σε ολόκληρη τη ζωή του για την εγκαθίδρυσή της στην Τουρκία υπονόμευε κάθε πίστη στην ανωτε-ρότητα του ισλαμικού πολιτισμού και έδειχνε ότι το ισλαμιστικό πολιτικό πρόγραμμα στην Τουρκία είχε αγγίξει τα όριά του. Το δικαστήριο αποφάν-θηκε τον Ιούλιο του 2001 ότι, κλείνοντας το RP, το τουρκικό δικαστήριο δεν παραβίασε το άρθρο 11 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δι-καιωμάτων. Το δικαστήριο έκρινε ότι:

«Οι κυρώσεις που επιβλήθηκαν στους προσφεύγοντες μπορούσαν εύλογα να θεωρηθούν ότι ανταποκρίνονταν σε μία επιτακτική κοι-νωνική ανάγκη για την προστασία της δημοκρατικής κοινωνίας, δεδομένου ότι, με το πρόσχημα ότι έδιναν μία διαφορετική σημα-σία στην αρχή της κοσμικότητας, οι ηγέτες του Refah Partisi είχαν διακηρύξει την πρόθεσή τους να καθιερώσουν μία πολλαπλότητα νομικών συστημάτων, τα οποία βασίζονται σε διαφορές ως προς τις θρησκευτικές πεποιθήσεις, και να επιβάλουν τον Ισλαμικό Νόμο, τη Σαρία (sharia), ένα σύστημα δικαίου που βρισκόταν σε έντονη αντίθεση με τις αξίες που εμπεριέχονται στη Σύμβαση. Είχαν, επί-σης, αφήσει εν αμφιβόλω τη θέση τους όσον αφορά στην προσφυγή στη βία, προκειμένου να αναλάβουν την εξουσία και, ειδικότερα, να τη διατηρήσουν».79

Η εν λόγω απόφαση, η οποία ελήφθη από το τρίτο τμήμα του ΕΔΑΔ, υποστηρίχθηκε σθεναρά από την Ολομέλεια του ΕΔΑΔ τον Φεβρουάριο του 2003.80 Η απόφαση του ΕΔΑΔ κατέδειξε ότι ο ισλαμικός εξτρεμισμός δεν θα μπορούσε να προστατεύεται από ευρωπαϊκούς φιλελεύθερους δη-μοκρατικούς θεσμούς. Οι ευρωπαϊκοί πολιτικοί θεσμοί δεν υποστήριζαν άνευ όρων τουρκικά πολιτικά κόμματα υπό κρατική δίωξη. Τα τουρκικά πολιτικά κόμματα όφειλαν να προσυπογράψουν τις ευρωπαϊκές πολιτικές αξίες, ώστε να είναι τότε σε θέση να διεκδικήσουν ευρωπαϊκή υποστή-ριξη. Όπως και η τρομοκρατία, έτσι και ο ισλαμικός φονταμενταλισμός δεν μπορούσε να προσδοκά στήριξη από τα ευρωπαϊκά δικαστήρια.81 Δεν υποτιμήθηκε η απειλή που συνιστούσε ο ισλαμικός φονταμενταλισμός για


τις δημοκρατικές αρχές και τα ανθρώπινα δικαιώματα, και δεν μπορούσε να επιδοκιμαστεί η χρήση δημοκρατικών θεσμών για αντιδημοκρατικούς σκοπούς.

Στον απόηχο του κλεισίματος του RP, η ιδεολογική ζύμωση εντός του Κόμματος Αρετής (Fazilet Partisi- FP) έδειξε ότι το πολιτικό Ισλάμ υφί-στατο ένα ριζικό μετασχηματισμό. Πολλά από τα μέλη του επεχείρησαν, υποστηρίζοντας μία ριζική αναμόρφωση της ισλαμιστικής ιδεολογίας, να σπάσουν τον φαύλο κύκλο της κρατικής καταστολής, η οποία είχε ιστορικά επιβληθεί στα ισλαμιστικά πολιτικά κόμματα. Η εγκαθίδρυση μίας ισλαμικής δημοκρατίας δεν θα ήταν πλέον ο υπέρτατος στόχος. Αντ’ αυτού, υιοθετήθηκε η υποταγή στις κοσμικές αρχές της δυτικοευρωπαϊ-κής δημοκρατίας και επιχειρήθηκε μία συγχώνευση των ισλαμικών αξι-ών με τον δυτικό πολιτικό φιλελευθερισμό.82 Κρίσιμης σημασίας για την αποκατάσταση της δυτικής εικόνας ήταν η εμπειρία της μετανάστευσης προς τη δυτική Ευρώπη, την οποία βίωσαν εκατομμύρια Τούρκοι πο-λίτες. Αυτοί συνειδητοποίησαν ότι μπορούσαν να δηλώνουν την πίστη τους στο Ισλάμ πιο ελεύθερα στη «χριστιανική» Γερμανία παρά στη «μουσουλμανική» Τουρκία.83 Αυτή η ιδεολογική τάση στο εσωτερικό της ισλαμιστικής διανόησης απέκτησε πολιτικό όχημα με την ίδρυση του AKP, μετά την απαγόρευση του FP. Η ηγεσία του AKP κατέβαλε προσπάθειες, προκειμένου να αποσυνδέσει το νέο κόμμα από το ισλαμι-στικό παρελθόν του και διαφημίστηκε ως ένα μετριοπαθές συντηρητικό κόμμα84 πιστό στην κοσμικότητα.85 Η ιδεολογία του κόμματος ήταν ένα αμάλγαμα συντηρητισμού, φιλελευθερισμού, ισλαμικών αξιών και δεξι-ών πολιτικών ιδεών. Ο όρος «ισλαμιστικό» απορρίφθηκε ως περιγραφή της ιδεολογικής ταυτότητας του κόμματος· προτιμήθηκε ο όρος «συντη-ρητικό δημοκρατικό» [muhafazakâr demokrat].86 Το AKP ήταν το πρώτο κόμμα από την ισλαμική πολιτική παράδοση που ενέκυψε στα παράπονα του ευσεβούς μουσουλμανικού πληθυσμού της Τουρκίας όχι με όρους ισλαμικής δικαιοσύνης ή «Δίκαιης Τάξης», αλλά στη βάση μίας φιλελεύ-θερης ατζέντας υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Η εκδοχή της κο-σμικότητας του τουρκικού κράτους επικρίθηκε όχι από μία ισλαμιστική αλλά από μία φιλελεύθερη σκοπιά. Επίμαχα ζητήματα μείζονος συμβολι-κής σημασίας, όπως η μαντήλα και η θρησκευτική εκπαίδευση, τέθηκαν τώρα προς συζήτηση ως αποδεικτικά στοιχεία του δημοκρατικού ελλείμ-ματος της Τουρκίας. Η φιλελεύθερη στροφή του AKP επισφραγίστηκε, όταν –σε αντίθεση με την παράδοση των κομμάτων της Εθνικής Άπο-ψης– υποστήριξε ενθέρμως την υποψηφιότητα της Τουρκίας για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση.


Οι εκλογές του Νοεμβρίου 2002 υπήρξαν το μεγάλο στοίχημα για το πολιτικό πείραμα του AKP. Με ποσοστό 34,4% των ψήφων και 365 κοι-νοβουλευτικές έδρες, το AKP σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση, ενώ το παραδοσιοκρατικό SP απέσπασε μόνο 2,5% των ψήφων και δεν κέρ-δισε καμία έδρα. Το AKP είχε καταφέρει να κερδίσει δύναμη, κυριαρ-χώντας στην πολιτική ατζέντα και ιδεολογία του τουρκικού πολιτικού Ισλάμ και ανοίγοντάς την στην επιρροή δυτικών πολιτικών ιδεών. Πα-ρέμεινε η έμφαση στην ισλαμική ηθική ως αντίδοτο στη χρόνια πολιτι-κή διαφθορά,87 αλλά οι πολιτικές προτεραιότητες της νέας κυβέρνησης ήταν διαφορετικές. Μετά την ανάληψη της εξουσίας, το AKP και ο ηγέ-της του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν υποσχέθηκαν να ακολουθήσουν τα με-ταρρυθμιστικά βήματα που ήταν απαραίτητα για την Τουρκία, ώστε να πληροί τις προϋποθέσεις για έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την ΕΕ. Η προοπτική ένταξής της στην ΕΕ παρείχε ένα όραμα το οποίο μοιραζόταν η συντριπτική πλειονότητα της τουρκικής κοινωνίας και για την υλοποίηση του οποίου θα μπορούσαν να γίνουν ανεκτές πολλές θυ-σίες. Η ηγεσία του AKP συνειδητοποίησε ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσε να αποτελέσει ζωτικής σημασίας βοήθεια στην προσπάθειά της να κερδίσει πολιτική νομιμοποίηση88 και να προωθήσει τις ευαίσθη-τες όψεις της πολιτικής της ατζέντας που σχετίζονταν με τη θρησκεία. Η ηγεσία του AKP, γινόμενη υπέρμαχος και ένθερμος υποστηρικτής της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, έθεσε υπό αμφισβήτηση το μονοπώλιο των κεμαλιστικών ελίτ στην προάσπιση του εκδυτικισμού. Η μεταρρύθ-μιση της νομοθεσίας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία θα σηματοδοτούσε κατ’ ανάγκην έναν επαναπροσδιορισμό της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας στην τουρκική κοινωνία. Πολλές δραστηριό-τητες, οι οποίες μέχρι τη μεταρρύθμιση ενέπιπταν στο πεδίο του δημό-σιου χώρου, θα μεταφέρονταν στην ιδιωτική σφαίρα και επομένως θα είχαν πλήρη προστασία στο πλαίσιο της νέας νομοθεσίας περί ανθρω-πίνων δικαιωμάτων.89 Η προοπτική ένταξης στην ΕΕ και η παρακολού-θηση της τουρκικής πολιτικής εκ μέρους της ΕΕ παρείχαν επίσης ένα ασφαλές περιβάλλον έναντι οποιασδήποτε παρέμβασης από τον στρατό ή τις γραφειοκρατικές ελίτ. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα στην κυβέρνη-ση του AKP να υλοποιήσει το μεταρρυθμιστικό πολιτικό της πρόγραμ-μα, το οποίο επιβεβαίωνε τη μετατροπή του AKP από ένα ισλαμιστικό σε ένα συντηρητικό δημοκρατικό κόμμα,90 ολοένα και πιο όμοιο με τα αντίστοιχα χριστιανοδημοκρατικά κόμματα της δυτικής Ευρώπης που βασίζονται σε θρησκευτικές αξίες.91


Μία νέα εκδοχή κοσμικότητας εν τη γενέσει;

Ενώ η Ευρώπη επιβεβαίωσε την αντίθεσή της προς τον ισλαμικό φοντα-μενταλισμό και το τουρκικό πολιτικό Ισλάμ μετασχηματίστηκε, ανοικτό παρέμεινε το ζήτημα του πώς να προστατευτεί η θρησκευτική ελευθερία έναντι των σεκουλαριστικών πρακτικών του κράτους. Το τουρκικό πολι-τικό Ισλάμ αντιμετώπιζε παραδοσιακά τον σεκουλαριστικό χαρακτήρα του τουρκικού κράτους ως μία ολέθρια συνέπεια του ευρύτερου κεμαλι-στικού προγράμματος εκδυτικισμού. Η Ευρώπη ήταν η ιστορική κοιτίδα της κοσμικότητας και ως εκ τούτου υπεύθυνη για τον αντιθρησκευτικό χαρακτήρα της Τουρκικής Δημοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, με την άνοδο του AKP, διερευνήθηκαν εναλλακτικά δυτικά συστήματα για τη διευθέτηση των σχέσεων κράτους-θρησκείας. Το γεγονός ότι το AKP εγκατέλειψε το σχέδιο εγκαθίδρυσης ενός ισλαμικού κράτους για χάρη των δυτικών φι-λελεύθερων δημοκρατικών αρχών δεν σήμαινε ότι είχε χάσει την ευαι-σθησία του σε ζητήματα θρησκευτικής ελευθερίας· το επιχείρημά του, ωστόσο, είχε πλέον ως βάση τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Η καθιέρωση μίας πλουραλιστικής δημόσιας σφαίρας στην Τουρκία θεωρείτο τώρα ως η λύση για τα προβλήματα που σχετίζονταν με τη δημόσια παρουσία της ισλαμικής ταυτότητας στην Τουρκία.92 Αυτό θα μπορούσε να αποτελέσει την αφετηρία για τη μεταρρύθμιση των σχέσεων κράτους-εκκλησίας στην Τουρκία. Η τουρκική κοσμικότητα δεν ήταν εμπνευσμένη από τον γαλλικό αντικληρικαλισμό ( laïcité) της περιόδου της Γ´ Γαλλικής Δημοκρατίας, το πιο έντονα αντιθρησκευτικό σύστημα στον δυτικό κόσμο και μόλις και μετά βίας συμβατό με τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Ήταν, επομένως, δυνατόν να αναπτυχθεί επιχειρηματολογία υπέρ της μεταρρύθ-μισης του τουρκικού σεκουλαρισμού όχι στη βάση της αποκατάστασης του Ισλαμικού Νόμου αλλά μάλλον στη βάση της εισαγωγής φιλελεύθε-ρων αρχών.93 Αυτή η μεταρρύθμιση θα έχει ως στόχο να υποκαταστήσει τον αντιθρησκευτικό χαρακτήρα των κρατικών πολιτικών, καθώς και την προκατάληψη υπέρ του σουννιτικού Ισλάμ, με μία πραγματικά κοσμική πολιτική, ανεξάρτητη από θρησκευτικές διακρίσεις. Αυτό το μοντέλο φι-λελεύθερου σεκουλαρισμού θα συνδεόταν στενότερα με τα μοντέλα κο-σμικότητας του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γερμανίας, τηρώντας απο-στάσεις από το γαλλικό μοντέλο της laïcité. Θα προστάτευε το κράτος και τη θρησκεία από αμοιβαίες παρεμβάσεις και θα προωθούσε την τουρκική δημοκρατία, χωρίς να εμποδίζει την ελεύθερη θρησκευτική έκφραση της πλειονότητας του τουρκικού λαού. Σε ένα δοκίμιο που εμφανίστηκε στην επίσημη ιστοσελίδα του AKP και μπορούσε να θεωρηθεί ότι αντικατοπ-


τρίζει τις επίσημες θέσεις του κόμματος, ο Γιαλτσίν Ακντογάν (Yalçın Akdoğan) υποστήριξε:

«Το AKP κατανοεί την κοσμικότητα ως μία θεσμική στάση και μέ-θοδο, η οποία διασφαλίζει ότι το κράτος παραμένει ουδέτερο και διατηρεί ίσες αποστάσεις από όλες τις θρησκείες και τις ιδέες. Ο καθένας μπορεί να ομολογεί διαφορετικές θρησκείες, δόγματα και ιδεολογίες μέσα σε κλίμα κοινωνικής ειρήνης, χωρίς να μετατρέ-πει αυτήν την ομολογία σε σύγκρουση. Το κόμμα πρεσβεύει ότι, προκειμένου να λειτουργήσει η κοσμικότητα ως ένας θεσμός που αποφαίνεται για τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες υπό συνταγματική προστασία, χρειάζεται να υποστηρίζεται από τη δη-μοκρατία και να λειτουργεί σε ένα διαλλακτικό περιβάλλον».94

Η κοσμικότητα, συνδεόμενη με τη δημοκρατία και τα ανθρώπινα δι-καιώματα, γινόταν ως εκ τούτου αποδεκτή ως «απαραίτητη προϋπόθεση δημοκρατίας και ως η εγγύηση της ελευθερίας της θρησκείας και της συ-νείδησης».95 Αυτή η θέση επεχείρησε να συμφιλιώσει την κληρονομιά του ανελεύθερου τουρκικού σεκουλαρισμού με τον σεβασμό στις δημοκρατι-κές αρχές και τις θεμελιώδεις ελευθερίες. Κοσμικότητα δεν θα έπρεπε να σημαίνει την απουσία της θρησκείας από τη δημόσια σφαίρα ή τον κρα-τικό έλεγχο επί των θρησκευτικών θεσμών. Η εκδοχή του φιλελεύθερου σεκουλαρισμού, την οποία υποστήριζε το ΑΚP, δεν εξάλειφε τη θρησκεία από τη δημόσια σφαίρα, αλλά απαιτούσε από το κράτος να υιοθετήσει μία ουδέτερη στάση επί των θρησκευτικών ζητημάτων και να σεβαστεί τη θρησκευτική ελευθερία και την ελευθερία συνείδησης των πολιτών του.96 Η επανεμφάνιση της θρησκείας στη δημόσια σφαίρα θα έπρεπε επομέ-νως να θεωρηθεί όχι ως επαναβεβαίωση του μαχητικού πολιτικού Ισλάμ, αλλά ως ωρίμαση στη διαδικασία εκδημοκρατισμού και μετάβαση σε μία φιλελεύθερη εκδοχή κοσμικότητας. Η καθιέρωση ενός τέτοιου κοσμικού συστήματος θα σήμαινε την ταυτόχρονη κατάργηση του κεμαλιστικού σε-κουλαρισμού και του ισλαμισμού, υπέρ μίας φιλελεύθερης δημοκρατικής λύσης. Αυτό κατέστη σαφές στο πολιτικό πρόγραμμα του AKP, όπου η κο-σμικότητα ορίστηκε ως «αρχή προσανατολισμού για το κράτος αλλά όχι για το άτομο», ως «μέσο για την ελευθερία και την κοινωνική αρμονία» και ως «εγγύηση της ελευθερίας της συνείδησης».97

Η έλξη που άσκησε αυτή η επαναδιατύπωση του ορισμού της κοσμι-κότητας δεν περιορίστηκε στους ηγετικούς κύκλους του AKP. Εξέχοντες ισλαμιστές διανοούμενοι, οι οποίοι είχαν κατά το παρελθόν υποστηρίξει


την εγκαθίδρυση ενός ισλαμικού κράτους στην Τουρκία, έγιναν υπέρμαχοι του ευρωπαϊκού προσανατολισμού της Τουρκίας.98 Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν ήταν πλέον ο αρχετυπικός εχθρός αλλά ένας de facto σύμμαχος στον αγώνα κατά της κεμαλιστικής γραφειοκρατίας και της σιδερένιας πυγμής της, δηλαδή του στρατού. Η μεταρρύθμιση του κρατικού σεκουλαρισμού θα μπορούσε να επιτευχθεί μέσω του εκδημοκρατισμού της Τουρκίας, τον οποίο μόνον η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ θα μπορούσε να εγγυηθεί. Ενώ η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα είχαν πε-ριφρονηθεί ως χαρακτηριστικά δείγματα δυτικών εννοιών, που δήθεν εί-χαν νοθεύσει την ορθόδοξη ισλαμική πολιτική σκέψη,99 τοποθετήθηκαν τώρα στο κέντρο του ισλαμιστικού πολιτικού λόγου,100 προσφέροντας μία λύση στο πρόβλημα της κοσμικότητας. Η υιοθέτηση αυτών των αρχών της νεωτερικότητας οδήγησε σε μία παράδοξη κατάσταση, στην οποία οι πρώην ισλαμιστές διανοούμενοι όριζαν τα ανθρώπινα δικαιώματα και τη δημοκρατία, επισημαίνοντας τις ελλείψεις του κεμαλιστικού προγράμμα-τος εκσυγχρονισμού το οποίο, παρά τη νεωτερικότητα που διακήρυσσε, είχε αποτύχει να εκπληρώσει τις μεγαλύτερες υποσχέσεις του.101

Το ζήτημα της μαντήλας Η ίδια συζήτηση εφαρμόστηκε σε μία καινοφανή προσέγγιση στο ζή-τημα της μαντήλας, ενός από τα σύμβολα της κοσμικής αντιπαράθεσης στη ρεπουμπλικανική Τουρκία. Η απαγόρευση της χρήσης της μαντήλας στους κρατικούς θεσμούς ήταν μία από τις σαφέστερες εκδηλώσεις του σεκουλαριστικού χαρακτήρα της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Η ακραία πολιτικοποίηση του ζητήματος της μαντήλας κατά τη δεκαετία του 1980 οφείλεται στην άνοδο μίας ισλαμιστικής αντι-ελίτ, τα μέλη της οποίας αισθάνονταν τότε ικανά να θέσουν υπό αμφισβήτηση την ηγεμονία της καθιερωμένης κοσμικής ελίτ. Η χρήση μαντήλας, ενώ διατηρούσε ακόμη την αρχική θρησκευτική και παραδοσιακή της σημασία, απέκτησε επί-σης μία ρητή συμβολική αξία. Απετέλεσε μία πολιτική δήλωση μίας νέας αναδυόμενης και φιλόδοξης ελίτ. Ωστόσο, η επιχειρηματολογία υπέρ της χρήσης μαντήλας εξακολουθούσε να βασίζεται σε έναν ισλαμιστικό λόγο. Η μαντήλα γινόταν αντιληπτή ως αναπόσπαστο στοιχείο της γυναικείας ισλαμικής ηθικής και ο ισλαμικός νόμος απέτυχε να αναγνωρίσει τη διά-κριση μεταξύ της δημόσιας και της ιδιωτικής σφαίρας. Η κοσμική αρχή της διατήρησης της θρησκείας έξω από τη δημόσια σφαίρα δεν μπορούσε να ανεχθεί την πιο δημόσια εκδήλωση αντίστασης στον κρατικό σεκου-λαρισμό. Η εκκαθάριση της δημόσιας σφαίρας κορυφώθηκε στον απόηχο του «ήπιου» πραξικοπήματος της 28ης Φεβρουαρίου 1997. Η απάντηση


σε αυτή την καμπάνια από το βραχύβιο FP και, το σημαντικότερο, από το AKP, διέφερε σαφώς ως προς το περιεχόμενό της. Τώρα γινόταν αναφο-ρά στα οικουμενικά ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία είχαν ενσωματωθεί στις διεθνείς συμβάσεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων, και ο Ισλαμικός Νόμος δεν θεωρείτο πλέον ως η μοναδική εκδήλωση δικαιοσύνης. Προς υπεράσπιση του δικαιώματος των γυναικών να φορούν μαντήλα, μνημο-νεύονταν το δικαίωμα στην εκπαίδευση, η αρχή της μη ύπαρξης διακρί-σεων, η ελευθερία της θρησκείας, όπως αυτά προστατεύονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και από άλλες διεθνείς συνθήκες ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ακόμη και η λύση που προτάθηκε για το πρόβλημα με βάση μία «κοινωνική συναίνεση»102 ήταν δανεισμένη από τη δυτική φιλελεύθερη σκέψη.103

Εικόνα 5.2.: Μία ομάδα μαντηλοφορεμένων γυναικών σε έναν πολυσύχναστο δρόμο της Κωνσταντινούπολης

(φωτογραφία του συγγραφέα).

Αυτή η μεταστροφή στον δημόσιο λόγο του AKP δεν έγινε δεκτή με θετικό τρόπο από όλους. Πολλοί είδαν το ζήτημα της μαντήλας ως τη λυ-δία λίθο για την πίστη του AKP στα δημοκρατικά ιδεώδη. Ένα τμήμα της


ρεπουμπλικανικής ελίτ έχει εκφράσει επίμονες αμφιβολίες για τα κίνητρα της κυβέρνησης του AKP, κατηγορώντας την ότι έχει κρυφή ατζέντα για τον εξισλαμισμό (islamization) του τουρκικού κράτους και της κοινω-νίας.104 Προβλήθηκε το επιχείρημα ότι η ηγεσία του AKP δεν θα μπορούσε να εγκαταλείψει την ισλαμιστική κοσμοθεωρία της μέσα σε λίγα χρόνια. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, το AKP είχε πράγματι επιδοθεί σε προσ-ποίηση ( takiyye), μία πρακτική με ισχυρές ρίζες στη σιιτική ισλαμική πα-ράδοση, αποκρύπτοντας τις πραγματικές του προθέσεις να εγκαθιδρύσει ένα ισλαμικό κράτος, μέχρι τη στιγμή που οι συνθήκες θα έχουν ωριμά-σει για κάτι τέτοιο.105 Παρόλο που τέτοια επιχειρήματα έμοιαζαν μάλλον υπερβολικά, ενισχύονταν ενίοτε από αδέξιες απόπειρες του AKP να καθη-συχάσει το ισλαμιστικό τμήμα της εκλογικής του βάσης, εκ των οποίων ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η βραχύβια πρότασή του για ποινι-κοποίηση της μοιχείας κατά τη διάρκεια της μεταρρύθμισης του τουρκι-κού Ποινικού Κώδικα, τον Αύγουστο του 2004.

Η άνοδος του AKP στην εξουσία τον Νοέμβριο του 2002 δεν σηματο-δότησε μία ρήξη με τις κρατικές πολιτικές του παρελθόντος επί του ζητή-ματος της μαντήλας. Παρά τις ρητές προσδοκίες της εκλογικής του βάσης, η κυβέρνηση του AKP κατά κανόνα απείχε από το να εγείρει ανοιχτά το ζήτημα της μαντήλας, σε μία προσπάθεια να αποφύγει την πόλωση της πολιτικής σκηνής και την αντιπαράθεση με τη στρατιωτική και γραφειο-κρατική ελίτ. Αντ’ αυτού, επέλεξε να περιμένει την επικείμενη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επί του θέμα-τος, με την οποία ήλπιζε να απαλλάξει την κυβέρνηση από το πολιτικό κόστος της μεταρρύθμισης της νομοθεσίας περί μαντήλας. Η απόφαση του ΕΔΑΔ, ωστόσο, στην περίπτωση της Λεϊλά Σαχίν (Leyla Şahin), δεν βοήθησε τα εν λόγω σχέδια. Το δικαστήριο απεφάνθη ότι η απαγόρευση της συμμετοχής της προσφεύγουσας σε πανεπιστημιακή εξέταση και της εγγραφής της, επειδή φορούσε μαντήλα, δεν συνιστούσε παραβίαση του άρθρου 9 (ελευθερία της σκέψης, της συνείδησης και της θρησκείας) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.106 Αν και η απόφαση του δικαστηρίου δεν συνέβαλε στην επίλυση του ζητήματος της μαντήλας στην Τουρκία, αυτό δεν είχε καμία άμεση επίδραση στη φιλελεύθερη βάση του δημόσιου λόγου του AKP.107

Η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet İşleri Başkanlığı) Από την άλλη πλευρά, το AKP έδειξε λιγότερο ζήλο στην εφαρμογή του ίδιου φιλελεύθερου λόγου στην περίπτωση της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων. Η εκθετική αύξηση της δραστηριότητας της διεύθυνσης από


τη δεκαετία του 1980 και εξής υπήρξε ένας από τους πιο σαφείς ενδείκτες της ισλαμικής κοινωνικής και πολιτικής «αναγέννησης». Ο προϋπολογι-σμός της διεύθυνσης για το 2000 ήταν μεγαλύτερος κατά 11 φορές από αυτόν του υπουργείου Απασχόλησης και Κοινωνικής Προστασίας, κατά 1,5 φορά από αυτόν του υπουργείου Εξωτερικών και κατά 1,2 φορές από αυτόν του υπουργείου Εσωτερικών.108 Το ανθρώπινο δυναμικό της διεύ-θυνσης αυξήθηκε από 25.236 άτομα το 1970 σε πάνω από 74.114 άτομα το 2004, ενώ ο αριθμός των τζαμιών εκτινάχθηκε από 42.744 το 1971 σε 76.445 το 2004.109 Η επεκτεινόμενη δραστηριότητα της διεύθυνσης υπο-νόμευε τον κοσμικό χαρακτήρα του κράτους, δεδομένου ότι προωθούσε αποκλειστικά και μόνο το σουννιτικό Ισλάμ. Οι αλεβιτικές οργανώσεις και άλλοι εκπρόσωποι θρησκευτικών μειονοτήτων εξέφρασαν επανειλημ-μένως τα παράπονά τους για τη σουννιτική μεροληψία της διεύθυνσης και την απουσία προγραμμάτων χρηματοδότησης για αλεβιτικούς θρησκευτι-κούς οίκους λατρείας (cemevi). Ως απαραίτητο βήμα για την καθιέρωση μίας γνήσιας εκδοχής κοσμικότητας προτάθηκε η μεταρρύθμιση της διεύ-θυνσης, μέσω μίας εκ των δύο ακόλουθων λύσεων. Η πολιτεία θα έπρεπε είτε να παραχωρήσει τον έλεγχο της διεύθυνσης στις ίδιες τις θρησκευ-τικές κοινότητες είτε να διατηρήσει τον έλεγχο της διεύθυνσης, αλλά να εγγυηθεί την αναλογική εκπροσώπηση όλων των θρησκευτικών ομάδων σε αυτήν, καθώς και την αναλογική πρόσβασή τους στον προϋπολογισμό της διεύθυνσης.110

Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ προκάλεσε δημόσιο ενδιαφέρον για το ζήτημα της διεύθυνσης, καθώς οι εκθέσεις της Ευρω-παϊκής Επιτροπής είχαν επανειλημμένως επισημάνει με ποιο τρόπο υπο-νόμευε την αρχή της κοσμικότητας. Κατά τη διάρκεια των συζητήσεων που επακολούθησαν σχετικά με τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, ορισμένοι πρότειναν τη μετατροπή της διεύθυνσης σε μία αυτόνομη κρατική αρχή, ακολουθώντας το παράδειγμα του Συμβουλίου Ανώτατης Εκπαίδευσης (Yüksek Öğretim Kurulu- YÖK). Άλλοι πρότειναν την κατάργηση της δι-εύθυνσης και την ανάληψη των δραστηριοτήτων της από τις θρησκευτικές κοινότητες. Υπογραμμίστηκε επίσης η ανάγκη για ισότιμη πρόσβαση των μη σουννιτών μουσουλμάνων στη διεύθυνση και στις υπηρεσίες της.111 Ενώ όλες αυτές οι προτάσεις θα μπορούσαν να συμβάλουν στην εξάλειψη της προκατάληψης της διεύθυνσης υπέρ των σουννιτών, η κυβέρνηση του ΑΚΡ δεν επέδειξε την ίδια αποφασιστικότητα, αναλαμβάνοντας πρωτο-βουλίες, όπως συνέβη, όταν υπερασπιζόταν την ελεύθερη ομολογία της ισλαμικής πίστης σε δημόσιο χώρο. Περιστασιακές δηλώσεις αξιωματού-χων του AKP –συμπεριλαμβανομένου του ίδιου του Ερντογάν– σχετικά


με παράπονα των Αλεβιτών όσον αφορά στη διεύθυνση δεν απηχούσαν το αναμενόμενο επίπεδο ευαισθησίας και αφοσίωσης στις φιλελεύθερες αρχές, όταν επρόκειτο για την αναγνώριση των Αλεβιτών ως ξεχωριστής θρησκευτικής ομάδας και όχι απλώς ως κλάδου του σουννιτικού Ισλάμ. Μακραίωνες σουννιτικές προκαταλήψεις έναντι του αλεβιτικού Ισλάμ επεβίωναν μέσα στο AKP. Μία δήλωση του πρωθυπουργού Ρετζέπ Τα-γίπ Ερντογάν είχε βαρύνουσα σημασία για το επίπεδο της μισαλλοδοξίας μεταξύ των σουννιτών μουσουλμάνων όσον αφορά στο αλεβιτικό ζήτη-μα. Όταν κατά τη διάρκεια μίας τηλεοπτικής συνέντευξης ρωτήθηκε η άποψή του σχετικά με το ζήτημα των Αλεβιτών, εκείνος απάντησε ότι ο αλεβισμός δεν είναι θρησκεία και πρόσθεσε: «Αν αλεβισμός σημαίνει να αγαπάς τον Αλή και να ακολουθείς τον δρόμο του, είμαι κι εγώ Αλεβίτης. Είμαι ένας από εκείνους που αγωνίζονται να ζήσουν όπως ο Αλή. Εγώ είμαι περισσότερο Αλεβίτης από εκείνους».112

Φαίνεται ότι το σουννιτικό υπόβαθρο της ηγεσίας του ΑΚΡ έχει εμπο-δίσει την υιοθέτηση μίας φιλελεύθερης προσέγγισης στο ζήτημα της διεύθυνσης και προκαλεί αμφιβολίες για το βάθος των φιλελεύθερων πε-ποιθήσεών της. Ωστόσο, η ύπαρξη ενός διαρκούς διαλόγου επί του πώς να ευθυγραμμιστεί ο ρόλος της διεύθυνσης και οι λειτουργίες της με τις φιλελεύθερες και κοσμικές ιδέες παρέχει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι, παρόλο που το AKP απέτυχε στην περίπτωση αυτή να παίξει τον ρόλο του καταλύτη, η εισαγωγή μίας φιλελεύθερης εκδοχής κοσμικότητας χαίρει αξιοσημείωτης κοινωνικής στήριξης.113



Η στρατιωτική και πολιτική γραφειοκρατία της Τουρκίας έχει θεωρήσει την προστασία του ρεπουμπλικανικού κοσμικού μοντέλου ως μία από τις πρωταρχικές αποστολές της. Σε ολόκληρη την ιστορία της ρεπουμπλικα-νικής Τουρκίας, η προστασία αυτού του μοντέλου έχει καταστεί η νομιμο-ποιητική βάση για πολυάριθμες στρατιωτικές επεμβάσεις στην πολιτική. Όλα τα στρατιωτικά πραξικοπήματα των ετών 1960, 1971 και 1980 δικαιο-λογήθηκαν –τουλάχιστον εν μέρει– ως αναπόφευκτα για την προστα-σία του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους έναντι της απειλής του πο-λιτικού Ισλάμ. Ο στρατός ανέλαβε ρόλο θεματοφύλακα του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους, ρόλος ο οποίος θεσμοθετήθηκε με την ίδρυ-


ση του MGK στο Σύνταγμα του 1961 και περιγράφηκε στον Νόμο περί του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας και στον Υπηρεσιακό Νόμο των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων. Το «ήπιο» πραξικόπημα του 1997 επα-ναβεβαίωσε το έντονο ενδιαφέρον του στρατού στην υπεράσπιση του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους. Δεδομένου αυτού του πρόσφατου ιστορικού προηγούμενου, οι πειραματισμοί του AKP με έναν νέο, πιο ανεκτικό τύπο κοσμικότητας έμελλαν να προκαλέσουν αντιδράσεις από τον στρατό. Παρά το νέο πολιτικό περιβάλλον που διαμορφώθηκε από την προοπτική ένταξης στην ΕΕ και την πολιτική μεταρρύθμιση, το ζή-τημα της μαντήλας χρησίμευσε και πάλι ως επαναβεβαίωση της πίστης της στρατιωτικής και πολιτικής γραφειοκρατίας στην προστασία του ρεπουμπλικανικού κοσμικού μοντέλου και της απροθυμίας της να δια-πραγματευτεί οποιαδήποτε χαλάρωση των σκληρών περιορισμών στις δημόσιες εκδηλώσεις του Ισλάμ. Κατά τη διάρκεια της ετήσιας ομιλίας απολογισμού στη Διεύθυνση των Ακαδημιών Πολέμου στις 20 Απρι-λίου 2005, ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, στρατηγός Χιλμί Οζκιόκ, υπερασπίστηκε το τουρκικό μοντέλο κοσμικότητας, δηλώνοντας ότι «η Τουρκία δεν είναι ούτε ισλαμικό κράτος ούτε ισλαμική χώρα. Η αρχή της κοσμικότητας είναι ο ακρογωνιαίος λίθος όλων των αξιών που συγκρο-τούν τη Δημοκρατία της Τουρκίας».114

Πέντε ημέρες αργότερα, ο πρόεδρος του Συνταγματικού Δικαστηρίου, Μουσταφά Μπουμίν, πρόσθεσε:

«Oι αποφάσεις του Συνταγματικού Δικαστηρίου και του Ευρωπαϊ-κού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχουν καταλήξει σε συ-ναίνεση επί του ζητήματος της μαντήλας. Σε αυτό το σημείο, μερικά έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να διατη-ρήσουν αυτό το θέμα στην πολιτική ατζέντα, ενώ κάποια στελέχη πολιτικών κομμάτων δηλώνουν ότι θα προχωρούσαν σε νομικές δι-ευθετήσεις, προκειμένου να αναγνωριστεί το δικαίωμα στην εκπαί-δευση με μαντήλα. Αυτό είναι το είδος συμπεριφοράς, που στοχεύει στην εξασφάλιση πολιτικών οφελών μέσω της χρήσης του θρησκευ-τικού συναισθήματος, εκτός αν προέρχεται από έλλειψη γνώσης για τις δικαιοδοσίες του δικαστηρίου. Όσο παραμένουν στο Σύνταγμα οι φράσεις περί κοσμικότητας, όλες οι νομικές ρυθμίσεις που θα επέτρεπαν την είσοδο γυναικών με μαντήλα ως φοιτητριών σε ιδρύ-ματα ανώτατης εκπαίδευσης και ως δημοσίων υπαλλήλων σε δημό-σιες υπηρεσίες μετά την αποφοίτησή τους, θα στρέφονται εναντίον του Συντάγματος. Ακόμη και αν μία τέτοια ρήτρα προστεθεί στο


Σύνταγμα, η νέα αυτή συνταγματική διάταξη θα είναι αντίθετη [sic] στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων».115

Η δήλωση αυτή ήταν νομικά αβάσιμη και συνάντησε την αντίδραση πολλών φιλελεύθερων αρθρογράφων.116 Ωστόσο, έδειξε ότι δεν θα μπο-ρούσε να αναμένεται ότι υψηλόβαθμα μέλη της στρατιωτικής και πολιτι-κής γραφειοκρατίας θα υποστήριζαν οποιαδήποτε φιλελεύθερα ανοίγματα στο ζήτημα της κοσμικότητας. Η στρατιωτική και πολιτική γραφειοκρατία παρέμεινε ακλόνητη στην ανυποχώρητη υπεράσπιση του κρατικού σεκου-λαρισμού.

Η πνευματική ηγεσία

Η φιλελεύθερη και μεταϊσλαμιστική διανόηση υποστήριξε σθεναρά τη μεταρρύθμιση του κρατικού σεκουλαρισμού. Οι κοινωνικές δυνάμεις που έφεραν τον AKP στην εξουσία προσδοκούσαν από τη νέα κυβέρνη-ση να προωθήσει τον πλήρη σεβασμό της θρησκευτικής τους ελευθερίας. Από αυτήν την άποψη, το ζήτημα της μαντήλας απέκτησε μία συμβολι-κή σημασία, καθώς ήταν μία από τις πιο ορατές και δημοσιοποιημένες εκδηλώσεις των ακροτήτων του κρατικού σεκουλαρισμού. Ωστόσο, αυτό εκφράστηκε όχι με ένα ισλαμιστικό λεκτικό, αλλά με τη γλώσσα του πο-λιτικού φιλελευθερισμού, της πολυπολιτισμικότητας και της ανοχής. Απα-ντώντας στην προαναφερθείσα ομιλία του προέδρου του Συνταγματικού Δικαστηρίου, ο πρόεδρος της κοινοβουλευτικής ομάδας του AKP, Ιρφάν Γκιουντούζ (İrfan Gündüz), επεσήμανε ότι «το ζήτημα της μαντήλας θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί μέσα στο πλαίσιο των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών… Μπορείς να εξαναγκάσεις κάποια να κα-λύψει ή όχι το κεφάλι της· και τα δύο είναι καταναγκασμός. Αυτό δεν είναι υπόθεση του κράτους· το κράτος χρειάζεται να αφήσει αυτό το θέμα στο προσωπικό γούστο και στην προσωπική επιλογή».117

Τα σχόλια του Μπουμίν πυροδότησαν επίσης μία συζήτηση περί της πραγματικής σημασίας της κοσμικότητας. Η φιλελεύθερη κοσμικότητα αποσυνδέθηκε από τον κρατικό σεκουλαρισμό και ορίστηκε στη βάση της ανοχής και της έλλειψης κρατικής παρέμβασης στις θρησκευτικές υποθέ-σεις. Η τουρκική εκδοχή κοσμικότητας θεωρήθηκε ως απόκλιση η οποία έστρεψε το κοινό εναντίον των ίδιων των αρχών του. Αντί να είναι ένα μέσο καταστολής, η φιλελεύθερη κοσμικότητα θα έπρεπε να προωθεί την ελευθερία και τη δημοκρατία. Σύμφωνα με την άποψη του αρθρογράφου Ατίλλα Γιάιλα:


«Τα λόγια και οι συμπεριφορές του Μπουμίν και εκείνων που μοι-ράζονται τη νοοτροπία του βλάπτουν σε μεγάλο βαθμό την κοσμικό-τητα. Αυτό είναι μία ερμηνεία της κοσμικότητας που εναντιώνεται στην ελευθερία της θρησκείας και της συνείδησης, έχει γίνει η ίδια μία θρησκεία και αποσκοπεί στην εξάλειψη άλλων θρησκειών (ειδι-κά της θρησκείας της πλειονότητας) από την κοινωνική ζωή. Αυτή η ερμηνεία κλονίζει την κοινωνική πίστη και την εμπιστοσύνη στην κοσμικότητα και γίνεται η αιτία για την οποία, σύμφωνα με τους πε-ρισσότερους ανθρώπους, ο τουρκικός τύπος κοσμικότητας γίνεται δικαιολογημένα κατανοητός ως αθεϊστικός ή αντιθρησκευτικός…. Αυτή η νοοτροπία, η οποία παραβιάζει τα ανθρώπινα δικαιώματα και τις ελευθερίες και εκφράστηκε τελευταία από τον Μπουμίν, εκ-δηλώνεται σήμερα στο ζήτημα της μαντήλας αλλά αύριο θα μπο-ρούσε να εκδηλωθεί σε ένα άλλο πεδίο. Μπορεί να ανατραπεί μέσω της ατομικής και συλλογικής προσπάθειας όλων των δημοκρατών. Επομένως, η κοσμικότητα μπορεί να πάψει να είναι ένα άτεχνο μέσο κοινωνικής μηχανικής και να γίνει υπηρέτης της ελευθερίας και της δημοκρατίας».118

Άλλοι αρθρογράφοι εστίασαν στον λανθασμένο τρόπο με τον οποίο ο Μπουμίν αξιολόγησε την απόφαση του ΕΔΑΔ επί του ζητήματος της μαντήλας και το ενδεχόμενο επαναπροσδιορισμού του μοντέλου κοσμι-κότητας της Τουρκίας. Κατά την άποψή τους, τίποτα δεν εμπόδιζε μία πιο ανεκτική διευθέτηση των σχέσεων κράτους-θρησκείας μέσω μίας συνταγ-ματικής αναθεώρησης.119 Τα επιχειρήματα της διανόησης ήταν εξαιρετικά επεξεργασμένα και ώριμα, καθιστώντας την υπόθεση για την εισαγωγή ενός αυθεντικά κοσμικού συστήματος πιο ισχυρή από ποτέ.


Ανάμικτες είναι οι ενδείξεις κοινωνικής μάθησης αναφορικά με το ζήτημα του ρόλου της θρησκείας στην πολιτική, καθώς και με τον αντίκτυπο της βελτίωσης των ευρωτουρκικών σχέσεων. Η ανένδοτη στάση του στρα-τού και του δικαστικού σώματος για τη διατήρηση του σεκουλαριστικού χαρακτήρα του τουρκικού κράτους έδειξε σαφώς ότι δεν πήραν το μάθη-μά τους κατά τη διάρκεια της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας. Τα βήματα που έγιναν στην κατεύθυνση της πολιτικής φιλελευθεροποίησης λόγω της ανάγκης πλήρωσης των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης απέτυχαν να μετα-


βάλουν τον τρόπο με τον οποίο η τουρκική γραφειοκρατία αντιμετώπιζε τη σχέση μεταξύ της θρησκείας και του κράτους. Η θρησκεία θεωρείτο ως οπισθοδρόμηση, ως αποσταθεροποιητικός παράγοντας, ο οποίος χρεια-ζόταν να τεθεί υπό αυστηρό έλεγχο μέσω της εφαρμογής μίας ακραίας –ακόμη και με ευρωπαϊκά κριτήρια– ερμηνείας της έννοιας της κοσμι-κότητας.120 Προβλήθηκε το επιχείρημα ότι προσέβαλλε τα θεμελιώδη δι-καιώματα και τις ελευθερίες της πλειονότητας του πληθυσμού της Τουρ-κίας και παρερμήνευε τις προθέσεις της. Παρόμοιο λάθος έγινε από παρα-δοσιακά ισλαμιστικά πολιτικά κόμματα, τα οποία επίσης παρερμήνευσαν τη θρησκευτικότητα ενός μεγάλου τμήματος του τουρκικού πληθυσμού ως στήριξη ενός ανελεύθερου, μη δημοκρατικού, ισλαμικού κράτους. Ωστόσο, όπως έδειξε μία έρευνα των Τσάρκογλου (Çarkoğlu) και Τοπράκ (Toprak), η τουρκική κοινή γνώμη δήλωνε ότι είχε πολύ πιο κοσμικές απόψεις από ό,τι θα ανέμενε κανείς. Παρά το γεγονός ότι η πλειονότητα του τουρκικού πληθυσμού είναι πιστοί μουσουλμάνοι, η θρησκευτικότητά τους δεν μεταφράζεται σε υποστήριξη προς ένα ισλαμιστικό πολιτικό πρό-γραμμα. Ενώ μόνο το 19,8% του δείγματος εξέφρασε την υποστήριξή του προς μία «τάξη του Ισλαμικού Νόμου»121 [şeriat düzeni], η στήριξη αυτή εξανεμίστηκε, όταν κλήθηκαν να απαντήσουν σε ερωτήσεις επί συγκε-κριμένων εφαρμογών του Ισλαμικού Νόμου, όπως επί παραδείγματι στην οικογένεια ή σε κληρονομικές υποθέσεις. Μόνο το 10,7% συμφώνησε με την εφαρμογή των ισλαμικών επιταγών περί πολυγαμίας, 14% ενέκρινε τους ισλαμικούς κανόνες διαζυγίου, ενώ ένα 13,9% εξέφρασε την προτί-μησή του για τους ισλαμικούς κανόνες περί κληρονομιάς.122 Στο ζήτημα της κοσμικότητας, ένα ποσοστό 60,6% συμφώνησε ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχουν κόμματα, η πολιτική των οποίων να είναι βασισμένη στη θρη-σκεία.123 Αυτό έδειξε την επιτυχία του κεμαλιστικού προγράμματος εκκο-σμίκευσης, καθώς και τα όριά της.

Ενώ οι απόψεις της κεμαλιστικής κρατικής ελίτ παρέμειναν σε μεγάλο βαθμό ανεπηρέαστες από την εκστρατεία φιλελευθεροποίησης που εγκαι-νίασε η ΕΕ, η ισλαμιστική διανόηση της Τουρκίας επηρεάστηκε βαθιά από αυτήν. Καθώς κατέστη σαφής η ουτοπική φύση του ισλαμιστικού πολιτικού προγράμματος, η Ευρωπαϊκή Ένωση έπαψε να είναι ο αρχετυπικός εχθρός και έγινε πηγή παραδειγματισμού και έμπνευσης.124 Παλιά προβλήματα της τουρκικής πολιτικής, όπως το ζήτημα της κοσμικότητας, θίγονταν τώρα με το λεκτικό του πολιτικού φιλελευθερισμού και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ο κρατικός σεκουλαρισμός τώρα έβρισκε αντίσταση στο όνομα του αγγλοαμερικανικού φιλελεύθερου σεκουλαρισμού και πλου-ραλισμού125, και οι εκκλήσεις για μία πλουραλιστική και συμμετοχική


δημοκρατία, για αληθινή κοσμικότητα και ανθρώπινα δικαιώματα με τη δυτική ή ευρωπαϊκή έννοια έχουν γίνει οι ακρογωνιαίοι λίθοι της αντίστα-σης των ισλαμιστών στον περαιτέρω περιορισμό του τουρκικού πολιτικού χώρου.126 Δεδομένου ότι το ευρωπαϊκό πρόγραμμα ήταν ταυτισμένο με τις παραπάνω αξίες, το AKP και οι μεταϊσλαμιστικές δυνάμεις, παρά το CHP και την κεμαλιστική ελίτ, ήταν αυτοί που έφεραν την Τουρκία εγγύτερα προς την Ευρώπη. Μέσω της επιτυχούς διαχείρισης της διαδικασίας της ΕΕ, το AKP κέρδισε πολιτική νομιμοποίηση σε βάρος των παλαιών σε-κουλαριστικών ελίτ, ο ρόλος των οποίων ως εκπροσώπων της Ευρώπης και της νεωτερικότητας υπονομεύτηκε σοβαρά.127 Η ένταση και το βάθος της μάθησης στο εσωτερικό του AKP οδήγησε σε συζητήσεις επί του τι απέμεινε από την ισλαμιστική πολιτική παράδοση. Χωρίς να αγνοηθεί ο αντίκτυπος της εσωτερικής πολιτικής,128 η προοπτική της ένταξης στην ΕΕ και η ανάγκη πλήρωσης των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης ήταν κατά κύριο λόγο αυτές που δημιούργησαν ένα πολιτικό περιβάλλον ευνοϊκό για αυτόν τον μετασχηματισμό. Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ ελαχιστοποίησε την κρατική επιρροή επί του AKP, ενώ τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης έγιναν μέτρο σύγκρισης βάσει του οποίου μετρούνταν η θρη-σκευτική ελευθερία και οι σχέσεις κράτους-θρησκείας. Η θέση του AKP στο ζήτημα της μαντήλας και σε μία σειρά άλλων θεμάτων σχετικών με την εκκοσμίκευση του κράτους (με εξαίρεση τη Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων) υποδήλωνε ότι το AKP είχε καταστεί ο κύριος φορέας εξευ-ρωπαϊσμού στην Τουρκία. Παρόλο που το βάθος και η ειλικρίνεια του με-τασχηματισμού του AKP είχαν τεθεί υπό αμφισβήτηση λόγω της στάσης του σε μία σειρά από ζητήματα, συμπεριλαμβανομένης της αντίθεσής του στη μεταρρύθμιση της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων, αυτό δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ότι υπερέχει σε σπουδαιότητα της συμβολής της διοίκησης του AKP στην επαναδιατύπωση του ορισμού της κοσμικότητας ως μέρους μίας συνολικής διαδικασίας πολιτικής φιλελευθεροποίησης.


Η μάλλον περιορισμένη φύση της νομοθετικής μεταρρύθμισης στο ζήτη-μα της κοσμικότητας μάς βοηθεί να προσεγγίσουμε τη θεωρία της εξαρ-τημένης τροχιάς από μία εναλλακτική προοπτική. Η εσωτερική ισορροπία δυνάμεων μεταξύ των σεκουλαριστικών, ισλαμιστικών και φιλελεύθερων δυνάμεων, καθώς και η απροθυμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ασκήσει


πιέσεις προς την κατεύθυνση της φιλελευθεροποίησης στον τομέα αυτό, δεν άφησαν περιθώρια για αξιόλογες βελτιώσεις. Εάν δεν επερχόταν φιλε-λευθεροποίηση, θα μπορούσε να υπάρξει μόνο αδιέξοδο και όχι επιστρο-φή προς ριζικές ανελεύθερες λύσεις. Δεν θα μπορούσαν να προωθηθούν βήματα προς τον εξισλαμισμό κράτους και κοινωνίας (islamization), εξαι-τίας τόσο των συνταγματικών περιορισμών όσο και της σφοδρής αντίδρα-σης, που θα προκαλούσε μία τέτοια κίνηση, εκ μέρους της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτό κατέστη παραπάνω από σαφές με τη δριμεία αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης εναντίον της πρότασης για ποινικοποίηση της μοιχείας τον Αύγουστο του 2004. Από την άλλη πλευρά, μία περαιτέρω ριζοσπαστικοποίηση του κρατικού σεκουλαρισμού φαινόταν απίθανη, δε-δομένης της ανάγκης της Τουρκίας να συμμορφωθεί προς τις αρχές μίας φιλελεύθερης δημοκρατίας.

185

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

ΤΟΥΡΚΙΚΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Εδαφικός εθνικισμός έναντι εθνοτικού εθνικισμού

Έχουν προταθεί διάφορες τυπολογίες εθνικισμού, όμως η πιο χρήσιμη για τη μελέτη αυτή, η οποία θα διερευνηθεί εν συντομία εδώ, είναι η διάκρι-ση μεταξύ εδαφικού και εθνοτικού εθνικισμού. Η Γαλλία και η Γερμανία είναι τα πιο γνωστά παραδείγματα εδαφικού και εθνοτικού εθνικισμού αντιστοίχως. Ο γαλλικός εθνικισμός διαμορφώθηκε υπό την επιρροή του έργου του Ρουσσώ. Η πολιτικο-εδαφική έννοια του έθνους αναπτύχθηκε περαιτέρω κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης. Όλα τα μέλη του έθνους ήταν πολίτες, ίσοι απέναντι στον νόμο, ενώ τα μέλη του πα-λαιού καθεστώτος δεν μπορούσαν καν να χαρακτηριστούν ως τμήματα του έθνους.1 Ο πολιτικο-εδαφικός εθνικισμός οδηγήθηκε στα άκρα του από τους Ιακωβίνους. Το έθνος ορίστηκε με ακόμη πιο στενούς όρους. Διακηρυσσόταν ότι οι αντίπαλοι του μεταρρυθμιστικού προγράμματος των Ιακωβίνων αντιτάσσονταν στη γενική βούληση του έθνους και δεν θα μπορούσαν να είναι μέλη του· συνεπώς, διώχθηκαν άγρια. Τον ιακω-βινικό εθνικισμό2 χαρακτήριζε επίσης η έμφαση στην ιστορική εκπολιτι-στική αποστολή του έθνους, η εθνική ομογενοποίηση μέσω της μαζικής εκπαίδευσης, η έλλειψη κάθε ανοχής για τις μειονότητες, η μαχητικότητα και ο ιεραποστολικός ζήλος. Το πολιτικο-εδαφικό μοντέλο του εθνικισμού επεβίωσε και μετά την κυριαρχία των Ιακωβίνων, διαμόρφωσε τη γαλλική εθνική ταυτότητα και έγινε δημοφιλές σε ολόκληρη τη δυτική Ευρώπη. Από την άλλη πλευρά, ο γερμανικός εθνικισμός επηρεάστηκε από τον ρο-μαντισμό και το γερμανικό κίνημα ενοποίησης. Η κουλτούρα, η γλώσσα και η κοινή εθνοτική καταγωγή έγιναν τα σημεία εστίασης της ιδέας του έθνους. Σε αντίθεση με τη γαλλική περίπτωση, όπου το κράτος δημιούρ-γησε το έθνος, το γερμανικό έθνος προϋπήρχε του δικού του κράτους και


έπρεπε να αγωνιστεί για τη συγκρότησή του. Η ενοποίηση της Γερμανίας πραγματοποιήθηκε το 1871 υπό την ηγεσία της Πρωσίας και το γερμανικό παράδειγμα εξαπλώθηκε στην κεντρική και ανατολική Ευρώπη. Πολυά-ριθμες εθνοτικές και γλωσσικές κοινότητες φιλοδόξησαν να μιμηθούν το γερμανικό εθνικιστικό πρόγραμμα και να δημιουργήσουν έθνη-κράτη, φι-λοξενώντας εθνοτικά συγγενείς πληθυσμούς. Ο εθνοτικός εθνικισμός σύ-ντομα οδήγησε σε εθνοτικές συγκρούσεις και σφαγές, καθώς η ευρωπαϊκή ήπειρος ήταν πολύ μικρή και πολυποίκιλη, ώστε να στεγάσει τα σχέδια όλων των εθνοτικών εθνικισμών. Ο γερμανικός εθνοτικός εθνικισμός πα-ρέμεινε εξαιρετικά ισχυρός και ήταν μία από τις αιτίες της γερμανικής εμπλοκής και στους δύο παγκοσμίους πολέμους. Αν και περιέπεσε σε ανυ-ποληψία στον απόηχο των πολέμων, ο εθνοτικός εθνικισμός εξακολουθεί να είναι ένας κρίσιμος παράγοντας στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότη-τας στη Γερμανία και σε πολλά έθνη-κράτη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης.

Ορίζοντας την τουρκική εθνική ταυτότητα


Οι σπόροι του εθνικισμού, που εξαπλώθηκαν από το λίκνο της δυτικής Ευρώπης, βρήκαν γόνιμο έδαφος στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Σε μία περιοχή όπου κυριαρχούσαν από την αρχαιότητα πολυεθνοτικές, πολυπο-λιτισμικές αυτοκρατορίες, είχαν αναπτυχθεί ταυτότητες και συγγένειες βάσει μη εθνικών διακρίσεων. Η θρησκεία και η εντοπιότητα παρέμεναν οι καθοριστικοί παράγοντες στη διαμόρφωση συλλογικών ταυτοτήτων. Ο ρόλος της θρησκείας ως διακριτικό ταυτότητας στην Οθωμανική Αυτο-κρατορία θεσμοποιήθηκε από το σύστημα των μιλλέτ (millet). Αν και ο όρος «μιλλέτ» χρησιμοποιείται συνήθως για αναφορά στις μη μουσουλ-μανικές κοινότητες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, είναι αλήθεια ότι ο όρος αναφερόταν εξίσου και στους μουσουλμάνους, εδραιώνοντας τον καθοριστικό ρόλο των θρησκευτικών πεποιθήσεων για τον προσδιορισμό της ταυτότητας του ατόμου.3 Η ταύτιση του τουρκικού έθνους με το Ισλάμ διευκολύνθηκε από τον ηγετικό ρόλο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον ισλαμικό κόσμο4 και από τη συμβολή της στην εξάπλωση του Ισλάμ στην Ανατολία και τη νοτιοανατολική Ευρώπη. Η προσχώρηση στο Ισλάμ δεν ήταν μόνο μία πράξη προσωπικής πεποίθησης ή σκοπιμότητας, αλλά και μία μεταστροφή ταυτότητας, εθελοντική συμμετοχή στην ισλαμική


κοινότητα των πιστών ( ummah) και ταύτιση με την οθωμανική πολιτική ιδεολογία και κουλτούρα. Ο εθνικισμός ήταν η πνευματική δύναμη που αμφισβήτησε τα υπάρχοντα συλλογικά σχήματα, τις ταυτότητες και τα κράτη, με αποτέλεσμα τον ριζικό επαναπροσδιορισμό του «εαυτού» και του «άλλου» και τη μετατροπή των θρησκευτικών κοινοτικών ταυτοτήτων σε εθνικές.

Ο τουρκικός εθνικισμός ήταν μεταξύ των τελευταίων που αναδύθηκαν στην παρακμάζουσα Οθωμανική Αυτοκρατορία στα τέλη του 19ου αιώ-να. Η υπεροχή της ισλαμικής ταυτότητας και η προνομιακή θέση που εί-χαν οι σουννίτες μουσουλμάνοι5 είχαν αρχικά αποτρέψει την εξάπλωση εθνικιστικών ιδεών, οι οποίες θα μπορούσαν να υπονομεύσουν τη συνο-χή της πολυεθνοτικής και πολυθρησκευτικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, η ραγδαία άνοδος του εθνικισμού μεταξύ των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η δημιουργία εθνών-κρατών στις πρώην οθωμανικές επαρχίες και η επικείμενη υπαρξιακή απειλή, την οποία αντιπροσώπευαν οι εξελίξεις αυτές για την πάσχουσα αυτοκρατορία, είχαν ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη του τουρκικού εθνικισμού. Έχοντας από τη φύση του αμυ-ντικό χαρακτήρα, ο τουρκικός εθνικισμός σύντομα κατάφερε να αγγίξει μία ευαίσθητη χορδή μεταξύ των πνευματικών και στρατιωτικών ελίτ της οθωμανικής Τουρκίας. Εκτεθειμένοι σε δυτικοευρωπαϊκές πνευματικές συζητήσεις, βρήκαν στον εθνικισμό –όπως και τόσο πολλοί Ευρωπαίοι κατά την ίδια περίοδο– την πανάκεια για τις αδυναμίες του οθωμανικού κράτους. Η άνοδος του πολιτικού κινήματος των Νεοτούρκων απετέλεσε σημείο καμπής για την επιτυχία του τουρκικού εθνικιστικού σχεδίου. Την πολιτική τους ατζέντα συμμεριζόταν και ένας μικρός, αλλά με δυσανά-λογα μεγάλη επιρροή, αριθμός τουρκογενών διανοουμένων, γεννημένων στη Ρωσία, οι οποίοι είχαν επηρεαστεί από τον πανσλαβισμό, πριν μετα-ναστεύσουν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.6 Κατά την άποψή τους, το έθνος έπρεπε να απελευθερωθεί από όλα τα προσκόμματα που παρεμπό-διζαν την πολιτική του αυτονομία και ενδυνάμωση. Ωστόσο, μετά βίας μόνο δινόταν ένας κοινά αποδεκτός ορισμός του έθνους. Η βάση του νέου έθνους ήταν υπό συζήτηση. Ο Γιουσούφ Ακτσουρά (Yuşuf Akçura), ένας μετανάστης διανοούμενος από τη Ρωσική Αυτοκρατορία, καταπιάστηκε στη γόνιμη πραγματεία του «Üç Tarz-ı Siyaset» [Τρεις Τρόποι Πολιτικής] με τα διλήμματα του τουρκικού εθνικισμού στις αρχές του 20ού αιώνα.7 Ο οθωμανισμός, η σφυρηλάτηση μίας εδαφικής ταυτότητας ανεξαρτήτως εθνοτικών και θρησκευτικών διακρίσεων για όλους τους Οθωμανούς υπη-κόους, απορρίφθηκε ως μία χίμαιρα, δεδομένου ότι καμία από τις οθω-μανικές εθνοτικές και θρησκευτικές κοινότητες δεν ήταν διατεθειμένη να


αντικαταστήσει τη δική της ταυτότητα με τον οθωμανισμό. Ο πανισλα-μισμός απορρίφθηκε ως μη ρεαλιστικός, δεδομένης της αντίδρασης που θα προκαλούσε από τις δυτικές δυνάμεις, οι οποίες εξουσίαζαν μεγάλο αριθμό μουσουλμάνων υπηκόων. Ο παντουρκισμός θα ανταγωνιζόταν τη Ρωσική Αυτοκρατορία, η οποία εξουσίαζε τον Καύκασο και την κεντρική Ασία· ωστόσο, ο Ακτσουρά φάνηκε τελικά να κλίνει προς αυτήν την κα-τεύθυνση. Το ερώτημα δεν βρήκε οριστική απάντηση ακόμη και μετά την επανάσταση των Νεοτούρκων το 1908, η οποία σήμανε το τέλος του χαμι-δικού δεσποτισμού και έφερε τους Τούρκους εθνικιστές στην εξουσία.

Μία εποχή αμφιθυμίας και περίσκεψης ολοκληρώθηκε με τους Βαλ-κανικούς Πολέμους, οι οποίοι περιόρισαν δραστικά την εδαφική επικρά-τεια της αυτοκρατορίας στα Βαλκάνια και προκάλεσαν ένα μεγάλο κύμα προσφύγων προς τα εναπομείναντα τμήματα της αυτοκρατορίας. Η τριαν-δρία των Νεοτούρκων, η οποία ανέλαβε την εξουσία το 1913 εν μέσω των Βαλκανικών Πολέμων, εφάρμοσε ένα πολιτικό πρόγραμμα με στόχο τον μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ένα τουρκικό έθνος-κράτος. Η είσοδος της Τουρκίας στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο διευκόλυ-νε την εφαρμογή μέτρων που έκαναν διακρίσεις εις βάρος μη τουρκικών μουσουλμανικών μειονοτήτων και ακόμη σκληρότερων μέτρων εναντίον των μη αφομοιώσιμων χριστιανικών μειονοτήτων. Οι Αρμένιοι, Έλληνες και Ασσύριοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ήρθαν συχνά αντιμέτωποι με την εξορία, την απέλαση, ακόμη και τον θάνατο.8 Ο παντουρκισμός σύντομα απέκτησε ώθηση κατά τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυ-τοκρατορίας, όταν το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης και η κα-τάρρευση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας δημιούργησε ελπίδες για επέκτα-ση προς τον Καύκασο και την κεντρική Ασία. Ωστόσο, οι ελπίδες αυτές σύντομα διαψεύστηκαν με τη συνακόλουθη οθωμανική συνθηκολόγηση. Στον απόηχο του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η δυνατότητα υλοποίησης του τουρκικού εθνικιστικού προγράμματος τέθηκε υπό αμφισβήτηση,9 ενώ οι ηγετικές ικανότητες του Μουσταφά Κεμάλ [ Ατατούρκ] στα κρίσιμα χρό-νια 1919-1923 εγγυήθηκαν την ίδρυση ενός τουρκικού έθνους-κράτους στην Ανατολία. Η Συνθήκη της Λωζάννης το 1923 σηματοδότησε το τέλος μίας μακράς σειράς πολέμων, οι οποίοι άφησαν την Ανατολία κατεστραμ-μένη, αλλά υπό τουρκική κυριαρχία και με μία άνευ προηγουμένου μου-σουλμανική αριθμητική υπεροχή. Ενώ οι μη μουσουλμάνοι αντιπροσώ-πευαν το 20% του πληθυσμού της Ανατολίας πριν από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μόνο το 2,5% του πληθυσμού της νέας Τουρκικής Δημοκρατίας ήταν μη μουσουλμάνοι.10


Η τουρκική εθνική ταυτότητα από το 1923 έως τη δεκαετία του 1990

Η διαμόρφωση μίας τουρκικής εθνικής ταυτότητας στα χρόνια της ρε-πουμπλικανικής Τουρκίας επηρεάστηκε αναπόφευκτα από τις κατακλυ-σμιαίες πολιτικές εξελίξεις που οδήγησαν στην ίδρυση της Δημοκρα-τίας της Τουρκίας. Η ανάδυση ενός ισχυρού σοβιετικού κράτους μέσα από τις στάχτες της Ρωσικής Αυτοκρατορίας κατέστησε μη ρεαλιστικές τις όποιες παντουρκικές φιλοδοξίες. Η σχεδόν ολοκληρωτική εξάλειψη των μη μουσουλμανικών πληθυσμών σήμαινε ότι το Ισλάμ θα μπορούσε να πάψει να είναι το καθοριστικό στοιχείο της τουρκικής εθνικής ταυτό-τητας. Στον απόηχο της Συνθήκης της Λωζάννης ο Ατατούρκ αποκήρυξε όλα τα θρησκευτικά και παντουρκικά ιδανικά, εστιάζοντας στη διαμόρφω-ση μίας πολιτικο-εδαφικής τουρκικής εθνικής ταυτότητας, εδραιωμένης στην Ανατολία. Παρά τη σαφή αυτή προτίμηση, ωστόσο, στοιχεία εθνοτι-κού και θρησκευτικού εθνικισμού επεβίωσαν στις κρατικές πολιτικές και διαμόρφωσαν ένα ενδιαφέρον αμάλγαμα με το κυρίαρχο μοντέλο.11 Αυτό ήταν μία σαφής επιρροή που προερχόταν από τις εθνικιστικές ιδέες του Γκιοκάλπ (Gökalp), οι οποίες περιελάμβαναν ένα αμάλγαμα γαλλικού και γερμανικού εθνικισμού.12

Εδαφικός εθνικισμός Η εφαρμογή του μοντέλου του εδαφικού εθνικισμού στην Τουρκία ήταν άρρηκτα συνδεδεμένη με το πρόγραμμα ριζικού εκδυτικισμού, το οποίο έθεσε σε εφαρμογή ο Ατατούρκ, στην προσπάθειά του να ξεπεραστεί η τουρκική πολιτική, οικονομική και πολιτιστική υπανάπτυξη. Προ-κειμένου να κινηθεί η Τουρκία προς την κατεύθυνση της σύγκλισης με τον «σύγχρονο πολιτισμό» [muasır medeniyet],13 αντλήθηκαν διδάγμα-τα από την παρακμή και τον διαμελισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατο-ρίας.14 Τόσο οι πανισλαμικές όσο και οι παντουρκικές ιδεολογίες έπρεπε να εγκαταλειφθούν, και αναπτύχθηκε ένα μοντέλο εθνικής ταυτότητας βασισμένο στην εδαφική επικράτεια. Η εδαφική εκδοχή του τουρκικού εθνικισμού, την οποία ενστερνίστηκε ο Ατατούρκ, υπολειπόταν τόσο του πανισλαμισμού όσο και του παντουρκισμού, στο ότι είχε μία πολύ πιο ρεαλιστική προοπτική: η υπεράσπιση της Ανατολίας και η ίδρυση ενός τουρκικού έθνους-κράτους ήταν εντός των στρατιωτικών και πολιτικών δυνατοτήτων των Τούρκων εθνικιστών, και όλες οι προσπάθειες επικε-ντρώθηκαν σε αυτό το πρόγραμμα. Στην περίφημη ομιλία του προς την τουρκική εθνοσυνέλευση μεταξύ 15-20 Οκτωβρίου του 1927 (Nutuk), ο Ατατούρκ παρουσίασε το ρεαλιστικό όραμά του και ανέπτυξε διεξο-


δικώς την προσπάθειά του να καθιερώσει μία εδαφική τουρκική εθνική ταυτότητα:

«Δεν πιστεύω ούτε σε μία ένωση όλων των εθνών του Ισλάμ, ούτε καν σε μία ένωση των τουρκογενών εθνών. Καθένας από εμάς εδώ έχει το δικαίωμα να διατηρήσει τα ιδεώδη του, αλλά η κυβέρνη-ση πρέπει να είναι σταθερή, με μία πάγια πολιτική, βασισμένη σε γεγονότα, και με ένα και μόνο όραμα: τη διαφύλαξη της ζωής και της ανεξαρτησίας του έθνους εντός των φυσικών συνόρων του. Την πολιτική μας δεν πρέπει να επηρεάζουν ούτε συναισθήματα ούτε ψευδαισθήσεις. Μακριά από όνειρα και σκιές! Μας έχουν κοστίσει ακριβά στο παρελθόν!».15

Το γαλλικό ιακωβινικό μοντέλο του ρεπουμπλικανικού εδαφικού εθνι-κισμού έγινε η πηγή έμπνευσης. Η Ανατολία απετέλεσε την τουρκική «πα-τρίδα», την αδιαίρετη εδαφική ενότητα που θα συνιστούσε τη γεωγρα-φική βάση του τουρκικού έθνους.16 Η ιθαγένεια και η κοινή κουλτούρα ήταν στοιχεία αποφασιστικής σημασίας για την ανάπτυξη της εδαφικής τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Τα ίσα δικαιώματα του πολίτη για όλους τους κατοίκους της Ανατολίας θα έθρεφαν «ένα αίσθημα αλληλεγγύης και αδελφοσύνης, μέσω της ενεργού κοινωνικής και πολιτικής συμμετοχής»,17 που θα γίνονταν τα δομικά στοιχεία της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Ο πόλεμος, οι σφαγές και οι ανταλλαγές πληθυσμών κατά το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα επέφεραν μεταβολές στον πολυθρησκευτικό χαρακτήρα της Ανατολίας. Εδραιώθηκε μία αδιαμφισβήτητη μουσουλμανική υπερο-χή, η οποία κατέστησε τη διαδικασία οικοδόμησης έθνους ευκολότερη, αλλά σε καμία περίπτωση ξεκάθαρη. Αν και οι πρώην ισχυρές χριστιανικές κοινότητες είχαν εξαφανιστεί,18 η Ανατολία παρέμενε ένα εθνοτικό μωσα-ϊκό,19 ενώ μία αξιοσημείωτη αλεβιτική μειονότητα έθετε υπό αμφισβή-τηση τη σουννιτική πλειονότητα. Ενώ η τουρκική εθνική ταυτότητα δεν ήταν εδραιωμένη σε όλους τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς της Ανα-τολίας, αυτοί οι πληθυσμοί κρίθηκαν κατάλληλοι πολίτες της Τουρκικής Δημοκρατίας, υπό την προϋπόθεση ότι θα τάσσονταν υπέρ της υποταγής των διακριτών εθνοτικών και πολιτιστικών χαρακτηριστικών τους στην τουρκική εδαφική ταυτότητα που προωθούσε το κράτος.20 Στη νέα Δημο-κρατία δεν υπήρχε πολύς χώρος για μειονοτικά δικαιώματα· ακόμη και οι μικρές μη μουσουλμανικές μειονότητες της Κωνσταντινούπολης θεωρού-νταν ύποπτες.21 Αναμενόταν να αφομοιωθεί από όλους το μοντέλο εθνικής ταυτότητας22 το οποίο είχε ενστερνιστεί το κράτος. Μία εκστρατεία για


την εκπαίδευση των μαζών εγκαινιάστηκε παράλληλα με την εκστρατεία εκκοσμίκευσης και εκδυτικισμού, η οποία είχε ως στόχο να διευκολυν-θεί η εδραίωση μίας εδαφικο-πολιτικής τουρκικής εθνικής ταυτότητας σε όλους τους πολίτες της Δημοκρατίας. Η έμφαση στον εδαφικό εθνικισμό, ωστόσο, δεν σήμαινε ότι η εθνότητα και η θρησκεία έπαψαν να αποτελούν παράγοντα καθοριστικό για την τουρκική εθνική ταυτότητα. Τα εθνοτικά και τα θρησκευτικά στοιχεία διατήρησαν τη σημασία τους για τον ορισμό της τουρκικότητας.

Εθνοτικός εθνικισμός Το μοντέλο του εθνοτικού εθνικισμού βρήκε σημαντική απήχηση μεταξύ των Τούρκων εθνικιστών στα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτο-κρατορίας. Το τουρκικό έθνος θεωρήθηκε ως μία ενιαία μονάδα –εκτει-νόμενη από την Αδριατική Θάλασσα έως τα σύνορα της Κίνας–, η πο-λιτική ενοποίηση της οποίας θα έπρεπε να συνεχιστεί. Η εξάπλωση του εθνοτικού εθνικισμού ενισχύθηκε από τη μετανάστευση τουρκογενών δι-ανοουμένων που είχαν γεννηθεί στη Ρωσία και είχαν επηρεαστεί από τον πανσλαβισμό.23 Η εδραίωση της Σοβιετικής Ένωσης μετά την Οκτωβρια-νή Επανάσταση, η συμμαχία της Σοβιετικής Ένωσης με τις κεμαλιστικές δυνάμεις και η αποτυχία του πρώην ηγέτη των Νεοτούρκων Ενβέρ Πασά (Enver Paşa) να ιδρύσει ένα κράτος για τους Τουρκογενείς (Turkic) στην κεντρική Ασία, σήμαναν την επ’ αόριστον αναβολή εφαρμογής του πα-ντουρκισμού. Παρά την επίσημη υιοθέτηση του εδαφικού εθνικισμού, οι κρατικές πολιτικές κατέδειξαν ότι ο εθνοτικός εθνικισμός είχε αφήσει το αποτύπωμά του στον επίσημο κρατικό εθνικισμό. Πολιτικές διακρίσεων σε βάρος ομάδων του πληθυσμού με βάση την εθνοτική τους ταυτότητα απετέλεσαν προέκταση των μέτρων που είχαν ληφθεί κατά τα τελευταία χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και στόχευαν στην ίδια κατεύθυν-ση, ήτοι στην αφομοίωση των μειονοτήτων ή στη μετανάστευση.24 Παρα-δείγματα αυτών των πολιτικών ήταν ο Νόμος περί Επανεγκατάστασης του 1934 (İskan Kanunu)25 και ο Νόμος περί Φορολόγησης της Ιδιοκτησίας του 1942 (Varlık Vergisi Kanunu).26 Η σημασία του εθνοτικού εθνικισμού πιστοποιήθηκε επίσης από την εξύψωση του τουρκικού έθνους27 και της γλώσσας. Έγιναν συστηματικές προσπάθειες, προκειμένου το εθνωνύμιο «Τούρκος» να αποσυνδεθεί από όποιες μειωτικές συνδηλώσεις έφερε σε όλη τη διάρκεια της οθωμανικής ιστορίας28 και να μετατραπεί σε πηγή εθνικής υπερηφάνειας. Επιπροσθέτως, η «θεωρία της γλώσσας-ήλιου» (Güneş Dil Teorisi), η οποία επινοήθηκε από το Τουρκικό Ίδρυμα Γλώσ-σας (Türk Dil Kurumu) το 1935, επεχείρησε να αποδείξει ότι η Τουρκική


ήταν η πιο αρχαία, ακριβής και όμορφη γλώσσα στον κόσμο και ότι όλες οι γλώσσες προήλθαν από αυτήν. Το Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης της Τουρκικής Γλώσσας στόχευε στον καθαρισμό της Τουρκικής από τις αρα-βικές και περσικές επιρροές της.29 Οι εκστρατείες εναντίον των μειονοτή-των στον τομέα της γλώσσας συνεχίστηκαν το 1937 με την εγκαινίαση της καμπάνιας «Συμπολίτη, μίλα Τουρκικά» [Vatandaş Türkçe Konuş] για την αποκλειστική χρήση της Τουρκικής σε δημόσιους χώρους.30

Η ανοχή απέναντι στις μειονότητες δεν χαρακτήριζε την πολιτική της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας.31 Παρά την αναγνώριση και την προστασία τους από τη Συνθήκη της Λωζάννης, η αρμενική, η ελληνική και η εβραϊκή μειονότητα της Τουρκίας αντιμετώπιζαν συνεχείς διακρίσεις. Τα ιδρύμα-τα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων δεν αναγνωρίζονταν ως νομικά πρόσωπα και στερούνταν του δικαιώματος απόκτησης ακίνητης περιουσί-ας. Οποιαδήποτε περιουσία αποκτήθηκε παρά την απαγόρευση κατασχέ-θηκε.32 Οι περιορισμοί στην ελευθερία της θρησκείας και της εκπαίδευσης ήταν εξίσου σημαντικοί. Η Ορθόδοξη Θεολογική Σχολή στη νήσο Χάλ-κη (Heybeliada) έκλεισε το 1971, γεγονός το οποίο κατέστησε αδύνατη την εκπαίδευση ορθόδοξων ιερέων στην Τουρκία. Η αρμενική και εβραϊ-κή κοινότητα αντιμετώπισαν επίσης ανάλογα προβλήματα. Η οικουμε-νικότητα του Οικουμενικού Πατριαρχείου απορρίφθηκε επιμόνως και ο Οικουμενικός Πατριάρχης αναγνωριζόταν μόνο ως θρησκευτικός ηγέτης της συρρικνούμενης ελληνικής μειονότητας στην Τουρκία. Η μειονοτική εκπαίδευση προστατευόταν από το άρθρο 40 της Συνθήκης της Λωζάννης, αλλά στην πράξη η κρατική παρέμβαση έθιγε σοβαρά τα εκπαιδευτικά δικαιώματα των μειονοτήτων.

Παρά τις διακρίσεις εις βάρος των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων, ο εθνοτικός εθνικισμός δεν έγινε ποτέ ιδεολογικό μονοπώλιο. Οι μη μου-σουλμανικές μειονότητες ήταν αριθμητικά ασήμαντες και προωθείτο ένα μοντέλο εδαφικής εθνικής ταυτότητας για όλους τους μουσουλμάνους της Ανατολίας. Παρά ταύτα, ο εθνοτικός εθνικισμός είχε σημαντική επιρροή στη διαμόρφωση της κρατικής εθνικής ιδεολογίας. Τη δεκαετία του 1960, ο τουρκικός εθνοτικός εθνικισμός βρήκε επίσης τον πολιτικό του εκπρό-σωπο στο πρόσωπο του Αλπαρσλάν Τουρκές (Alparslan Türkeş) και του Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης (Milliyetçi Hareket Partisi- MHP). Από τότε, οι συγκρούσεις στην Κύπρο και το Ναγκόρνο Καραμπάχ, καθώς και η κρίση στα Βαλκάνια τη δεκαετία του 1990, αύξησαν το ενδιαφέρον για τον εθνοτικό εθνικισμό, ενώ η διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία σύντομα δημιούργησε ελπίδες για στενή συνεργασία των πρώην σοβιε-τικών τουρκογενών δημοκρατιών (Turkic republics) υπό την ηγεσία της


Τουρκίας, οδήγησε σε αντίστοιχη κινητοποίηση.33 Ωστόσο, η συνειδητο-ποίηση ότι οι τουρκικές δημοκρατίες δεν ήταν διατεθειμένες να αποδε-χθούν έναν ρόλο «Μεγάλου Αδελφού» για την Τουρκία, κατασίγασε τον πυρετό του εθνοτικού εθνικισμού.34 Ο εθνοτικός εθνικισμός επηρέασε την τουρκική εθνική ταυτότητα περισσότερο μέσω της συγκεκαλυμμένης επί-δρασής του στην επίσημη εκδοχή του εθνικισμού παρά μέσω των πολιτι-κών εκπροσώπων του.

Ο ρόλος του Ισλάμ Οι πρώιμοι Τούρκοι εθνικιστές στα μέσα του 19ου αιώνα προσδιόρισαν το Ισλάμ ως ένα από τα βασικά στοιχεία της τουρκικής ταυτότητας και το θεώρησαν συμβατό με τον εκδυτικισμό. Ωστόσο, σύντομα εμφανίστη-καν πιο ριζοσπαστικές απόψεις, οι οποίες κατηγορούσαν το Ισλάμ για την τουρκική υπανάπτυξη και υποστήριζαν την εκκοσμίκευση του κράτους και της κοινωνίας, σύμφωνα με το γαλλικό θετικιστικό μοντέλο. Ο Νεό-τουρκος στοχαστής με τη μεγαλύτερη επιρροή, ο Ζιγιά Γκιόκαλπ, επεχεί-ρησε να ενσωματώσει τον τουρκικό εθνικισμό στη νεωτερικότητα και στο Ισλάμ, εισάγοντας τη διάκριση μεταξύ πολιτισμού (medeniyet), κουλτού-ρας (hars) και θρησκείας (din). Όρισε τον πολιτισμό με τεχνολογικούς και πολιτικούς όρους. Η κουλτούρα ήταν το σύνολο αξιών και πεποιθήσεων που όριζαν ένα λαό, ενώ η θρησκεία περιορίστηκε στο ουσιαστικό της περιεχόμενο. Το τουρκικό έθνος θα έπρεπε να υιοθετήσει τον δυτικό πολι-τισμό και να ανακαλύψει ξανά τη δική του τουρκική κουλτούρα, η οποία είχε ξεθωριάσει υπό την επιρροή της αραβικής κουλτούρας.35 Το Ισλάμ έπρεπε να αποσυνδεθεί από την αραβική κουλτούρα και να περιοριστεί στην ιδιωτική σφαίρα.36

Πολλοί Νεότουρκοι δεν είδαν το Ισλάμ ως ουσιαστικό στοιχείο της τουρκικής ταυτότητας, αλλά μάλλον ως εμπόδιο για την πρόοδο του τουρκικού έθνους. Ωστόσο, οι πολιτικές συνθήκες δεν τους επέτρεψαν να εφαρμόσουν αντι-ισλαμικές πολιτικές. Αντιθέτως, το Ισλάμ χρησιμοποιή-θηκε ως πολιτικό εργαλείο και κινητήρια δύναμη στους πολέμους εναντί-ον των δυτικών δυνάμεων και των γειτονικών χριστιανικών κρατών. Ο Ατατούρκ ακολούθησε την ίδια πολιτική στα χρόνια του ένοπλου αγώνα (1919-1922), αλλά αποκάλυψε τις πραγματικές του προθέσεις αμέσως μόλις ήταν αρκετά ισχυρός για να το πράξει. Μέσω επίσημων πολιτικών εκκοσμίκευσης επιχειρήθηκε η αποσύνδεση της τουρκικής εθνικής ταυ-τότητας από το Ισλάμ· η επιτυχία τους, ωστόσο, ήταν μόνο περιορισμέ-νη. Στο επίπεδο των ελίτ, το Ισλάμ έπαψε να είναι ουσιαστικό στοιχείο της τουρκικής ταυτότητας. Στο επίπεδο του λαού, ωστόσο, διατηρήθηκε


ο ρόλος του Ισλάμ ως συμβόλου της τουρκικής εθνικής ταυτότητας.37 Το Ισλάμ ήταν ο μόνος συνεκτικός παράγοντας των πολυγλωσσικών, πολυε-θνικών πληθυσμών της Ανατολίας και το πιο απτό στοιχείο της τουρ-κικής τους ταυτότητας.38 Οι εντατικές κρατικές προσπάθειες, ώστε να εμφυσηθεί ο εδαφικός τουρκικός εθνικισμός μέσω της εκπαίδευσης και του ελέγχου του δημόσιου και του πολιτικού Ισλάμ, είχαν μόνο περιορι-σμένη επιτυχία. Το Ισλάμ τελικά αναδύθηκε ξανά στη δημόσια σφαίρα κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του DP τη δεκαετία του 1950 και αξίωσε έναν ανεξάρτητο ενεργό ρόλο στην τουρκική πολιτική το 1970, όταν ο Νετζμεττίν Ερμπακάν ίδρυσε τo MNP, το πρώτο σαφώς ισλαμι-στικό κόμμα στην ιστορία της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Ο Ερμπα-κάν τόνισε την εξέχουσα σημασία του Ισλάμ ως ουσιαστικού στοιχείου της τουρκικής εθνικής ταυτότητας, παρά τις μακρόχρονες προσπάθειες του κράτους να το εξαλείψει. Καλλιέργησε επίσης μία εθνικιστική νο-σταλγία για το οθωμανικό αυτοκρατορικό παρελθόν.39 Στο πλαίσιο αυτό, υποστήριξε την ισλαμική διακρατική συνεργασία μέσω της δημιουργίας μίας «Ισλαμικής Ένωσης», στην οποία η Τουρκία θα αναλάμβανε ηγετι-κό ρόλο. Το επιχείρημά του υιοθετήθηκε από μία ομάδα συντηρητικών κεμαλιστών διανοουμένων, την «Εστία των Πεφωτισμένων» [Aydınlar Ocağı], οι οποίοι τάχθηκαν υπέρ μίας αναβίωσης του Ισλάμ ως μέσου για την ενίσχυση του τουρκικού εθνικισμού έναντι της αυξανόμενης μειο-νοτικής και αριστερής αντιπολίτευσης . Οι θέσεις αυτές αναπτύχθηκαν σε μία ιδεολογική κατασκευή που ονομάστηκε « Τουρκο-Ισλαμική Σύν-θεση» [Türk-İslam Sentezi].40 Η προϊσλαμική τουρκική κληρονομιά και η ισλαμική κουλτούρα αναγνωρίστηκαν ως οι ακρογωνιαίοι λίθοι της τουρκικής εθνικής ταυτότητας και ως πλήρως συμβατές μεταξύ τους.41 Το Ισλάμ θεωρείτο ως εκ τούτου όχι ως μία ολοκληρωμένη πολιτική ιδεολογία, όπως πίστευε ο Ερμπακάν, αλλά ως ένα στοιχείο που θα μπο-ρούσε να αναζωογονήσει τον τουρκικό εθνικισμό.42 Η έμφαση που δό-θηκε στο Ισλάμ και στην τουρκική εθνοτική ταυτότητα ήταν μία σαφής παρέκκλιση από τα κύρια στοιχεία του εθνικισμού του Ατατούρκ.43 Αυτή η μετατόπιση ήταν επίσης σύμφωνη με την τότε πολιτική των ΗΠΑ για τον περιορισμό της εξάπλωσης της σοβιετικής επιρροής στη Μέση Ανα-τολή, μέσω της υποστήριξης του ισλαμισμού.

Το στρατιωτικό πραξικόπημα της 12ης Σεπτεμβρίου 1980 έδρασε ως καταλύτης για τη διάχυση ισλαμιστικών στοιχείων στην επίσημη τουρκι-κή εθνική ιδεολογία. Οι ακραίες σεκουλαριστικές πολιτικές θεωρήθηκαν ως μία από τις αιτίες για τον πολλαπλασιασμό των ριζοσπαστικών αριστε-ριστικών και ακροδεξιών, καθώς και των κουρδικών εθνικιστικών ιδεών,


οι οποίες οδήγησαν σε έναν εμφύλιο αλληλοσπαραγμό και είχαν αρνητι-κές επιπτώσεις για τη σταθερότητα της Τουρκίας. Εκτός αυτού, η αποχή του κράτους από τη θρησκευτική εκπαίδευση είχε ως αποτέλεσμα την αυ-ξανόμενη επιρροή νόμιμων και παράνομων θρησκευτικών ομάδων. Σύμ-φωνα με τις απόψεις που εκφράστηκαν από την «Εστία των Πεφωτισμέ-νων» (Aydınlar Ocağı), η θρησκευτική διδασκαλία κατέστη υποχρεωτική στην τουρκική πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, βάσει του άρθρου 24 του Συντάγματος του 1982. Η « Τουρκο-Ισλαμική Σύνθεση»44 απετέλεσε τον ιδεολογικό πυρήνα του νέου σχολικού προγράμματος.45 Τονίστηκε η ειδική σχέση μεταξύ του τουρκικού έθνους και του Ισλάμ, και δόθηκε έμφαση στις ομοιότητες μεταξύ των προϊσλαμικών τουρκι-κών και των ισλαμικών πολιτισμών και αξιών.46 Όλα τα σχολικά εγχειρί-δια αναθεωρήθηκαν το 1986, για να συμμορφωθούν προς το νέο ιστορι-κό δόγμα.47 Εν τω μεταξύ, η κρατική χρηματοδότηση της θρησκευτικής εκπαίδευσης και των θρησκευτικών ιδρυμάτων αυξήθηκε εκθετικά. Το Ισλάμ θεωρήθηκε ως ουσιαστικό στοιχείο της τουρκικής εθνικής ταυτό-τητας και η δημόσια εκδήλωσή του ήταν ανεκτή στον βαθμό που σεβόταν τις αρχές του ρεπουμπλικανισμού και της κοσμικότητας. Η άνοδος μίας ισλαμικής οικονομικής αντι- ελίτ τη δεκαετία του 1980 κατέστησε τα κα-ταναλωτικά πρότυπα ένα επιπλέον επίπεδο της περί ταυτότητας διαμάχης μεταξύ κοσμικών και ισλαμιστών. Η επάνοδος του Νετζμεττίν Ερμπακάν στην πολιτική ως ηγέτη του RP πόλωσε τη συζήτηση περί τουρκικού πο-λιτικού Ισλάμ, αλλά δεν διατάραξε την ισορροπία που είχε διαμορφωθεί από το στρατιωτικό καθεστώς του 1980.

Η τουρκική εθνική ταυτότητα από τη δεκαετία του 1990 και εξής

Ο διάλογος περί τουρκικής εθνικής ταυτότητας απέκτησε νέες διαστάσεις τη δεκαετία του 1990 υπό την επίδραση διεθνών και εγχώριων παραγό-ντων. Στον τομέα της εσωτερικής πολιτικής, η κλιμάκωση της κουρδικής σύγκρουσης, η ανάδυση του ζητήματος των Αλεβιτών και η άνοδος του πολιτικού Ισλάμ στην εξουσία έθεσαν υπό αμφισβήτηση τις κυρίαρχες αντιλήψεις της υπάρχουσας εθνικής ταυτότητας. Στο διεθνές επίπεδο, το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ακολουθήθηκε από ένα αυξημένο ενδιαφέρον για ζητήματα ταυτότητας και από μία άνοδο του εθνικισμού. Αυτά έφεραν το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας στο κέντρο του ακαδημαϊκού και του λαϊκού ενδιαφέροντος.


Η επίδραση παγκόσμιων παραγόντων Το ενδιαφέρον για τα μειονοτικά δικαιώματα και οι συζητήσεις περί ταυτό-τητας αυξήθηκαν την επαύριο του Ψυχρού Πόλεμου. Αυτή ήταν μία απάντη-ση στην αυξανόμενη παγκόσμια άνοδο του εθνικισμού και των συνεπακό-λουθων απειλών του. Καθώς η γοητεία των μαρξιστικών ιδεών συρρικνωνό-ταν και η πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων στην ανατολική Ευρώπη οδήγησε σε ένα κενό εξουσίας, ο εθνικισμός κατέστη σε πολλές περιπτώσεις μία υποκατάστατη ιδεολογία, η οποία αναδιαμόρφωσε σύνορα, προκάλεσε ανθρωπιστικές καταστροφές και έφερε στο προσκήνιο το ζήτημα της προ-στασίας των μειονοτήτων. Τα δεινά των μειονοτήτων στους πολέμους της πρώην Γιουγκοσλαβίας, της Ρουάντα, του Ιράκ και της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κατέστησαν σαφές ότι η διεθνής κοινότητα θα έπρεπε να κινητο-ποιηθεί προς την κατεύθυνση της καλύτερης προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων. Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, το Συμβούλιο της Ευρώπης έθιξε το πρόβλημα μέσω της προετοιμασίας δύο διεθνών συνθηκών, του Ευρωπαϊ-κού Χάρτη για τις Περιφερειακές ή Μειονοτικές Γλώσσες48 και της Σύμ-βασης-Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων,49 οι οποίες αποσκοπούσαν στη βελτίωση του επιπέδου προστασίας των μειονοτικών δι-καιωμάτων στο εσωτερικό των κρατών-μελών του Συμβουλίου.50 Σε παγκό-σμιο επίπεδο αξιοσημείωτα βήματα θεωρούνται η οργάνωση ad hoc διεθνών ποινικών δικαστηρίων για τους πολέμους στην πρώην Γιουγκοσλαβία και τη Ρουάντα και η εκστρατεία για την ίδρυση ενός μόνιμου Διεθνούς Ποινι-κού Δικαστηρίου στο πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών.51 Ωστόσο, η συζήτηση αυτή είχε ήσσονα επίδραση στις συζητήσεις και στις πρακτικές της Τουρκίας περί των μειονοτικών δικαιωμάτων.52 Η Τουρκία εξέφρασε την ανησυχία της για την κατάσταση των τουρκικών και άλλων μουσουλμανικών μειονο-τήτων στα Βαλκάνια και στον Καύκασο, αλλά δεν υπέγραψε καμία από τις δύο συνθήκες του Συμβουλίου της Ευρώπης για την προστασία των μειονο-τικών δικαιωμάτων. Οι μειονοτικές πολιτικές παρέμειναν εν πολλοίς αμετά-βλητες. Μόνο μέσω της αναγνώρισης από την Τουρκία του δικαιώματος της ατομικής προσφυγής στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων το 1990, και του αυξανόμενου αριθμού καταδικαστικών αποφάσεων από το 1995 και εξής, ασκήθηκε κάποιος βαθμός πίεσης προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων.

Η επίδραση της εσωτερικής πολιτικής Το Κουρδικό Ζήτημα

Ο κουρδικός εθνικισμός είναι πολύ προγενέστερος της δεκαετίας του 1990. Ωστόσο, τότε ήταν που το Κουρδικό Ζήτημα έφτασε να κατέχει


κεντρική θέση στην πολιτική ατζέντα της Τουρκίας. Το PKK ενέτεινε τις επιχειρήσεις του εναντίον των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων στις ανα-τολικές και νοτιοανατολικές επαρχίες της Τουρκίας και τις τρομοκρατι-κές επιθέσεις εναντίον μη στρατιωτικών στόχων σε ολόκληρη τη χώρα. Οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις απάντησαν αναπτύσσοντας αυξανόμενο αριθμό στρατευμάτων και αναγκάζοντας με βάναυσο τρόπο χιλιάδες χω-ριά σε αναγκαστική εκκένωση και τους κατοίκους τους σε μετανάστευση. Κηρύχθηκε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης (Olağanüstü Hal-OHAL) στις ανατολικές και νοτιοανατολικές επαρχίες, σύμφωνα με το άρθρο 122 του Συντάγματος. Αυτό σήμαινε ότι στη διακριτική ευχέρεια του υπουργικού συμβουλίου και των νομαρχών βρίσκονταν σοβαροί περιορισμοί θεμελιω-δών δικαιωμάτων και ελευθεριών που ήδη προστατεύονταν ασθενώς από το Σύνταγμα του 1982. Καθ’ όλη τη διάρκεια των εξεγέρσεων του PKK, από το 1984 έως το 2000, σκοτώθηκαν 4.049 άμαχοι, 5.121 στρατιώτες και 17.248 αντάρτες, ενώ 3.200 χωριά καταστράφηκαν, 380.000 άνθρωποι αναγκάστηκαν να μετακινηθούν μέσα στην περιοχή και άλλοι 3.000.000 να μεταναστεύσουν σε μεγάλες πόλεις της Τουρκίας και στη δυτική Ευ-ρώπη.53 Αυτή η κατάσταση, η οποία δεν υπολειπόταν σε τίποτα από έναν κανονικό πόλεμο, πόλωσε την τουρκική κοινωνία και όξυνε τις εθνοτικές διαιρέσεις.

Η κουρδική –και οποιαδήποτε άλλη εθνοτική– καταγωγή δεν είχε προη-γουμένως αποτελέσει ζήτημα για την τουρκική πολιτική, υπό την προϋ-πόθεση να υιοθετεί κανείς πλήρως τον κεμαλιστικό πολιτικό εθνικισμό. Οι υψηλότερες τάξεις της τουρκικής πολιτικής,54 της γραφειοκρατίας και του στρατού ήταν ανοιχτές στους Τούρκους πολίτες κουρδικής καταγω-γής, αλλά μόνο υπό την προϋπόθεση ότι θα αποκήρυσσαν την κουρδική ταυτότητά τους. Όπως εύστοχα παρατήρησε ο Κύμλικα (Kymlicka), «το πρόβλημα δεν είναι ότι η Τουρκία αρνείται να δεχθεί τους Κούρδους ως Τούρκους πολίτες. Το πρόβλημα είναι ακριβώς η προσπάθειά της να εξα-ναγκάσει τους Κούρδους να δουν τους εαυτούς τους ως Τούρκους».55

Ενώ οι πολιτικές αφομοίωσης δεν ήταν ανεκτές από τους περισσότε-ρους Κούρδους, με την άνοδο του Κουρδικού Ζητήματος αναδύθηκαν ξανά αταβιστικοί φόβοι για το μέλλον του τουρκικού εθνικισμού. Η εθνο-τική ταυτότητα άρχισε να κερδίζει σε σημασία και να διχάζει την τουρκική κοινωνία. Όταν κατέστη αδύνατο να αρνηθούν την ύπαρξη μίας κουρδικής μειονότητας στην Τουρκία, οι Τούρκοι εθνικιστές επεχείρησαν να απομο-νώσουν το κουρδικό εθνικιστικό κίνημα.56 Το « σύνδρομο των Σεβρών» επανεμφανίστηκε και σκλήρυνε τη θέση της κοινής γνώμης επί του Κουρ-δικού Ζητήματος. Οι στρατιωτικές δραστηριότητες του PKK ενίσχυσαν


περαιτέρω αυτήν την καχυποψία. Αν και είχε υποστηριχθεί ότι το PKK θα έπρεπε να πιστωθεί με αυξανόμενη διεθνή συμπάθεια για τα δεινά των Κούρδων της Τουρκίας, στην πραγματικότητα αυτό συχνά επιδείνωσε τα πράγματα. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις και οι τρομοκρατικές επιθέ-σεις του PKK παρείχαν πρόσχημα για καταστροφικά αντίποινα από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις και στένεψαν τα περιθώρια για μία πολιτική λύση της κουρδικής μειονότητας, παραμερίζοντας φωνές που υποστήριζαν μία μη βίαιη λύση.57 Όσο το Κουρδικό προσεγγιζόταν ως ζήτημα εθνικής ασφαλείας, δεν θα μπορούσε να υπάρχει ελπίδα για δημοκρατικές μεταρ-ρυθμίσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να βελτιώσουν τη θέση των Κούρ-δων της Τουρκίας. Τα κρατικά μέτρα καταδίωξης δεν περιορίστηκαν στα μέλη του PKK, αλλά συμπεριέλαβαν και τους περισσότερους μη βίαιους Κούρδους πολιτικούς ακτιβιστές. Το κλείσιμο του Εργατικού Κόμματος του Λαού (Halkın Emek Partisi-HEP) και των διαδόχων του, του Κόμ-ματος Δημοκρατίας (Demokrasi Partisi-DEP) και του Κόμματος Δημο-κρατίας του Λαού (Halkın Demokrasi Partisi- HADEP) και η φυλάκιση των ηγετικών μορφών Λεϊλά Ζανά (Leyla Zana), Χατίπ Ντιτζλέ (Hatip Dicle), Ορχάν Ντογάν (Orhan Doğan) και Σελίμ Σαντάκ (Selim Sadak) περιόρισαν περαιτέρω τη δυνατότητα μίας ειρηνικής λύσης.58 Η κατάστα-ση βελτιώθηκε, μόνον αφού οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις πέτυχαν να περιορίσουν σημαντικά την επιχειρησιακή ικανότητα του PKK στα τέλη της δεκαετίας του 1990. Ο ηγέτης του PKK Αμπντουλλάχ Οτζαλάν ανα-γκάστηκε να εγκαταλείψει το κρησφύγετό του στη Συρία τον Οκτώβριο του 1998 και συνελήφθη τελικά τον Φεβρουάριο του 1999. Το PKK κή-ρυξε τότε μονομερή κατάπαυση του πυρός. Η αποκλιμάκωση της ένοπλης σύγκρουσης ήταν αναγκαία αλλά μη επαρκής συνθήκη για την επανεξέ-ταση του Κουρδικού Ζητήματος ως ζητήματος ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ως μέρους της συνολικής διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Παρ’ όλα αυτά, συνεχίστηκαν οι σοβαρές παραβιάσεις των δικαιωμάτων της κουρδικής μειονότητας.59

Η άνοδος του Κουρδικού Ζητήματος κατάφερε να κινητοποιήσει ένα αξιόλογο τμήμα του εθνοτικού κουρδικού πληθυσμού της Τουρκίας και είχε μία μη αναστρέψιμη επίδραση στον λόγο περί τουρκικής εθνικής ταυ-τότητας. Η εθνοτική ομοιογένεια του μουσουλμανικού πληθυσμού της Ανατολίας αμφισβητήθηκε για πρώτη φορά ανοικτά. Η άνοδος του κουρ-δικού εθνικισμού έθεσε την πρώτη σοβαρή πρόκληση στον τουρκικό εθνι-κισμό, καθώς κατέστησε πρόδηλη την αποτυχία του πολιτικού εθνικισμού να ριζώσει σε ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού.60 Επιπλέον, αμφισβή-τησε μία από τις πιο θεμελιώδεις παραδοχές του τουρκικού εθνικισμού,


ήτοι την ταύτιση του Ισλάμ με την τουρκική ταυτότητα στην Ανατολία. Η πλειονότητα των Κούρδων της Τουρκίας δεν υποστήριξε την τρομοκρατία και την πολιτική βία, αλλά υπεραμύνθηκε των θεμελιωδών ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων της.61 Η αποτυχία αφομοίωσης των Κούρ-δων της Τουρκίας κλόνισε την αυτοπεποίθηση του τουρκικού εθνικισμού62 και έσπειρε την ανησυχία ότι και άλλες εθνοτικές ομάδες ενδέχεται να ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο.

Η αναγέννηση των ΑλεβιτώνΕνώ η αναβίωση της αλεβιτικής ταυτότητας θα μπορούσε να ανιχνευτεί

για πρώτη φορά στο πλαίσιο του κοινωνικοπολιτικών ζυμώσεων που ακο-λούθησαν την ανακήρυξη του Συντάγματος του 1961, η δυναμική επανεμ-φάνιση του σουννιτικού Ισλάμ στην τουρκική πολιτική καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 έθεσε υπό αμφισβήτηση την αλεβιτική κοινότητα. Την αλεβιτική κοινότητα χαρακτήριζαν το αυξημένο ενδιαφέρον για την αλεβιτική κουλτούρα, η αντίδραση εναντίον οποιασδήποτε απόπειρας υπο-νόμευσης του κοσμικού χαρακτήρα του τουρκικού κράτους μέσω της ανύ-ψωσης του σουννιτικού Ισλάμ σε δεσπόζουσα θέση, και η αναποφασιστικό-τητα σχετικά με το πώς θα έπρεπε να διατηρηθεί η αλεβιτική ταυτότητα.

Δύο γεγονότα σημάδεψαν την άνοδο της αλεβιτικής συνείδησης τη δεκαετία του 1990. Tον Ιούλιο του 1993 διοργανώθηκε στη Σεβάστεια (Sivas) ένα συνέδριο λογοτεχνίας με την ευκαιρία του φεστιβάλ του Πιρ Σουλτάν Αμπντάλ (Pir Sultan Abdal), μίας από τις πιο σεβαστές αλεβιτι-κές θρησκευτικές μορφές. Μεταξύ των συμμετεχόντων ήταν ο Αζίζ Νεσίν (Aziz Nesin), ένας διακεκριμένος σεκουλαριστής συγγραφέας, ο οποίος είχε ξεκινήσει τη μετάφραση του αμφιλεγόμενου βιβλίου του Σαλμάν Ρούσντι (Salman Rushdie) Σατανικοί Στίχοι στα Τουρκικά. Ένας όχλος φανατικών σουννιτών ισλαμιστών συγκεντρώθηκε έξω από το ξενοδο-χείο όπου διεξαγόταν το συνέδριο και το πυρπόλησε. Δεκαεπτά συμμε-τέχοντες έχασαν τη ζωή τους και ο ίδιος ο Νεσίν σώθηκε. Η αστυνομία, η οποία είχε υπάρξει συνήθως εξαιρετικά αποτελεσματική στη βίαιη κα-ταστολή κάθε είδους διαμαρτυριών, αυτή τη φορά έδειξε μία ανεξήγητη παθητικότητα και απροθυμία να παρέμβει, μέχρι που ήταν πλέον ουσια-στικά πολύ αργά. Το περιστατικό στη Σεβάστεια συγκλόνισε την κοινή γνώμη και –προπάντων– τους Αλεβίτες. Θύμιζε σαφώς τις παρελθούσες σφαγές εναντίον των Αλεβιτών κατά τη δεκαετία του 1970. Η παθητικό-τητα με την οποία η αστυνομία αντιμετώπισε τις ταραχές έγειρε υποψίες για συνενοχή των κύκλων του «βαθέως κράτους» στα έκτροπα εναντίον Αλεβιτών.63


Το ίδιο επίπεδο δυσπιστίας έναντι των κρατικών αρχών είχε εκδηλωθεί τον Μάρτιο του 1995, όταν άγνωστοι ένοπλοι δολοφόνησαν έναν Αλεβίτη πρεσβύτερο (dede) σε τεϊοπωλείο στο Γκαζιοσμανπασά (Gaziosmanpaşa), μία φτωχική γειτονιά της Κωνσταντινούπολης με μία πολυάριθμη κοινό-τητα Αλεβιτών. Το γεγονός έλαβε θρησκευτικές διαστάσεις και ξέσπασαν σοβαρές ταραχές, κατά τη διάρκεια των οποίων σκοτώθηκαν δεκαπέντε Αλεβίτες σε συγκρούσεις με τις αστυνομικές δυνάμεις. Το αίσθημα ενότη-τας των Αλεβιτών ενισχύθηκε περαιτέρω από την αντίθεσή τους στις πρα-κτικές διακρίσεων του κράτους.64 Στο πνευματικό επίπεδο, ισχυροποιή-θηκε το κίνημα για την αναγνώριση μίας ξεχωριστής αλεβιτικής ταυτό-τητας. Οργανώθηκε αντίδραση κατά των διακρίσεων του κράτους. Οι Αλεβίτες διεκδίκησαν με επιμονή την ένταξη του αλεβιτικού Ισλάμ στη σχολική θρησκευτική εκπαίδευση και την αναγνώρισή του όχι ως κλάδο του σουννιτικού Ισλάμ, αλλά ως ένα διαφορετικό θρησκευτικό δόγμα με τη δική του πλούσια πολιτιστική κληρονομιά.65

Ο αγώνας για την αναγνώριση μίας ξεχωριστής αλεβιτικής ταυτότη-τας σημαδεύτηκε από αμφιθυμία για το αν αυτός ο αγώνας θα έπρεπε να βασιστεί σε ένα αίτημα για παραχώρηση καθεστώτος θρησκευτικής μειο-νότητας. Οι Αλεβίτες δίσταζαν να θεμελιώσουν τις αξιώσεις τους για θρη-σκευτικά και πολιτιστικά δικαιώματα στην αναγνώριση του καθεστώτος τους ως θρησκευτικής μειονότητας. Η επίσημη ιστορία της ρεπουμπλι-κανικής Τουρκίας χαιρέτιζε τον αλεβισμό ως παρακλάδι της προϊσλαμι-κής τουρκικής κουλτούρας που διατήρησε την ουσία της τουρκικότητας, ενώ η επικρατούσα σουννιτική τουρκική κουλτούρα είχε σε μεγάλο βαθ-μό εξαραβιστεί.66 Οι εν λόγω θεωρήσεις άγγιζαν ευαίσθητες χορδές ενός μεγάλου μέρους του αλεβιτικού πληθυσμού της Τουρκίας. Η αλεβιτική πολιτιστική πολυμορφία δεν ήταν πλέον αντικείμενο υποτίμησης ή περι-φρόνησης, όπως στα οθωμανικά χρόνια· αντιθέτως, είχε γίνει το σύμβολο μίας πρωτότυπης, αμιγούς τουρκικής ταυτότητας.67 Εξάλλου, οι ίδιες εθνι-κιστικές ιστορικές αφηγήσεις χαρακτήριζαν υποτιμητικό τον όρο « μειονό-τητα», συνδέοντάς τον με τον κατακερματισμό της εθνικής ενότητας, τις αποσχιστικές τάσεις και τη συνεργασία με ξένες δυνάμεις.

Το γεγονός αυτό δυσκόλεψε πολλούς Αλεβίτες στο να δεχτούν τον όρο «θρησκευτική μειονότητα» για την κοινότητά τους. Η περίπτωση των μη μουσουλμανικών κοινοτήτων της Κωνσταντινούπολης, των κατ’ εξοχήν μειονοτήτων της Τουρκικής Δημοκρατίας, ήταν κάθε άλλο παρά ελκυστική. Οι μειονοτικές πολιτικές του κράτους, καθώς και τα υποτιθέμενα «ύποπτα» πατριωτικά διαπιστευτήριά τους, δεν καθιστούσαν ελκυστική την προοπτι-κή αναγνώρισης μίας ιδιαίτερης αλεβιτικής μειονότητας. Υπήρχε ο φόβος


ότι οι Αλεβίτες θα γίνονταν έτσι «πολίτες δεύτερης κατηγορίας» όπως οι μη μουσουλμανικές μειονότητες. Ως απάντηση σε αυτό, ορισμένοι εκπρόσω-ποι των Αλεβιτών διαμαρτυρήθηκαν κατά της χρήσης του όρου «μειονότη-τα» για τους Αλεβίτες στις εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.68 Η διεκδί-κηση της προστασίας της θρησκευτικής και πολιτιστικής τους ταυτότητας έναντι της σουννιτικής πλειονότητας ήταν ένας σημαντικός σκοπός,69 αλλά δεν έπρεπε να θεωρηθεί ως απεμπόληση της τουρκικότητάς τους.

Πρώιμες απόπειρες φιλελευθεροποίησης Οι συνεχιζόμενες προσπάθειες οικονομικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας είχαν μία δευτερογενή επίδραση στις συζητήσεις περί εθνικής ταυτότητας. Ο Τουργκούτ Οζάλ, ο αρχιτέκτονας του προγράμματος οικο-νομικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας τη δεκαετία του 1980, επεχεί-ρησε από τη νέα του θέση ως Προέδρου της Δημοκρατίας να μειώσει τις εθνοτικές εντάσεις, οι οποίες είχαν παρουσιάσει ραγδαία αύξηση λόγω της αυξανόμενης κρατικής καταστολής και της εντατικοποίησης της δραστη-ριότητας του PKK. Ελήφθησαν μία σειρά από μέτρα, με στόχο τη μείωση των σκληρών περιορισμών της ελευθερίας και την έναρξη ενός πιο ελεύ-θερου διαλόγου γύρω από ζητήματα εθνικής ταυτότητας. Ο ίδιος ο Οζάλ ήταν ο πρώτος υψηλόβαθμος πολιτικός, ο οποίος μίλησε ανοιχτά για την εν μέρει κουρδική καταγωγή του, και μάλιστα το έκανε, όταν η συζήτηση σχετικά με την εθνοτική καταγωγή ήταν ακόμη ένα ζήτημα-ταμπού. Υπό την καθοδήγηση του Οζάλ, τον Απρίλιο του 1991, η κυβέρνηση του ANAP κατήργησε ένα νόμο, ο οποίος είχε θεσπιστεί από το στρατιωτικό καθε-στώς των ετών 1980-1983 και είχε επισήμως –αν και αναποτελεσματικώς– απαγορεύσει τη χρήση της κουρδικής γλώσσας στην Τουρκία. Ο Πόλεμος του Κόλπου το 1991 και η εισροή Ιρακινών Κούρδων προσφύγων στη νοτιοανατολική Τουρκία οδήγησε την κυβέρνηση στην εγκαθίδρυση επα-φών με ηγέτες των Κούρδων του Ιράκ, κάτι που απετέλεσε μια έμμεση αναγνώριση μίας κουρδικής ταυτότητας στο βόρειο Ιράκ. Το παράδειγμα του Οζάλ ακολούθησε ο πρωθυπουργός Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ, ο οποίος επισκέφθηκε τη νοτιοανατολική Τουρκία λίγο μετά αφότου ανέλαβε καθή-κοντα τον Νοέμβριο του 1991 και δήλωσε σε δημόσια συγκέντρωση στο Ντιγιάρμπακιρ (Diyarbakır) ότι «η Τουρκία έχει αναγνωρίσει την κουρδι-κή πραγματικότητα».70

Ο αιφνίδιος θάνατος του Οζάλ τον Απρίλιο του 1993 έθεσε τέλος στην πολιτική του ατζέντα περί φιλελευθεροποίησης, αλλά δεν εξαφανίστηκαν οι πολλά υποσχόμενες δηλώσεις από πολιτικούς. Τον Ιούνιο του 1993, η νέα πρωθυπουργός της Τουρκίας, Τανσού Τσιλέρ71 (Tansu Çiller), δήλω-


σε ότι έβλεπε «τον εθνοτικό και περιφερειακό πλούτο της Τουρκίας όπως την ποικιλία και τον χρωματισμό ενός ψηφιδωτού». Στα τέλη του 1994, έφτασε μάλιστα στο σημείο να παραφράσει την περίφημη ρήση του Ατα-τούρκ «Πόσο ευτυχής είναι αυτός που λέει "είμαι Τούρκος"» [Ne mutlu Türküm diyene] σε «Πόσο ευτυχής είναι αυτός που λέει "είμαι πολίτης της Τουρκίας"»72 [Ne mutlu Türkiye vatandaşıyım diyene]. Ωστόσο, αυτά τα ανοίγματα αποδείχτηκαν ότι ήταν εφήμερα. Η λεκτική υποστήριξη δεν μετατράπηκε σε θεσμική μεταρρύθμιση, η οποία θα μπορούσε να αποτε-λέσει μία ισχυρή βάση για ένα νέο διάλογο περί εθνικής ταυτότητας. Η καταπίεση των μειονοτήτων από το κράτος συνεχίστηκε αμείωτη, καθώς η ένοπλη σύγκρουση με το PKK συνεχιζόταν. Η άνοδος του Κόμματος Ευημερίας στην εξουσία στα μέσα της δεκαετίας του 1990 θορύβησε την κρατική ελίτ, η οποία εγκαινίασε στη συνέχεια μία εκστρατεία, προκειμέ-νου να αποτρέψει τον αυξανόμενο εξισλαμισμό της τουρκικής κοινωνίας. Ενώ το Ισλάμ είχε θεωρηθεί από τη δεκαετία του 1980 ως ισχυρός συ-νεκτικός παράγοντας σε μία κοινωνία διασπασμένη από ιδεολογικές και εθνοτικές διαιρέσεις,73 κατέστη για μία ακόμη φορά απειλή για την κρα-τική ασφάλεια. Η τουρκική εθνική ταυτότητα γινόταν πάλι αντικείμενο οραματισμού χωρίς την ισλαμική συνιστώσα της.


Πριν από τις μεταρρυθμίσεις Παρά τον συνεχιζόμενο διάλογο περί εθνικής ταυτότητας, μικρή μεταβο-λή είχε συντελεστεί στη σχετική τουρκική νομοθεσία για τις μειονότητες, έως ότου η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ άρχισε να ασκεί σημαντική επιρροή. Η Συνθήκη της Λωζάννης συνέχισε να είναι το κύ-ριο έγγραφο που περιέγραφε τα δικαιώματα των μειονοτικών ομάδων της Τουρκίας.

Το άρθρο 38 § 1-2 ανέφερε: Η τουρκική κυβέρνηση αναλαμβάνει την υποχρέωση να παρέχει σε όλους

τους κατοίκους της Τουρκίας πλήρη και απόλυτη προστασία της ζωής και της ελευθερίας τους, αδιακρίτως καταγωγής, εθνικότητας, γλώσσας, φυλής ή θρησκείας.

Όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας δικαιούνται να πρεσβεύουν ελεύθερα, ιδία και δημοσία, οποιαδήποτε πίστη, θρησκεία ή δοξασία, η άσκηση της οποίας να μην είναι ασύμβατη προς τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη.


Το άρθρο 39 της Συνθήκης δήλωνε: Οι Τούρκοι πολίτες που ανήκουν σε μη μουσουλμανικές μειονότητες

θα έχουν τα ίδια αστικά και πολιτικά δικαιώματα με τους μουσουλμά-νους.

Όλοι οι κάτοικοι της Τουρκίας, αδιακρίτως θρησκεύματος, θα είναι ίσοι απέναντι στον νόμο.

Διαφορές θρησκείας, δοξασίας ή πίστης δεν θα αποτελούν κώλυμα για κανέναν Τούρκο πολίτη ως προς την απόλαυση των αστικών και πολιτικών δικαιωμάτων, όπως, επί παραδείγματι, τη δυνατότητα πρόσληψης σε δημό-σιες θέσεις, αξιώματα και τιμές ή την εξάσκηση επαγγελμάτων και βιομη-χανιών.

Δεν θα επιβληθεί κανένας περιορισμός στην ελεύθερη χρήση από οποιον-δήποτε Τούρκο πολίτη οποιασδήποτε γλώσσας, σε ιδιωτικές συνομιλίες, στο εμπόριο, στη θρησκεία, στον Τύπο ή σε δημοσιεύματα πάσης φύσεως ή σε δημόσιες συναθροίσεις. Παρά την ύπαρξη της επίσημης γλώσσας, θα παρέχονται στους Τούρκους

πολίτες, οι οποίοι ομιλούν γλώσσα άλλη πλην της τουρκικής, οι προσήκου-σες ευκολίες για την προφορική χρήση της δικής τους γλώσσας ενώπιον των δικαστηρίων.

Το άρθρο 40 προσέθετε: Οι Τούρκοι πολίτες που ανήκουν σε μη μουσουλμανικές μειονότητες θα

έχουν de facto και de jure την ίδια μεταχείριση και την ίδια ασφάλεια όπως και οι υπόλοιποι Τούρκοι πολίτες. Ειδικότερα, θα πρέπει να έχουν ίσα δι-καιώματα να ιδρύουν, να διαχειρίζονται και να ελέγχουν με δικά τους έξοδα παντός είδους φιλανθρωπικά, θρησκευτικά και κοινωφελή ιδρύματα [και] σχολεία και λοιπά εκπαιδευτήρια, με το δικαίωμα να χρησιμοποιούν ελεύ-θερα τη δική τους γλώσσα και να τελούν ελεύθερα τα της θρησκείας τους μέσα σε αυτά.74

Μόνον οι Αρμένιοι, οι Έλληνες και οι Εβραίοι αναγνωρίστηκαν επισή-μως ως μειονότητες στο πλαίσιο της Συνθήκης της Λωζάννης, ακόμη και αν τα προαναφερθέντα δικαιώματά τους δεν έγιναν σεβαστά. Μεγάλες, μη χριστιανικές μειονοτικές ομάδες, όπως οι Κούρδοι ή οι Αλεβίτες, καθώς και χριστιανικές μειονότητες που δεν αναφέρονταν στη Συνθήκη της Λω-


ζάννης, όπως οι Ασσύριοι (Süryani), οι Χαλδαίοι (Keldani), οι προτεστά-ντες και οι καθολικοί, δεν αναγνωριζόταν ότι είχαν οποιαδήποτε μειονο-τικά δικαιώματα. Η έλλειψη ενός αποτελεσματικού διεθνούς συστήματος προστασίας μειονοτικών δικαιωμάτων σήμαινε ότι η προστασία των μειο-νοτικών δικαιωμάτων δεν θα μπορούσε να επιβληθεί από το εξωτερικό. Η Τουρκία δεν υπέγραψε τη Σύμβαση-Πλαίσιο για την Προστασία των Εθνικών Μειονοτήτων, η οποία συντάχθηκε από το Συμβούλιο της Ευρώ-πης· ωστόσο, στο σημείο αυτό δεν ήταν σε καμία περίπτωση μόνη μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών.75 Αυτό στο οποίο η Τουρκία υπολειπόταν κατά πολύ από τα κράτη-μέλη της ΕΕ ήταν η συνταγματική και νομοθετική μεταχείριση των μειονοτικών δικαιωμάτων. Ο όρος « μειονότητα» απου-σίαζε από το Σύνταγμα του 1982. Το άρθρο 90§5, ωστόσο, διακήρυσσε ότι οι διεθνείς συμφωνίες τις οποίες είχε συνυπογράψει η Τουρκία έχουν τη δεσμευτική ισχύ νόμου. Αυτό παραχωρούσε στη Συνθήκη της Λωζάν-νης καθεστώς εγχώριου νόμου, αλλά την υπέτασσε στο ίδιο το Σύνταγμα. Άλλες συνταγματικές διατάξεις έθεταν αυστηρά όρια στα μειονοτικά δι-καιώματα. Το άρθρο 3 δήλωνε ότι το τουρκικό κράτος (Türkiye devleti) είναι σε αδιαίρετη ενότητα «με την εδαφική επικράτεια και το έθνος του» και ότι η γλώσσα του είναι η Τουρκική. Το άρθρο 26 απαγόρευε τη χρήση «οποιασδήποτε γλώσσας που απαγορεύεται από τον νόμο» –στην πραγμα-τικότητα την κουρδική ή άλλες μειονοτικές γλώσσες– «για την έκφραση και διάδοση της σκέψης», ενώ το άρθρο 28 απαγόρευε επίσης εκδόσεις «σε οποιαδήποτε γλώσσα που απαγορεύεται από τον νόμο». Το άρθρο 42 απαγόρευε τη διδασκαλία κάθε άλλης γλώσσας πλην της Τουρκικής, ως «μητρικής γλώσσας». Αυτή η απαγόρευση επηρέασε μόνον τις γλώσ-σες των τοπικών μειονοτήτων και ποτέ τις δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, οι οποίες παρέμειναν ως γλώσσες διδασκαλίας στα σχολεία των ελίτ και στα πανεπιστήμια. Το άρθρο 24 καθιστούσε τη θρησκευτική –στην πραγ-ματικότητα, τη σουννιτική– εκπαίδευση υποχρεωτική στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, ενώ το άρθρο 136 περιέγραφε επίσης τον ρόλο της Διεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων ως μέρους της κρατικής διοίκησης. Η ταύτιση του Ισλάμ με τη σουννιτική σχολή Χανεφί είχε ως αποτέλεσμα σοβαρές παραβιάσεις των δικαιωμάτων των μη σουννιτικών μουσουλμανικών κοινοτήτων της Τουρκίας.76

Η μεταρρυθμιστική διαδικασία Συνταγματική μεταρρύθμιση

Μετά την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι το 1999, η υποψηφιότητα της Τουρκίας για την ΕΕ διευκόλυνε τα μεταρρυθμιστικά


προγράμματα που στόχευαν στην καλύτερη προστασία των μειονοτικών δικαιωμάτων και σε έναν πιο περιεκτικό ορισμό της τουρκικής εθνικής ταυτότητας.77 Το Έγγραφο Εταιρικής Σχέσης για την Προσχώρηση το 2000 ανέφερε –μεταξύ άλλων θεμάτων– την ελευθερία της έκφρασης ως ένα πεδίο όπου η Τουρκία χρειαζόταν να ενισχύσει τις συνταγματικές και νομικές εγγυήσεις. Σύμφωνα με τις διατάξεις του Εθνικού Προγράμματος της Τουρκίας του 2001, έγιναν σημαντικές συνταγματικές αναθεωρήσεις με το μεταρρυθμιστικό πακέτο του Οκτωβρίου του 2001. Το προοίμιο του Συντάγματος αρνιόταν την προστασία των «σκέψεων ή απόψεων», οι οποίες ήταν εναντίον «των τουρκικών εθνικών συμφερόντων, της τουρ-κικής ύπαρξης, του κράτους και της αδιαίρετης εδαφικής ακεραιότητας, της ιστορίας και των ηθικών αξιών του τουρκικού έθνους, του εθνικισμού του Ατατούρκ, των αρχών, της επανάστασης και του πολιτισμού». Μετά τη μεταρρύθμιση, ο όρος «δράσεις» αντικατέστησε τους όρους «σκέψεις ή απόψεις», κάτι που σήμαινε ότι ήρθησαν οι περιορισμοί στη συνταγμα-τική προστασία της ελευθερίας της σκέψης. Το άρθρο 13 τροποποιήθηκε επίσης προς την κατεύθυνση της επέκτασης των θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών. Μέχρι τη μεταρρύθμιση, τα θεμελιώδη δικαιώματα και οι ελευθερίες μπορούσαν να περιορίζονται με αιτιολογικό «την αδιαίρετη ακεραιότητα του κράτους με το έθνος και τη χώρα, την εθνική κυριαρχία, τη Δημοκρατία, την εθνική ασφάλεια, τη δημόσια τάξη, τη γενική τάξη, το δημόσιο συμφέρον, τα δημόσια ήθη και τη δημόσια υγεία». Περιορισμοί των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών μπορούσαν να επιβληθούν μόνον «από τον νόμο και σύμφωνα με την αιτία που αναφέρε-ται στα σχετικά άρθρα του Συντάγματος, χωρίς να παραβιάζεται η ουσία τους». Το άρθρο 14 αναδιατυπώθηκε έτσι, ώστε «τα συνταγματικά δικαιώ-ματα και οι ελευθερίες να μη χρησιμοποιούνται για να καταστρέφουν την αδιαίρετη ακεραιότητα του κράτους με τη χώρα και τη δημοκρατική και κοσμική Δημοκρατία (Republic), βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα». Η ρήτρα ότι «καμία γλώσσα που απαγορεύεται με νόμο δεν μπορεί να χρησιμοποιείται για την έκφραση και τη διάδοση των σκέψεων» αφαιρέ-θηκε από το άρθρο 26.78 Ομοίως, η φράση «καμία δημοσίευση δεν μπορεί να γίνει σε μία γλώσσα που απαγορεύεται με νόμο» αφαιρέθηκε από το άρθρο 28. Μία νέα συνταγματική αναθεώρηση ψηφίστηκε τον Μάιο του 2004, με στόχο την επίτευξη σύγκλισης του Συντάγματος με τα « κριτή-ρια» της Κοπεγχάγης. Το άρθρο 90 επέλυσε το ζήτημα της αντίφασης με-ταξύ μίας ενεργού διεθνούς συνθήκης περί θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών και ενός επακόλουθου εγχώριου νόμου υπέρ της πρώτης.79 Ως εκ τούτου, οι διατάξεις της Συνθήκης της Λωζάννης δεν μπορούσαν πλέον


να μπλοκάρονται από την εγχώρια νομοθεσία. Στο άρθρο 30, αφαιρέθηκε η φράση που επέτρεπε την κατάσχεση εκδοτικών οίκων, σε περίπτωση καταδίκης για εγκλήματα κατά «των βασικών αρχών της Δημοκρατίας και της εθνικής ασφάλειας».80

Νομοθετική μεταρρύθμισηΜείζονες βελτιώσεις στη νομοθεσία σχετικά με τις μειονότητες έγιναν

στο πλαίσιο των προωθούμενων από την ΕΕ μεταρρυθμιστικών πακέτων. Στο πρώτο μεταρρυθμιστικό πακέτο του Φεβρουαρίου 2000 τροποποιήθη-κε το άρθρο 312 του Ποινικού Κώδικα, ώστε δηλώσεις που υποκινούσαν το κοινό «σε μίσος και εχθρότητα όσον αφορά στην τάξη, τη φυλή, τη θρησκεία, τη θρησκευτική ομάδα ή τις τοπικές διαφορές» θα θεωρούνταν ποινικές πράξεις, μόνον εφόσον αυτές εκφράζονταν «κατά τρόπο που θα μπορούσε να είναι επικίνδυνος για τη δημόσια τάξη». Προστέθηκε επί-σης μία ρήτρα σύμφωνα με την οποία έγιναν κολάσιμες οι προκλήσεις που μπορούσαν να προσβάλλουν «ένα μέρος του λαού και να βλάπτουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια». Στο δεύτερο μεταρρυθμιστικό πακέτο του Μαρτίου 2002, η απαγόρευση δημοσιεύσεων σε απαγορευμένες γλώσσες αφαιρέθηκε από τον Νόμο περί Τύπου. Τον Ιούλιο του 2001, το υπουργείο Πολιτισμού κατέσχεσε και απαγόρευσε την πώληση ενός επίσημου βι-βλίου, το οποίο δημοσιεύτηκε το 2000 από το ίδιο υπουργείο και περιείχε ταπεινωτική και προσβλητική γλώσσα σε σχέση με τους Ρομά της Τουρ-κίας. Ομοίως, το υπουργείο Παιδείας εξέδωσε στις 5 Οκτωβρίου του 2001 μία εγκύκλιο για την εξάλειψη των υποτιμητικών λέξεων που χρησιμο-ποιούνταν για αυτήν την ομάδα σε ορισμούς στα λεξικά που εκδίδονται από το υπουργείο.81 Στο τρίτο μεταρρυθμιστικό πακέτο του Αυγούστου του 2002, ήρθησαν οι περιορισμοί σχετικά με τη διδασκαλία και μετά-δοση «γλωσσών και διαλέκτων που ομιλούνταν παραδοσιακά από Τούρ-κους πολίτες». Το άρθρο 159 του Ποινικού Κώδικα τροποποιήθηκε, για να εναρμονιστεί η ελευθερία της έκφρασης με τα πρότυπα της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ο Νόμος περί Ιδρυμάτων τρο-ποποιήθηκε επίσης, ώστε τα μη μουσουλμανικά ιδρύματα να μπορούν να αποκτήσουν ακίνητη περιουσία μετά από απόφαση του συμβουλίου των υπουργών. Τέλος, δόθηκε μία ευκαιρία να ανοίξουν εκ νέου αστικές και ποινικές υποθέσεις που είχαν τελεσιδικήσει.

Στο τέταρτο μεταρρυθμιστικό πακέτο του Ιανουαρίου 2003, η από-κτηση ακίνητης περιουσίας από μη μουσουλμανικά ιδρύματα απαιτούσε απλώς την έγκριση της διεύθυνσης. Τον Ιανουάριο του 2003, ολοκληρώ-θηκε η επανεξέταση παλαιότερων δικών, οι οποίες είχαν οδηγήσει σε κα-


τασχέσεις μειονοτικών περιουσιακών στοιχείων. Επιπλέον, η κατάργηση του άρθρου 8 του Αντιτρομοκρατικού Νόμου, τον Ιούλιο του 2003, διεύ-ρυνε την ελευθερία της έκφρασης. Ο ορισμός της τρομοκρατίας αναθεω-ρήθηκε επίσης, ώστε να περιλαμβάνει τη χρήση βίας. Κατέστη δυνατή η ραδιοφωνική και τηλεοπτική μετάδοση σε μειονοτικές γλώσσες και δια-λέκτους από ιδιωτικούς σταθμούς. Παρατάθηκε η προθεσμία που δινόταν σε μη μουσουλμανικά ιδρύματα για τη δήλωση της ακίνητης περιουσίας τους. Αναγνωρίστηκε η ελευθερία ανέγερσης τόπου λατρείας, ανεξαρτή-τως θρησκείας και πίστης. Ήρθησαν επίσης οι περιορισμοί στα ονόματα που δίνονταν στα βρέφη.

Η Τουρκία σημείωσε επίσης πρόοδο όσον αφορά στις διεθνείς συμβά-σεις περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Τον Ιούνιο του 2003 το κοινοβού-λιο επικύρωσε το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Ατομικά και Πολι-τικά Δικαιώματα και το Διεθνές Σύμφωνο του ΟΗΕ για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα, αλλά μόνο μετά την προσθήκη επιφυλάξεων όσον αφορά στα μειονοτικά δικαιώματα.82 Στο έβδομο με-ταρρυθμιστικό πακέτο του Ιουλίου 2003, το άρθρο 159 του Ποινικού Κώ-δικα τροποποιήθηκε και έγιναν ελαφρύτερες οι ποινές για «προσβολή του τουρκισμού, της Δημοκρατίας κ.λπ.». Παρόμοια μείωση εξασφαλίστηκε με την τροποποίηση του άρθρου 169, που αφορούσε στη βοήθεια προς τρομοκρατικές οργανώσεις. Ποινικές υποθέσεις που αφορούσαν βασανι-στήρια και κακομεταχείριση επανεξετάστηκαν, με προτεραιότητα να απο-φευχθεί το ενδεχόμενο παραγραφής τους. Δόθηκε η ευκαιρία σε νομικές προσωπικότητες να ιδρύουν οργανώσεις. Τέλος, διευκολύνθηκε η εκμάθη-ση μειονοτικών γλωσσών –κυρίως της κουρδικής– από Τούρκους πολίτες και επετράπη το άνοιγμα ιδιωτικών ιδρυμάτων για τη διδασκαλία μειο-νοτικών γλωσσών. Τον Νοέμβριο του 2003, ήρθη η κατάσταση εκτάκτου ανάγκης στις δύο τελευταίες επαρχίες της νοτιοανατολικής Τουρκίας, το Ντιγιάρμπακιρ (Diyarbakır) και το Σιρνάκ (Şırnak). Τον Σεπτέμβριο του 2004 υιοθετήθηκε ένας νέος Ποινικός Κώδικας. Το άρθρο 216, το οποίο αντιστοιχούσε κατά το μεγαλύτερο μέρος στο πρώην άρθρο 312, δήλω-νε ότι άτομα θα μπορούσαν να καταδικαστούν βάσει του άρθρου αυτού, μόνον εάν η υποκίνηση σε «μίσος και εχθρότητα» συνιστούσε «σαφή και άμεσο κίνδυνο» για τη δημόσια ασφάλεια.83

Εφαρμογή της μεταρρύθμισης Οι αναθεωρήσεις του Συντάγματος και της νομοθεσίας ήταν αναμφίβο-

λα αξιοσημείωτα βήματα προς μία καλύτερη προστασία των μειονοτικών δικαιωμάτων, αλλά η εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων συχνά υστερούσε


των προσδοκιών. Στην περίπτωση των εκπομπών σε μειονοτικές γλώσ-σες, η πρόοδος ήταν αξιοπρόσεκτη, αλλά όχι χωρίς εμπόδια. Μετά από μακρά διστακτικότητα, τον Ιούνιο του 2003, το Ίδρυμα Ραδιοτηλεόρασης της Τουρκίας (Türkiye Radyo-Televizyon Kurumu-TRT) ανακοίνωσε την πρόθεσή του να εγκαινιάσει προγράμματα σε μειονοτικές γλώσσες, υπό ορισμένες προϋποθέσεις. Οι μεταδόσεις θα γίνονταν σε κανάλια εθνικής και όχι τοπικής εμβέλειας. Δεν θα υπήρχαν προγράμματα για παιδιά, ούτε προγράμματα διδασκαλίας μειονοτικών γλωσσών, και όλα τα προγράμμα-τα θα ήταν υποτιτλισμένα ή με ταυτόχρονη μετάφραση στην Τουρκική. Η πρώτη ταινία στην κουρδική γλώσσα με τουρκικούς υπότιτλους μεταδό-θηκε από ένα τοπικό τηλεοπτικό κανάλι στο Ντιγιάρμπακιρ τον Μάιο του 2004.84 Τον Ιούνιο του 2004, το TRT ξεκίνησε δικά του προγράμματα σε μειονοτικές γλώσσες.85 Συνολικά πέντε ώρες ραδιοφωνικών προγραμμά-των και τέσσερεις ώρες τηλεοπτικών προγραμμάτων εβδομαδιαίως πραγ-ματοποιούνταν στα Βοσνιακά, Αραβικά, Κουρδικά Κιρμαντζί (Kırmancı), Κιρκασιανά, και Κουρδικά Ζαζά (Zaza).86 Αυτές οι μεταδόσεις είχαν υψηλή συμβολική σημασία, αλλά στην πράξη είχαν λίγο περισσότερη από διακοσμητική αξία. Το TRT αρνιόταν επιμόνως να οργανώσει ειδι-κά κανάλια που να εκπέμπουν σε μειονοτικές γλώσσες. Όσον αφορά στις εκπομπές ιδιωτικών μέσων ενημέρωσης, τον Ιανουάριο του 2004 δημο-σιεύθηκε ένας νέος κανονισμός, ο οποίος επέτρεπε σε ιδιωτικούς εθνικούς τηλεοπτικούς και ραδιοφωνικούς σταθμούς να μεταδίδουν σε μειονοτικές γλώσσες, αλλά έθετε επίσης αυστηρά χρονικά όρια για τις εν λόγω εκπο-μπές. Οι αιτήσεις των τοπικών ιδιωτικών τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών σταθμών στη νοτιοανατολική Τουρκία, προκειμένου να εκπέμπουν στην κουρδική γλώσσα, ήταν ακόμη σε εκκρεμότητα τον Αύγουστο του 2005, όταν ο πρωθυπουργός Ερντογάν επισκέφθηκε το Ντιγιάρμπακιρ. Στον απόηχο της επίσκεψής του, η οποία χαρακτηρίστηκε από τις προσπάθειες του Ερντογάν να βελτιώσει τις σχέσεις με τον τοπικό κουρδικό πληθυσμό, γνωστοποιήθηκε ότι το Ανώτατο Ραδιοτηλεοπτικό Συμβούλιο (Radyo-Televizyon Üst Kurulu- RTÜK) είχε εγκρίνει τις αιτήσεις εννέα τοπικών τηλεοπτικών και ραδιοφωνικών καναλιών για μετάδοση στην κουρδική γλώσσα.87

Τέλος, θα πρέπει να σημειωθεί ότι εναντίον του μέτρου αυτού αντέδρα-σαν και ορισμένες από τις ίδιες τις μειονοτικές οργανώσεις. Ο αντιπρόε-δρος της Ομοσπονδίας Βοσνιακών-Ερζεγοβινιακών Πολιτιστικών Συλλό-γων, Τζεμάλ Σενέλ (Cemal Şenel), απάντησε, «ας είναι καλά το κράτος μας [Devletimiz sağ olsun]. Ωστόσο, μέχρι σήμερα δεν έχουμε κάνει τέ-τοια αίτηση. Τέλος πάντων, δεν είμαστε Βόσνιοι που ζούμε στην Τουρκία.


Είμαστε πολίτες πρώτης κατηγορίας»88. Αυτό κατέδειξε για ακόμη μία φορά ότι η ταύτιση των μειονοτικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων με καθεστώς πολιτών δεύτερης κατηγορίας ήταν πλήρως εμπεδωμένη στην κοινή γνώμη.

Όσον αφορά στη διδασκαλία των μειονοτικών γλωσσών, σημειώθηκε μεγαλύτερη γραφειοκρατική αντίσταση. Παρά το γεγονός ότι τα μεταρ-ρυθμιστικά μέτρα αναγνώριζαν σαφώς το δικαίωμα ίδρυσης ιδιωτικών σχολών μειονοτικών γλωσσών, η διοίκηση βρήκε αρκετούς λόγους, για να καθυστερήσει την εξέλιξη αυτή. Ως προφάσεις για την καθυστέρηση στο άνοιγμα ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων κουρδικής γλώσσας χρησιμοποιή-θηκαν τα ονόματα των ιδιωτικών σχολών που έκαναν αίτηση, ζητήμα-τα εσωτερικής οργάνωσης, προδιαγραφές ασφαλείας των κτηρίων, τα προσόντα των εκπαιδευτών και η χρήση του όρου «γλώσσα» (dil) αντί του όρου «διάλεκτος» (lehçe). Όταν πάνω από 10.000 φοιτητές έκαναν αίτηση για την έναρξη μαθημάτων κουρδικής γλώσσας, 446 διώχθηκαν για «υπόθαλψη παράνομων ομάδων», 533 συνελήφθησαν, 3.621 προφυ-λακίστηκαν και 15 καταδικάστηκαν με έως και τρία έτη φυλάκισης.89 Τε-λικά, έξι ιδιωτικά εκπαιδευτήρια άρχισαν να διδάσκουν Κουρδικά Κιρ-μαντζί στο Βαν (Van), στο Μπάτμαν (Batman) και στην Έδεσσα (Urfa) τον Απρίλιο του 2004, στο Ντιγιάρμπακιρ (Diyarbakır) και στα Άδανα (Adana) τον Αύγουστο του 2004 και στην Κωνσταντινούπολη τον Οκτώ-βριο του 2004.90 Ωστόσο, το ενδιαφέρον των φοιτητών ήταν χαμηλό, και τον Ιούλιο του 2005 η σχολή στο Μπάτμαν αναγκάστηκε να αναστείλει τη λειτουργία της.

Ανάλογα προβλήματα εμφανίστηκαν κατά την εφαρμογή της μεταρ-ρύθμισης στην περίπτωση των μη μουσουλμανικών μειονοτικών ιδρυμά-των. Εμπόδιο παρέμενε η γραφειοκρατική επιμονή να θεωρούνται αυτές οι μη μουσουλμανικές μειονότητες και τα ιδρύματά τους ως «ξένα» και επικίνδυνα και να υπογραμμίζεται η αρχή της «διεθνούς αμοιβαιότητας» στην αναγνώριση των μειονοτικών δικαιωμάτων. Τον Ιούνιο του 2004, υιοθετήθηκε ένας Κανονισμός περί των Μεθόδων και των Αρχών των Συμβουλίων των μη μουσουλμανικών Ιδρυμάτων. Ο κανονισμός αυτός επεδίωκε να αντιμετωπίσει τα προβλήματα που αφορούσαν στις εκλογές για τα διοικητικά συμβούλια των μη μουσουλμανικών ιδρυμάτων, τα οποία δεν μπορούσαν να συνέρχονται τακτικά λόγω μείωσης των με-λών τους. Ωστόσο, η πρόοδος που σημειώθηκε ήταν μόνο περιορισμέ-νη, καθώς απεριόριστες εξουσίες παρέμεναν στα χέρια των κρατικών αρχών.91


Η έκθεση της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δι-καιώματα Το περιεχόμενο της έκθεσης

Αν και η κρατική διοίκηση έδειξε ότι αργούσε να προσαρμοστεί στις συνταγματικές και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, ένας νέος διάλογος περί τουρκικής εθνικής ταυτότητας αναπτύχθηκε σε πνευματικό επίπεδο.92 Ως καταλύτης αυτού του διαλόγου έδρασε η έκθεση που συνέταξε η Ομάδα Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα, μία επιτροπή που εργαζόταν υπό το Γραφείο του πρωθυπουργού. Η εν λόγω έκθεση, η οποία δημοσιοποιήθηκε στις 17 Οκτωβρίου 2004, αναφερόταν σε βασικά ζητήματα σχετικά με την τουρκική εθνική ταυτότητα και προκάλεσε έναν ευρύ πνευματικό διάλογο.93

Η έκθεση επεχείρησε να θεραπεύσει τη θεμελιώδη αντίφαση της τουρ-κικής εθνικής ταυτότητας, η οποία συνδύαζε στοιχεία εδαφικού και εθνο-τικού εθνικισμού, συνηγορώντας υπέρ μίας αμιγώς πολιτικής εθνικής ταυ-τότητας. Ξεκινούσε με μία σύντομη ιστορία του όρου « μειονότητα» σε διε-θνές και εγχώριο επίπεδο. Στη συνέχεια επεσήμαινε ότι, μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης, η Τουρκία αναγνώρισε την ύπαρξη μειονοτήτων μόνο σε θρησκευτική –και όχι σε εθνοτική ή γλωσσική– βάση. Η Τουρκία διατήρη-σε την ίδια αμυντική προσέγγιση, επιμένοντας στις επιφυλάξεις της έναντι διεθνών συνθηκών που σχετίζονταν με τα μειονοτικά δικαιώματα. Παρ’ όλα αυτά, το αυξημένο ενδιαφέρον για τα μειονοτικά δικαιώματα από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και εξής σήμαινε ότι η προσέγγιση της Τουρ-κίας ήταν σε σύγκρουση με την κρατούσα διεθνή άποψη. Προβλήθηκε το επιχείρημα ότι η ύπαρξη μελών μειονοτικών ομάδων στο εσωτερικό των κρατών θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται περισσότερο ως ένα αντικειμενικό δεδομένο, παρά ως κάτι υποκείμενο σε κρατικούς ορισμούς. Η διεθνής κοινότητα ενδιαφέρθηκε για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των μελών των μειονοτήτων. Αυτό που παρέμενε στη διακριτική ευχέρεια του κράτους ήταν το κατά πόσο θα αναγνωριζόταν σε μία ομάδα μελών μίας μειονότητας το μειονοτικό καθεστώς.94

Η έκθεση στη συνέχεια ανέφερε ότι η Συνθήκη της Λωζάννης δεν εφαρμόστηκε πλήρως όσον αφορά στα ανθρώπινα δικαιώματα των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων καθώς και των Τούρκων πολιτών. Για πα-ράδειγμα, τα γλωσσικά δικαιώματα των μειονοτήτων που παραχωρούνταν βάσει του άρθρου 39§4 της Συνθήκης της Λωζάννης δεν αναγνωρίζονταν πλήρως σε Τούρκους πολίτες –επί παραδείγματι– κουρδικής καταγωγής, μέχρι την υιοθέτηση των προωθούμενων από την ΕΕ μεταρρυθμιστικών πακέτων κατά τα έτη 2002-2003. Οι λόγοι για τους περιορισμούς αυτούς


θα έπρεπε να αναζητηθούν στις συνταγματικές διατάξεις που έδιναν από-λυτη προτεραιότητα στην εθνική ακεραιότητα έναντι των μειονοτικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων. Η έκθεση υποστήριξε ότι αυτή η μονολιθική προσέγγιση στο ζήτημα της εθνικής ταυτότητας αρνιόταν την ύπαρξη δια-φορετικών συστατικών εθνικών ταυτοτήτων και, επομένως, ήταν στην ουσία αντιδημοκρατική. Στη συνέχεια προχωρούσε στην καταγραφή ενός αριθμού νόμων και δικαστικών αποφάσεων όπου ήταν σαφείς οι διακρί-σεις εις βάρος των μειονοτήτων και μία εθνοτική εκδοχή της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Ως αιτίες για τη στενόμυαλη και λανθασμένη αντί-ληψη στο ζήτημα των μειονοτήτων στην Τουρκία, η έκθεση απαριθμούσε τις εξής:

Η Τουρκία δεν ακολούθησε τις παγκόσμιες εξελίξεις στον ορισμό • και το δίκαιο των μειονοτήτων και παραμένει πιστή στο καθεστώς του 1923. Στην πραγματικότητα, η Τουρκία παρερμήνευσε ακόμη και την ίδια τη Συνθήκη της Λωζάννης. Η αποδοχή μίας διαφορετικής μειονοτικής ταυτότητας θεωρήθηκε • ισοδύναμη με την αναγνώριση μειονοτικού καθεστώτος ή μειονοτι-κών δικαιωμάτων. Ωστόσο, η πρώτη ήταν μία αντικειμενική κατά-σταση, ενώ η δεύτερη ήταν μία κρατική υπόθεση. Ο «εσωτερικός αυτοπροσδιορισμός», ο οποίος ήταν συνώνυμος • με τη δημοκρατία, γινόταν κατανοητός ως «εξωτερικός αυτο-προσδιορισμός», ο οποίος ισοδυναμούσε με απόσχιση. Ως αποτέ-λεσμα αυτού, η αναγνώριση διαφορετικών ταυτοτήτων θεωρήθηκε ισοδύναμη με διάλυση του κράτους. Ο μονισμός και η ενότητα θεωρήθηκαν συνώνυμες έννοιες, όταν • αναφέρονταν στο έθνος. Δεν γινόταν κατανοητό ότι ο εθνικός μονι-σμός σταδιακά βλάπτει την εθνική ενότητα. Ενώ γίνεται λόγος για τους Τούρκους, δεν θεωρείτο ότι ο όρος • «Τούρκος» γινόταν ταυτόχρονα κατανοητός ως μία εθνοτική –στην πραγματικότητα, θρησκευτική– ομάδα.95

Η έκθεση εντόπισε μία εννοιολογική και μία ιστορικο-πολιτική αιτία για την κατάσταση αυτή. Η πρώτη είχε να κάνει με τη σχέση μεταξύ μίας πρωτογενούς κρατικής ταυτότητας (üst-kimlik) και μίας δευτερεύουσας εθνοτικής ή θρησκευτικής υπο-ταυτότητας (alt-kimlik) στη ρεπουμπλικα-νική Τουρκία. Ενώ η κρατική ταυτότητα την εποχή της αυτοκρατορίας ήταν «οθωμανική», την περίοδο της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας έγινε «τουρκική». Αυτή η κρατική ταυτότητα προσδιόριζε τον πολίτη με εθνο-τικούς, ακόμη και θρησκευτικούς όρους. Το γεγονός αυτό επέτρεψε οι


εθνοτικά συγγενείς στο εξωτερικό να ονομάζονται «Τούρκοι», ενώ οι μη μουσουλμανικές μειονότητες ονομάζονταν «πολίτες» και όχι «Τούρκοι». Αυτή η κατάσταση αποξένωσε όλους εκείνους τους πολίτες που δεν ήταν τουρκικής εθνοτικής καταγωγής. Αν υπήρχε μία κρατική ταυτότητα βασι-σμένη στην καταγωγή «από την Τουρκία» [Türkiyeli], αυτό το πρόβλημα δεν θα υπήρχε. Καθώς αυτή η ταυτότητα θα αναφερόταν αποκλειστικά στην αρχή της «εδαφικότητας» και όχι του «αίματος», θα αντιμετώπιζε όλες τις εθνοτικές, θρησκευτικές και άλλες ταυτότητες με ισότιμο τρόπο. Από την άποψη αυτή, η έκθεση αναφερόταν στο Σύνταγμα του 1924, το οποίο –σε αντίθεση με το Σύνταγμα του 1982– χρησιμοποιούσε τον όρο «λαός της Τουρκίας» με τρόπο παρόμοιο με τον όρο Türkiyeli. Αυτή η κρατική ταυτότητα θα διαχώριζε τις έννοιες του «έθνους» και της «ιδιό-τητας του πολίτη» και θα ενσωμάτωνε όλες τις εθνοτικές ή θρησκευτικές ταυτότητες χωρίς εξαιρέσεις.96

Η ιστορικο-πολιτική αιτία ήταν αυτό που αποκαλείται « σύνδρομο των Σεβρών». Ο φόβος διαμελισμού της Τουρκίας με τρόπο παρόμοιο με εκείνον που προέκυψε από τη Συνθήκη των Σεβρών δημιουργούσε ανη-συχία και ενίσχυε την ελκυστικότητα θεωριών συνωμοσίας. Αυτό έβλα-ψε σοβαρά την αναγνώριση μειονοτικών και πολιτιστικών δικαιωμάτων, καθώς κάθε παρόμοιο αίτημα στιγματιζόταν ως απόπειρα διαμελισμού της Τουρκίας. Η έκθεση υποστήριξε ότι η αντιδραστική νοοτροπία των αντιπάλων της μεταρρύθμισης ήταν παρόμοια με τη νοοτροπία εκείνων που αντιτίθεντο στις κεμαλιστικές μεταρρυθμίσεις τις δεκαετίες του 1920 και 1930.97

Εν κατακλείδι, η έκθεση υποστήριζε ότι παρά τις σοβαρές απόπειρες για τη δημιουργία ενός μονοπολιτισμικού, ομοιογενούς έθνους στην Τουρ-κία, επεβίωσε ένα μωσαϊκό από ταυτότητες και κουλτούρες. Προσέθετε ότι η θέση του Ατατούρκ περί «σύγχρονου πολιτισμού» αναφερόταν τώρα στην Ευρώπη της δεκαετίας του 2000. Το ευρωπαϊκό πολυταυτοτικό, πο-λυπολιτισμικό, δημοκρατικό, φιλελεύθερο και πλουραλιστικό κοινωνικό μοντέλο έπρεπε να ληφθεί ως παράδειγμα. Με αυτό το σκεπτικό, θα έπρε-πε να αναγνωριστεί μία σειρά δικαιωμάτων, ιδιαιτέρως το δικαίωμα στις ατομικές ελευθερίες, το δικαίωμα της ελεύθερης συμμετοχής σε οικονο-μικές και κοινωνικές δραστηριότητες, το δικαίωμα της συμμετοχής στο κράτος και το δικαίωμα στον πολιτιστικό πλουραλισμό. Για την εφαρμογή των αρχών αυτών, θα έπρεπε να ληφθούν τα ακόλουθα μέτρα:

Το • Σύνταγμα και η σχετική νομοθεσία χρειαζόταν να επαναδιατυπω-θούν με ένα φιλελεύθερο, πλουραλιστικό και δημοκρατικό περιεχό-μενο και με τη συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών.


Το δικαίωμα των πολιτών με διαφορετική ταυτότητα και κουλτού-• ρα να προστατεύουν και να αναπτύσσουν τη δική τους ταυτότητα θα πρέπει να προστατεύεται στη βάση των ίσων δικαιωμάτων του πολίτη. Η κεντρική και η τοπική διοίκηση θα πρέπει να καταστεί διαφανής • και να εκδημοκρατιστεί στη βάση της συμμετοχής και του ελέγχου των πολιτών. Οι διεθνείς συμφωνίες και τα θεμελιώδη έγγραφα που περιείχαν κα-• νονισμούς ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, ιδίως η Σύμ-βαση-Πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρώπης, θα πρέπει να υπογρα-φούν και να εφαρμοστούν χωρίς επιφύλαξη. Ακολούθως, θα πρέπει να σταματήσουν να γίνονται δηλώσεις που αρνούνται την ύπαρξη εθνοτικών και θρησκευτικών ταυτοτήτων στην Τουρκία.

Η αντίθεση στην έκθεσηΗ δημοσίευση αυτής της έκθεσης προκάλεσε εκτεταμένο δημόσιο εν-

διαφέρον. Προσέλκυσε ένθερμη υποστήριξη και ταυτόχρονα συνάντησε σφοδρή αντίδραση, καθώς έθιξε εξαιρετικά ευαίσθητα ζητήματα. Τη ρα-χοκοκκαλιά της αντίδρασης στη μεταρρύθμιση απετέλεσαν εθνικιστικές ομάδες, οι οποίες περιελάμβαναν μέλη του κοινοβουλίου, πολιτικούς και στρατιωτικούς αξιωματούχους, καθώς και συνδικάτα και άλλες ΜΚΟ. Εκτός από διαδικαστικές ενστάσεις, η έκθεση δέχθηκε επίθεση, διότι συ-νηγορούσε υπέρ της αντικατάστασης της τουρκικής κρατικής ταυτότη-τας από μία κρατική ταυτότητα βάσει της καταγωγής από την Τουρκία (Türkiyeli). Προβλήθηκε το επιχείρημα ότι μία τουρκική κρατική ταυτότη-τα ενσωμάτωνε όλες τις εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες και ότι η αναγωγή των Τούρκων σε μία εθνοτική ομάδα ισοδυναμούσε με ξαναγρά-ψιμο της ιστορίας και ήταν απλουστευτική.98 Άλλοι υποστήριξαν ότι η εν λόγω έκθεση επεδίωκε να τερματίσει την ισχύ της Συνθήκης της Λωζάν-νης. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, η Τουρκία είχε –όπως και κάθε άλλο κράτος– το αποκλειστικό δικαίωμα να καθορίζει τις μειονότητές της, κάτι που είχε γίνει στη Συνθήκη της Λωζάννης.99 Πολλοί υποστήριξαν ότι η αποδοχή μίας τέτοιας πρότασης θα σήμαινε την κατάργηση του ενιαίου χαρακτήρα της Τουρκικής Δημοκρατίας. Ο μετασχηματισμός της Τουρ-κίας σε ένα ομοσπονδιακό, διεθνικό κράτος100 θα αποτελούσε τότε μόνο ένα μεταβατικό στάδιο προς τον διαμελισμό της χώρας σε εθνοτικές γραμμές. Σύντομα, στη διαμάχη προσχώρησαν ανώτατοι κρατικοί αξιωματούχοι, οι οποίοι καταδίκασαν την έκθεση. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Αχμέτ Νε-τζντέτ Σεζέρ (Ahmet Necdet Sezer), υποστήριξε ότι «η προώθηση –εκτός


από πολιτιστικά δικαιώματα– εθνοτικών, θρησκευτικών και δογματικών ταυτοτήτων θα μπορούσε να βλάψει την εθνική ενότητα και να προκαλέσει τη διάλυση του έθνους-κράτους... Σε ένα ενιαίο κράτος, η χώρα, το έθνος και η κυριαρχία είναι μοναδικά και αδιαίρετα. Το ιδρυτικό και πραγματικό στοιχείο της Δημοκρατίας της Τουρκίας είναι το τουρκικό έθνος».101

Ο αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, στρατηγός Χιλμί Οζκιόκ (Hilmi Özkök), επεσήμανε ότι «η Τουρκία είναι ένα ενιαίο κράτος με μονιστι-κό χαρακτήρα. Λέγοντας "πόσο ευτυχισμένος είναι αυτός που λέει ‘είμαι Τούρκος’", ο Ατατούρκ βάσισε τη Δημοκρατία σε ένα θεμέλιο πρωτο-γενούς ταυτότητας [üst-kimlik], η οποία ενσωματώνει θρησκευτικές και εθνοτικές διαφορές».102

Σύμφωνα με αυτές τις απόψεις, ο όρος «Τούρκος» συνδύασε τις αρ-χές της κρατικής και της εθνοτικής ταυτότητας.103 Μία πιο ακραία άποψη εκφράστηκε από τον διοικητή του Πρώτου Σώματος Στρατού, στρατηγό Χουρσίτ Τολόν (Hurşit Tolon). Ο Τολόν πρώτα αναρωτήθηκε τι σημαίνει μειονότητα στην Τουρκία. Στη συνέχεια, πρόσθεσε ότι «ο καθένας είχε δι-καιώματα ως Τούρκος πολίτης» και ότι «κανείς δεν είχε δικαιώματα πάνω από την ιδιότητά του ως Τούρκου πολίτη».104 Η κυβέρνηση στην αρχή δίστασε να λάβει σαφή θέση και στη συνέχεια συντάχθηκε με τους άλλους κρατικούς αξιωματούχους, οι οποίοι εξέφρασαν τη διαφωνία τους με το περιεχόμενο της έκθεσης. Συνοψίζοντας, η έκθεση θεωρήθηκε ως παρέκ-κλιση από τη Συνθήκη της Λωζάννης, αμφισβητώντας την ενιαία φύση και την εδαφική ακεραιότητα της Τουρκίας, όπως είχε επιχειρήσει να κάνει η Συνθήκη των Σεβρών στο τέλος του Α´ Παγκοσμίου Πολέμου.

Οι υποστηρικτές της έκθεσης Από την άλλη πλευρά, η έκθεση προσέλκυσε ισχυρή υποστήριξη από

τμήματα των μέσων ενημέρωσης, εκπροσώπους ΜΚΟ και διανοούμενους. Η ιδέα τού να είναι κανείς «καταγόμενος από την Τουρκία» (Türkiyeli) υποστηρίχθηκε ενθέρμως από ένα μεγάλο αριθμό διανοουμένων, οι οποί-οι τη θεώρησαν ως τον καλύτερο τρόπο για την επίλυση του Κουρδικού Ζητήματος της Τουρκίας. Η ανάπτυξη μίας αμιγώς πολιτικής εθνικής ταυ-τότητας θα επέτρεπε σε όλους τους πολίτες της Δημοκρατίας να μοιράζο-νται αυτήν την ταυτότητα. Ένας από τους κύριους συντάκτες της έκθεσης, ο καθηγητής Μπασκίν Οράν (Baskın Oran), ήταν αυτός που την υπερα-σπίστηκε με τον πιο εκτενή τρόπο. Κατά την άποψη του Οράν, η έκθεση δεν αποσκοπούσε στην κατάργηση της Συνθήκης της Λωζάννης και στην αποκατάσταση της Συνθήκης των Σεβρών. Απεναντίας, η έκθεση έδειξε ότι η Τουρκία δεν εκπλήρωσε μερικές από τις υποχρεώσεις που είχε ανα-


λάβει με τη Συνθήκη της Λωζάννης. Η συμμόρφωση της Τουρκίας με τις υποχρεώσεις αυτές, για παράδειγμα με το άρθρο 39§4, το οποίο εγγυάτο την ελευθερία στη χρήση οποιασδήποτε γλώσσας, θα βελτίωνε σημαντι-κά τη σύγχρονη κατάσταση των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Τουρ-κία.105 Όσον αφορά στη φύση του τουρκικού κράτους και στην εδαφική του ακεραιότητα, ο Οράν υποστήριξε ότι η έκθεση δεν τάχθηκε ούτε υπέρ της κατάργησης του ενιαίου κρατικού συστήματος της Τουρκίας, ούτε υπέρ του διαμελισμού της. Αντιθέτως, η αρχή της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους περιγράφηκε ως φυσική και αδιαπραγμάτευτη. Επιπλέον, η εισα-γωγή μίας εθελοντικής διάστασης στην έννοια της ταυτότητας, κάτι που συνιστούσε έναν από τους στόχους της έκθεσης, θα ενδυνάμωνε το κράτος. Αναφορικά με τις κατηγορίες ότι η έκθεση επιζητούσε να δημιουργήσει νέες μειονότητες και να διαιρέσει τον τουρκικό λαό, ο Οράν απάντησε ότι η ύπαρξη μίας μειονότητας είναι ένα αντικειμενικό γεγονός, ανεξάρτητο από τη ματιά του παρατηρητή ή τις επιθυμίες του. Ωστόσο, ο όρος «μειο-νότητα» θα έπρεπε να απαλλαγεί από τις αρνητικές συνδηλώσεις που είχε συσσωρεύσει από την οθωμανική περίοδο.106 Δεν θα έπρεπε να είναι συνώ-νυμος με τις μη μουσουλμανικές μειονότητες ή να παραπέμπει σε «πολίτη δεύτερης κατηγορίας» ή σε «αποστάτη».107 Τέλος, ο Οράν τόνισε ότι η πρό-ταση για εισαγωγή του όρου «Türkiyeli» επέτρεψε σε εκείνες τις μειονότη-τες που δεν ταυτίζονταν με την τουρκική εθνοτική ομάδα να ταυτιστούν με το κράτος. Παρά τη σχετική επιτυχία της, η τουρκική πρωτογενής κρατική ταυτότητα (üst-kimlik) απέτυχε να ενώσει το σύνολο του πληθυσμού της Τουρκικής Δημοκρατίας. Δεδομένου ότι ήταν αδύνατον να εφαρμοστούν πολιτικές αναγκαστικής αφομοίωσης στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και στο πλαίσιο των διαπραγματεύσεων για ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, το τουρκικό κράτος χρειαζόταν να αποδεχθεί την ύπαρξη πολλαπλών εθνο-τικών και θρησκευτικών ταυτοτήτων, οι οποίες θα μπορούσαν να συνε-νωθούν κάτω από μία μοναδική ταυτότητα βάσει της καταγωγής από την Τουρκία (Türkiyeli). Κατά την άποψή του, η εισαγωγή αυτού του όρου δεν θα διαιρούσε αλλά μάλλον θα ένωνε όλους τους πολίτες της Δημοκρατίας, ανεξαρτήτως εθνοτικής ή θρησκευτικής ταυτότητας. Επίσης, θα γινόταν το σύμβολο μίας φιλελεύθερης δημοκρατικής, πλουραλιστικής νοοτροπίας, ίχνη της οποίας είχαν ήδη δοθεί από τον Ατατούρκ κατά τη δεκαετία του 1920, όταν προτίμησε να χρησιμοποιήσει τον όρο «λαός της Τουρκίας» [Türkiye halkı] αντί του «τουρκικός λαός» [Türk halkı].108

Τα επιχειρήματα του Οράν βρήκαν ευρεία υποστήριξη από ΜΚΟ, φιλε-λεύθερους αρθρογράφους και διανοούμενους. Οι βίαιες διαμαρτυρίες και απειλές εναντίον της έκθεσης και των συντακτών της, καθώς και η απρο-


θυμία της κυβέρνησης να τις εμποδίσει,109 καταδικάστηκαν από πολλούς διανοούμενους και ΜΚΟ.110 Αρκετά επιχειρήματα αναπτύχθηκαν υπέρ της έκθεσης. Η απουσία μίας πραγματικής εθνοτικής βάσης της τουρκι-κής εθνικής ταυτότητας111 κατέδειξε την ανάγκη να ξεπεραστεί ο μύθος της κοινής εθνοτικής καταγωγής όλων των Τούρκων πολιτών και να κα-θιερωθεί μία πολιτική εθνική ταυτότητα. Κατέστη σαφής η σημασία του τερματισμού όλων των εθνοτικών και θρησκευτικών διακρίσεων και της επέκτασης των μειονοτικών δικαιωμάτων σε όλες τις μειονοτικές ομάδες – όχι μόνο σε αυτές που αναφέρονται στη Συνθήκη της Λωζάννης.112 Άλλοι αρθρογράφοι υποστήριξαν ότι ο τουρκικός πολιτικός λόγος θα επωφελείτο από την αποσαφήνιση του όρου « μειονότητα» και την άρση των αρνητι-κών υπαινιγμών, τους οποίους είχε αποκτήσει στην ύστερη οθωμανική περίοδο και στα χρόνια της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας.113 Τα μειονοτικά δικαιώματα θα έπρεπε να αποσυνδεθούν από την ιδέα του διαμελισμού και του εξωτερικού αυτοπροσδιορισμού.114 Οι Τούρκοι αξιωματούχοι θα έπρεπε να εγκαταλείψουν τη φοβική τους προσέγγιση στα μειονοτικά ζη-τήματα.115 Θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί η απροθυμία των υπαρχουσών μειονοτικών ομάδων να προσδιοριστούν ως τέτοιες, ούτως ώστε τα μειο-νοτικά δικαιώματα να πάψουν να είναι απλώς μία λειτουργία του κουρδι-κού προβλήματος της Τουρκίας.116 Άλλοι επεσήμαναν ότι η προτεινόμενη κρατική ταυτότητα είχε ορισμένες ομοιότητες με την κρατική ταυτότητα της ύστερης οθωμανικής περιόδου.117 Η υιοθέτηση του όρου «Türkiyeli» θα βελτίωνε τη σταθερότητα της Τουρκίας, καθώς θα είχε μία ενοποιητική επίδραση στον λαό. Οι μη μουσουλμανικές και άλλες μειονότητες δεν θα θεωρούνταν πλέον ως «το άλλο ανάμεσά μας» [içimizdeki öteki] ή ως «εγ-χώριοι ξένοι» [yerli yabancılar], αλλά ως πλήρεις και ισότιμοι πολίτες.118

Η δημοσίευση αυτής της έκθεσης απετέλεσε ένα ορόσημο στον διάλογο περί ταυτότητας. Η έκθεση κατάφερε να συνοψίσει τα βασικά προβλήματα της κρατούσας τουρκικής εθνικής ιδεολογίας και να προτείνει τολμηρούς επαναπροσδιορισμούς της τουρκικής εθνικής ταυτότητας. Ο δημόσιος διάλογος, που πυροδοτήθηκε ως αποτέλεσμα αυτής της έκθεσης, ήταν και ενδιαφέρων και πολωμένος. Τα επιχειρήματα τόσο των υποστηρικτών όσο και των αντιπάλων ήταν ενδεικτικά του πνευματικού λόγου που αναπτύσ-σεται στην τουρκική κοινωνία.

Η στάση των κοινωνικών φορέων Οι κρατικές ελίτ

Η στάση της γραφειοκρατίας επί της φιλελευθεροποίησης του διαλόγου περί εθνικής ταυτότητας στην Τουρκία δεν ήταν σε γενικές γραμμές εποι-


κοδομητική. Η επιβίωση μίας ανελεύθερης νοοτροπίας σήμαινε ότι αυτά τα μέτρα δεν θα εφαρμόζονταν πάντοτε ολοθύμως. Δυσκολίες στην εφαρμογή τους οδήγησαν συχνά στην ανάγκη για αναθεωρήσεις, με στόχο τη μείωση των απεριόριστων εξουσιών της διοίκησης. Σε γενικές γραμμές, ο στρατός, η δημόσια διοίκηση, τα δικαστήρια και η αστυνομία δεν ήταν δεκτικοί σε εκκλήσεις για αύξηση του επιπέδου προστασίας των μειονοτήτων, ώστε να συμβαδίζει με το ευρωπαϊκό επίπεδο. Τμήματα της δικαστικής εξουσίας έγιναν επίσης θύλακες αντίστασης εναντίον της φιλελευθεροποίησης. Οι δικαστικές αρχές μεταχειρίστηκαν με εξαιρετικά ήπιο τρόπο ακροδεξιούς βανδάλους, τη στιγμή που φιλελεύθεροι διανοούμενοι είχαν συχνά υποστεί διώξεις για σχόλιά τους, τα οποία δεν συμμορφώνονταν προς την επίσημη τουρκική θέση επί ευαίσθητων εθνικών ζητημάτων. Στα τέλη Αυγούστου του 2005 ο Ορχάν Παμούκ (Orhan Pamuk), ένας από τους πιο διάσημους Τούρκους συγγραφείς και μελλοντικός κάτοχος του βραβείου Νόμπελ Λο-γοτεχνίας το 2007, διώχθηκε119 βάσει του άρθρου 301§1 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα για προσβολή του τουρκικού έθνους.120 Λίγες ημέρες αρ-γότερα, στις 6 Σεπτεμβρίου 2005, μία ομάδα εθνικιστών, οι οποίοι διέκο-ψαν βίαια μία έκθεση φωτογραφίας προς τιμήν της πεντηκοστής επετείου του πογκρόμ του 1955 εναντίον των μειονοτήτων της Κωνσταντινούπολης, αφέθηκαν ελεύθεροι την επόμενη μέρα με ήσσονες χρηματικές ποινές για υλικές ζημιές κατά τη σαφή διακριτική ευχέρεια των δικαστικών αρχών, αν και θα μπορούσαν να είχαν συλληφθεί ή διωχθεί για πολύ βαρύτερα ποινικά αδικήματα.121 Και τα δύο περιστατικά έδειξαν ότι η στάση ενός μέρους του δικαστικού σώματος εξακολουθούσε να μην είναι συμβατή με μία φιλελεύ-θερη προσέγγιση στο ζήτημα της εθνικής ταυτότητας.122 Οι πρακτικές της Γενικής Διεύθυνσης Ιδρυμάτων σχετικά με τα δικαιώματα ιδιοκτησίας των μη μουσουλμανικών μειονοτικών ιδρυμάτων, ιδιαιτέρως στις περιπτώσεις όπου οι νομικές μεταρρυθμίσεις έδιναν περιθώρια στις απεριόριστες εξου-σίες της, ήταν χαρακτηριστικές μίας εμμένουσας προσέγγισης. Τα στελέχη της διεύθυνσης εξακολουθούσαν να θεωρούν τις μη μουσουλμανικές μειο-νότητες ως «εσωτερικούς εχθρούς» [iç düşmanlar] ή απειλές κατά της εσω-τερικής ασφάλειας και της εδαφικής ακεραιότητας του κράτους, κατά με-γάλο μέρος στην ίδια κατεύθυνση με τους προκατόχους τους. Ως εκ τούτου, η δήμευση μειονοτικών περιουσιών και η επακόλουθη εξασθένιση της οι-κονομικής θέσης των μειονοτήτων θεωρούνταν ότι συμβάλλουν στην κρα-τική ασφάλεια. Ακόμη και η μετονομασία ειδών της τουρκικής πανίδας για την εξάλειψη αναφορών σε μειονοτικούς πληθυσμούς της Τουρκίας θεω-ρήθηκε από τους Τούρκους γραφειοκράτες ως μέτρο για την προστασία του ενιαίου χαρακτήρα του κράτους.123


Παρόμοιες απόψεις επηρέασαν τόσο τους ριζοσπαστικούς όσο και τους μετριοπαθείς στις ένοπλες δυνάμεις. Τον Μάιο του 2003 μία μυστική έκ-θεση, η οποία εκπονήθηκε από τον γενικό γραμματέα του MGK, στρατηγό Τουντζέρ Κιλίντς (Tuncer Kılınç), εναντιωνόταν σαφώς ακόμη και στα δι-στακτικά βήματα φιλελευθεροποίησης της νομοθεσίας περί μειονοτήτων, τα οποία περιλαμβάνονταν στο έκτο μεταρρυθμιστικό πακέτο.124 Τη στιγ-μή που ο στρατηγός Οζκιόκ τον Οκτώβριο του 2004 υπερασπιζόταν τον ενιαίο χαρακτήρα του τουρκικού κράτους και τον μονιστικό χαρακτήρα της εθνικής ταυτότητας,125 άλλοι στρατηγοί έφταναν στο σημείο να διατυ-πώνουν προειδοποιήσεις για τις συνέπειες που θα είχε για την ασφάλεια της Τουρκίας η αναγνώριση μειονοτικών δικαιωμάτων. Ο στρατηγός Το-λόν αμφισβήτησε τον Νοέμβριο του 2004 την ύπαρξη μειονοτήτων στην Τουρκία, υποστηρίζοντας ότι όλοι ήταν πολίτες πρώτης κατηγορίας.126 Η ασάφεια όσον αφορά στη μεταρρύθμιση της νομοθεσίας σχετικά με την τηλεοπτική ή ραδιοφωνική μετάδοση και την εκπαίδευση σε μειονοτικές γλώσσες και το ελάχιστο των μέτρων που τελικά εφαρμόστηκαν έδειξε ότι οι απόψεις του στρατού βρήκαν υποστήριξη στην κρατική ραδιοτη-λεοπτική αρχή και στη δημόσια διοίκηση. Ομοίως, η δικαστική εξουσία ενίοτε ερμήνευε τις συνταγματικές αναθεωρήσεις στην κατεύθυνση της φιλελευθεροποίησης με τρόπο που ερχόταν σε αντίθεση με το πνεύμα του νόμου.127 Τελευταίο αλλά εξίσου σημαντικό ήταν το γεγονός ότι τα περι-στατικά εκτελέσεων χωρίς δίκη από τις δυνάμεις ασφαλείας στη νοτιοανα-τολική Τουρκία μειώθηκαν αριθμητικά αλλά δεν εξαφανίστηκαν.128

Παρ’ όλα αυτά, αυτό δεν θα έπρεπε να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι μεταρρυθμιστικά μυαλά έλειπαν από τις τάξεις της γραφειοκρατίας. Το υπουργείο Εξωτερικών και η Γενική Γραμματεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση περιελάμβαναν έναν αριθμό στελεχών, τα οποία ήταν υπέρ της φιλελευθεροποίησης. Ο ρόλος τους ήταν αποφασιστικής σημασίας για τον σχεδιασμό και την εφαρμογή της μεταρρύθμισης της νομοθεσίας περί μειο-νοτήτων.129 Ωστόσο, συχνά δεν ήταν αρκετά ισχυρά, ώστε να αγνοήσουν εκκλήσεις για συμβιβασμούς στο μεταρρυθμιστικό τους πρόγραμμα.

Η πνευματική ηγεσίαΗ φιλελεύθερη διανόηση διαδραμάτισε έναν αποφασιστικό ρόλο ως

υπέρμαχος της φιλελευθεροποίησης των νόμων που αφορούσαν στις μειο-νότητες και την υιοθέτηση μίας νέας βάσης για την τουρκική εθνική ταυτό-τητα. Επωφελούμενοι από το πιο φιλελεύθερο πολιτικό περιβάλλον κατά τη δεκαετία του 1990, αρθρογράφοι, ακαδημαϊκοί και επικεφαλής ΜΚΟ άρχισαν να καταπιάνονται με την προβληματική κατάσταση της προστα-


σίας των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Τουρκία. Παρά την κλιμακού-μενη κρίση με το PKK, πολλοί διανοούμενοι τόνισαν την ανάγκη για μία ειρηνική επίλυση του Κουρδικού Ζητήματος και για πλήρη σεβασμό των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Τουρκία. Το βασικό επιχείρημά τους ήταν ότι οι παραβιάσεις των μειονοτικών δικαιωμάτων δεν βελτίωσαν την τουρ-κική ασφάλεια, αλλά μόνον αύξησαν το γόητρο των Κούρδων εξτρεμιστών στη μάζα του κουρδικού πληθυσμού της Τουρκίας.130 Τα αιτήματά τους δεν ήταν πάντοτε ευπρόσδεκτα, καθώς οι εθνικιστικές αντιδράσεις ήταν συχνά ισχυρές. Παρ’ όλα αυτά, το δημόσιο γόητρο της επιχειρηματολο-γίας τους αυξήθηκε, καθώς οι κυβερνήσεις άρχισαν να εφαρμόζουν μεταρ-ρυθμιστικά μέτρα με αργό και αποσπασματικό τρόπο, ως επακόλουθο της αυξανόμενης διεθνούς και ευρωπαϊκής πίεσης. Το πλέον τολμηρό τμήμα της ατζέντας των φιλελεύθερων διανοουμένων ήρθε στο προσκήνιο με τη δημοσίευση της έκθεσης της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα. Αυτή η έκθεση ήταν προϊόν αυτής της πνευμα-τικής ζύμωσης και συνόψισε τις φιλελεύθερες απαντήσεις στα ζητήματα μειονοτήτων και εθνικής ταυτότητας της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας. Για την προάσπιση της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης μία σειρά ΜΚΟ, οι οποί-ες εκπροσωπήθηκαν στην ομάδα εργασίας, συνέπραξαν με ακαδημαϊκούς, όπως ο Ιμπραΐμ Κάμπογλου (İbrahim Kaboğlu) και ο Μπασκίν Οράν. Το πιο ρηξικέλευθο στοιχείο ήταν ότι η ομάδα εργασίας που παρήγαγε αυτή την έκθεση συνδεόταν –έστω και με χαλαρό τρόπο– με το Γραφείο του πρωθυπουργού. Παρόλο που η κυβέρνηση πάσχισε να διαχωρίσει τη θέση της από την έκθεση και το περιεχόμενό της, αξίζει να σημειωθεί ότι οι εν λόγω απόψεις για πρώτη φορά απέκτησαν ένα ημιεπίσημο καθεστώς.

Η ένθερμη υποστήριξη των προτάσεων της έκθεσης από έναν αξιο-σημείωτο αριθμό αρθρογράφων και η έντονη πνευματική συζήτηση επί της βάσης της τουρκικής εθνικής ταυτότητας έδειξαν επίσης ότι αυτές τις απόψεις τις συμμεριζόταν και ένα αξιόλογο μέρος της πνευματικής ελίτ της χώρας. Αυτή η πνευματική ηγεσία κατάφερε να εξοικειώσει την κοινή γνώμη με τις φιλελεύθερες πολιτικές ιδέες. Σε αυτήν της την προσπάθεια, συνέπραξαν φιλελεύθερα μέσα ενημέρωσης και το επιχειρηματικό κεφά-λαιο, όπως οι εφημερίδες Ραντικάλ (Radikal) και Μπιργκιούν (Birgün), το περιοδικό Μπιρικίμ (Birikim) και πολυάριθμοι αρθρογράφοι και σχο-λιαστές στα περισσότερα τουρκικά μέσα ενημέρωσης, καθώς και αρκετές επιχειρήσεις και εταιρείες μέλη του TÜSİAD. Την απο-δαιμονοποίηση του όρου « μειονότητα» ακολούθησαν προτάσεις για αναμόρφωση της τουρκι-κής εθνικής ταυτότητας, η οποία θα την καθιστούσε περιεκτική και ανεκτι-κή σε εθνοτικές και θρησκευτικές διαφορές.131 Η φιλελεύθερη διανόηση


της Τουρκίας κατάφερε να επισημάνει ότι τα προβλήματα ασφαλείας δεν μπορούσαν να επιλυθούν μόνο με στρατιωτικά μέσα, αλλά εμπλέκοντας τους μειονοτικούς πληθυσμούς της Τουρκίας, καταργώντας τις διακρίσεις μεταξύ πολιτών πρώτης και δεύτερης κατηγορίας και κάνοντάς τους να αισθανθούν την Τουρκία ως δική τους χώρα.132 Η πλήρης αναγνώριση των μειονοτικών δικαιωμάτων δεν θα έβλαπτε, αλλά θα ήταν μάλλον ευεργετι-κή για την τουρκική εθνική ασφάλεια.


Η φιλελευθεροποίηση της συζήτησης περί μειονοτήτων και εθνικής ταυτό-τητας έγινε επίσης αισθητή στη φιλελεύθερη μετατόπιση των θέσεων δια-φόρων κοινωνικών φορέων αναφορικά με τα μειονοτικά δικαιώματα και τη φύση της εθνικής ταυτότητας. Ενώ η γραφειοκρατία συνέχιζε να αποτελεί σε μεγάλο βαθμό εμπόδιο για τη φιλελευθεροποίηση και εξέφραζε βαθιά ανησυχία σχετικά με την επανεξέταση της βάσης της τουρκικής εθνικής ταυτότητας, δεν αποτελούσε πλέον φορέα συνοχής. Ο κατακερματισμός έγινε εμφανής όταν, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας, ένας σημαντικός αριθμός γραφειοκρατών του υπουργείου Εξω-τερικών προσχώρησαν στον αγώνα για πολιτική φιλελευθεροποίηση και προσπάθησαν να αναμορφώσουν τις κρατικές πολιτικές με έναν πιο φιλε-λεύθερο τρόπο. Οι απόπειρές τους, ωστόσο, δεν ήταν πάντοτε επιτυχείς. Η πολιτική φιλελευθεροποίηση δεν ήταν πλέον κάτι που προκαλούσε φόβο, αλλά απεναντίας ένα χρήσιμο εργαλείο για την επιδίωξη του εθνικού συμ-φέροντος με επιτυχή τρόπο.

Η θέση της κυβέρνησης του AKP είχε επίσης επηρεαστεί σημαντικά. Παρόλο που το φθινόπωρο του 2004 είχε αποστασιοποιηθεί προσεκτικά από την έκθεση της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστι-κά Δικαιώματα, ο πρωθυπουργός Ερντογάν πραγματοποίησε ένα εντυπω-σιακό άνοιγμα προς τους Κούρδους της Τουρκίας κατά την επίσκεψή του στο Ντιγιάρμπακιρ τον Αύγουστο του 2005.133 Παραδέχθηκε την ύπαρξη κουρδικού προβλήματος στην Τουρκία και ισχυρίστηκε ότι το να αρνείται κανείς την ύπαρξη ενός τέτοιου προβλήματος δεν αρμόζει στην Τουρκία. Συνέδεσε επίσης το Κουρδικό Ζήτημα με το γενικό πρόβλημα εκδημοκρα-τισμού στην Τουρκία. Υπέδειξε μάλιστα ότι, όπως και πολλά άλλα προ-βλήματα στην Τουρκία, το Κουρδικό θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί μέσα στο πλαίσιο της διαδικασίας εκδημοκρατισμού της Τουρκίας. Επίσης, πα-


ραδέχθηκε ότι το κράτος είχε διαπράξει στο παρελθόν σοβαρά πολιτικά και διοικητικά λάθη στη μεταχείριση των πολιτών κουρδικής καταγωγής και άλλων κοινωνικών ομάδων. Προσέθεσε, ωστόσο, ότι τέτοια λάθη δεν θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν ως πρόσχημα για την υποστήριξη της τρομοκρατίας.134

Οι δηλώσεις του Ερντογάν απετέλεσαν ορόσημο στην τουρκική πολι-τική. Για πρώτη φορά ένας πρωθυπουργός μίλησε ανοιχτά περί κουρδικού προβλήματος στην Τουρκία και παραδέχτηκε τα σφάλματα του παρελθό-ντος στη μεταχείριση της κουρδικής και άλλων μειονοτήτων από το κρά-τος. Οι αντιδράσεις των κοινωνικών φορέων στα σχόλια του Ερντογάν επιβεβαίωσαν την ύπαρξη βαθειών διαφορών στο εσωτερικό της τουρ-κικής κοινωνίας. Ενώ οι Κούρδοι διανοούμενοι και πολιτικοί ηγέτες,135 Τούρκοι φιλελεύθεροι και ενώσεις, όπως ο TÜSİAD136, υποστήριξαν πλή-ρως τις δηλώσεις του, ο Ερντογάν επικρίθηκε ανοιχτά από τον επικεφαλής του CHP Ντενίζ Μπαϊκάλ (Deniz Baykal),137 ο οποίος τον κατηγόρησε ότι «φλερτάρει με τους τρομοκράτες». Ο πρόεδρος Αχμέτ Νετζντέτ Σεζέρ και τα στρατιωτικά μέλη του MGK επίσης αντιτάχθηκαν εμμέσως στην πρω-τοβουλία του Ερντογάν, επιμένοντας στη συμβατική κρατική πολιτική επί του Κουρδικού Ζητήματος.138 Παρά τις αντιδράσεις αυτές, οι δηλώσεις Ερντογάν ήταν ένα πολύ τολμηρό βήμα προς την επαναφορά του μειονο-τικού ζητήματος της Τουρκίας στην ημερήσια διάταξη. Οι παρατηρήσεις του υποδήλωναν ότι στην τουρκική κυβέρνηση αναδυόταν μία νέα, πιο φιλελεύθερη προσέγγιση στο ζήτημα των μειονοτήτων.

Η κοινωνία των πολιτών επηρεάστηκε βαθύτερα αλλά ανομοιογενώς. Αν και ίχνη ανελεύθερης σκέψης αναφορικά με τα μειονοτικά δικαιώματα θα μπορούσαν να εντοπιστούν ακόμη και μεταξύ των μελών μειονοτικών συλλόγων, η διαδικασία των υποκινούμενων από την ΕΕ μεταρρυθμίσεων έκανε πολλές ΜΚΟ να συνειδητοποιήσουν την ανάγκη προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων και να υιοθετήσουν μία πιο περιεκτική βάση εθνικής ταυτότητας. Αυτές οι ΜΚΟ, όπως ο Σύλλογος Ανθρωπίνων Δι-καιωμάτων (İnsan Hakları Derneğı-İHD) και το Τουρκικό Ίδρυμα Ανθρω-πίνων Δικαιωμάτων (Türkiye İnsan Hakları Vakfi -TİHV), έγιναν όλο και πιο ενεργές στη συλλογή αποδεικτικών στοιχείων για παραβιάσεις μειονο-τικών δικαιωμάτων και στις εκστρατείες υπέρ νομικών μέτρων που θα έθε-ταν τέλος σε αυτές. Ο συνακόλουθος διάλογος οδήγησε σε μία κατάσταση δημιουργικής σύγχυσης, όπου παλιά ταμπού τέθηκαν υπό αμφισβήτηση και αναζητήθηκαν λύσεις χωρίς αποκλεισμούς. Εν τω μεταξύ, αυξήθηκε το ενδιαφέρον των πολιτών για την ίδια τους την εθνοτική και θρησκευτι-κή κληρονομιά. Η έκθεση της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα


Πολιτιστικά Δικαιώματα του Οκτωβρίου 2004 συντάχθηκε και εγκρίθηκε με την υποστήριξη αρκετών ΜΚΟ που ήταν μέλη της ομάδας εργασίας. Η στήριξή τους περιελάμβανε ακόμη και το πιο ευαίσθητο σημείο της έκθεσης, το οποίο αναφερόταν στην αφαίρεση κάθε εθνοτικού στοιχείου από την τουρκική εθνική ταυτότητα. Ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας των πολιτών αποδείχθηκε έτοιμο να υιοθετήσει και να υπερασπιστεί την εκστρατεία πολιτικής φιλελευθεροποίησης στους τομείς των μειονοτικών δικαιωμάτων και της πολιτικής περί ταυτότητας.


Η θεωρία της εξαρτημένης τροχιάς είναι χρήσιμη για την καλύτερη κατα-νόηση των πρόσφατων εξελίξεων στον τομέα των συζητήσεων περί μειο-νοτικών δικαιωμάτων και εθνικής ταυτότητας στην Τουρκία. Ενώ τη δε-καετία του 1980 υπήρχε επίμονη άρνηση της ύπαρξης κουρδικής μειονό-τητας στην Τουρκία και απαγορευόταν η χρήση της κουρδικής γλώσσας, η μεταρρυθμιστική διαδικασία που εγκαινιάστηκε από το 1999 υπό την πίεση της σύγκλισης με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, οδήγησε σε αλ-λαγές, το κόστος αναστροφής των οποίων γινόταν ολοένα και πιο υψηλό. Η μεταρρυθμιστική διαδικασία οπωσδήποτε ωφελήθηκε από τη σύλληψη του ηγέτη του PKK, Αμπντουλλάχ Οτζαλάν, τη στρατιωτική ήττα των δυ-νάμεων του PKK και την κήρυξη μονομερούς κατάπαυσης του πυρός το 1999. Ωστόσο, όταν το PKK ξανάρχισε τις επιχειρήσεις του το 2004, φαι-νόταν να είναι εκτός ημερήσιας διάταξης μία επιστροφή στα κατασταλ-τικά νομοθετικά και διοικητικά μέτρα του παρελθόντος. Η συνέχιση της βίας από το PKK το 2004 απέτυχε να έχει ορατές αρνητικές συνέπειες στη διαδικασία φιλελευθεροποίησης των μειονοτικών δικαιωμάτων. Ο λαός συνέχισε να συνηγορεί υπέρ των κουρδικών μειονοτικών δικαιωμάτων και να υποστηρίζει την ιδέα μίας πολιτικής τουρκικής εθνικής ταυτότητας.

223

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ

Θεωρητικές προσεγγίσεις

Εξαρτημένη τροχιά και τουρκική πολιτική κουλτούρα

Η μελέτη της υποστηριζόμενης από την ΕΕ πολιτικής μεταρρύθμισης στην Τουρκία στα προηγούμενα κεφάλαια κατέστησε σαφές ότι η θεωρία της εξαρτημένης τροχιάς θα μπορούσε να βοηθήσει στην ερμηνεία της διαδικασίας φιλελευθεροποίησης της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.1 Η προσέγγιση της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή Ένωση απαίτησε μία σειρά πολιτικών αποφάσεων, οι οποίες συνεπάγονταν, μεταξύ άλλων, μία επανεξέταση των σχέσεων μεταξύ κράτους και κοινωνίας των πολιτών, την αποστρατικοποίηση (civilianization) της πολιτικής και μία νέα προ-σέγγιση στην κοσμικότητα και στην εθνική ταυτότητα. Καθώς η Τουρκία έκανε βήματα προς τη σύγκλιση με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, κατέ-στη ολοένα και πιο δύσκολο να αλλάξει κατεύθυνση και να επανέλθει σε παλαιές πολιτικές και πρακτικές. Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλί-ου του Ελσίνκι τον Δεκέμβριο του 1999 απετέλεσε ένα γεγονός-ορόσημο. Η αναγνώριση στην Τουρκία καθεστώτος κράτους υποψήφιου προς έντα-ξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση επέδρασε με κρίσιμο και διαρκή διευκολυντι-κό τρόπο στη διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίησης.2 Η ολοένα και πιο ρεαλιστική προοπτική της ένταξης στην ΕΕ έδωσε στην Τουρκία ένα πολιτικό όραμα, ενώ τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης έγιναν το μέτρο σύ-γκρισης βάσει του οποίου εκτιμώνται τα όποια μεταρρυθμιστικά βήματα. Η αυξανόμενη αφοσίωση της κυβέρνησης συνασπισμού των ετών 1999-


2002 στη διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ σήμαινε ότι ήταν πρό-θυμη να αναλάβει τολμηρά μεταρρυθμιστικά μέτρα, προκειμένου να επι-τευχθεί αυτός ο στόχος. Όσο μεγαλύτερο πολιτικό κεφάλαιο επενδυόταν από την κυβέρνηση στην προοπτική της ευρωπαϊκής ένταξης, τόσο δυ-σκολότερη καθίστατο η ανατροπή της διαδικασίας πολιτικής φιλελευθε-ροποίησης. Η πιθανότητα απόρριψης της υποψηφιότητας της Τουρκίας θα είχε καταστροφικές συνέπειες για την εκλογική μοίρα όλων των εταίρων της κυβέρνησης συνασπισμού. Η αντίθεση των τουρκικών ευρωσκεπτικι-στικών ομάδων ήταν ήδη μία «μη ανακτήσιμη δαπάνη» (sunk cost) για την κυβέρνηση.3 Με άλλα λόγια, εφόσον η κυβέρνηση γνώριζε ότι ούτως ή άλλως δεν θα έχαιρε υποστήριξης από τους ευρω-σκεπτικιστές, δεν δίστα-σε να λάβει μέτρα τα οποία θα μπορούσαν να τους αποξενώσουν ακόμη περισσότερο. Μειωνόταν ο αριθμός των επιλογών που θα μπορούσε να κάνει η κυβέρνηση, και αναφαινόταν ένα προηγούμενο, το οποίο καμία κυβέρνηση δεν ήταν σε θέση να αγνοήσει. Αυτή η παρατήρηση κατέστη ακόμη πιο βάσιμη για τη νέα κυβέρνηση του AKP, η οποία εξελέγη τον Νοέμβριο του 2002. Η πολιτική νομιμότητα του AKP και του ηγέτη του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, η οποία τέθηκε υπό αμφισβήτηση, προσέδεσε τη νέα διακυβέρνηση ακόμη πιο στέρεα στο μονοπάτι της ένταξης. Φοβούμε-νη ότι το γραφειοκρατικό κατεστημένο θα επιχειρούσε να απαγορεύσει το AKP –όπως είχε συμβεί με τους προκατόχους του, το RP και το FP– και να αποκλείσει μόνιμα την ηγεσία του από την ενεργό πολιτική συμμετοχή, η κυβέρνηση του AKP συνέχισε τη μεταρρυθμιστική διαδικασία με ακόμη μεγαλύτερο ζήλο και αποφασιστικότητα.4 Όσο αυξάνονταν οι προσδοκίες του λαού, το κόστος μίας πολιτικής προς διαφύλαξη του status quo και αποδέσμευση της Τουρκίας από την προοπτική ένταξης στην ΕΕ έγινε υπέρογκο. Επιπλέον, η αντιπολιτευτική στάση που τήρησε ένα κομμάτι της γραφειοκρατίας έναντι της κυβέρνησης του AKP διευκόλυνε επίσης τη μεταρρυθμιστική διαδικασία. Η αντίθεση της γραφειοκρατίας ήταν μία επιπρόσθετη «μη ανακτήσιμη δαπάνη» (sunk cost) για την κυβέρνηση του AKP. Ως εκ τούτου, είχε ελάσσονα μόνο επίδραση στη μεταρρυθμιστική διαδικασία.5 Τα βήματα προς τη νομιμοποίηση της κοινωνίας των πολι-τών, την αποδοχή της εθνοτικής ποικιλότητας, την αποστρατικοποίηση (civilianization) της πολιτικής και προς έναν λιγότερο παρεμβατικό ρόλο του κράτους στις θρησκευτικές υποθέσεις δημιούργησαν μία κατάσταση που κατέστησε ουσιαστικά αδύνατη μία οπισθοχώρηση στο προηγούμενο status quo.

Η διαδικασία φιλελευθεροποίησης της πολιτικής κουλτούρας της Τουρ-κίας, η οποία εγκαινιάστηκε με μία σειρά μεταρρυθμιστικών πακέτων, με


στόχο να κάνει την Τουρκία να εκπληρώσει τα « κριτήρια» της Κοπεγχά-γης, δημιούργησε μία δυναμική κατάσταση, την οποία η κυβέρνηση δεν μπορούσε να αγνοήσει. Η εμφάνιση μίας πιο αποτελεσματικής κοινωνίας των πολιτών και η κοινωνική νομιμοποίηση του ρόλου της ήταν ένα τετε-λεσμένο γεγονός. Οι βελτιώσεις στη συνταγματική προστασία της ελευ-θερίας του συνεταιρίζεσθαι και η επικύρωση ενός νέου, πιο φιλελεύθερου Νόμου περί Οργανώσεων ήταν αποφάσεις που δεν ανταποκρίνονταν μόνο στα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, αλλά και στα αιτήματα της τουρκικής κοινωνίας (βλ. σελ. 102). Καθώς η διαδικασία πολιτικής φιλελευθερο-ποίησης ενδυνάμωνε την κοινωνία των πολιτών, κατέστη ολοένα και πιο δύσκολο για οποιαδήποτε κυβέρνηση να αναστρέψει τη διαδικασία. Η τα-χύτητα των μεταρρυθμίσεων ενδέχεται να εξαρτήθηκε από ζητήματα που ανέκυψαν, αλλά η κατεύθυνσή της δεν αμφισβητήθηκε ποτέ από το μεγα-λύτερο μέρος της τουρκικής κοινής γνώμης.

Η επίδραση στη διαδικασία αποστρατικοποίησης (civilianization) της πολιτικής ήταν παρόμοια. Ο ρόλος του στρατού και της γραφειοκρατίας στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων αμφισβητήθηκε από φιλελεύ-θερους διανοούμενους και από ένα σημαντικό τμήμα της κοινωνίας των πολιτών. Όπως επανειλημμένως επεσήμαναν οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ήταν ανάγκη να περισταλούν οι εξουσίες του Συμβουλίου Εθνι-κής Ασφαλείας ( MGK), να μεταρρυθμιστεί το δικαστικό σύστημα και να εξαλειφθεί η υπεροχή της γραφειοκρατίας. Ως εκ τούτου, οι κυβερνήσεις συνειδητοποίησαν την αναγκαιότητα φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων. Τα αρχικά βήματα, που συνεπάγονταν την απομάκρυνση των στρατιωτικών δικαστών από τα Δικαστήρια Εθνικής Ασφαλείας ( DGM) και την ίδρυση της Γενικής Γραμματείας για την Ευρωπαϊκή Ένωση, κορυφώθηκαν με την κατάργηση των Δικαστηρίων Κρατικής Ασφαλείας και τον διορισμό ενός μη στρατιωτικού στη θέση του γενικού γραμματέα του Συμβουλίου Εθνι-κής Ασφαλείας (βλ. σελ. 133). Παρόλο που αυτά τα μέτρα δεν σήμαναν το τέλος του κηδεμονευτικού ρόλου της κρατικής ελίτ, σηματοδότησαν μία μείζονα αλλαγή στις σχέσεις μεταξύ κράτους και κοινωνίας.

Όσον αφορά στον ρόλο της θρησκείας στην πολιτική, οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής δεν έδωσαν ιδιαίτερη προσοχή σε αυτό, πέρα από το ότι επέμειναν στην προστασία των δικαιωμάτων των θρησκευτικών μειονοτήτων (βλ. σελ. 202). Συνεπώς, οι νομικές μεταρρυθμίσεις δεν ήταν τόσο εκτεταμένες, αν και η μεταρρύθμιση του άρθρου 312 του Ποινικού Κώδικα επέτρεψε περισσότερες θρησκευτικές εκδηλώσεις στη δημόσια σφαίρα. Παρ’ όλα αυτά, η συνολική διαδικασία πολιτικής φιλελευθεροποίη-σης επέδρασε σημαντικά στο επίπεδο του δημόσιου λόγου περί κοσμικό-


τητας. Αν και η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν επέκρινε ρητά τον ανελεύθερο χα-ρακτήρα της κεμαλιστικής εκδοχής κοσμικότητας, αλλά μόνο μερικές από τις πιο ακραίες όψεις της, οι οποίες συνιστούσαν παραβιάσεις θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, πυροδοτήθηκε ένας εσωτερικός διάλογος για την ανάγκη εισαγωγής μίας φιλελεύθερης εκδοχής κοσμικότητας, η οποία θα επιδείκνυε σεβασμό σε εκδηλώσεις θρησκευτικής πίστης σε δημόσιο χώρο (βλ. σελ. 171). Η αυξανόμενη απήχηση φιλελεύθερων ιδεών μεταξύ Τούρκων ισλαμιστών διανοουμένων και η υιοθέτησή τους από το AKP στο πρόγραμμά του, παρείχε επαρκείς ενδείξεις για την ανάδυση ενός φι-λελεύθερου λόγου αναφορικά με τις σχέσεις κράτους-θρησκείας.

Τέλος, αναφορικά με το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας, οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής άσκησαν αξιοσημείωτη πίεση, περιγράφοντας πολυάριθμες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων διαφόρων μειο-νοτικών ομάδων και τονίζοντας την ανάγκη για επείγουσες μεταρρυθμί-σεις σε αυτό το ζήτημα. Πρώιμες μεταρρυθμίσεις, που περιελάμβαναν άτολμες συνταγματικές αναθεωρήσεις και νομοθετικές μεταρρυθμίσεις, ακολουθήθηκαν από άλλες, πολύ πιο ευρείες. Η άρση της απαγόρευσης για τη διδασκαλία και τη ραδιοτηλεοπτική μετάδοση μειονοτικών γλωσ-σών συνδυάστηκε με την αναγνώριση της υπεροχής του Διεθνούς Δικαίου επί του Συντάγματος σε όλα τα ζητήματα, συμπεριλαμβανομένων των αν-θρωπίνων και των μειονοτικών δικαιωμάτων. Από τη στιγμή που οι μει-ονότητες επωφελήθηκαν από τα προσφάτως αναγνωρισμένα δικαιώματά τους, ήταν ολοένα και πιο δύσκολο να αναστραφεί η διαδικασία. Η διαδι-κασία φιλελευθεροποίησης, που ξεκίνησε, κορυφώθηκε με τη δημοσίευση της έκθεσης της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά Δικαιώματα και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα, η οποία έθεσε με τόλμη την ατζέντα μίας νέας, περιεκτικής εθνικής ταυτότητας στην Τουρκία. Ο ζωηρός διάλογος που ακολούθησε ήταν άνευ προηγουμένου στην ιστορία της ρεπουμπλικανι-κής Τουρκίας και έδειξε ότι ο πολιτικός φιλελευθερισμός είχε διεισδύσει σε μεγάλα τμήματα της κοινωνίας και του κράτους, σε σημείο που μπο-ρούσε να πραγματοποιηθεί μία ελεύθερη συζήτηση ακόμη και επί του πιο ευαίσθητου ζητήματος της εθνικής ταυτότητας (βλ. σελ. 219). Ήταν πλέον τώρα αδύνατον να στηριχθούν ισχυρισμοί ότι δεν υπάρχουν μειονότητες στην Τουρκία, με την εξαίρεση των μη μουσουλμάνων, ή ότι η λεγόμενη « κουρδική μειονότητα» είναι τουρκική, κάτι που είχε υποστηριχθεί από κρατικές αρχές και διανοούμενους μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1990. Αυτό δημιούργησε συνθήκες για την ομαλή μετάβαση της τουρκικής πο-λιτικής κουλτούρας από ένα ουσιαστικά υποτακτικό προς ένα ολοένα και πιο συμμετοχικό μοντέλο. Ενώ οι πολίτες συνήθιζαν να υιοθετούν μία


πολύ πιο ενδοτική και σεβαστική στάση, κατέστη τώρα ολοένα και πιο δύσκολο για αυτούς να επιστρέψουν στις πρότερες απόψεις τους για τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας και για τον πολιτικό τους ρόλο ως ατόμων.

Η εφαρμοσιμότητα του ιστορικού θεσμισμού

Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπήρξε ενδεχομένως η πρωταρχική αιτία για την πρόοδο που σημειώθηκε προς τη φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πο-λιτικής κουλτούρας. Αυτό αποτελεί πρόσθετη απόδειξη για την εγκυρό-τητα των θεωριών θεσμισμού (institutionalist theories), οι οποίες έχουν επιχειρήσει να ερμηνεύσουν τη διαμόρφωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε αντίθεση με τα κράτη-μέλη της, των οποίων οι απόψεις και οι πολιτικές για τις ευρωτουρκικές σχέσεις παρουσίαζαν συχνά διακυμάνσεις, η Ευ-ρωπαϊκή Ένωση, μέσω του κύριου θεσμικού εκπροσώπου της, της Ευρω-παϊκής Επιτροπής, ακολούθησε μία διακριτή πολιτική γραμμή, η οποία διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρόλο στη φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποδείχθηκε κρίσιμος παράγοντας για τη διευ-κόλυνση της φιλελευθεροποίησης της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Μέσα από τις ετήσιες εκθέσεις της από το 1998 και εξής, η επιτροπή πα-ρείχε μία ακριβή ένδειξη των αδυναμιών της Τουρκικής Δημοκρατίας και επεσήμανε επίσης τους τομείς στους οποίους απαιτούνταν μεταρρυθμί-σεις. Όταν οι εκθέσεις σχολίασαν την έλλειψη ενός αποτελεσματικού νο-μοθετικού πλαισίου για την κοινωνία των πολιτών, τον θεσμοθετημένο και άτυπο πολιτικό ρόλο του στρατού, τις υπερβολές του κοσμικού καθε-στώτος της Τουρκίας ή τις παραβιάσεις των εθνοτικών και θρησκευτικών δικαιωμάτων των μειονοτήτων, καθόρισαν τα βήματα που αναμενόταν να λάβουν οι τουρκικές κυβερνήσεις. Η κριτική που περιλαμβανόταν στις εκθέσεις ήταν σε γενικές γραμμές εποικοδομητική και δίκαιη, και παρείχε στην Τουρκία πολύτιμες κατευθυντήριες γραμμές για τις μεταρρυθμίσεις. Ο ευδιάκριτος ρόλος της επιτροπής, αναφορικά με τον μετασχηματισμό της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας, θα μπορούσε να αποδοθεί στη μερι-κή αυτονομία και στον μοναδικό πολιτικό ορίζοντά της.

Παρόλο που η Ευρωπαϊκή Επιτροπή είχε συσταθεί από τα κράτη-μέλη της ΕΕ για την εξυπηρέτηση των συγκεκριμένων πολιτικών στόχων που εί-χαν υποδείξει τα κράτη-μέλη, σύντομα πέτυχε να αναπτύξει νέες δεξιότητες και εξουσίες. Παρά τις προσπάθειες που καταβάλλονται από το Ευρωπαϊκό


Συμβούλιο να διατηρηθούν όλες τις εξουσίες στα χέρια των κρατών-μελών, η επιτροπή είχε τη δυνατότητα να αναπτύξει τον δικό της πολιτικό ρόλο και τις δικές της εξουσίες. Η επιτροπή μετέτρεψε το γραφειοκρατικό της προ-νόμιο να ορίζει την ημερήσια διάταξη σε ένα πολιτικό εργαλείο με επιρροή. Μέσω της ισχύος της στον καθορισμό του περιεχομένου προς συζήτηση της ευρωπαϊκής πολιτικής, η επιτροπή απέκτησε και άσκησε αξιοσημείωτη πολιτική επιρροή. Απέκτησε πρόσθετη ισχύ μέσω του ρόλου της ως «δια-χειριστή της διαδικασίας» (process manager). Σημαντική επιρροή έδωσε με τη σειρά του στην επιτροπή το γεγονός ότι της ανατέθηκε η εφαρμογή των αποφάσεων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και η σύνταξη πολύπλοκων κανονισμών και οδηγιών.6 Οι εξουσίες της επίσης αυξήθηκαν ως αποτέλε-σμα της αδράνειας των αλληλοδιαδεχόμενων προεδριών της ΕΕ. Πολλά μικρότερα κράτη-μέλη της ΕΕ που ανέλαβαν την προεδρία είχαν ανεπαρκή διπλωματική υποδομή, ώστε να αντεπεξέλθουν στην πολυπλοκότητα των ζητημάτων της ευρωπαϊκής εξωτερικής πολιτικής. Έτσι, εκ των πραγμάτων ανέθεσαν το έργο των δικών τους διπλωματικών υπηρεσιών στην επιτρο-πή.7 Η ανάθεση εξουσιών στην επιτροπή διευκόλυνε την επίδρασή της στη διαδικασία πολιτικής μεταρρύθμισης της Τουρκίας.

Οι διαφορετικοί χρονικοί ορίζοντες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και των κρατών-μελών ήταν ένας δεύτερος λόγος για τον καθοδηγητικό ρόλο της επιτροπής στον μετασχηματισμό της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Ενώ οι ιθύνοντες των κρατών-μελών ενδιαφέρονταν για τις βραχυπρό-θεσμες συνέπειες των πολιτικών τους πράξεων, η επιτροπή διέθετε την πολυτέλεια να είναι σε θέση να σχεδιάζει μακροπρόθεσμες στρατηγικές. Ενώ η προοπτική επικείμενων βουλευτικών εκλογών και ο φόβος της λαϊ-κής δυσαρέσκειας συχνά κατέστη ο πιο σημαντικός παράγοντας στη δια-μόρφωση των πολιτικών περί ΕΕ από τα κράτη-μέλη, η επιτροπή ήταν απαλλαγμένη από τέτοιες θεωρήσεις. Δεδομένου ότι οι αλλαγές στην κομ-ματική σύνθεση των κυβερνήσεων των κρατών-μελών συχνά σήμαιναν αλλαγές στις πολιτικές τοποθετήσεις, η επιτροπή χαρακτηριζόταν από μία ισχυρότερη αίσθηση της θεσμικής συνέχειας και από μία πιο μακροπρό-θεσμη άποψη των ευρωπαϊκών πολιτικών εξελίξεων.8 Η διάκριση αυτή υπήρξε κρίσιμη στην περίπτωση των ευρωτουρκικών σχέσεων. Η αρχικά θετική προσέγγιση των κυβερνήσεων πολλών κρατών-μελών έναντι της διαδικασίας εμπλοκής και ενδεχόμενης προσχώρησης της Τουρκίας στην ΕΕ σε ορισμένες περιπτώσεις συρρικνώθηκε υπό την πίεση μίας κοινής γνώμης εχθρικής προς την ιδέα ένταξης της Τουρκίας. Η άνοδος ακροδε-ξιών πολιτικών κινημάτων εναντίον των μεταναστών σε ορισμένες χώρες της δυτικής Ευρώπης, τα οποία χρησιμοποίησαν στις εσωτερικές πολιτικές


εκστρατείες τους την αντίθεσή τους προς τη διαδικασία ένταξης της Τουρ-κίας στην ΕΕ, θορύβησε τα κεντροδεξιά κόμματα σε ολόκληρη την Ευρώ-πη. Υπό τον φόβο εκλογικών απωλειών προς τα δεξιά τους, τα κόμματα αυτά έλαβαν ολοένα και πιο επιφυλακτικές, ουδέτερες ή και αρνητικές θέσεις έναντι της πλήρους ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Αυτό συνέβη ακριβώς τη στιγμή που η Τουρκία φαινόταν να πληροί τα κριτήρια για την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, οι οποίες έδωσαν στην υπο-ψηφιότητά της μία ρεαλιστική προοπτική. Σε αντίθεση με την αμφίρροπη στάση των κυβερνήσεων πολλών κρατών-μελών, η επιτροπή διατήρησε μία σταθερή θέση βασισμένη στην αρχή της αιρεσιμότητας (conditionality principle). Αυτό επέτρεψε στην επιτροπή να καθοδηγήσει τη διαδικασία των ευρωτουρκικών σχέσεων και να αποτρέψει τις αποφάσεις του Ευρω-παϊκού Συμβουλίου επί του θέματος τον Δεκέμβριο του 2002 και τον Δε-κέμβριο του 2004.

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δεν είχε ομολογουμένως τις θεσμικές εξου-σίες και την πολιτική επιρροή τις οποίες θα όφειλε να έχει ασκήσει, δεδο-μένου ότι είναι το μόνο λαϊκά εκλεγμένο όργανο της Ευρωπαϊκής Ένω-σης. Αυτό κατέστη ακόμη πιο πρόδηλο στην περίπτωση της διεύρυνσης προς Ανατολάς, στην οποία το κοινοβούλιο περιορίστηκε σε έναν μάλλον παθητικό ρόλο, παρακολουθώντας τις πολιτικές εξελίξεις και τις αποφά-σεις που λαμβάνονταν από άλλα ευρωπαϊκά όργανα.9 Ωστόσο, το κοινο-βούλιο αποδείχθηκε ασυνήθιστα ενεργό και με επιρροή, όσον αφορά στις ευρωτουρκικές σχέσεις.10 Προετοιμάζοντας εκθέσεις και δημοσιεύοντας ψηφίσματα, το κοινοβούλιο διεκδίκησε τον δικό του διακριτό πολιτικό ρόλο. Αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί ως μέρος της αναζήτησής του για έναν αυξημένο ρόλο σε ζητήματα διεύρυνσης της ΕΕ, εξωτερικής πολιτι-κής και ανθρωπίνων δικαιωμάτων.11 Παρόλο που η στάση του ήταν πολύ επικριτική κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, επισημαίνοντας τις παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία,12 η τοποθέτησή του μετεστράφη ενόψει της προόδου που είχε σημειώσει η μεταρρυθμιστική διαδικασία. Κοινή συνισταμένη των εκθέσεων των Μοριγιόν (Morillon), Λαμασούρ (Lamassoure) και Όστλαντερ (Oostlander) ήταν ότι επέκριναν την κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία, υπογραμ-μίζοντας τις παραβιάσεις των δικαιωμάτων της κουρδικής μειονότητας, αλλά και ότι αναγνώριζαν τα βήματα προόδου που σημειώνονταν μέσω της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας.


Η τελευταία έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου προετοιμάστηκε από τον Ολλανδό ευρωβουλευτή Κάμιελ Έρλινγκς (Camiel Eurlings) την παραμονή της απόφασης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου τον Δεκέμβριο του 2004 και συνέστησε την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία. Η κατάσταση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία, το Κουρδικό Ζήτημα και θέματα που δεν θίγονταν ρητώς στις εκθέσεις της επιτροπής, όπως π.χ. η αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων από το τουρκικό κράτος, απετέλεσαν αντικείμενο ένθερμης αντιπαράθεσης κατά τη διάρκεια της ολομέλειας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Στις 13 Δεκεμβρίου του 2004, μόλις τέσσερεις ημέρες πριν από την κρίσιμη από-φαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, το κοινοβούλιο ενέκρινε την έκθεση Έρλινγκς με μυστική ψηφοφορία και με μεγάλη διαφορά. Αν και το ψήφι-σμα του κοινοβουλίου δεν ήταν δεσμευτικό για το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό την απόφασή του για την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία. Θέτοντας ένα υψηλό επίπεδο για την προστασία των ανθρωπίνων και μειονοτικών δικαιωμάτων και χρησιμο-ποιώντας τη δημοκρατική νομιμοποίησή του, προκειμένου να υποστηρίξει την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, το Ευρωπαϊκό Κοινοβού-λιο επέδρασε σημαντικά στη διαδικασία πολιτικών μεταρρυθμίσεων και φιλελευθεροποίησης της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.

Παίγνιο δύο επιπέδων και πολιτική κουλτούρα

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στον μετασχηματισμό της τουρ-κικής πολιτικής κουλτούρας μπορεί να κατανοηθεί καλύτερα, εάν οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας, αναφορικά με την προοπτική ένταξής της στην ΕΕ, γίνουν αντιληπτές ως ένα παίγνιο δύο επιπέδων.13 Οι διαπραγματεύσεις μεταξύ της Ευρω-παϊκής Ένωσης και ενός υποψήφιου κράτους-μέλους διαφέρουν από τις κανονικές διαπραγματεύσεις, στο ότι αυτό που επιδιώκεται δεν είναι ένα κοινώς αποδεκτό σημείο σύγκλισης απόψεων, αλλά μάλλον η σύγκλιση του υποψήφιου προς ένταξη κράτους στα προκαθορισμένα πρότυπα της ΕΕ. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχει ακόμη περιθώριο για διαπραγματεύσεις επί του τι συνιστά «σύγκλιση» με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, γεγονός το οποίο επιτρέπει την εφαρμογή του μοντέλου του παιγνίου δύο επιπέ-δων. Στην περίπτωση των ευρωτουρκικών σχέσεων, οι διαπραγματεύ-σεις επιταχύνθηκαν μετά την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι το 1999.14 Ο φαύλος κύκλος αποτυχημένων διαπραγματεύσεων και μεταρρυθμιστικών προσπαθειών πήρε θετική τροπή.15 Στις συμφωνί-


ες εταιρικής σχέσης για την προσχώρηση του 2001 και του 2003, η Ευ-ρωπαϊκή Ένωση και η Τουρκία συμφώνησαν επί μίας μεταρρυθμιστικής ατζέντας, η οποία θα έπρεπε να τεθεί σε εφαρμογή από την Τουρκία στην πορεία της προς την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Αυτό δη-μιούργησε ένα πλαίσιο για τις διαπραγματεύσεις που είχαν ήδη αρχίσει. Σε διεθνές επίπεδο (επίπεδο Ι), η κυβέρνηση συνασπισμού (1999-2002) και η κυβέρνηση του AKP (2002-2005) διαπραγματεύονταν με τα θεσμι-κά όργανα της ΕΕ, ενώ σε εθνικό επίπεδο (επίπεδο ΙΙ) οι κυβερνήσεις διαπραγματεύονταν με εγχώριους πολιτικούς παράγοντες –ήτοι με την πολιτική και στρατιωτική γραφειοκρατία, το κοινοβούλιο, την κοινωνία των πολιτών και την κοινή γνώμη– για την υλοποίηση της συμφωνίας. Από την πλευρά της Ευρώπης, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ τα οποία δια-πραγματεύονταν την προοπτική ένταξης της Τουρκίας (επίπεδο Ι) αντι-μετώπιζαν ταυτόχρονα τις κυβερνήσεις, τα κοινοβούλια και την κοινή γνώμη των κρατών-μελών (επίπεδο II).

Σε εθνικό επίπεδο (επίπεδο ΙΙ), πάντα υπήρχαν στην Τουρκία υποστηρι-κτές της πολιτικής φιλελευθεροποίησης, αλλά η πολιτική τους ισχύς ήταν περιορισμένη και ανεπαρκής, ώστε να προκαλέσει οποιαδήποτε σοβα-ρή πολιτική μεταβολή. Εντούτοις, η μετατόπιση των διαπραγματεύσεων προς το διεθνές επίπεδο (επίπεδο Ι) μετέβαλε την ισορροπία δυνάμεων στο εσωτερικό και επέτρεψε στους υποστηρικτές της φιλελευθεροποίη-σης να ακολουθήσουν τη δική τους αντίληψη περί εθνικού συμφέροντος στο διεθνές περιβάλλον.16 Καθώς η κυβέρνηση συμφώνησε ότι η Τουρκία θα έπρεπε να συμμορφωθεί με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης πριν από την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, ενδυναμώθηκαν οι εγχώ-ριοι υποστηρικτές της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης. Ο κοινώς αποδεκτός στρατηγικός στόχος της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ ώθησε τους πολέ-μιους της πολιτικής φιλελευθεροποίησης να συναινέσουν στη φιλελεύθε-ρη μεταρρύθμιση. Ενώ τμήματα της γραφειοκρατίας, της κοινωνίας των πολιτών και της κοινής γνώμης αντιμετώπιζαν τα φιλελεύθερα ανοίγματα της Τουρκίας ως παραχωρήσεις και ως ένα μέρος μίας συμφωνίας-πακέτο μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας, οι Τούρκοι φιλελεύθε-ροι είχαν –κατ’ ουσίαν– συνασπιστεί με τη θέση της ΕΕ.17 Είδαν τα μέτρα φιλελευθεροποίησης ως ένα πολυαναμενόμενο και ουσιαστικό βήμα στη διαδικασία εμπέδωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία.

Ομοίως, η ανάγκη της Τουρκίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ρυθ-μίσουν την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων βοήθησε και τις δύο πλευρές να καταλήξουν σε συμφωνία. Σύμφωνα με την προσέγγιση του παιγνίου δύο επιπέδων, «όσο χαμηλότερο είναι το κόστος της μη συμ-


φωνίας για τα συμβαλλόμενα μέρη, τόσο μικρότερο είναι το "νικηφόρο σύνολο" (win-set)».18 Με άλλα λόγια, εάν τα διαπραγματευόμενα μέρη είναι σε θέση να ανεχθούν τον τερματισμό των διαπραγματεύσεων χω-ρίς συμφωνία, τότε η πιθανότητα επίτευξης συμφωνίας είναι μειωμένη. Στην περίπτωση αυτή, η τουρκική κυβέρνηση είχε περισσότερο ανάγκη από μία συμφωνία, η οποία θα άνοιγε τον δρόμο προς τις ενταξιακές διαπραγματεύσεις. Δεδομένου ότι οι προσδοκίες της κοινής γνώμης είχαν ήδη αυξηθεί, τυχόν αποτυχία να επιτευχθεί μία συμφωνία με την Ευρω-παϊκή Ένωση θα αντιμετωπιζόταν ως σοβαρή αποτυχία, η οποία θα έθετε σε κίνδυνο το μέλλον της θητεύουσας κυβέρνησης, καθώς και την πολι-τική και οικονομική σταθερότητα. Από αυτήν την άποψη, το «νικηφόρο σύνολο» (win-set)19 της Τουρκίας, το σύνολο των πιθανών συμφωνιών με την Ευρωπαϊκή Ένωση, οι οποίες θα μπορούσαν να γίνουν αποδεκτές σε εθνικό επίπεδο, ήταν σχετικά μεγάλο, αλλά όχι απεριόριστο. Ορισμένες μεταρρυθμίσεις, που έμοιαζαν να ξεπερνούν τα όρια, πολύ δύσκολα θα γί-νονταν αποδεκτές, λόγω της αντίδρασης της κρατικής ελίτ (βλ. σελ. 137). Τα θεσμικά όργανα της ΕΕ ενδιαφέρονταν να επιτευχθεί μία συμφωνία, καθώς αυτό θα φανέρωνε τον περιεκτικό, φιλελεύθερο, κοσμικό και βασι-σμένο σε αξίες χαρακτήρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και θα ενέτασσε στην ΕΕ ένα κράτος με σοβαρά οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, αλλά με εξίσου μεγάλη δυναμική. Από την άλλη πλευρά, το «νικηφόρο σύνολο» (win-set) των θεσμών της ΕΕ περιοριζόταν από την ανάγκη να προστατευ-θεί ο ουσιαστικά φιλελεύθερος χαρακτήρας της μεταρρυθμιστικής διαδι-κασίας, καθώς και η επιφυλακτική –αν όχι εχθρική– στάση των κοινοβου-λίων και της κοινής γνώμης διαφόρων κρατών-μελών της ΕΕ αναφορικά με την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ. Η τελική συμφωνία που επετεύχθη στις 17 Δεκεμβρίου 2004 βρίσκεται στην τομή των δύο αυτών νικηφόρων συνόλων (win-sets). Με άλλα λόγια, ο ουσιαστικά φιλελεύθερος χαρακτή-ρας της μεταρρύθμισης ενέδωσε σε μία πιο ανεκτική προσέγγιση προς την εμπέδωση της δημοκρατίας, η οποία ήταν ακόμη σαφώς ανολοκλήρωτη. Για παράδειγμα, εμμένοντα προβλήματα αναφορικά με τη θρησκευτική ελευθερία, τα μειονοτικά δικαιώματα και τον ρόλο του στρατού στην πο-λιτική δεν απέτρεψαν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των Βρυξελλών το 2004 από το να παραχωρήσει στην Τουρκία ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων. Το γεγονός αυτό επέτρεψε στη διαδικασία φιλελευθε-ροποίησης να αποκτήσει βαθύτερες ρίζες και να συνεχίσει να επηρεάζει την πολιτική κουλτούρα.

Η παρατήρηση ότι «το μέγεθος του νικηφόρου συνόλου (win-set) εξαρτάται από την κατανομή της εξουσίας, τις προτιμήσεις και τις πιθανές


συμμαχίες μεταξύ των συστατικών του επιπέδου ΙΙ»20 ήταν επίσης εφαρ-μόσιμη στην περίπτωση των ευρωτουρκικών σχέσεων. Όταν η τουρκική κυβέρνηση βρισκόταν σε διαπραγματεύσεις, η ισχύς της επηρεάστηκε από εγχώριους παράγοντες.21 Μία σημαντική φράξια στο εσωτερικό της πολιτικής και στρατιωτικής γραφειοκρατίας στην Τουρκία επέκρινε με ζήλο κάθε φιλελεύθερη μεταρρύθμιση, η οποία θα μπορούσε να ερμη-νευθεί ως επικίνδυνη για την εθνική ασφάλεια ή κυριαρχία. Τα μειονοτι-κά δικαιώματα, η κοσμικότητα, η αποστρατικοποίηση της πολιτικής και μία μεγαλύτερη έμφαση στο άτομο παρά στο «κοινό» συμφέρον ήταν όλα τους ζητήματα τα οποία τίθεντο από το πρόγραμμα φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων με τρόπο ενοχλητικό για πολλούς γραφειοκράτες. Το προηγούμενο τριών «σκληρών» και ενός «ήπιου» πραξικοπήματος μετα-ξύ των ετών 1960 και 2004 παρείχαν στην κυβέρνηση άφθονους λόγους ανησυχίας, όταν διαπραγματευόταν τη διαδικασία της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης σε εθνικό επίπεδο (επίπεδο II). Κατά ειρωνικό τρόπο, αυτό ενίσχυσε τη διαπραγματευτική θέση της κυβέρνησης σε διεθνές επίπεδο (επίπεδο Ι).22 Η πειστικότητα της στρατιωτικής απειλής εναντίον της θητεύουσας κυβέρνησης, απειλή η οποία θα μπορούσε να αναιρέσει οποιεσδήποτε προσπάθειες φιλελευθεροποίησης και να επαναφέρει την Τουρκία στο αυταρχικό της παρελθόν, αύξησε τη διαπραγματευτική ισχύ της κυβέρνησης έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Αυτό έγινε ακόμη πιο σαφές, όταν η κυβέρνηση του AKP ανέλαβε την εξουσία τον Νοέμβριο του 2002. Η αδύναμη εσωτερική θέση της κυβέρνησης ενός κόμματος, ο ηγέτης του οποίου είχε απαγορευθεί από την πολιτική και το οποίο διέτρεχε τον κίνδυνο να κλείσει με απόφαση του Συνταγματικού Δικαστηρίου, έδειξε στην ευρωπαϊκή πλευρά ότι μία υπερβολική πίεση στην κυβέρνηση του AKP, προκειμένου να επιταχύνει τη μεταρρυθμιστική διαδικασία, θα μπορούσε να επιφέρει τα ακριβώς αντίθετα αποτελέσματα. Η κυβέρνηση του AKP θα μπορούσε να αντι-κατασταθεί –με δημοκρατικά ή μη δημοκρατικά μέσα– από μία κυβέρ-νηση η οποία θα ήταν πολύ λιγότερο πρόθυμη να επιδιώξει την πολιτική φιλελευθεροποίηση.23 Αυτή η πιθανότητα υπαγόρευσε στην Ευρωπαϊκή Ένωση να παραβλέψει ορισμένες από τις ελλείψεις του προγράμματος μεταρρυθμίσεων του AKP, ιδιαιτέρως όσον αφορά στην εφαρμογή24 του. Αυτή η πραγματιστική προσέγγιση επέτρεψε τη συνέχιση της διαδικα-σίας των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων και του μετασχηματισμού της πολιτικής κουλτούρας.


Μία αποτίμηση του ρόλου της ΕΕ

Θα ήταν άδικο να υποστηριχθεί ότι η φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας θα μπορούσε να αποδοθεί μόνο στην υποστήριξη της ΕΕ, καθώς η εσωτερική πολιτική αλλά και κοινωνική δυναμική ήταν επίσης ζωτικής σημασίας. Όπως και οι διεθνείς παράγοντες, έτσι και οι εγ-χώριες φιλελεύθερες πολιτικές δυνάμεις είχαν –σε ορισμένες περιπτώσεις– αξιοσημείωτη επιρροή στην πραγματοποίηση της φιλελεύθερης μεταρρύθ-μισης. Από την άλλη πλευρά, θα ήταν εξίσου ανακριβές να υποτιμηθεί ο ρόλος που διαδραμάτισε η Ευρωπαϊκή Ένωση στην επιτάχυνση και την εδραίωση των μεταβολών, από τη στιγμή που η πιθανότητα ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ έγινε μία ρεαλιστική προοπτική με την απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι το 1999.25 Μέχρι το 1999, τα πο-λιτικά επιχειρήματα της ΕΕ μόλις που ακούγονταν στην Τουρκία, καθώς δεν υπήρχε καμία απτή προοπτική ένταξης στο εγγύς μέλλον· εντούτοις, έκτοτε η κατάσταση άλλαξε σημαντικά.26 Η Ευρωπαϊκή Ένωση παρείχε άφθονη πολιτική, οικονομική και υλικοτεχνική υποστήριξη στις τουρκικές κοινωνικές δυνάμεις που είχαν αφοσιωθεί στην προώθηση μίας φιλελεύ-θερης δημοκρατικής ατζέντας. Ορισμένες στρεβλώσεις πράγματι συνέβη-σαν, όπως στον τομέα της κοινωνίας των πολιτών, όπου θα μπορούσε να υποστηριχθεί με πειστικό τρόπο ότι η ροή των κονδυλίων της ΕΕ οδήγησε επίσης σε μία στροφή από τον εθελοντισμό προς την επαγγελματικοποίηση και προς μία προσέγγιση περισσότερο ινστρουμενταλιστική και όχι προσα-νατολισμένη στα εν λόγω ζητήματα. Ωστόσο, δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί και η σημασία της κοινοτικής οικονομικής στήριξης προς τον πολιτικό φι-λελευθερισμό στη δημόσια σφαίρα της Τουρκίας (βλ. σελ. 97).


Ο ρόλος της ΕΕ ήταν ακόμη πιο σαφής στην περίπτωση της μεταρρύθμι-σης του νομοθετικού πλαισίου. Η αυταρχική κληρονομιά του στρατιωτι-κού καθεστώτος του 1980 εξακολουθούσε να δυσχεραίνει την ανάπτυξη φιλελεύθερων δημοκρατικών δραστηριοτήτων στις δεκαετίες του 1980 και του 1990, παρόλο που είχε αποκατασταθεί ένα πολυκομματικό δημο-κρατικό σύστημα. Οι υπέρμαχοι της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης αντι-μετώπισαν μία παγιωμένη άποψη, σύμφωνα με την οποία η κοινωνία των πολιτών και το κράτος θεωρούνταν ανταγωνιστικές έννοιες. Υπήρχε ο φό-βος ότι η ενίσχυση της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών, των πολιτικών


ελίτ και η παροχή δικαιωμάτων στις μειονότητες θα σήμαινε αναπόφευκτα την αποδυνάμωση του τουρκικού κράτους και τον κατακερματισμό του τουρκικού λαού. Η μεταρρυθμιστική διαδικασία επιταχύνθηκε σημαντι-κά με την άνοδο στην εξουσία του AKP, το οποίο επέδειξε απροσδόκητη ανταπόκριση στις εκκλήσεις για μεταρρυθμίσεις και προθυμία για την εκ-πλήρωση των « κριτηρίων» της Κοπεγχάγης.27 Ένα παράδειγμα είναι η σει-ρά των μεταρρυθμιστικών πακέτων που στόχευαν στη φιλελευθεροποίηση της νομοθεσίας περί μειονοτικών δικαιωμάτων και προκάλεσε ορισμένες αξιόλογες μεταβολές, αν και απέτυχε να επιλύσει το πρόβλημα των μειο-νοτικών δικαιωμάτων στην Τουρκία. Όντας προϊόν πολιτικού υπολογι-σμού και συμβιβασμού μεταξύ των απαιτήσεων της ΕΕ και των εγχώριων πολιτικών πιέσεων, τα μεταρρυθμιστικά πακέτα δεν ήταν ούτε τολμηρά ούτε αρκετά προωθημένα. Εντούτοις, ακόμη και οι περιορισμένες μεταρ-ρυθμίσεις που επετεύχθησαν οφείλονταν στην ευρωπαϊκή πίεση και στην ανάγκη σύγκλισης με τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης.

Η αύξηση της ισχύος των φιλελευθέρων

Η επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν αξιοσημείωτη και με έναν άλλο έμμεσο αλλά εξίσου σημαντικό τρόπο. Η προοπτική ένταξης στην ΕΕ και οι απαιτήσεις της ενδυνάμωσαν τους Τούρκους φιλελεύθερους δια-νοούμενους, των οποίων η επί μακρόν παραμελημένη πολιτική ατζέντα έγινε η ατζέντα της πορείας της Τουρκίας προς την ΕΕ και νομιμοποίησε τις επιδιώξεις τους. Ενώ οι Τούρκοι φιλελεύθεροι στερούνταν κάθε ισχυ-ρής πολιτικής εκπροσώπησης, η οποία θα τους επέτρεπε να επιδιώξουν την πραγματοποίηση φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων στη νομοθεσία περί μειονοτικών δικαιωμάτων, η απόφαση να υποστηριχθεί η πλήρης ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, μία απόφαση η οποία κάλυπτε όλο το φάσμα των πολιτικών κομμάτων, σήμαινε ότι οι φιλελεύθερες πολιτικές ιδέες έπρεπε να ενσωματωθούν στα μεταρρυθμιστικά προγράμματα της κυβέρνησης. Αν και οι Τούρκοι φιλελεύθεροι υποστήριξαν, για παράδειγμα, ότι η με-ταρρύθμιση της νομοθεσίας περί μειονοτικών δικαιωμάτων ήταν ευεργετι-κή αυτή καθαυτήν και δεν θα έπρεπε να αντιμετωπίζεται ως παραχώρηση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, ο ρυθμός των μεταρρυθμίσεων επιταχύν-θηκε ασφαλώς, διότι θεωρήθηκαν ως απαραίτητο βήμα για την επίτευξη των ευρωπαϊκών επιδιώξεων της Τουρκίας. Στη συνέχεια, επιστρατεύθη-καν Τούρκοι φιλελεύθεροι διανοούμενοι και ΜΚΟ, προκειμένου να συμ-βουλεύσουν τα κυβερνητικά όργανα στο ζήτημα της βελτίωσης των δι-


καιωμάτων των μειονοτήτων. Η Ομάδα Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα ήταν μόνο ένα από τα τρία κρατικά θεσμικά όργανα που συγκροτήθηκαν για την εκπόνηση εκθέσεων σχετικά με τα μέτρα βελτίωσης στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.28 Η έκθεση που συντάχθηκε από την εν λόγω ομάδα εργασίας ήταν ένα τυπικό προϊόν φιλελεύθερης πολιτικής σκέψης, που επεχείρησε να διαχειριστεί από μία φιλελεύθερη σκοπιά το ακανθώδες ζήτημα της εθνικής ταυτότητας στην Τουρκία (βλ. σελ. 210). Η αντίδραση σε αυτήν την έκθεση έδειξε τα όρια της πολιτικής φιλελευθεροποίησης στην Τουρκία. Ωστόσο, η δημοσίευση μίας τέτοιας έκθεσης ήταν ένα γεγονός-ορόσημο. Πριν προκύψει η προο-πτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, θα ήταν αδύνατον να εκφράσει κανείς παρόμοιες απόψεις σε ζητήματα μειονοτικών δικαιωμάτων και πολιτικής εθνικής ταυτότητας, χωρίς να αντιμετωπίσει ποινικές διώξεις.29 Οι ιδέες περί προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων και περί πολιτικής εθνικής ταυτότητας ήταν συνδεδεμένες με το αποτυχημένο πρόγραμμα του οθω-μανισμού την ύστερη περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ακόμη και τα σχόλια που είχαν γίνει το 1993 και το 1994 από την πρωθυπουργό Τσιλλέρ (Çiller), η οποία υπεδείκνυε την ύπαρξη μίας εθνικής ταυτότη-τας βάσει της κοινής καταγωγής από την Τουρκία (Türkiyeli), συνάντησαν σφοδρές αντιδράσεις και βρήκαν λίγους υποστηρικτές (βλ. σελ. 211). Η έναρξη ενός τόσο φιλελεύθερου διαλόγου στο εσωτερικό της Τουρκίας ήταν ένα σημαντικό αποτέλεσμα της επιρροής της ΕΕ στη χώρα.

Η αίσθηση του αμετάκλητου

Αυτό που ενίσχυσε περαιτέρω τη μεταρρυθμιστική διαδικασία φιλελευ-θεροποίησης ήταν η αίσθηση ότι ήταν μη αναστρέψιμη. Οι φιλελεύθερες δημοκρατικές ιδέες είχαν ήδη εμφανιστεί στη δεκαετία του 1960 και του 1970, όμως η διάδοσή τους διακόπηκε από δύο στρατιωτικά πραξικοπή-ματα το 1971 και το 1980, τα οποία μετέβαλαν την πορεία των πολιτικών εξελίξεων με έναν ριζικά αυταρχικό τρόπο. Ωστόσο, η ανάδειξη φιλελεύ-θερων δημοκρατικών κινημάτων τη δεκαετία του 1990 προστατεύθηκε έναντι μίας ξαφνικής βίαιης αυταρχικής αντίδρασης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση και η απόφαση της Τουρκίας να επιδιώξει την ένταξή της στην ΕΕ, εκπλη-ρώνοντας τα πολιτικά « κριτήρια» της Κοπεγχάγης, ήταν που αυτή τη φορά διασφάλισαν ότι τα όποια βήματα φιλελευθεροποίησης θα σημειώνονταν, δεν θα μπορούσαν να ανατραπούν.30 Αν και η εφαρμογή της νέας νομοθε-σίας ενδέχεται να ήταν ενίοτε κατώτερη των προσδοκιών, αυτή η αίσθηση ότι η μεταρρύθμιση ήταν αμετάκλητη βελτίωσε την αυτοπεποίθηση των


Τούρκων υποστηρικτών της μεταρρύθμισης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έπαιξε με επιτυχία τον ρόλο της άγκυρας των πολιτικών μεταρρυθμίσεων.

Η φιλελευθεροποιητική επίδραση της ΕΕ στην τουρκική πολιτική κουλτούρα

Επανεξέταση της ευρωπαϊκής και της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας

Μία αντιπαραβολή της πολιτικής κουλτούρας Ευρωπαίων και Τούρκων, κατά την περίοδο πριν η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ γίνει μία ρεαλιστική πιθανότητα, θα επιβεβαίωνε ότι η ανολοκλήρωτη φιλελευ-θεροποίηση του πολιτικού συστήματος της Τουρκίας είχε σταθεί εμπό-διο στην επίτευξη σύγκλισης μεταξύ ευρωπαϊκής και τουρκικής πολιτικής κουλτούρας. Η παρατήρηση του Πάτναμ ότι «το κοινωνικό πλαίσιο και η ιστορία καθορίζουν σε βάθος την αποτελεσματικότητα των θεσμών» απέ-δειξε την εγκυρότητά της στην περίπτωση της Τουρκίας.31 Η φιλελευθε-ροποιητική επίδραση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία κορυφώθηκε κατά τα έτη 1999-2004, ήταν αυτή που επέτρεψε την εμφύσηση στοι-χείων συμμετοχικής δημοκρατίας και τον μετασχηματισμό της πολιτι-κής κουλτούρας. Οι πολίτες σταδιακά εγκατέλειψαν την παραδοσιακά υποτακτική και σεβαστική στάση τους προς τις αρχές και το κράτος, υπερασπίστηκαν τα ατομικά τους δικαιώματα και υιοθέτησαν ολοένα και πιο δυναμικές θέσεις σε ζητήματα πολιτικής συμμετοχής. Αυτό δεν σήμαινε ότι η πολιτική κουλτούρα υπέστη μία ολοκληρωτική και θε-μελιώδη μεταμόρφωση. Στοιχεία συνέχειας συνυπήρχαν με δείγματα μεταβολής, γεγονός που διαμόρφωσε τη βάση για έναν σταδιακό μετα-σχηματισμό της πολιτικής κουλτούρας.

Στοιχεία συνέχειας στην πολιτική κουλτούρα

Κοινωνία των πολιτώνΤα αξιοσημείωτα βήματα προς την αποκατάσταση της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρκία δεν θα μπορούσαν να εξαλείψουν πλήρως την εμπεδωμένη καχυποψία εκ μέρους κάποιων μελών της γραφειοκρατίας. Η κοινωνία των πολιτών θεωρείτο ακόμη ένα στοιχείο διχαστικό της εθνι-κής και κοινοτικής ενότητας, το οποίο προωθούσε εγωτιστικά ατομικά συμφέροντα εις βάρος του μείζονος κοινοτικού συμφέροντος. Το επίπε-


δο συνεργασίας μεταξύ του κράτους και των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών δεν βελτιώθηκε σε μεγάλο βαθμό, ακόμη και μετά την πιο φιλική προσέγγιση που υιοθέτησε η κυβέρνηση του AKP έναντι της κοι-νωνίας των πολιτών. Μέλη του δικαστικού σώματος συχνά παρεμπόδιζαν την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων βρίσκοντας προφάσεις, ώστε να μην εφαρμόσουν τη νέα νομοθεσία. Η αντίθεση του προέδρου Αχμέτ Νετζντέτ Σεζέρ και του CHP στον φιλελευθεροποιητικό Νόμο περί Οργανώσεων απετέλεσε ένα πρόσθετο αποδεικτικό στοιχείο για τη διατήρηση στοιχείων μίας υποτακτικής πολιτικής κουλτούρας, η οποία έδινε σαφώς προτεραι-ότητα στο κράτος έναντι των ατομικών συμφερόντων και δυσπιστούσε απέναντι στην κοινωνία των πολιτών (βλ. σελ. 104).

ΚράτοςΤο υπερβατικό όραμα του κράτους διατήρησε τη γοητεία του σε ένα με-γάλο μέρος της κρατικής ελίτ. Η απόδοση απόλυτης προτεραιότητας στο γενικό έναντι των ειδικών συμφερόντων ως το μόνο μέσο προστασίας των μακροπρόθεσμων συμφερόντων της κοινότητας, μία δυσπιστία προς τον λαό και προς την ικανότητά του να λαμβάνει ορθές αποφάσεις, και μία αδιάλλακτη υπεράσπιση ενός κηδεμονευτικού ρόλου για την κρατική ελίτ συνέχισαν να καθορίζουν την αντίληψή της περί των σχέσεων κράτους-κοινωνίας και τον ρόλο του πολίτη. Η επιμονή των στρατιωτικών στην υπαγωγή του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου όχι στον υπουργό Εθνικής Άμυνας, αλλά απευθείας στον πρωθυπουργό ενδέχεται να έχει δώσει την εντύπωση μίας συζήτησης «περί όνου σκιάς», αλλά στην πραγματικότη-τα παρουσίαζε με εύγλωττο τρόπο πώς κάποια μέλη του στρατού αντι-λαμβάνονταν ακόμη την αποστρατικοποίηση της πολιτικής. Οι πολιτικές δηλώσεις των στρατιωτικών επί ποικίλων εσωτερικών πολιτικών ζητημά-των μειώθηκαν σε αριθμό, αλλά δεν εξαφανίστηκαν ποτέ. Μέρος του δι-καστικού σώματος αντιστεκόταν εξίσου στην αλλαγή. Η αναβλητικότητα και η αδιαφορία έναντι των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων ήταν εμφανής σε αρκετές δικαστικές αποφάσεις, ενώ δηλώσεις υψηλόβαθμων δικαστών κατεδείκνυαν μία σαφή έλλειψη φιλελεύθερης δημοκρατικής αντίληψης. Μία κατά κύριο λόγο υποτακτική πολιτική κουλτούρα συνέχισε να καθο-ρίζει την πολιτική θεώρηση ενός αξιοσημείωτου και ισχυρού τμήματος της γραφειοκρατικής και στρατιωτικής ηγεσίας (βλ. σελ. 137).32 Η περίπτωση του CHP κατέδειξε την επιβίωση μίας δήθεν κεμαλιστικής, κρατικιστικής, εθνικιστικής ιδεολογίας, η οποία αντιτίθετο στον ευρωπαϊκό μετασχημα-τισμό της Τουρκίας.33


Ο ρόλος της θρησκείας στην πολιτική Για πολλά μέλη της κρατικής ελίτ της Τουρκίας η προστασία του κοσμι-κού χαρακτήρα του ρεπουμπλικανικού κράτους συνέχισε να αποτελεί μία από τις πρωταρχικές αποστολές τους. Το «ήπιο» πραξικόπημα της 28ης Φεβρουαρίου 1997 είχε επαναβεβαιώσει τις πολιτικές μηδενικής ανο-χής έναντι της εκδήλωσης θρησκευτικής πίστης στη δημόσια σφαίρα. Αποδείξεις αυτής της προσέγγισης απετέλεσαν το κλείσιμο του RP και του FP, και το γεγονός ότι οι κρατικές πολιτικές για τα ζητήματα της μα-ντήλας και των θρησκευτικών επαγγελματικών σχολείων είχαν γίνει πιο αυστηρές. Η απροθυμία της Ευρωπαϊκής Ένωσης να λάβει σαφή θέση στο ζήτημα της κοσμικότητας διευκόλυνε αυτήν την πολιτική. Δικαστι-κές αποφάσεις εξακολούθησαν να αρνούνται οποιαδήποτε εκδήλωση της θρησκείας στον δημόσιο βίο, ενώ οι στρατιωτικοί συχνά αναφέρονταν στον ρόλο τους ως θεματοφύλακα του κοσμικού χαρακτήρα της Δημο-κρατίας. Στο μεταξύ, η βούληση της κρατικής ελίτ να διατηρήσει τον έλεγχο του κράτους επί της θρησκείας υποδηλώθηκε μέσω της έλλειψης μεταρρυθμίσεων στη δομή και τη λειτουργία της Διεύθυνσης Θρησκευ-τικών Υποθέσεων, παρά την αυξανόμενη ανησυχία εκ μέρους της Ευρω-παϊκής Ένωσης, καθώς και των θρησκευτικών ομάδων (βλ. σελ. 175). Η θρησκεία συνέχισε να γίνεται αντιληπτή ως ένα οπισθοδρομικό και δυνητικά διχαστικό στοιχείο του τουρκικού κοινωνικού ιστού, το οποίο έπρεπε να παραμείνει υπό αυστηρό κρατικό έλεγχο. Το εννοούμενο ως κρατικό συμφέρον υπερίσχυσε και πάλι των ατομικών ελευθεριών της θρησκείας και της έκφρασης, γεγονός που επιβεβαίωσε την επικράτηση του μοντέλου υποτακτικής πολιτικής κουλτούρας.

Εθνική ταυτότητα H έναρξη ενός ευρέος διαλόγου περί τουρκικής εθνικής ταυτότητας και μειονοτικών δικαιωμάτων δεν σήμαινε ότι οι καθιερωμένες προσεγγίσεις εξαφανίστηκαν. Αντιθέτως, η επιμονή σε ένα μονοεθνικό, μονοπολιτι-σμικό και ανελεύθερο μοντέλο εθνικής ταυτότητας και η αντίθεση στην πλήρη προστασία των μειονοτικών δικαιωμάτων χαρακτήρισαν τη στάση ενός μεγάλου μέρους της πολιτικής και στρατιωτικής γραφειοκρατίας. Οι πρακτικές της Γενικής Διεύθυνσης Βακουφίων αναφορικά με τα δι-καιώματα ιδιοκτησίας των ιδρυμάτων μη μουσουλμανικών μειονοτήτων και οι επαναλαμβανόμενες παραβιάσεις της θρησκευτικής ελευθερίας των μη μουσουλμανικών μειονοτήτων απετέλεσαν σαφή απόδειξη της διαρκούς καχυποψίας και των διακρίσεων εναντίον των μη μουσουλμα-νικών πληθυσμών. Η βίαιη αντίδραση από μέλη του στρατού εναντίον


οποιωνδήποτε μεταρρυθμιστικών μέτρων, τα οποία νομιμοποιούσαν τη διδασκαλία και τη ραδιοτηλεοπτική μετάδοση μειονοτικών γλωσσών, καθώς και ο διστακτικός και περιοριστικός τρόπος με τον οποίο εφαρ-μόστηκαν οι νόμοι της μεταρρύθμισης από το δικαστικό σώμα, έδειξαν ότι οι ρίζες της αντίδρασης προς τη φιλελεύθερη μεταρρύθμιση στους τομείς των μειονοτικών δικαιωμάτων και της εθνικής ταυτότητας ήταν βαθιές. Μέλη της πολιτικής και στρατιωτικής γραφειοκρατίας απετέλε-σαν επίσης τη ραχοκοκκαλιά της αντίδρασης εναντίον της έκθεσης της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα, επισημαίνοντας ότι το να ακολουθηθούν οι προτάσεις της έκθεσης περί πολιτικής θα έθετε σε αμφισβήτηση την τουρκική εθνική ενότητα και την εδαφική ακεραιότητα (βλ. σελ. 213). Η έμφαση σε φοβικά και ουσιο-κρατικά επιχειρήματα σχετικά με τον διασπαστικό ρόλο των μειονο-τήτων και την ανάγκη σφυρηλάτησης εθνικής ενότητας, καθώς και η θυσία των μειονοτικών δικαιωμάτων στον βωμό του υποτιθέμενου συμ-φέροντος του έθνους-κράτους, απετέλεσαν εκδηλώσεις της διατήρησης μίας υποτακτικής πολιτικής κουλτούρας.

Ενδείξεις μεταβολών στην πολιτική κουλτούρα

Κοινωνία των πολιτών Η ανάδυση στοιχείων μίας νέας συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας έγινε σαφής κατά τον μετασχηματισμό της κοινωνίας των πολιτών στην Τουρ-κία. Το πρώτο βήμα προς αυτήν την κατεύθυνση ήταν η απομυθοποίηση του κράτους. Η προϋπάρχουσα άψογη εικόνα του κράτους τέθηκε υπό αμ-φισβήτηση και η περίφημη αποτελεσματικότητα και τεχνική υπεροχή του αμφισβητήθηκαν. Ένας αυξανόμενος αριθμός οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών άρχισαν να εμπλέκονται σε όλο και πιο ποικίλες και σύνθετες κοινωνικές δραστηριότητες, συνιστώντας έτσι ένα ισχυρό αντίβαρο έναντι της κυριαρχίας του κράτους. Η ανάδυση μίας ζωηρής κοινωνίας των πο-λιτών επωφελήθηκε επίσης από την αυξανόμενη και πρωτοφανή πολιτική κινητοποίηση του επιχειρηματικού κεφαλαίου, η οποία σαφώς ευνόησε τις φιλελεύθερες πολιτικές μεταρρυθμίσεις. Η διάδοση φιλελεύθερων ιδεών οδήγησε επίσης σε διάσπαση της συνοχής της κρατικής ελίτ, ένα σημα-ντικό τμήμα της οποίας υποστήριξε το πρόγραμμα πολιτικών μεταρρυθμί-σεων (βλ. σελ. 104). Όλες αυτές οι εξελίξεις υποστήριξαν την αυξημένη συμμετοχή των πολιτών στην πολιτική και συνέβαλαν στη φιλελευθερο-ποίηση της πολιτικής κουλτούρας.


Κράτος Μία ινστρουμενταλιστική θεώρηση του κράτους έγινε όλο και πιο δημο-φιλής στη διαδικασία των υποκινούμενων από την ΕΕ μεταρρυθμίσεων, σηματοδοτώντας μία μεταστροφή στην τουρκική πολιτική κουλτούρα. Φι-λελεύθερες απόψεις αναφορικά με τις σχέσεις κράτους-κοινωνίας και τον ρόλο του πολίτη απέκτησαν ώθηση μέσα σε ένα αναπτυσσόμενο τμήμα των πολιτικών ελίτ. Πολιτικοί, δημοσιογράφοι και ηγέτες της κοινωνίας των πολιτών επέκριναν τη σεβαστική στάση προς το κράτος και τόνισαν την ανάγκη οι σχέσεις κράτους-κοινωνίας να γίνουν αντικείμενο επαναδια-πραγμάτευσης και το άτομο να γίνει το επίκεντρο. Η επικρατούσα άπο-ψη περί εθνικής ασφαλείας στην Τουρκία χαρακτηρίστηκε ως ο δούρειος ίππος της κρατικής ελίτ στην προσπάθειά της να διατηρήσει τον έλεγχό της επί του κράτους και τον κηδεμονευτικό της ρόλο επί της κοινωνίας. Προβλήθηκε το επιχείρημα ότι θα ήταν καλό να υιοθετηθεί ένας νέος, πιο περιοριστικός ορισμός της εθνικής ασφάλειας, ώστε η κρατική ελίτ να χάσει τη δυνατότητα έκφρασης γνώμης επί σημαντικών εσωτερικών πολιτικών ζητημάτων. Ως προϋπόθεση για την κατάργηση των προνομίων της κρατικής ελίτ και την αποκατάσταση των σχέσεων κράτους-κοινωνίας σε μία φιλελεύθερη δημοκρατική βάση θεωρήθηκε η άρση της αντιμετώ-πισης ζητημάτων της τουρκικής πολιτικής ως ζητημάτων εθνικής ασφα-λείας (desecuritization). Αυτή η άνοδος των φιλελεύθερων ιδεών δεν άφη-σε ανεπηρέαστη την κρατική ελίτ. Παρατηρήθηκε διάσπαση στο εσωτερι-κό της πολιτικής γραφειοκρατίας και –για πρώτη φορά– της στρατιωτικής γραφειοκρατίας, καθώς ορισμένοι από τους ενδιαφερόμενους συνειδητο-ποίησαν ότι η κορύφωση της διαδικασίας εκδυτικισμού της Τουρκίας θα μπορούσε να επιτευχθεί μόνο μέσα από την πολιτική της φιλελευθεροποί-ηση και την ένταξή της στην ΕΕ (βλ. σελ. 137). Η ενεργός υποστήριξη τμημάτων της πολιτικής γραφειοκρατίας προς το μεταρρυθμιστικό πρό-γραμμα φιλελευθεροποίησης και η συναίνεση της στρατιωτικής ηγεσίας ως προς αυτό ήταν ζωτικής σημασίας για τη συνέχισή του και κατέδειξε την ανάδυση μίας πιο φιλελεύθερης πολιτικής κουλτούρας, ακόμη και με-ταξύ των εκπροσώπων του σκληρού πυρήνα του κράτους.

Ο ρόλος της θρησκείας στην πολιτική Μία αλλαγή στον δημόσιο διάλογο περί του ρόλου της θρησκείας στην πολιτική κατέστη περισσότερο από πρόδηλη υπό την επίδραση των βελ-τιούμενων ευρωτουρκικών σχέσεων. Δεδομένου ότι οι εκθέσεις της Ευ-ρωπαϊκής Επιτροπής ποτέ δεν έθιξαν το ζήτημα της κοσμικότητας στην Τουρκία, εστιάζοντας μόνο στις πιο ακραίες του εφαρμογές σε περιπτώ-


σεις κατάφωρης παραβίασης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η έναρξη μίας συζήτησης περί κοσμικότητας στην Τουρκία ήταν μια απρομελέτητη συνέπεια του προγράμματος φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων.34 Ο διάλογος αναπτύχθηκε σε πιο συμβιβαστικές γραμμές.35 Οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών και η φιλελεύθερη διανόηση για πρώτη φορά διέκριναν με σαφήνεια τον ανελεύθερο αντικληρικαλισμό από τη φιλελεύθερη κοσμι-κότητα, υποστηρίζοντας ότι ο σεβασμός για τις θεμελιώδεις ελευθερίες της θρησκείας και της έκφρασης δεν θα σήμαινε τη συλλήβδην κατάργη-ση της κοσμικότητας, αλλά τη μετάβαση από τον αντικληρικαλισμό σε μία φιλελεύθερη εκδοχή κοσμικότητας (βλ. σελ. 179). Αυτή η θέση βρήκε υποστηρικτές μεταξύ των ισλαμιστικών ελίτ της Τουρκίας και την πολιτική της έκφραση μέσω του AKP. Στα γραπτά των ισλαμιστών διανοουμένων και στο πρόγραμμα του AKP, η κριτική εναντίον του αντικληρικαλισμού για πρώτη φορά δεν στηρίχθηκε σε ισλαμικές αλλά σε φιλελεύθερες πα-ραδοχές. Το κράτος κλήθηκε να εγγυηθεί την προστασία των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων των πολιτών του, όχι υπακούοντας σε ισλαμι-κές νομικές αρχές, αλλά υιοθετώντας μία παθητική εκδοχή κοσμικότητας (βλ. σελ. 181). Ινστρουμενταλιστική ή πραγματική, αυτή η μεταστροφή ήταν σε κάθε περίπτωση πολύ σημαντική και σηματοδότησε μία κρίσιμη μεταβολή στη διαδικασία φιλελευθεροποίησης της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας.

Εθνική ταυτότητα Έκπληξη προκάλεσε η έναρξη ενός άνευ προηγουμένου διαλόγου επί δια-φόρων θεμάτων σχετικών με την εθνική ταυτότητα και τις μειονότητες. Οι εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής έθιγαν αδιαλείπτως το πρόβλημα της προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Τουρκία. Ωστόσο, η συζήτηση στην Τουρκία προχώρησε πολύ περαιτέρω και συμπεριέλαβε και το ζήτημα της εθνικής ταυτότητας. Με επικεφαλής τη φιλελεύθερη διανόηση και τα μέσα ενημέρωσης, εγκαινιάστηκε ένας δημόσιος διά-λογος για ζητήματα τα οποία είχαν θεωρηθεί ταμπού ήδη από την ίδρυ-ση της Δημοκρατίας. Εκφράστηκε με σαφήνεια η ανάγκη να σεβαστεί η Τουρκία τα μειονοτικά δικαιώματα των πολιτών της, όχι ως παραχώρηση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά διότι αυτό ήταν ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά ενός δημοκρατικού κράτους. Η συζήτηση κορυφώθηκε με τη δημοσίευση της έκθεσης της Ομάδας Εργασίας για τα Μειονοτικά και τα Πολιτιστικά Δικαιώματα, η οποία με τόλμη όρισε την ατζέντα για την επίλυση των μειονοτικών ζητημάτων της Τουρκίας (βλ. σελ. 206). Η δημοσίευση αυτής της έκθεσης κατέστησε επίσης σαφές το γεγονός ότι τις


φιλελεύθερες απόψεις επί αυτών των ζητημάτων είχαν επίσης υιοθετήσει και τμήματα της κρατικής γραφειοκρατίας. Οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών συμμετείχαν επίσης στη συζήτηση, υποστηρίζοντας την ατζέντα των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων, ενώ αυξήθηκε και το ενδιαφέρον των πολιτών για την ίδια τους την εθνοτική και θρησκευτική κληρονομιά. Αυ-τός ο διάλογος έδειξε ότι κατέστη δυνατή στην Τουρκία η διεξαγωγή μίας ανοικτής και εκλεπτυσμένης συζήτησης για ευαίσθητα πολιτικά ζητήματα και ότι η κοινωνία των πολιτών και τα μεμονωμένα άτομα μπορούσαν να ηγηθούν αυτού του διαλόγου. Αυτό απετέλεσε μία πρόσθετη απόδειξη για τη διάχυση συμμετοχικών στοιχείων στην τουρκική πολιτική κουλτούρα.

Μία σταδιακή στροφή προς ένα νέο επιστημολογικό παράδειγμα

Οι παρατηρήσεις αυτές επιβεβαιώνουν το συμπέρασμα ότι η διαδικασία των διαπραγματεύσεων ΕΕ-Τουρκίας είχε μία διακριτή φιλελευθεροποιη-τική επίδραση στην τουρκική πολιτική κουλτούρα. Υπήρξε μία συνεχής διαδικασία συσσώρευσης κοινωνικού κεφαλαίου, μία στροφή από ένα κατά κύριο λόγο υποτακτικό σε ένα όλο και περισσότερο συμμετοχικό μοντέλο πολιτικής κουλτούρας. Όπως το θέτει ο Πάτναμ, «η αλλαγή των επίσημων θεσμών μπορεί να αλλάξει την πολιτική πρακτική».36 Η τουρκι-κή πολιτική κουλτούρα έχει πράγματι αλλάξει, αν και με βραδύ ρυθμό.37 Ενώ η επιτακτική ανάγκη της Τουρκίας να συμμορφωθεί με τα « κριτή-ρια» της Κοπεγχάγης και να εξασφαλίσει μία ημερομηνία έναρξης εντα-ξιακών διαπραγματεύσεων θα μπορούσε να είχε σημαντικές επιδράσεις, η καρδιά και το μυαλό πολιτών, πολιτικών και γραφειοκρατών μπορούν να αλλάξουν μόνο με την πάροδο του χρόνου. Όπως το θέτει ο Μεχμέτ Αλή Μπιράντ, «οι παλιές συνήθειες δύσκολα ξεχνιούνται. Απαιτούνται θυσίες και αποφασιστικότητα, για να εγκαθιδρυθεί ένα νέο σύστημα και για να ξεπεραστεί το δίκτυο συμφερόντων που πήρε χρόνια για να σχηματιστεί μεταξύ ορισμένων ομάδων».38

Ωστόσο, μπορεί να επιβεβαιωθεί η σταδιακή αποδυνάμωση των υποτα-κτικών και η ενίσχυση των συμμετοχικών στοιχείων της τουρκικής πολι-τικής κουλτούρας. Πριν να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση ένας αξιοσημείωτος παράγοντας στην τουρκική πολιτική και πριν να καταστεί ρεαλιστική η προοπτική ένταξης της Τουρκίας, οι Τούρκοι πολίτες γενικά συμμορφώ-νονταν στις όποιες κρατικές αποφάσεις, ανεξαρτήτως του πόσο αντιδη-μοκρατικές ήταν. Ανέχονταν ως αναγκαίο κακό ή και επιδοκίμαζαν τα στρατιωτικά πραξικοπήματα και τον κηδεμονευτικό ρόλο του στρατού στην πολιτική. Δινόταν απόλυτη προτεραιότητα στα κρατικά συμφέροντα


έναντι των ατομικών συμφερόντων. Η κοινωνία των πολιτών αντιμετω-πιζόταν με καχυποψία, με το αιτιολογικό ότι διασπά τον λαό και ότι δίνει αδικαιολογήτως προτεραιότητα σε ιδιωτικά συμφέροντα εις βάρος των συμφερόντων της κοινότητας. Οι πολιτικές εθνικής ομογενοποίησης γίνο-νταν ανεκτές ή αποδεκτές ως αναγκαίο κομμάτι του εκσυγχρονισμού της Τουρκίας, της οικονομικής ανάπτυξης και της πολιτικής εθνικής ασφα-λείας της. Στενά όρια είχαν τεθεί γύρω από τις δημόσιες εκδηλώσεις θρη-σκευτικής πίστης. Οι πολίτες σπάνια διεκδικούσαν το δικαίωμά τους να συμμετέχουν στις διαδικασίες λήψης πολιτικών αποφάσεων. Με εξαίρεση τις εκλογές, συνήθως εμπιστεύονταν τη διαχείριση των πολιτικών υπο-θέσεων στις «ειδήμονες» κρατικές ελίτ, οι οποίες υποτίθεται ότι ήταν σε θέση να δώσουν προτεραιότητα στο μακροπρόθεσμο συμφέρον της κοι-νότητας έναντι κάθε είδους ιδιωτικού συμφέροντος. Ακόμη και οι πολίτες που δεν συμφωνούσαν με τις κρατικές πολιτικές και πρακτικές σπάνια αναλάμβαναν το βάρος της ευθύνης να εκφράσουν τη γνώμη τους δημό-σια ή να εμπλακούν σε πολιτικές δραστηριότητες.

Από τότε που η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ελσίνκι το 1999 έδωσε στην Τουρκία απτές προοπτικές για ένταξη στην ΕΕ, η τουρκι-κή πολιτική κουλτούρα εισήλθε σε μία αργή αλλά σταθερή διαδικασία φι-λελευθεροποίησης. Οι πολίτες έδειξαν να ενδιαφέρονται όλο και περισσό-τερο για τις πολιτικές υποθέσεις και για συμμετοχή σε αυτές, και οι οργα-νώσεις της κοινωνίας των πολιτών αυξήθηκαν σε αριθμό και βελτιώθηκαν σε ποιότητα. Η κοινωνία των πολιτών θεωρήθηκε ως ουσιαστικό στοιχείο ενός συμμετοχικού δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Ως αποτέλεσμα της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών αναπτύχθηκαν οριζόντια δίκτυα κοινωνικής εμπλοκής, τα οποία είχαν θετική επίδραση στην ανάπτυξη της εμπιστοσύνης του κοινού και στη συσσώρευση κοινωνικού κεφαλαίου. Ο τυφλός σεβασμός προς το κράτος αντικαταστάθηκε από μία πιο κριτι-κή προσέγγιση, ιδιαιτέρως όταν κατέστη πρόδηλη η αναποτελεσματικό-τητα και η διαφθορά του κράτους. Εξασθένησε η εμπιστοσύνη προς τη γραφειοκρατία και οι γραφειοκράτες δεν ήταν πλέον υπεράνω κριτικής. Η απόλυτη προτεραιότητα των συμφερόντων της κοινότητας έναντι των ατομικών συμφερόντων τέθηκε υπό αμφισβήτηση. Καθώς η πιστή τήρηση των δημοκρατικών αρχών κατέστη ολοένα και πιο σημαντική, οι πολιτικές παρεμβάσεις του στρατού δεν αντιμετωπίζονταν πλέον ως θεμιτή άσκηση του ρόλου του ως θεματοφύλακα, αλλά ως σοβαρό πλήγμα στη διαδικα-σία εμπέδωσης της δημοκρατίας. Ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιω-μάτων και των θεμελιωδών ελευθεριών, ακόμη και εις βάρος των συμ-φερόντων του κράτους, έγινε κοινωνική αξία, και δεν αγνοούνταν πλέον


οι παραβιάσεις των μειονοτικών δικαιωμάτων. Επιπλέον, το τουρκικό πο-λιτικό φάσμα αναδιοργανώθηκε, καθώς η ταυτότητα των πολιτικών και διανοουμένων προσδιοριζόταν τώρα από τη στάση τους έναντι της πο-λιτικής φιλελευθεροποίησης. Διαμορφώθηκαν νέες κοινωνικές συμμαχίες πέρα από ιδεολογίες, στη βάση της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης και της υποστήριξης της ένταξης στην ΕΕ.

Μία σημαντική μεταβολή παρατηρήθηκε επίσης στην κρατούσα ιδεο-λογία του πολιτικού Ισλάμ. Το ισλαμικό πολιτικό πρόγραμμα εγκαταλεί-φθηκε προφανώς υπέρ ενός φιλελεύθερου, κοσμικού και δημοκρατικού καθεστώτος. Αυτό σηματοδότησε μία μείζονα νίκη του πολιτικού φιλε-λευθερισμού στην Τουρκία, καθώς έδειξε ότι η Τουρκία μπορούσε να καλ-λιεργεί ταυτόχρονα τόσο τις δυτικοευρωπαϊκές πολιτικές αξίες όσο και τη δική της πολιτισμική ταυτότητα. Έδωσε επίσης επαρκείς αποδείξεις για το ότι η φιλελεύθερη στροφή της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας είχε διεισδύσει στο σύνολο της τουρκικής κοινωνίας. Αυτό έγινε ακόμη πιο σαφές με την ανάδειξη νέων δυνατοτήτων φιλελεύθερου διαλόγου. Σαφές παράδειγμα γι’ αυτό απετέλεσε η οργάνωση ενός ακαδημαϊκού συνεδρίου για το Αρμενικό Ζήτημα τον Μάιο του 2005, το οποίο επρόκειτο να φιλο-ξενήσει τις απόψεις ιστορικών που διαφωνούν με την επίσημη τουρκική θέση για τα γεγονότα. Το συνέδριο χρειάστηκε να αναβληθεί υπό την πίε-ση του κράτους και της κυβέρνησης, καταδεικνύοντας τα όρια της διαδι-κασίας φιλελευθεροποίησης. Τελικά, πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 2005 παρά τα δικαστικά εμπόδια. Η θέληση αυτών των διανοουμένων να προωθήσουν τη φιλελεύθερη ατζέντα τους έγινε σαφής στην ακόλουθη δήλωσή τους:

«Εμείς, οι συμμετέχοντες σε αυτό το συνέδριο... [θέλουμε] να επι-σημάνουμε ιδιαιτέρως... [ότι] η ανάδυση διαφορετικών, κριτικών και εναλλακτικών φωνών, η εκδήλωση του πώς η Τουρκία διαθέτει πράγματι μία τόσο πλούσια ποικιλία σκέψεων θα ήταν, για ακόμη μία φορά, προς το μέγιστο όφελος της Τουρκίας. Πιστεύουμε ότι η διεξαγωγή του συνεδρίου μας στο εγγύς μέλλον θα είναι ένα από τα πιο σημαντικά βήματα στην πορεία της χώρας μας προς την ακαδη-μαϊκή ελευθερία, την ανεξαρτησία των πανεπιστημίων και εν γένει προς τη δημοκρατία».39

Η διοργάνωση ενός τέτοιου συνεδρίου εκδήλωσε εύστοχα την πρόοδο που σημειώθηκε στη φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλ-τούρας, καθώς και τις εναπομείνασες ελλείψεις. Παρόλο που η επίδραση


παγκόσμιων και εγχώριων παραγόντων ήταν συχνά αξιοσημείωτη (βλ. σελ. 86, 123, 158, 196), η μελέτη αυτή έχει δείξει ότι η αιτιώδης σχέση με-ταξύ της διαδικασίας φιλελευθεροποίησης της τουρκικής πολιτικής κουλ-τούρας και της μεταρρυθμιστικής διαδικασίας που εγκαινιάστηκε από την ΕΕ είναι ισχυρή. Αυτό που πέτυχε η Ευρωπαϊκή Ένωση, δίνοντας στην Τουρκία μία προοπτική ένταξης, ήταν να διευκολύνει τη διαδικασία φι-λελευθεροποίησης με την προώθηση και την πρόσδεση της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης στην πορεία ένταξης και με τη διευκόλυνση της διαδικα-σίας εμπέδωσης της δημοκρατίας.

Η προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ και η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία (EMΣ)

Για να προσδιορίσει κανείς τις επιδράσεις της διαδικασίας προσχώρη-σης στην πολιτική κουλτούρα της Τουρκίας, θα χρειαζόταν, στην ιδα-νική περίπτωση, να γνωρίζει τι θα είχε συμβεί, εάν η Τουρκία δεν ήταν υποψήφια προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Αν και η πιθανολόγηση εναλλακτικών ιστορικών γεγονότων είναι ανεφάρμοστη, μπορεί κανείς να καταλήξει σε χρήσιμα συμπεράσματα με βάση την εμπειρία των απο-τελεσμάτων της πολιτικής της ΕΕ έναντι μη υποψήφιων προς ένταξη με-σογειακών κρατών. Η επιτυχία της στρατηγικής της ΕΕ αναφορικά με την Τουρκία καθίσταται σαφέστερη, όταν αντιπαρατεθεί με τα αποτελέσματα της Ευρω-Μεσογειακής Συνεργασίας (Euro-Mediterranean Partnership-EMΣ),40 μία πρωτοβουλία της ΕΕ που ξεκίνησε τον Νοέμβριο του 1995, χωρίς να προσφέρει στα συμμετέχοντα κράτη προοπτική πλήρους έντα-ξης. Αντ’ αυτού, στόχευε απλώς στην ανάπτυξη στενότερων πολιτικών, οικονομικών και στρατηγικών σχέσεων μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ και των λοιπών παράκτιων κρατών της Μεσογείου. Οι στόχοι της συ-νοψίζονταν ως εξής:

Δημιουργία μίας ζώνης ειρήνης και σταθερότητας βάσει των αρχών • των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της δημοκρατίας. Δημιουργία μίας ζώνης κοινής ευημερίας μέσω της σταδιακής καθιέ-• ρωσης ελεύθερου εμπορίου μεταξύ της ΕΕ και των μεσογειακών εταίρων της αλλά και μεταξύ των ιδίων των εταίρων, η οποία θα συνοδευόταν από σημαντική χρηματοδοτική στήριξη της ΕΕ για την οικονομική μετάβαση και για την υποβοήθηση των εταίρων στην αντιμετώπιση των κοινωνικών και οικονομικών προκλήσεων που θα δημιουργούνταν από αυτήν τη μετάβαση.


Βελτίωση της αλληλοκατανόησης μεταξύ των λαών της περιοχής και • ανάπτυξη μίας ελεύθερης και ακμάζουσας κοινωνίας των πολιτών μέσω ανταλλαγών, ανάπτυξης των ανθρωπίνων πόρων και στήριξης της κοινωνίας των πολιτών και της κοινωνικής ανάπτυξης.41

Ωστόσο, η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία απέτυχε να αποδώσει τα πολιτικά αποτελέσματα που είχαν οραματιστεί οι σχεδιαστές της. Ενώ στον οικονομικό τομέα η ίδρυση μίας Ευρω-Μεσογειακής Ζώνης Ελεύ-θερου Εμπορίου έως το 2010 και η χρηματοδοτική αρωγή της ΕΕ ύψους περίπου 11 δισεκατομμυρίων από το 1995 έως το 2005 αποτελούσαν γε-γονότα μείζονος σημασίας,42 απέτυχαν να έχουν αξιοσημείωτες επιδρά-σεις στην πολιτική της περιοχής. Παρά τη φιλόδοξη πολιτική ατζέντα,43 δεν σημειώθηκε αξιοσημείωτη πρόοδος στους τομείς της περιφερειακής ειρήνης και σταθερότητας, του εκδημοκρατισμού ή της ανάπτυξης της κοινωνίας των πολιτών στα κράτη της Μεσογείου και της Μέσης Ανα-τολής που συμμετείχαν στη Διαδικασία της Βαρκελώνης (Barcelona Process).44 Η εταιρική σχέση που προσφέρθηκε σε αυτά τα κράτη απο-δείχθηκε πολύ αδύναμη ως πολιτικό κίνητρο, ώστε να διευκολύνει τα βήματά τους προς τον εκδημοκρατισμό. Αντιθέτως, το γεγονός ότι προ-σφέρθηκε στην Τουρκία η προοπτική πλήρους ένταξης αποδείχθηκε ότι είχε μία πολύ πιο βαθιά επίδραση σε εσωτερικό επίπεδο. Σε συνδυασμό με την ύπαρξη σημαντικών εγχώριων πολιτικών και κοινωνικών δυνά-μεων, πρόθυμων να υποστηρίξουν τη διαδικασία της πολιτικής μεταρ-ρύθμισης, το κίνητρο της ένταξης στην ΕΕ έδωσε όραμα και κινητοποίη-σε την υποστήριξη προς την πολιτική φιλελευθεροποίηση σε πρωτοφα-νές επίπεδο.

Από την άλλη πλευρά, θα ήταν πολύ πρόωρο να πούμε ότι έχει ολοκλη-ρωθεί η πλήρης μεταμόρφωση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας από το υποτακτικό στο συμμετοχικό μοντέλο. Ο δρόμος προς την πλήρη φιλε-λευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας είναι ακόμη μακρύς και δύσβατος, και όπως υπογραμμίζει ο Πάτναμ, «η ιστορία των θεσμών ως επί το πλείστον κινείται αργά».45 Παρά το γεγονός ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη επιδράσει στην τουρκική πολιτική κουλτούρα προς την κατεύθυνση της φιλελευθεροποίησης, η κατάληξη αυτής της διαδικασίας εξαρτάται από το μέλλον των ενταξιακών διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας. Η διαδικασία σύγκλισης της Τουρκίας με το κοινοτικό κεκτημέ-νο (acquis communautaire) θα έχει σπουδαίο αντίκτυπο στον χαρακτήρα του τουρκικού πολιτικού συστήματος.


Εικόνα 7.1.: Ο πρωθυπουργός της Τουρκίας και πρώην ποδοσφαιριστής Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν (Recep Tayyip Erdoğan) ίσως στο πιο δύσκολο σουτ της καριέρας του (με την ευγενή παραχώρηση της Ingram Pinn·

δημοσιεύθηκε στους Financial Times, στις 30 Ιουνίου 2005)

Το μέλλον της περιπέτειας της Τουρκίας στην ΕΕ και η πολιτική κουλτούρα

Στις 17 Δεκεμβρίου του 2004, το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο των Βρυξελλών όρισε την 3η Οκτωβρίου 2005 ως ημερομηνία έναρξης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων με την Τουρκία.46 Με αυτήν την απόφαση ανταμεί-φθηκαν οι μεταρρυθμιστικές προσπάθειες δύο τουρκικών κυβερνήσεων, αν και αυτό δεν σήμαινε ότι η Τουρκία είχε πλήρως μετατραπεί σε μία φιλελεύθερη δημοκρατία. Στο εσωτερικό ευρωπαϊκό επίπεδο, η απόφαση αυτή ήταν μία μεγάλη νίκη εκείνων των πολιτικών δυνάμεων, που ορα-ματίστηκαν μία περιεκτική, βασισμένη σε πολιτικές αξίες και ανεκτική Ένωση, σε αντίθεση με εκείνους που φοβούνταν τις οικονομικές, κοινω-νικές και πολιτιστικές επιπτώσεις της προοπτικής ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ.47 Παρ’ όλα αυτά, η ενταξιακή προοπτική της Τουρκίας έθεσε επί


τάπητος πολύ διαφορετικά ζητήματα από εκείνα που είχαν τεθεί σε διευ-ρύνσεις του παρελθόντος.48 Οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις της Τουρκίας δεν είναι δυνατόν να αποτελούν μία εύκολη διαδικασία· είναι πιθανόν να ανακύψουν προβλήματα, όχι μόνο από την τουρκική αλλά και από την ευρωπαϊκή πλευρά. Η Ευρωπαϊκή Ένωση αντιμετωπίζει μία σειρά σο-βαρών εσωτερικών προκλήσεων και αντιφάσεων, οι οποίες ενδέχεται να επηρεάσουν την πορεία των ενταξιακών διαπραγματεύσεων μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας. Η Τουρκία πρέπει επίσης να δώσει την τελική οριστική απάντη-ση στο ερώτημα της ταυτότητάς της, αν δηλαδή ανήκει στη Δύση ή στην Ανατολή,49 και να συμμετάσχει εποικοδομητικά στην πνευματική, θεσμι-κή και πολιτική εξέλιξη που έχει χαρακτηρίσει τη δυτική Ευρώπη μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.50

Μία άποψη από τις Βρυξέλλες

Τα προβλήματα από την πλευρά της ΕΕ είναι οικονομικά, πολιτικά και στρατηγικά. Η πίεση της παγκοσμιοποίησης ωθεί την Ευρωπαϊκή Ένω-ση στην επανεξέταση των βασικών θεμελίων του οικονομικού και κοι-νωνικού μοντέλου της. Καθώς η Κίνα και η Ινδία αναδεικνύονται ως νέοι παγκόσμιοι οικονομικοί παράγοντες, καθίσταται ολοένα και πιο δύσκο-λο για την οικονομία της ΕΕ να αυξήσει τους ρυθμούς παραγωγικότητας, ανταγωνιστικότητας και οικονομικής ανάπτυξης χωρίς την απορρύθμιση της νομοθεσίας της περί εργασιακών δικαιωμάτων και του συστήματος κοινωνικής πρόνοιας. Η Κοινή Αγροτική Πολιτική (Common Agricultural Policy-ΚΑΠ), ένας από τους θεμέλιους λίθους της Ευρωπαϊκής Οικονο-μικής Κοινότητας, έχει καταστεί υπέρμετρα δαπανηρή, προστατεύοντας έναν ευρύ, μη ανταγωνιστικό γεωργικό τομέα που έχει κάνει ελάχιστες προσπάθειες, προκειμένου να προσαρμοστεί στο νέο παγκόσμιο οικονομι-κό περιβάλλον. Επείγουσα είναι η ανάγκη για αύξηση και καλύτερη δια-χείριση του προϋπολογισμού της ΕΕ, ώστε οι νέες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές προκλήσεις να μπορούν να αντιμετωπιστούν καλύτερα. Επιπλέον, υπάρχει αυξημένη εικοτολογία όσον αφορά στη μελλοντική πο-ρεία της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ενοποίησης. Μία Ένωση δύο ταχυ-τήτων, μία οπισθοδρόμηση σε ένα μοντέλο ζώνης ελεύθερου εμπορίου, ή η ανάπτυξη ενός ομοσπονδιακού μεταεθνικού μοντέλου, είναι όλες πιθα-νές εκβάσεις της πολιτικής και ιδεολογικής ζύμωσης την οποία υφίσταται η Ένωση αυτήν τη στιγμή. Ωστόσο, αυτό που είναι ήδη σαφές είναι ότι –εάν υποτεθεί ότι οι ενταξιακές διαπραγματεύσεις μεταξύ ΕΕ-Τουρκίας


αποφέρουν καρπούς μετά από δέκα ή παραπάνω χρόνια– η Τουρκία θα ενταχθεί σε μία Ένωση πολύ διαφορετική από αυτή που είναι σήμερα.

Η διεύρυνση προς Ανατολάς υπήρξε ένας πρόσθετος παράγοντας που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στην οικονομική, κοινωνική και πο-λιτική συνοχή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Παρά τα προφανή πολιτικά και στρατηγικά πλεονεκτήματα της ενσωμάτωσης δέκα νέων κρατών-μελών τον Μάιο του 2004, προκαλούν ίσως φόβο οι δυσκολίες που ενδέχεται να αντιμετωπίσει η νέα διευρυμένη Ευρωπαϊκή Ένωση στη διαδικασία λήψης αποφάσεων, συχνά στη βάση της ομοφωνίας. Σαφώς ζωτικής σημασίας εί-ναι η ικανότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης να συνδυάσει τη διαδικασία της διεύρυνσης με την ίδια της την εμβάθυνση και την ανάπτυξη υπεύθυνων, δημοκρατικών θεσμών που να λειτουργούν ομαλά. Κρίσιμη, επίσης, θα εί-ναι η ικανότητα της Ένωσης να αναπτύξει ισχυρές κοινές θέσεις και στρα-τηγικές σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφαλείας ενα-ντίον των Ηνωμένων Πολιτειών, της Κίνας καθώς και άλλων παγκόσμιων παραγόντων. Η αποτυχία να επικυρώσει τη Συνταγματική Συνθήκη της ΕΕ και το αβέβαιο μέλλον της Συνθήκης της Λισαβόνας έχουν επιβεβαιώσει ότι η θεσμική μεταρρύθμιση της Ένωσης θα αποτελέσει ένα εξαιρετικά δύσκολο έργο. Η πρόβλεψη ότι η ενδεχόμενη ένταξη της Τουρκίας, με τον σχετικά μεγάλο πληθυσμό και την αδύναμη οικονομία της, θα δυσχέραινε ακόμη περισσότερο τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις, δημιουργεί ένα επιπλέον εμπόδιο στην πορεία της Τουρκίας προς την πλήρη ένταξη.51

Οι οικονομικές και πολιτικές προκλήσεις σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν ήδη επηρεάσει τις εσωτερικές πολιτικές στη Γερμανία, στη Γαλλία και σε άλλα μεγάλα κράτη-μέλη της ΕΕ. Η άνοδος των ποσοστών ανεργίας έχει συμβάλει, ώστε ξενοφοβικά πολιτικά κόμματα να επαναβεβαιώσουν την πολιτική τους παρουσία. Τα αποτελέσματα των δημοψηφισμάτων για τη Συνταγματική Συνθήκη της ΕΕ στη Γαλλία και την Ολλανδία τον Μάιο και τον Ιούνιο του 2005 κατέδειξαν με σαφήνεια ότι η κοινή γνώμη σε πολλά κράτη-μέλη της ΕΕ έχει αποξενωθεί από το ευρωπαϊκό σχέδιο. Η δυναμική πολιτική διεύρυνσης της ΕΕ προσδιορίστηκε ως ένας από τους κύριους λόγους για τα πολυσχιδή προβλήματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Δεδομένου ότι η διεύρυνση προς Ανατολάς δεν μπορεί να αναιρεθεί και ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ήδη δεσμευτεί για την πλήρη ένταξη της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας, έχει διατυπωθεί η πρόταση ότι θα πρέπει να επιβληθεί μορατόριουμ για περαιτέρω διεύρυνση.52 Αυτό θα μπορούσε να επηρεάσει κυρίως την Τουρκία και την Κροατία, οι οποίες είναι σήμερα τα δύο υποψήφια προς ένταξη κράτη που έχουν ξεκινήσει ενταξιακές δια-πραγματεύσεις. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Τουρκία διατρέχει τον κίνδυνο


να μετατραπεί σε αποδιοπομπαίο τράγο για τα συσσωρευμένα εσωτερικά προβλήματα της ΕΕ. Ένας σημαντικός αριθμός σχολιαστών και πολιτικών της ΕΕ έχουν ήδη δηλώσει ότι η ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ είναι ανέ-φικτη για οικονομικούς, πολιτικούς και πολιτιστικούς λόγους, και πρότει-ναν αντ’ αυτού ένα μοντέλο « προνομιακής εταιρικής σχέσης» (privileged partnership).53 Αυτή η άποψη έχει γίνει ιδιαίτερα δημοφιλής μεταξύ των κεντροδεξιών πολιτικών κομμάτων στη Γαλλία και στη Γερμανία και στην πλειονότητα της κοινής γνώμης σε πολλά κράτη-μέλη της ΕΕ. Η αντιμετώ-πιση των φόβων της κοινής γνώμης όσον αφορά στην προοπτική ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ φαίνεται να είναι ένα από τα πιο κρίσιμα καθήκοντα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Τουρκίας.

Εικόνα 7.2.: Το αβέβαιο μέλλον των ευρωτουρκικών σχέσεων απεικονίζεται συνοπτικά σε αυτήν τη γελοιογραφία

(με την ευγενή παραχώρηση του Peter Schrank, δημοσιεύθηκε στο Economist, 30 Σεπτεμβρίου 2004).

Από την άλλη πλευρά, δεν θα πρέπει κανείς να ξεχνά ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι ακόμη σε μεγάλο βαθμό ένας οργανισμός που λειτουργεί με βάση κανόνες δικαίου και όπου οι πολιτικές σκοπιμότητες δεν παίζουν πρω-


ταγωνιστικό ρόλο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεσμεύθηκε στις 17 Δεκεμβρίου 2004 να ξεκινήσει ενταξιακές διαπραγματεύσεις με την Τουρκία στις 3 Οκτωβρίου 2005, και δεν μπορεί να ανακαλέσει αυτήν την απόφαση. Ακό-μη και αν τα κράτη-μέλη ενδέχεται να έχουν αλλάξει την άποψή τους για την ένταξη της Τουρκίας, τα θεσμικά όργανα της ΕΕ θα πρέπει να ακολου-θήσουν το μονοπάτι που καθορίστηκε από την απόφαση του Δεκεμβρίου του 2004. Το τέλος της διαπραγματευτικής διαδικασίας, ωστόσο, είναι κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο. Η σύγκλιση της Τουρκίας με το κοινοτικό κεκτημέ-νο (acquis communautaire) θα απαιτήσει περισσότερες μεταρρυθμιστικές προσπάθειες και πλήρη εδραίωση της δημοκρατίας.54 Η διαπραγματευτική διαδικασία θα επηρεαστεί αναμφίβολα από τη συζήτηση περί της μελλο-ντικής μορφής και ταυτότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Τουρκία χρειά-ζεται να προβάλει ισχυρή επιχειρηματολογία επί του ότι η ένταξή της στην ΕΕ δεν είναι επιβάρυνση, αλλά ένα πλεονέκτημα για μία περιεκτική, ισχυ-ρή και ανεκτική Ένωση, και να προσφέρει τη δική της πολύτιμη συμβολή στον διάλογο αυτό. Χρειάζεται επίσης να υπερασπιστεί τα συμφέροντά της με τρόπο που να δείχνει κατανόηση προς τις ανησυχίες της ΕΕ.55 Η επιτυχία της διαδικασίας θα εξαρτηθεί κυρίως από τη θέληση της Τουρκίας να συνε-χίσει τη μεταρρύθμιση με τον ίδιο ζήλο και την ίδια αφοσίωση.56 Οι ενταξια-κές διαπραγματεύσεις θα είναι μία μακρά και κουραστική διαδικασία, με αναμενόμενη διάρκεια όχι λιγότερο από δέκα χρόνια.57 Από την άλλη πλευρά, θα αποφέρουν επίσης πολύτιμα δυνητικά οφέλη για την Τουρκία, για την Ευρώπη και για την ευρύτερη περιοχή. Όπως υποστηρίζει ο Ραμονέ (Ramonet):

«Μένει να διανυθεί ακόμη πολύς δρόμος όσον αφορά στον σεβα-σμό των δημόσιων ελευθεριών και των θεμελιωδών δικαιωμάτων… Αλλά η προοπτική της ένταξης στην Ένωση είχε ήδη ως πρωταρ-χικό αποτέλεσμα την ενίσχυση του εκδημοκρατισμού της Τουρ-κίας, την εκκοσμίκευσή της (secularization) και την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ενώ οι μεγάλες χώρες της ανατολι-κής Μεσογείου απειλούνται από τη βία και από σκοταδιστικές τά-σεις, η προσχώρηση αυτή θα αποτελέσει ένα συγκεκριμένο μήνυμα ελπίδας, ειρήνης, ευημερίας και δημοκρατίας»58.

Ως εκ τούτου, η επιτυχία της περιπέτειας ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ θα έπρεπε να δείξει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πλήρως αφοσιω-μένη στον εκδημοκρατισμό και ότι μπορεί να χρησιμοποιήσει το «ήπιο» δυναμικό ισχύος της, προκειμένου να επεκτείνει τη ζώνη της δημοκρατίας.


Θα μπορούσε έτσι να διαψευσθεί η υπόθεση περί «σύγκρουσης των πολι-τισμών»,59 συμβάλλοντας στη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ της Δύσης και του ισλαμικού κόσμου.60 Όπως το διατύπωσε ο υπουργός Εξωτερικών του Ηνωμένου Βασιλείου, Τζακ Στρω (Jack Straw), η ένταξη της Τουρκί-ας στην ΕΕ είναι η λυδία λίθος για το αν η Ευρώπη μπορεί να κατανικήσει τρομοκρατικές απόπειρες με σκοπό να διασπαρεί διχόνοια μεταξύ Ισλάμ και Δύσης.61

Εμπέδωση της δημοκρατίας στην Τουρκία και πολιτική κουλτούρα

Με τα λόγια του Πρζεβόρσκι (Przeworski), εμπέδωση της δημοκρατίας ση-μαίνει ότι η δημοκρατία «μετατρέπεται στη μοναδική εναλλακτική δυνατό-τητα, όταν κανένας δεν μπορεί ούτε καν να φανταστεί πώς μπορεί να ενερ-γήσει εκτός των δημοκρατικών θεσμών, όταν το μόνο που θέλουν να κάνουν οι ηττημένοι είναι να δοκιμάσουν ξανά στο πλαίσιο αυτών των ίδιων των δημοκρατικών θεσμών, υπό το κράτος των οποίων έχουν μόλις ηττηθεί».62

Σε αυτήν τη μελέτη, η εμπέδωση της δημοκρατίας έχει γίνει κατανοητή στη «μαξιμαλιστική» της θεώρηση. Ένα κράτος με εμπεδωμένη δημοκρα-τία δεν είναι απλώς ένα κράτος όπου επικρατούν ελεύθερες δημοκρατικές εκλογές, αλλά και το κράτος όπου η πλειονότητα των πολιτών έχει ενστερ-νιστεί τις δημοκρατικές αξίες μετά από μία μακρά διαδικασία κοινωνικοποί-ησης.63 Αυτή η διαδικασία προχωρεί παράλληλα με την εγκαθίδρυση μίας συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας πολιτών. Στην περίπτωση της Τουρ-κίας, πολυκομματικό πολιτικό σύστημα και ελεύθερες εκλογές ισχύουν σε μεγάλο βαθμό στη χώρα από το 1950. Ωστόσο, η μετάβαση από μία δη-μοκρατία «κατά τη διαδικασία» σε μία μορφή δημοκρατίας «κατά την ου-σία» δεν απέκτησε ώθηση μέχρι την ανάδυση του παράγοντα « Ευρωπαϊκή Ένωση» στην τουρκική πολιτική και μέχρι να γίνει ρεαλιστική η προοπτι-κή ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση λειτούργησε ως καταλύτης για την έναρξη ανασυγκρότησης του κράτους σε δημοκρατική βάση.64 Η μελέτη αυτή επικεντρώθηκε στα βήματα που έχουν σημειωθεί στην κατεύθυνση της ανάδυσης μίας συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας. Αυτή η διαδικασία είναι κάθε άλλο παρά ολοκληρωμένη, και η τελική επι-τυχία της θα επηρεαστεί από την πορεία των ενταξιακών διαπραγματεύ-σεων της Τουρκίας. Εξαρτάται επίσης από τον βαθμό στον οποίο η επιδίωξη της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης δεν θα είναι απλώς ζήτημα των ελίτ, αλλά θα την ενστερνιστεί επίσης η συντριπτική πλειονότητα της κοινής γνώμης. Έχει επανειλημμένως επιβεβαιωθεί ότι η δημόσια στήριξη για την ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ είναι ισχυρή,65 αλλά η ανθεκτικότητα της στήριξης


αυτής θα δοκιμαστεί, όταν το κοινό εξοικειωθεί με τις λεπτομέρειες των όσων συνεπάγεται η ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Η δη-μοκρατία δεν θα έπρεπε να θεωρείται πλέον πολυτέλεια66 ή μέσο για άλλους σκοπούς, αλλά αυτοσκοπός.67 Η αξία της φιλελεύθερης μεταρρύθμισης δεν θα έπρεπε να υπολογίζεται ινστρουμενταλιστικά έναντι της επιτυχημένης πορείας των ενταξιακών διαπραγματεύσεων, αλλά έναντι της ολοκλήρωσης της διαδικασίας εμπέδωσης της δημοκρατίας στην Τουρκία.

Ο ρόλος του AKP, με την ευρεία απήχηση στην περιφέρεια της τουρ-κικής κοινωνίας, με το να εκλαϊκεύει τον λόγο περί φιλελεύθερης μεταρ-ρύθμισης που εγκαινιάστηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχία της διαδικασίας.68 Οι επανειλημμένες δηλώσεις του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν και άλλων αξιωματούχων του AKP ότι η δια-δικασία εκδημοκρατισμού στην Τουρκία έχει καταστεί ανεξάρτητη από τις ευρωτουρκικές σχέσεις θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ένα πολύ σημαντικό μήνυμα. Υποστηρίζεται ότι, ακόμη και αν αποτύχει η διαδικασία ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ, τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης θα μετονομαστούν απλώς σε «Κριτήρια της Άγκυρας» και οι μεταρρυθμίσεις προς τον εκδη-μοκρατισμό θα συνεχιστούν.69

Όπως το θέτει ο ίδιος ο Ερντογάν:

«Διαχωρίσαμε τη θρησκεία από τη δημοκρατία. Προχωρούμε στον δρόμο της δημοκρατίας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι το καλύτερο σχέδιο του 21ου αιώνα. Αν μας αποδεχθείτε [την Τουρκία] στην Ευ-ρωπαϊκή Ένωση, η συμμετοχή μας θα είναι επωφελής για τον κα-θένα που επιθυμεί τη δημοκρατία… Διαφορετικά, θα συνεχίσουμε την πορεία μας, μετονομάζοντας τα « κριτήρια» της Κοπεγχάγης σε «κριτήρια» της Άγκυρας. Η Ευρωπαϊκή Ένωση είναι μέρος του εκ-πολιτιστικού προγράμματος της Τουρκίας. Όμως εμείς πραγματο-ποιήσαμε αυτές τις μεταρρυθμίσεις, για να εκπληρώσουμε τα δημο-κρατικά όνειρα του δικού μας λαού. Δεν ήταν απλώς προαπαιτούμε-νες για μία προοπτική ένταξης»70.

Η θεώρηση της πολιτικής φιλελευθεροποίησης της Τουρκίας ως επω-φελούς αυτήν καθαυτήν για την Τουρκία, και όχι απλώς ως παραχώρη-ση προς την Ευρωπαϊκή Ένωση, δείχνει ότι το AKP θα ήταν πρόθυμο να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων και να υποστηρίξει τη διαδικασία εκ-δημοκρατισμού της Τουρκίας, ανεξαρτήτως της έκβασης των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας. Η πολιτική αυτή θα διευκολύνει επίσης την ανάδειξη μίας συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας.

255

ΕΠΙΜΕΤΡΟ

Από το 2005 και εξής, η πορεία ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιβραδύνθηκε. Παρά την έναρξη των ενταξιακών διαπραγματεύ-σεων στις 3 Οκτωβρίου 2005, οι ευρωτουρκικές σχέσεις επιδεινώθηκαν. Η αντίθεση του προέδρου της Γαλλίας Νικολά Σαρκοζύ στην πλήρη ένταξη της Τουρκίας, το Κυπριακό Ζήτημα και ο μειούμενος ρυθμός της μεταρ-ρυθμιστικής διαδικασίας συνδυάσθηκαν με μία άνοδο του εθνικιστικού συναισθήματος στην τουρκική κοινή γνώμη. Αυτό ενισχύθηκε επίσης από τον αντίκτυπο της αμερικανικής πολιτικής στο Ιράκ και την επανέναρ-ξη των επιχειρήσεων του ΡΚΚ στη νοτιοανατολική Τουρκία. Υπό αυτές τις αντίξοες συνθήκες, η Τουρκία εισήλθε το 2007 σε μία περίοδο εσωτε-ρικής πολιτικής αστάθειας. Η υποψηφιότητα του υπουργού Εξωτερικών Αμπντουλλάχ Γκιουλ για την Προεδρία της Δημοκρατίας προκάλεσε την αντίδραση μεγάλου μέρους του κοσμικού κατεστημένου της χώρας. Διορ-γανώθηκαν μεγάλες διαδηλώσεις «για την υπεράσπιση της κοσμικότητας» και στις 27 Απριλίου 2007 μία ανακοίνωση αναρτήθηκε στον ιστότοπο του Γενικού Επιτελείου των Τουρκικών Ενόπλων Δυνάμεων. Αυτό που αργότερα ονομάστηκε «ηλεκτρονικό υπόμνημα» ήταν μία σαφής προειδο-ποίηση του στρατού ότι δεν θα επέτρεπε σε καμία περίπτωση τον υποτιθέ-μενο «εξισλαμισμό» της χώρας. Λίγες ημέρες αργότερα, το Συνταγματικό Δικαστήριο απέτρεψε την αναμενόμενη εκλογή του Γκιουλ με την απροσ-δόκητη απόφασή του να απαιτηθεί απαρτία δύο τρίτων για την προεδρική εκλογή. Αυτό οδήγησε τον πρωθυπουργό Ερντογάν να ζητήσει πρόωρες εκλογές στις 22 Ιουλίου 2007. Στις εκλογές αυτές το ΑΚΡ κατήγαγε θρι-αμβευτική νίκη. Παρά την πενταετή παραμονή του στην εξουσία, αύξησε την εκλογική του δύναμη κατά περισσότερο από 12%. Ο Γκιουλ εξελέγη Πρόεδρος στις 29 Αυγούστου 2008.

Ωστόσο, η πολιτική αναταραχή δεν έληξε με την εκλογή Γκιουλ. Η συ-νταγματική αναθεώρηση του ΑΚΡ, η οποία επέτρεψε τη χρήση μαντήλας στα πανεπιστήμια, ενεκρίθη με ευρεία κοινοβουλευτική πλειοψηφία στις


αρχές Φεβρουαρίου 2008. Τα κόμματα της αντιπολίτευσης, CHP και DSP, προσέφυγαν στο Συνταγματικό Δικαστήριο εναντίον της αναθεώρησης. Στις 5 Ιουνίου 2008, το Συνταγματικό Δικαστήριο ακύρωσε την αναθεώ-ρηση λόγω της «αντίθεσής της προς την αρχή της κοσμικότητας». Η πα-ρέμβαση της δικαστικής εξουσίας στα πολιτικά πράγματα είχε ξεκινήσει νωρίτερα, στις 14 Μαρτίου 2008, όταν ο γενικός εισαγγελέας Αμπντουρ-ραχμάν Γιαλτσίνκαγια (Abdurrahman Yalçınkaya) άσκησε δίωξη εναντίον του ΑΚΡ, αιτούμενος την απαγόρευση του κόμματος και τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων της ηγεσίας του, λόγω της υποτιθέμενης απειλής που συνιστούσαν για την κοσμικότητα. Στις 31 Ιουλίου 2008, το δικαστή-ριο ανακοίνωσε την απόφασή του, η οποία υιοθετούσε μεν το επιχείρη-μα του εισαγγελέα ότι το ΑΚΡ είχε μετατραπεί «σε εστία αντικοσμικών δραστηριοτήτων», απέτρεπε δε την απαγόρευσή του με την έκδοση μίας απλής έγγραφης προειδοποίησης. Εν τω μεταξύ, η Τουρκία συγκλονιζόταν από την υπόθεση «Εργκένεκον». Επρόκειτο για μία ομάδα αποτελούμενη από απόστρατους αξιωματικούς, αστυνομικούς, διανοούμενους και δικη-γόρους που αποσκοπούσαν στο να αποσταθεροποιήσουν την Τουρκία με τρομοκρατικές επιθέσεις και να προκαλέσουν στρατιωτικό πραξικόπημα. Μετά τη σύλληψη και προφυλάκιση των πρώτων υπόπτων τον Ιανουάριο του 2008, στο πλαίσιο της ανάκρισης για την υπόθεση συνελήφθησαν στις 2 Ιουλίου 2008 δύο απόστρατοι στρατηγοί. Με την αποκάλυψη διαφόρων υποτιθέμενων σχεδίων πραξικοπήματος στα τέλη του 2009 και στις αρχές του 2010, εξήντα επτά συνολικά αξιωματικοί, έντεκα από τους οποίους απόστρατοι στρατηγοί, συνελήφθησαν στις 22 και στις 26 Φεβρουαρίου 2010 ως ύποπτοι για την υπόθεση «Βαριοπούλα» (Balyoz).

Όσον αφορά στο ζήτημα των μειονοτήτων, η κυβέρνηση του ΑΚΡ ανακοίνωσε στις αρχές του 2009 το «Κουρδικό Άνοιγμα» (Kürt Açılımı), μία νέα πρωτοβουλία στο πεδίο των μειονοτικών δικαιωμάτων. Μετά την έναρξη λειτουργίας του πρώτου κουρδόφωνου κρατικού τηλεοπτικού κα-ναλιού (TRT Şeş), ο πρωθυπουργός Ερντογάν ανακοίνωσε την πρόθεση της κυβέρνησής του να προωθήσει σειρά μεταρρυθμίσεων. Η διαδικα-σία αυτή διευκολύνθηκε επίσης χάρη στη βελτίωση των σχέσεων με τους Κούρδους του βορείου Ιράκ. Το αποκορύφωμα ήρθε στις 19 Οκτωβρίου 2009, όταν επετράπη η είσοδος στην Τουρκία σε μία ομάδα 34 μελών του ΡΚΚ, χωρίς να συλληφθούν. Ωστόσο, η οξεία αντίδραση των μειζόνων κομμάτων της αντιπολίτευσης και μεγάλου μέρους της τουρκικής κοινής γνώμης συνέβαλε στην επιβράδυνση της διαδικασίας, η οποία είχε μάλ-λον ατονήσει ήδη στις αρχές του 2010. Η απαγόρευση του φιλοκουρδικού κόμματος DTP στις 11 Δεκεμβρίου 2009 από το Συνταγματικό Δικαστή-


ριο προσέθεσε ένα ακόμη σοβαρό εμπόδιο στη ρηξικέλευθη κυβερνητική πρωτοβουλία.

Οι προαναφερθείσες εξελίξεις κατατείνουν στην επιβεβαίωση των βασικών συμπερασμάτων αυτής της μελέτης. Η φιλελευθεροποίηση της τουρκικής πολιτικής κουλτούρας –παρά τα αξιόλογα βήματα που έχουν σημειωθεί– είναι κάθε άλλο παρά ολοκληρωμένη. Ο αυξανόμενος διχα-σμός εντός του δικαστικού σώματος και του στρατού αποτελεί τεκμήριο της αλλαγής. Αφενός το Συνταγματικό Δικαστήριο ανέλαβε την άσκηση γραφειοκρατικής αντιπολίτευσης έναντι του ΑΚΡ, όταν ο Πρόεδρος Σεζέρ αποχώρησε το 2007, αφετέρου η δικαστική έρευνα οδήγησε στην αποκά-λυψη της υπόθεσης «Εργκένεκον». Η αποκάλυψη αυτή κατέφερε ένα άνευ προηγουμένου πλήγμα εναντίον του τουρκικού «βαθέως κράτους», το οποίο αποτελούσε θανάσιμη απειλή για την Τουρκική Δημοκρατία. Στην περίπτωση του στρατού, ενώ το ηλεκτρονικό υπόμνημα της 27ης Απρι-λίου 2007 επιβεβαίωσε ότι οι στρατηγοί εξακολουθούσαν να διατηρούν κηδεμονευτικό ρόλο επί της τουρκικής πολιτικής και κοινωνίας, η έρευνα για την υπόθεση «Εργκένεκον» απετέλεσε τεκμήριο βαθειών διαιρέσεων μεταξύ δημοκρατικών και μη δημοκρατικών αξιωματικών. Η δίωξη ενα-ντίον του ΑΚΡ παρείχε επαρκή στοιχεία όχι μόνο για τις ελλείψεις της Τουρκικής Δημοκρατίας, αλλά και για το ότι αλλαγές βάσει της θεωρίας της εξαρτημένης τροχιάς έχουν μεταβάλει ανεπιστρεπτί τους όρους του πολιτικού παιχνιδιού. Η θριαμβευτική νίκη του ΑΚΡ στις εκλογές της 22ας Ιουλίου 2007 υπήρξε η ισχυρότερη απόδειξη του γεγονότος ότι ο τουρκι-κός λαός τάσσεται υπέρ της δημοκρατικής διακυβέρνησης αλλά εναντίον της γραφειοκρατικής κηδεμονίας. Επιπλέον, η δικαστική επιβίωση του ΑΚΡ –σε αντίθεση με τους προκατόχους του, RP και FP– θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως ένδειξη της μείζονος μεταμόρφωσης που υπέστη η Τουρκία από το 1999 και εξής. Παρά τα ισχυρά του προνόμια, το Συνταγματικό Δικαστήριο δεν αισθάνθηκε ικανό να απαγορεύσει ένα κόμμα, το οποίο ένα χρόνο πριν είχε συγκεντρώσει περισσότερο από το 46% της λαϊκής ψήφου. Την απόφαση μη απαγόρευσης του ΑΚΡ επηρέασε σημαντικά και η σαφής αντίθεση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τέλος, η σύλληψη και προφυ-λάκιση μεγάλου αριθμού απόστρατων στρατηγών στο πλαίσιο των υποθέ-σεων «Εργκένεκον» και «Βαριοπούλα» παρείχε ενδείξεις ότι ο τουρκικός στρατός δεν βρισκόταν πλέον στο απυρόβλητο. Με την άρνησή της να παρέμβει στη δικαστική διαδικασία, η στρατιωτική ηγεσία προσεκτικά τήρησε αποστάσεις από τον εξτρεμισμό. Όσον αφορά στα μειονοτικά δι-καιώματα, η έναρξη και η επιβράδυνση της «Κουρδικής Πρωτοβουλίας» αποκάλυψαν τόσο τη σημαντική αλλαγή του τρόπου με τον οποίο το κυ-


βερνών κόμμα της Τουρκίας αντιλαμβανόταν το Κουρδικό Ζήτημα, όσο και τα όρια αυτής της αλλαγής.

Παρά τις αξιοσημείωτες μεταβολές σε εσωτερικό επίπεδο, η επιρροή της Ευρωπαϊκής Ένωσης διατηρεί την κρίσιμη σημασία της. Η γεφύρωση του χάσματος μεταξύ των θρησκευτικά συντηρητικών και των κοσμικών τμημάτων της τουρκικής κοινωνίας έχει μεταβληθεί σε δυσεπίλυτο στόχο, ο οποίος μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω μίας φιλελεύθερης συναίνεσης, διαμεσολαβημένης από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η επιτάχυνση της μεταρ-ρυθμιστικής διαδικασίας και η ισχυρή δέσμευση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για πλήρη ένταξη της Τουρκίας είναι επομένως ουσιώδεις παράμετροι όχι μόνο για την επιτυχή ολοκλήρωση των ενταξιακών διαπραγματεύσεων μεταξύ Τουρκίας και ΕΕ, αλλά και για την ανάδυση μίας συμμετοχικής πολιτικής κουλτούρας.

Άγκυρα, 1η Μαρτίου 2010

259

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ-ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

1. Η σχετική ευκολία με την οποία ανατολικοευρωπαϊκά κράτη έγιναν δεκτά ως μέλη της «Ευρωπαϊκής Οικογένειας» κατά τη διαδικασία της διεύρυνσης της ΕΕ προς Ανατολάς τη δεκαετία του 1990 ήρθε σε έντονη αντίθεση με την ευρωπαϊκή επι-φυλακτικότητα στην περίπτωση της Τουρκίας. Βλ. Helene Sjursen, “Why Expand? The Question of Legitimacy and Justifi cation in the EU’s Enlargement Policy”, Journal of Common Market Studies 40, αρ. 3 (2002): 503-7.

2. Στον Κριμαϊκό Πόλεμο ενεπλάκησαν η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία και η Οθωμα-νική Αυτοκρατορία, σχηματίζοντας στρατιωτική συμμαχία η οποία ήλεγξε με επι-τυχία την άνοδο της ρωσικής ναυτικής ισχύος στη Μαύρη Θάλασσα. Το Συνέδριο της Ευρώπης (Concert of Europe) ήταν ένας όρος εν πολλοίς χωρίς πραγματικό πολιτικό περιεχόμενο. Ωστόσο, αυτό που είχε σημασία για την Οθωμανική Αυ-τοκρατορία ήταν ότι για πρώτη φορά γινόταν δεκτή ως μία «ευρωπαϊκή δύναμη». Βλ. William Hale, Turkish Foreign Policy 1774-2000 (London: Frank Cass, 2002), 26-27.

3. Η εδραίωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας σε ευρωπαϊκό έδαφος και οι πρώιμες διπλωματικές επαφές της με δυτικοευρωπαϊκές δυνάμεις δεν επηρέασαν αυτές τις απόψεις.

4. Iver B. Neumann και Jennifer M. Welsh, “The Other in European Self- Defi nition: A Critical Addendum to the Literature on International Society”, Review of Inter-national Studies 17, αρ. 4 (1991): 330-31.

5. Τα επώνυμα μέσα σε αγκύλες υιοθετήθηκαν μετά το 1934, όταν τέθηκε σε ισχύ ο νόμος περί οικογενειακών ονομάτων.

6. Οι έννοιες της «Δύσης» και της «Ευρώπης» μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν τότε εναλλάξ, καθώς οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν ακόμη αποκτήσει την κυρίαρ-χη θέση τους στη διεθνή πολιτική και, ως εκ τούτου, δεν αποτελούσαν ένα δια-φορετικό πρότυπο εκδυτικισμού. Η άνοδος της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως μείζονος διεθνούς παράγοντα κατά τον ύστερο 20ό αιώνα κατέστησε ακόμη πιο εμφανώς διακριτή τη διάσταση μεταξύ των όρων «Ευρώπη» και «Δύση».


7. Οι «πολιτιστικές» αντιρρήσεις ευρωπαϊκών κύκλων έναντι των ευρωπαϊκών επι-διώξεων της Τουρκίας συνιστούν ένα επιπρόσθετο εμπόδιο, το οποίο, ωστόσο, αφορά περισσότερο στον διάλογο που εξελίσσεται στο εσωτερικό της Ευρωπαϊ-κής Ένωσης περί των δυνάμει συνόρων της και περί της ευρωπαϊκής ταυτότητας, παρά την ίδια την Τουρκία.

8. Thomas Risse, Maria Green Cowles και James Caporaso, “Europeanization and Domestic Change: Introduction” στο Transforming Europe: Europeanization and Domestic Change, επιμ. Maria Green Cowles, James Caporaso και Thomas Risse (Ithaca NY & London: Cornell University Press, 2001), 3.

9. Οι Ντίεζ, Αγναντόπουλος και Καλιμπέρ (Diez, Agnantopoulos και Kaliber) προσ-διόρισαν τέσσερεις διαφορετικούς τύπους εξευρωπαϊσμού: τον συνδεόμενο με πολιτικές (policy-related), τον πολιτικό (political), τον κοινωνικό (societal) και τον διαλογικό (discursive). Βλ. Thomas Diez, Apostolos Agnantopoulos και Alper Kaliber, “Turkey, Europeanization and Civil Society: Introduction”, South Euro-pean Society & Politics 10, αρ. 1 (2005): 3-7.

10. Risse, Cowles και Caporaso, “Europeanization and Domestic Change: Introduc-tion”, 2.

11. George Tsebelis, “Decision Making in Political Systems: Veto Players in Presiden-tialism, Parliamentarism, Multicameralism and Multipartyism”, British Journal of Political Science 25, αρ. 3 (1996): 289-325.


13. Jeffrey T. Checkel, “The Europeanization of Citizenship?” στο Transforming Eu-rope: Europeanization and Domestic Change, επιμ. Maria Green Cowles, James Caporaso and Thomas Risse (Ithaca, NY: Cornell University Press, 2001), 182.


15. Όπ. π., 13-14.16. Ernst B. Haas, The Uniting of Europe: Political, Social, and Economic Forces,

1950-1957 (Stanford CA: Stanford University Press, 1958), xviii-xxi.17. Ernst B. Haas, “Turbulent Fields and the Theory of Regional Integration,” Inter-

national Organization 30, αρ. 2 (1976): 475-76.18. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση του Γάλλου προέδρου Σαρλ

ντε Γκωλ (Charles de Gaulle) και της επιρροής του στις πολιτικές της ΕΟΚ κατά τη δεκαετία του 1960. Βλ. Ernst B. Haas, “The Uniting of Europe and the Uniting of Latin America”, Journal of Common Market Studies 5, αρ. 4 (1967): 325-27.

19. Andrew Moravcsik, “Preferences and Power in the European Community: A Libe-ral Intergovernmentalist Approach”, Journal of Common Market Studies 31, αρ. 4 (1993): 474-76.

20. Όπ. π., 480.


21. Meltem Müftüler-Bac και Lauren M. McLaren, “Enlargement Preferences and Policy-Making in the European Union: Impacts on Turkey”, Journal of European Integration 25, αρ. 1 (2003): 19-20.

22. Andrew Moravcsik και Kalypso Nicolaidis, “Explaining the Treaty of Amster-dam: Interests, Infl uence, Institutions”, Journal of Common Market Studies 37, αρ. 1 (1999): 61-62.

23. Όπ. π., 62-69.24. Όπ. π., 82-83.25. Andrew Moravcsik, The Choice for Europe: Social Purpose and State Power from

Rome to Maastricht (Ithaca NY: Cornell University Press, 1998), 3-4.26. Risse, Cowles και Caporaso, “Europeanization and Domestic Change: Introduc-

tion”, 13-14.27. Frank Schimmelfennig, “The Community Trap: Liberal Norms, Rhetorical Ac-

tion, and the Eastern Enlargement of the European Union”, International Organi-zation 55, αρ. 1 (2001): 27-28.

28. Thomas Risse, Daniela Engelmann-Martin, Hans-Joachim Knopf και Klaus Ro-scher, “To Euro or Not to Euro? The EMU and Identity Politics in the European Union”, European Journal of International Relations 5, αρ. 2 (1999): 175-78.

29. Peter A. Hall και Rosemary C. R. Taylor, “Political Science and the Three New Institutionalisms”, Political Studies 44, αρ. 4 (1996): 938.

30. Για μία συνοπτική περιγραφή του ιστορικού θεσμισμού, βλ. Kathleen Ann Thelen και Sven Steinmo, “Historical Institutionalism in Comparative Perspective” στο Structuring Politics: Historical Institutionalism in Comparative Analysis, επιμ. Sven Steinmo, Kathleen Ann Thelen και Frank Longstreth (Cambridge: Cam-bridge University Press, 1992).

31. Mark A. Pollack, “The New Institutionalisms and European Integration” στο Eu-ropean Integration Theory, επιμ. Antje Wiener και Thomas Diez (Oxford: Oxford University Press, 2004), 139.

32. Robert D. Putnam, Making Democracy Work: Civic Traditions in Modern Italy (Princeton, NJ: Princeton University Press, 1993), 182-85.

33. Όπ. π., 182.34. Ενώ η εξαρτημένη τροχιά μάς βοηθεί να κατανοήσουμε τις ιστορικές βάσεις της

σύγχρονης επίδοσης των θεσμών, το κοινωνικό κεφάλαιο είναι ένας παράγων-κλειδί που σχετίζεται με αυτήν την επίδοση. Σύμφωνα με τον ορισμό του Πάτναμ, το κοινωνικό κεφάλαιο αναφέρεται σε «χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνω-σης, όπως η εμπιστοσύνη, οι νόρμες και τα δίκτυα, στοιχεία τα οποία μπορούν να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της κοινωνίας, διευκολύνοντας συντονι-σμένες δράσεις». Βλ. όπ. π., 168. Η κοινωνική εμπιστοσύνη είναι ένα θεμελιώδες συστατικό του κοινωνικού κεφαλαίου και στις σύγχρονες κοινωνίες μπορεί να πη-γάζει από δύο αλληλοσχετιζόμενες πηγές, τους (άγραφους) κοινωνικούς κανόνες


αμοιβαιότητας (norms of reciprocity) και τα δίκτυα πολιτικής εμπλοκής (networks of civic engagement). Ο κανόνας γενικευμένης αμοιβαιότητας ιστορικά υπήρξε αποτελεσματικός στη μείωση του οπορτουνισμού και στην επίλυση προβλημάτων συλλογικής δράσης, και είναι πιθανόν να σχετίζεται με πυκνά οριζόντια δίκτυα κοινωνικής ανταλλαγής, συνδέοντας άτομα ισοδύναμης κοινωνικής βαθμίδας και ισχύος. Τα οριζόντια δίκτυα έχουν την τάση να συντηρούν την κοινωνική εμπιστο-σύνη και συνεργασία, σε αντίθεση με τα κάθετα δίκτυα, τα οποία συνδέουν άτομα άνισου κύρους και ισχύος με ασύμμετρες σχέσεις ιεραρχίας και εξάρτησης. Βλ. όπ. π., 173-75. Η ύπαρξη υψηλών επιπέδων κοινωνικού κεφαλαίου είναι θεμελιώ-δους σημασίας για την εμφάνιση ενάρετων κύκλων πολιτικών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων, οι οποίες μπορούν να καταστήσουν εφικτή μία αποτελεσματική δημοκρατική διακυβέρνηση.

35. Paul Pierson, “Increasing Returns, Path Dependence, and the Study of Politics”, American Political Science Review 94, αρ. 2 (2000): 252.

36. Margaret Levi, “A Model, a Method, and a Map: Rational Choice in Compara-tive and Historical Analysis” στο Comparative Politics: Rationality, Culture and Structure, επιμ. Mark I. Lichbach και Alan S. Zuckerman (Cambridge: Cambridge University Press, 1997), 28.

37. Risse κ.ά., “To Euro or Not to Euro?”, 152.38. Όπ. π., 153-54.39. Douglass C. North, Institutions, Institutional Change and Economic Performance

(New York: Cambridge University Press, 1990), 100, 40, όπως παρατίθεται στο Putnam, Making Democracy Work, 181.

40. Robert D. Putnam, “Diplomacy and Domestic Politics: The Logic of Two-Level Games”, International Organization 42, αρ. 3 (1988).

41. Όπ. π., 429-30.42. Όπ. π., 437.43. Όπ. π., 442-52.44. Όπ. π., 460.45. Risse, Cowles και Caporaso, “Europeanization and Domestic Change: Introduc-

tion”, 14.46. Wayne Sandholz, “Membership Matters: Limits of the Functional Approach to

European Institutions”, Journal of Common Market Studies 34, αρ. 3 (1996): 426-27.

47. Για μία αντίθετη άποψη στο ίδιο ζήτημα, βλ. Peter A. Hall και Rosemary C. R. Taylor, “The Potential of Historical Institutionalism: A Response to Hay and Win-cott”, Political Studies 46, αρ. 5 (1998).

48. Colin Hay και Daniel Wincott, “Structure Agency and Historical Institutiona-lism”, Political Studies 46, αρ. 5 (1998): 951-55.


49. Thelen και Steinmo, “Historical Institutionalism in Comparative Perspective”, 10.50. Paul Pierson, “The Path to European Integration: A Historical Institutionalist

Analysis”, Comparative Political Studies 29, αρ. 2 (1996): 132-35.51. Όπ. π., 139-40.52. Risse, Cowles και Caporaso, “Europeanization and Domestic Change: Introduc-

tion”, 14-15.53. Alexis de Tocqueville, Democracy in America and Two Essays on America, μτφρ.

Gerald E. Bevan (London: Penguin, 2003). 54. Όπ. π., 595-600.55. Gabriel A. Almond και Sidney Verba, The Civic Culture: Political Attitudes and

Democracy in Five Nations (Princeton NJ: Princeton University Press, 1963).56. Lucian W. Pye, “Political Culture” στο The Encyclopaedia of Democracy, επιμ. S.

Lipset (London & New York: Routledge, 1995), 965.57. Rod Hague και Martin Harrop, Comparative Government and Politics: An Intro-

duction (New York: Palgrave, 2001), 78.58. Dennis Kavanagh, Political Culture (London: Macmillan, 1972), 10-11.59. Ronald Inglehart, Culture Shift (Princeton NJ: Princeton University Press, 1990),

19.60. Όπ. π., σημ. 59.61. Almond και Verba, The Civic Culture, 22-26.62. Όπ. π., 360-65.63. Roger Eatwell, “Introduction: The Importance of the Political Culture Approach”

στο European Political Cultures: Confl ict or Convergence?, επιμ. Roger Eatwell (London: Routledge, 1997), 3.

64. Όπ. π., σημ. 63.65. Gabriel A. Almond, “Foreword: The Return to Political Culture” στο Political

Culture and Democracy in Developing Countries, επιμ. Larry Diamond (Boulder, CO: Lynne Rienner, 1993), x.

66. Eatwell, “Introduction: The Importance of the Political Culture Approach”, 4.67. Almond, “Foreword: The Return to Political Culture”, xi.68. Lucian W. Pye και Mary W. Pye, Asian Power and Politics: The Cultural Dimen-

sions of Authority (Cambridge MA: Harvard University Press, 1990), 20.69. Larry Diamond, “Introduction: Political Culture and Democracy” στο Political

Culture and Democracy in Developing Countries, επιμ. Larry Diamond (Boulder, CO: Lynne Rienner, 1993), 10-11.

70. Ronald Inglehart, “The Renaissance of Political Culture”, American Political Science Review 82 (1988): 1228-29.


71. Sidney Verba, “On Revisiting the Civic Culture: A Personal Postscript” στο The Civic Culture Revisited, επιμ. Gabriel A. Almond και Sidney Verba (Newbury Park, CA: Sage, 1980), 394-96.

72. Putnam, Making Democracy Work, 15-16.73. Όπ. π., 121-37.74. Robert D. Putnam, Bowling Alone: The Collapse and Revival of American Com-

munity (New York: Touchstone, 2000), 283-84.75. Η δημοσίευση της αμφιλεγόμενης μελέτης του Σάμιουελ Χάντινγκτον (Samuel

Huntington) περί της «σύγκρουσης των πολιτισμών» πυροδότησε σφοδρές συ-ζητήσεις περί των θεμελιωμένων στην κουλτούρα θεωριών (culturalist theories). Βλ. Samuel P. Huntington, “The Clash of Civilizations?”, Foreign Affairs 72, αρ. 3 (1993)· Samuel P. Huntington, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order (London: Touchstone, 1998).

76. Gabriel A. Almond, “The Intellectual History of the Civic Culture Concept” στο The Civic Culture Revisited, επιμ. Gabriel A. Almond και Sidney Verba (Newbury Park, CA: Sage, 1980), 31-32.

77. Putnam, Making Democracy Work, 180.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

1. Οι Αλεβίτες εκπροσωπούν την ετερόδοξη εκδοχή του Ισλάμ στη ρεπουμπλικανική Τουρκία. Η πίστη τους είναι ένας συγκρητιστικός τύπος σιιτικού Ισλάμ, εμπλουτι-σμένου με μία πληθώρα τοπικών και προϊσλαμικών θρησκευτικών στοιχείων.

2. Για μία ενδελεχή πραγμάτευση του μεταρρυθμιστικού προγράμματος του Ατα-τούρκ, βλ. Niyazi Berkes, The Development of Secularism in Turkey (Montreal: McGill University Press, 1964), 461-78.

3. Ο Μάρντιν υποστηρίζει ότι φαίνεται να λείπουν από την Οθωμανική Αυτοκρατο-ρία η πολυδιάστατη κοινωνική αντιπαράθεση και ενσωμάτωση, ενώ η σημαντι-κότερη αντιπαράθεση ήταν πάντοτε μονοδιάστατη, μία σύγκρουση μεταξύ του κέντρου και της περιφέρειας. Αυτός ο διχασμός επεβίωσε και μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην πολιτική ζωή της ρε-πουμπλικανικής Τουρκίας. Βλ. Şerif Mardin, “Center-Periphery Relations: A Key to Turkish Politics?”, Daedalus 102, αρ. 1 (1973): 170.

4. Όπ. π., 304-5. Για το πρόγραμμα εκσυγχρονισμού της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας σχετικά με την περιφέρεια, βλ. Murat Belge, “Cumhuriyet’in Donusum Projesi”, Radikal, 23 Οκτωβρίου 2004.

5. Ergun Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle East” στο Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East, επιμ. L. Carl Brown (New York: Columbia University Press, 1996), 135.

6. Mardin, “Center-Periphery Relations”, 309.


7. Metin Heper, The State Tradition in Turkey (Walkington: Eothen Press, 1985), 7-8.

8. Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy”, 147-48. 9. Şerif Mardin, “Turkey: The Transformation of an Economic Code” στο The Politi-

cal Economy of Income Distribution in Turkey, επιμ. Ergun Özbudun και Aydın Ulusan (New York: Holmes & Meier, 1980), 23-53.

10. Όπως το θέτει ο Μπράουντ (Braude), το σύστημα των μιλλέτ θεωρείται γενικά το «πλαίσιο μέσα στο οποίο το οθωμανικό κράτος κυβερνούσε τους μη μουσουλ-μάνους υπηκόους του». Εντούτοις, η πρόσφατη ιστορική έρευνα δεν συνδέει την ανάδυση του συστήματος των μιλλέτ με την κλασική περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά μάλλον με τις διοικητικές μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ, γεγονός που θα μπορούσε να δικαιολογηθεί ευκολότερα, εάν το σύστημα των μιλλέτ γινόταν αντιληπτό ως τμήμα της οθωμανικής πολιτικής παράδοσης. Για περισσότερες πληροφορίες και προσεγγίσεις επ’ αυτού του ζητήματος, βλ. Benja-min Braude, “Foundation Myths of the Millet System” στο Christians & Jews in the Ottoman Empire: The Functioning of a Plural Society, επιμ. Benjamin Braude και Bernard Lewis (New York: Holmes & Meier, 1982), 69-88.

11. Ο χαρακτήρας της εξέγερσης του σεΐχη Σαΐντ αποτελεί αμφιλεγόμενο σημείο στην ιστορική βιβλιογραφία. Οι επίσημες τουρκικές πηγές τονίζουν τον αντικοσμικό, «αντιδραστικό» χαρακτήρα της εξέγερσης, ενώ οι Κούρδοι εθνικιστές υπογραμ-μίζουν τον ισχυρά εθνοτικό κουρδικό της χαρακτήρα.

12. Στις 23 Δεκεμβρίου 1930, ο Κουμπιλάι (Kubilay), ένας κεμαλιστής δάσκαλος, που υπηρετούσε τη στρατιωτική του θητεία ως έφεδρος αξιωματικός, δολοφο-νήθηκε ειδεχθώς στην πόλη Μενεμένη (Menemen) στη δυτική Ανατολία, όταν επεχείρησε να επέμβει σε μία σύγκρουση μεταξύ των τοπικών μελών του επίσημα απαγορευμένου ταρικάτ των Νακσιμπέντι.

13. Οι όροι «εκσυγχρονισμός» και « εκδυτικισμός» ήταν σε μεγάλο βαθμό συνώνυμοι στο πλαίσιο του μεταρρυθμιστικού προγράμματος του Ατατούρκ. Βλ. Ziya Öniş, “Turkish Modernisation and Challenges for the New Europe”, Perceptions: Jour-nal of International Affairs 9, αρ. 3 (2004): 8.

14. Για τις ιδέες του βασικού εκπροσώπου του οθωμανικού φιλελευθερισμού, του πρίγκιπα Σαμπαχαντίν, βλ. Kaan Durukan, “Türk Liberalizmin Kökenleri” στο Cumhuriyet’e Devreden Düşünce Mirasi: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, επιμ. Mehmet Ö. Alkan (İstanbul: İletişim, 2001), 154-55.

15. Οι Οθωμανοί φιλελεύθεροι απετέλεσαν τον πυρήνα της μη εθνικιστικής αντιπο-λίτευσης στην ύστερη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ο Κιαμίλ Πασά (Kamil Paşa), υπέρμαχος του οθωμανισμού και αντίπαλος του τουρκικού εθνικισμού, ήταν Μέ-γας Βεζίρης (Sadrazam) κατά τη διάρκεια του ολέθριου Α΄ Βαλκανικού Πολέ-μου. Οι οθωμανικές κυβερνήσεις του Νταμάτ Φερίτ (Damat Ferit) και του Αχμέτ Τεβφίκ Πασά (Ahmet Tevfi k Paşa) ανέλαβαν την εξουσία μετά την ανακωχή του Μούδρου, συνεργάστηκαν με τις δυνάμεις της Αντάντ και ανταγωνίστηκαν τις


τουρκικές εθνικιστικές δυνάμεις με έδρα την Άγκυρα έως την τελική στρατιωτική νίκη των τελευταίων το φθινόπωρο του 1922.

16. Για μία πραγμάτευση των συνθετικών προσεγγίσεων του φιλελευθερισμού με τον συντηρητισμό, βλ. Levent Köker, “Liberal Muhafazakarlık ve Türkiye” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003).

17. Για μία λεπτομερή πραγμάτευση της φιλοσοφίας του Αχμέτ Αγάογλου (Ahmet Ağaoğlu), βλ. Simten Cosar, “Türk Liberalizmin Açmazlarına Bir Giriş: Ahmet Agaoglu” στο Küreselleşme, Sivil Toplum ve İslam, επιμ. E. Fuat Keyman και A. Yaşar Sarıbay (Ankara: Vadi Yayınları, 1998).

18. Για την επισκίαση του πολιτικού φιλελευθερισμού στην πρώιμη ρεπουμπλι-κανική Τουρκία, βλ. Cengiz Aktar, “Olmayan Avrupa Düşüncesi Üzerine” στο Modernleşme ve Batıcılık, επιμ. Uygur Kocabaşoğlu (İstanbul: İletişim, 2002), 274.

19. Για τις συντηρητικές τάσεις του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, βλ. Erik Jan Zürcher, “Terrakiperver Cumhuriyet Fırkası ve Siyasal Muhafazakarlık” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003), 42-53.

20. Erik Jan Zürcher, Political Opposition in the Early Turkish Republic: The Pro-gressive Republican Party, 1924-1925 (Leiden: E. J. Brill, 1991), 95-109.

21. Τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας ήταν ειδικά στρατιωτικά δικαστήρια, τα οποία ιδρύ-θηκαν για πρώτη φορά από τον Μουσταφά Κεμάλ [ Ατατούρκ] μετά τον Α΄ Πα-γκόσμιο Πόλεμο, στην προσπάθειά του να εδραιώσει την εξουσία των Τούρκων εθνικιστών στην Ανατολία. Η επαναφορά τους εναντίον της εξέγερσης του σεΐχη Σαΐντ και του Προοδευτικού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος ήταν μία κίνηση πο-λιτικού συμβολισμού. Η τουρκική ανεξαρτησία δεν απειλείτο πλέον από ξένους εισβολείς ή από χριστιανικές μειονότητες, αλλά από εσωτερικούς εχθρούς, τους Κούρδους εθνικιστές, τους ισλαμιστές και τους πολιτικούς αντιφρονούντες.

22. Erik Jan Zürcher, Turkey: A Modern History (London: I. B. Tauris, 1998), 177-80.

23. Η «συνωμοσία της Σμύρνης» ήταν μία απόπειρα δολοφονίας εναντίον του Ατα-τούρκ κατά τη διάρκεια της επίσκεψής του στη Σμύρνη στις 15 Ιουνίου 1926. Αυτό το συμβάν χρησίμευσε ως πρόσχημα για την αύξηση της κρατικής καταστο-λής εναντίον αντιφρονούντων και μειονοτήτων. Βλ. Zürcher, Political Opposition in the Early Turkish Republic, 92-93.

24. Erik Jan Zürcher, Turkey: A Modern History, 181-82.25. Το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα (Cumhuriyet Halk Fırkası, το οποίο μετονο-

μάστηκε αργότερα σε Cumhuriyet Halk Partisi- CHP) είναι το κόμμα το οποίο ιδρύθηκε από τον ίδιο τον Ατατούρκ και κυβέρνησε την Τουρκία από την ανάδυ-ση της δημοκρατίας έως το 1950.

26. Βλ. Fethi Okyar, Üç Devirde Bir Adam (İstanbul: Tercuman Yayınları, 1980), 392-93, όπως παρατίθεται στο Ergun Özbudun, Contemporary Turkish Politics:


Challenges to Democratic Consolidation (Boulder, CO: Lynne Rienner Publi-shers, 2000), 22-23.

27. Erik Jan Zürcher, Turkey: A Modern History, 185-87.28. Ahmet Hamdi Başar, Atatürk’le Üç Ay ve 1930’dan Sonra Türkiye (Ankara:

A.I.T.I.A. Basimevi, 1981), 30, όπως παρατίθεται στο Coşar, “Türk Liberalizmin Açmazlarına Bir Giriş”, 143.

29. Walter F. Weiker, The Turkish Revolution 1960-1961: Aspects of Military Politics (Washington: Brookings Institution, 1963), 5-6.

30. Δεδομένου ότι η σπανιότητα πληροφοριών επί της λαϊκής πολιτικής κουλτού-ρας της εποχής καθιστά πρακτικώς αδύνατη μία ολοκληρωμένη πραγμάτευση της αντίδρασης της λαϊκής βάσης, αυτή η μελέτη θα επικεντρωθεί στο επίπεδο των ελίτ.

31. Metin Heper, The State Tradition in Turkey, 84-91, 130-37.32. Fareed Zakaria, “The Rise of Illiberal Democracy”, Foreign Affairs 76, αρ. 6

(1997): 22-24.33. Hale, Turkish Foreign Policy 1774-2000, 111-14.34. Μέχρι σήμερα αποτελεί ζήτημα έντονης διαμάχης η σχετική σημασία που είχαν

στην απόφαση του Ινονού να εισαγάγει τον πολυκομματισμό στην Τουρκία παρά-μετροι που σχετίζονταν με την εσωτερική και την εξωτερική πολιτική και με την πολιτική περί ασφαλείας. Βλ. Erik Jan Zürcher, Turkey: A Modern History, 215-28.

35. Έως τότε εφαρμοζόταν ένα σύστημα έμμεσων εκλογών μάλλον διακοσμητικής λειτουργίας, στο οποίο οι λίστες των υποψηφίων για τις βουλευτικές έδρες μπο-ρούσαν να καταρτιστούν μόνο από όργανα του CHP. Βλ. όπ. π., 185.

36. Frederick W. Frey, The Turkish Political Elite (Cambridge, MA: MIT Press, 1965), 350.

37. William Hale, Turkish Politics and the Military (London: Routledge, 1994), 137-38.

38. Celal Bayar, “Başvekilim Adnan Menderes”, Hürriyet, 29 Ιουνίου 1969, όπως παρατίθεται στο Mardin, “Center-Periphery Relations”, 308.

39. Kemal Karpat, “Military Interventions: Army-Civilian Relation in Turkey before and after 1980” στο State, Democracy and the Military Turkey in the 1980s, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Berlin: Walter de Gruyter, 1988), 145-46.

40. Ioannis N. Grigoriadis, “Turkey’s Accession to the European Union: Debating the Most Diffi cult Enlargement Ever”, SAIS Review of International Affairs 26, αρ. 1 (2006): 149-50.

41. Desmond Dinan, Ever Closer Union: An Introduction to European Integration, 2η έκδ. (Boulder, CO: Lynne Rienner, 1999), 191.

42. Όπ. π., 138-39.


43. Βλ. Paul Kubicek, “Turkey’s Place in the ‘New Europe’”, Perceptions: Journal of International Affairs 9, αρ. 3 (2004): 55-58.

44. Για το ζήτημα της τουρκικής ταυτότητας την επαύριο του Ψυχρού Πολέμου, βλ. Ziya Öniş, “Turkey in the Post-Cold-War Era-in Search of Identity”, Middle East Journal 49, αρ. 1 (1995).

45. Παρόλο που η απόφαση της Ευρωπαϊκής Συνόδου Κορυφής του Ελσίνκι τον Δε-κέμβριο του 1999 να παραχωρηθεί στην Τουρκία καθεστώς κράτους υποψήφιου προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση θα μπορούσε να θεωρηθεί ορόσημο αυτής της διαδικασίας, είναι γεγονός ότι τα πρώτα βήματα σύγκλισης σε επίπεδο κοινω-νίας προηγήθηκαν της απόφασης του Ελσίνκι.

46. Grigoriadis, “Turkey’s Accession to the European Union”, 150-53.47. Ihsan D. Dağı, Batılılaşma Korkusu (Ankara: Liberte Yayınları, 2003), 3.48. Sina Akşin, “Avrupalı Mıyız?”, Radikal Cumhuriyet, 29 Οκτωβρίου 2004. 49. Αρκετοί εθνικιστές συγγραφείς έχουν ταχθεί υπέρ της ανάπτυξης ειδικών σχέ-

σεων με τη Ρωσία, την Ινδία ή την Κίνα. Βλ. Erol Manisalı, “Rusya ile İlişkiler Alternatif mi, Yoksa Bir Denge Arayışı mı?”, Cumhuriyet, 10 Δεκεμβρίου 2004. Μία παρόμοια άποψη εκφράστηκε από τον Χάντινγκτον (Huntington), ο οποίος υποστήριξε ότι η Τουρκία θα έπρεπε να αναζητήσει ηγετική θέση στον ισλαμι-κό κόσμο. Βλ. Samuel P. Huntington, “Culture, Power, and War: What Roles for Turkey in the New Global Politics”, Zaman (Αγγλική Έκδοση), 26 Μαΐου 2005. Έχει επίσης προταθεί ένας «αδέσμευτος» ρόλος για την Τουρκία, σύμφωνα με το οικονομικό μοντέλο της Κίνας. Βλ. Gündüz Aktan, “Türkiye’nin Geleceği (1)”, Radikal, 30 Ιουνίου 2005. Αυτή η τάση δεν περιορίστηκε στην τουρκική Αρι-στερά. Για μία μελέτη του αντι-δυτικισμού στα δεξιά του τουρκικού πολιτικού φάσματος, βλ. Tanıl Bora, “Milliyetçi-Muhafazakar ve Islamcı Düşünüşte Negatif Bati İmgesi” στο Modernleşme ve Batıcılık, επιμ. Uygur Kocabaşoglu (İstanbul: İletişim, 2002).

50. Για μία συνοπτική πραγμάτευση της επίδρασης της προοπτικής ένταξης της Τουρ-κίας στις αμερικανοτουρκικές σχέσεις, βλ. Morton I. Abramowitz κ. ά., Turkey on the Threshold: Europe’s Decision and U.S. Interests (Washington DC: Atlantic Council of the United States, 2004), 22-25.

51. Η υποστήριξη των Ηνωμένων Πολιτειών έφτασε στο αποκορύφωμά της τον Δε-κέμβριο του 2002, όταν ο Αμερικανός πρόεδρος Τζωρτζ Μπους (George W. Bush) τηλεφώνησε προσωπικώς σε Eυρωπαίους ηγέτες κατά τη διάρκεια της Ευρωπαϊ-κής Συνόδου Κορυφής της Κοπεγχάγης, προκειμένου να τους πείσει να υιοθετή-σουν μία απόφαση ευνοϊκή για τις προοπτικές ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ.

52. Ziya Öniş και Şuhnaz Yılmaz, “The Turkey-EU-US Triangle in Perspective: Transformation or Continuity?”, Middle East Journal 59, αρ. 2 (2005): 273.

53. Graham E. Fuller, “Turkey’s Strategic Model: Myths and Realities”, Washington Quarterly 27, αρ. 3 (2004): 57-59.


54. Sedat Ergin, “Türk-ABD İlişkileri Yokuş Aşağı”, Hürriyet, 12 Δεκεμβρίου 2004.55. Soner Çağaptay, “Where Goes the U.S.-Turkish Relationship”, Middle East Quar-

terly 11, αρ. 4 (2004): 44-46.56. David L. Phillips, “Turkey’s Dreams of Accession”, Foreign Affairs 83, αρ. 5

(2004): 92-93.57. Χαρακτηριστική είναι η έντονη συζήτηση περί του αν θα έπρεπε να συμπεριλη-

φθεί η θρησκεία στο Ευρωπαϊκό Σύνταγμα, και εν τέλει ο συμβιβασμός αναφορι-κά με αυτό το θέμα.

58. Kalypso Nicolaidis, “Turkey is European for Europe’s Sake” στο Turkey and the European Union: From Association to Accession? (The Hague: The Netherlands Ministry of Foreign Affairs, 2004).

59. Οι απόψεις των ηγετικών φυσιογνωμιών της γερμανικής χριστιανοδημοκρατίας είναι χαρακτηριστικές αυτής της προσέγγισης. Βλ. Angela Merkel και Edmund Stoiber, “Kanzler Muß Turkei-Beitritt Stoppen”, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 5 Δεκεμβρίου 2004· Wolfgang Schäuble, “Talking Turkey”, Foreign Affairs 83, αρ. 6 (2004).

60. Michael S. Teitelbaum και Philip L. Martin, “Is Turkey Ready for Europe?”, Foreign Affairs 82, αρ. 3 (2003): 106-7.

61. Wolfgang Quaisser, “Vier Millionen Zuwanderer”. Συνέντευξη με τον Martin Ha-lusa, Die Welt, 15 Δεκεμβρίου 2004.

62. Ο πρώην πρόεδρος της Γαλλίας και πρόεδρος του Συμβουλίου της Ευρώπης Βα-λερύ Ζισκάρ ντ’ Εστάιν (Valéry Giscard D’ Estaing) υπήρξε ένας από τους δε-δηλωμένους πολέμιους της ένταξης της Τουρκίας στην ΕΕ. Βλ. Valéry Giscard d’Estaing, “Pour où Contre l’ Adhésion de la Turquie à l’Union Européenne”. Συνέντευξη στην εφημερίδα Le Monde, 8 Νοεμβρίου 2002.

63. Grigoriadis, “Turkey’s Accession to the European Union”, 148-49.64. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 2η έκδ. (Oxford: Oxford Uni-

versity Press, 1968), 106-28.65. Η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) ξεκίνησε να αναφέρεται ως Ευρω-

παϊκή Κοινότητα (ΕΚ) κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980 και ως Ευρωπαϊ-κή Ένωση (ΕΕ) μετά τη συνθήκη επί της Ευρωπαϊκής Ένωσης το 1991.

66. Meltem Müftüler-Bac, “The Impact of the European Union on Turkish Politics”, East European Quarterly 34, αρ. 2 (2000): 160-64.

67. Η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΟΚ το 1981 περιέπλεξε περαιτέρω τις σχέσεις ΕΟΚ-Τουρκίας, καθώς η Ελλάδα αρνείτο να συναινέσει στη βελτίωση των ευρω-τουρκικών σχέσεων, εάν η Τουρκία δεν έκανε «θετικά» βήματα προς την επίλυση του Κυπριακού και των διμερών ελληνοτουρκικών διαφορών.

68. Atila Eralp, “Turkey and the European Union” στο The Future of Turkish Fo-reign Policy, Lenore G. Martin και Dimitris Keridis (Cambridge, MA: MIT Press, 2002), 71-75.


69. Η συνταγματική αναθεώρηση του 2001 περιελάμβανε τριάντα τέσσερα άρθρα και είχε την πιο ευρεία επίδραση σε θεμελιώδη δικαιώματα και ελευθερίες. Αυτή η αναθεώρηση δεν άλλαξε μόνο τη συνολική προσέγγιση στο θέμα του περιορι-σμού θεμελιωδών δικαιωμάτων και ελευθεριών αλλά επέφερε επίσης βελτιώσεις, όσον αφορά σε έναν μεγάλο αριθμό ατομικών δικαιωμάτων. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Ergun Özbudun και Serap Yazıcı, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004) (Istanbul: TESEV Publications, 2004), 14-15.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

1. Η έννοια της κοινωνίας των πολιτών είναι ευρεία, έχει τις ρίζες της στα έργα των Χέγκελ και Μαρξ. Ωστόσο, μία βαθύτερη εξέταση της εν λόγω πνευματικής συ-ζήτησης περί κοινωνίας των πολιτών βρίσκεται πέραν των ορίων της παρούσας μελέτης. Για μία περιεκτική πραγμάτευση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας και του επιστημονικού διαλόγου επί του όρου «κοινωνία των πολιτών» με έμφαση στη γκραμσιανή προσέγγιση του όρου, βλ. Robert W. Cox, “Civil Society at the Turn of the Millennium: Prospects for an Alternative World Order”, Review of Interna-tional Studies 25, αρ. 1 (1999).

2. Sefa Şimşek, “The Transformation of Civil Society in Turkey: From Quantity to Quality”, Turkish Studies 5, αρ. 3 (2004): 44.

3. John A. Hall, “In Search of Civil Society” στο Civil Society: Theory, History, Com-parison, John A. Hall (επιμ.) (London: Polity Press, 1996), 15.

4. Larry Diamond, “Rethinking Civil Society: Toward Democratic Consolidation”, Journal of Democracy 5, αρ. 3 (1994): 5.

5. Ernest Gellner, “The Importance of Being Modular” στο Civil Society: Theory, His-tory, Comparison, John A. Hall (επιμ.) (London: Polity Press,1996), 32.

6. Bjorn Beckman, “Explaining Democratisation: Notes on the Concept of Civil So-ciety” στο Democracy, Civil Society and the Muslim World, Elizabeth Ozdalga και Sune Persson (Istanbul: Swedish Research Institute, 1997), 2.

7. Metin Heper, “The Ottoman Legacy and Turkish Politics”, Journal of International Affairs 54, αρ. 1 (2000): 78. Ο Heper παραπέμπει στον Joseph S. Szyliowicz, “The Ottoman Empire” στο Commoners, Climbers, and Notables: A Sampler of Studies on Social Ranking in the Middle East, Christoffel Anthonie Olivier van Nieuwen-huijze (Leiden: E. J. Brill, 1997), 103, 07, και στον Şerif Mardin, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, International Journal of Middle Eastern Stu-dies 2, αρ. 3 (1971): 202.

8. Βλ. Ernest Gellner, Conditions of Liberty: Civil Society and its Rivals (London: Penguin, 1996), 15-18.

9. Η σημασία της ισχυρής κεντρικής εξουσίας στην ισλαμική πολιτική σκέψη εμφαί-νεται ήδη στην ακόλουθη ρήση του Ιμπν Χανμπάλ (Ibn Hanbal), ενός από τους εξέχοντες νομομαθείς του Ισλάμ: «Εξήντα χρόνια τυραννίας είναι προτιμότερα


από μία και μοναδική νύχτα αναρχίας». Βλ. Fazlur Rahman, “The Law of Rebel-lion in Islam” στο Islam in the Modern World: 1983 Paine Lectures in Religion, Jill Raitt (Columbia, MO: University of Missouri-Columbia Department of Reli-gious Studies, 1983), 1-10.

10. Murat Belge, “Modernizasyon’da Intisab”, Radikal, 17 Οκτωβρίου 2004.11. Emre Erdoğan, Türk Sivil Toplum Kuruluşlarının Gelişimleri Üzerine Bazı Notlar

(İstanbul: Infakto, 2005), 1-3.12. Şerif Mardin, “Freedom in an Ottoman Perspective” στο State, Democracy and

the Military: Turkey in the 1980s, Metin Heper and Ahmet Evin (επιμ.) (Berlin: Walter de Gruyter, 1988), 30-31.

13. Ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίντ Β΄ ασκούσε μακράν ισχυρότερες εξουσίες από όλους τους προκατόχους του. Βλ. Bernard Lewis, “Why Turkey is the Only Mus-lim Democracy”, Middle East Quarterly 1, αρ. 1 (1994).

14. Ως αποτέλεσμα των γεγονότων που προηγήθηκαν της ίδρυσης της Δημοκρατίας, οι μη μουσουλμανικές μειονότητες είχαν καταστεί αριθμητικά ασήμαντες· ως εκ τούτου, ο ρόλος τους στη διαμόρφωση μίας τουρκικής κοινωνίας των πολιτών ήταν αμελητέος.

15. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Taha Parla, Ziya Gökalp, Kemalizm ve Türkiye’de Korporatizm, İkinci Basım (İstanbul: İletişim, 1993), όπως παρα-τίθεται στο Aykut Kansu, “Türkiye’de Korporatist Düşünce ve Korporatizm Uygulamaları” στο Kemalizm, Ahmet İnsel (επιμ.) (İstanbul: İletişim, 2001), 260.

16. Βλ. τα άρθρα 70, 79 και 86 του Συντάγματος του 1924 στο Edward Mead Merle, “The New Constitution of Turkey”, Political Science Quarterly 40, αρ. 1 (1925): 96-98.

17. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα συνδικάτα, βλ. Ronnie Margulies και Ergin Yıldızoğlu, “Trade Unions and Turkey’s Working Class”, MERIP Re-ports (1984).

18. Βλ. Kemali Saybaşılı, “Chambers of Commerce & Industry, Political Parties, Governments: A Comparative Study of British and Turkish Cases”, Studies in De-velopment (Ankara: Middle East Technical University, 1976). Τέτοιες οργανώσεις αναφέρονται στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία περί κοινωνίας των πολιτών ως κυ-βερνητικές «μη κυβερνητικές οργανώσεις» (GONGOs).

19. Metin Heper, “State and Society in Turkish Political Experience” στο State, De-mocracy and the Military: Turkey in the 1980s, Ahmet Evin και Metin Heper (επιμ.) (Berlin: Walter de Gruyter, 1988), 6.

20. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Paul Kubicek, “The Earthquake, Europe, and Prospects for Political Change in Turkey”, Middle East Review of International Affairs (MERIA) 5, αρ. 2 (2001): 36.

21. Βλ. Omer Çaha, “The Inevitable Coexistence of Civil Society and Liberalism:


The Case of Turkey”, Journal of Economic and Social Research 3, αρ. 2 (2001): 40-44.

22. Binnaz Toprak, “Civil Society in Turkey” στο Civil Society in the Middle East, Augustus Richard Norton (Leiden: E. J. Brill, 1996), 95-96.

23. E. Fuat Keyman και Ahmet İçduygu, “Globalisation, Civil Society and Citizen-ship in Turkey: Actors, Boundaries and Discourses”, Citizenship Studies 7, αρ. 2 (2003): 225-26.

24. Ioannis N. Grigoriadis και Antonis Kamaras, “Foreign Direct Investment (FDI) in Turkey: Historical Constraints and the AKP Success Story”, Middle Eastern Stu-dies 44, αρ. 1 (2008): 53-56.

25. Toprak, “Civil Society in Turkey”, 101.26. Diba Nigar Göksel και Rana Birden Güneş, “The Role of NGOs in the European

Integration Process: The Turkish Experience”, South European Society & Politics 10, αρ. 1 (2005): 67.

27. Ziya Öniş και Umut Türem, “Business, Globalization and Democracy: A Compar-ative Analysis of Turkish Business Associations”, Turkish Studies 2, αρ. 2 (2001): 98-103.

28. Bülent Tanör, 1997 TUSIAD Report: Perspectives on Democratization in Turkey (Istanbul: TUSIAD, 1997).

29. Serap Atan, “Europeanisation of Turkish Peak Business Organisations and Tur-key-EU Relations” στο Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, επιμ. Mehmet Uğur και Nergis Canefe (London: Routledge, 2004), 104-7.

30. Binnaz Toprak, “Civil Society in Turkey” στο Towards Civil Society in the Middle East, επιμ. Jillian Schwedler (London: Lynne Rienner, 1995), 79-80.

31. Kemal Kirişçi και Gareth M. Winrow, The Kurdish Question and Turkey: An Example of a Trans-State Ethnic Confl ict (London: Frank Cass, 2003), 113.

32. Πρόκειται για μία ομάδα από μητέρες, τα παιδιά των οποίων αγνοούνταν ως απο-τέλεσμα επιχειρήσεων κρατικής ασφαλείας. Οι «Μητέρες του Σαββάτου» διαδή-λωναν κάθε Σάββατο από το 1995 έως το 1999 στην Πλατεία Γαλατασαράι της Κωνσταντινούπολης, απαιτώντας εξηγήσεις για την τύχη των παιδιών τους, και έγιναν σύμβολο των προβλημάτων ανθρωπίνων δικαιωμάτων στην Τουρκία. Βλ. Jonathan Sugden, “Human Rights and Turkey’s EU Candidacy” στο Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, επιμ. Mehmet Uğur και Nergis Canefe (London: Routledge, 2004), 246.

33. Ο τουρκικός Σύλλογος Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (İnsan Hakları Derneğı-İHD), ένας από τους πιο ενεργούς υποστηρικτές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για τον κουρδικό πληθυσμό της Τουρκίας, αντιμετώπισε επανειλημμένως διώξεις από το κράτος, γεγονός που μνημονεύεται συχνά στις ετήσιες εκθέσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής.


34. Erdoğan, Türk Sivil Toplum Kuruluşlarının Gelişimleri Üzerine Bazı Notlar (İstanbul: Infakto, 2005), 1-3.

35. Jenny B. White, Islamist Mobilization in Turkey: A Study in Vernacular Politics (Seattle: University of Washington Press, 2003), 69-76.

36. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την οργάνωση Μαζλούμ-Ντερ (Ma-zlum-Der), βλ. Gottfried Plagemann, “Human Rights Organisations: Defending the Particular or the Universal?” στο Civil Society in the Grip of Nationalism, επιμ. Stefanos Yerasimos, Günter Seufert και Karin Vorhoff (Istanbul: Orient-In-stitut & Institut Francais d’ Études Anatoliennes, 2000), 451-59.

37. Για ένα λεπτομερές πορτρέτο του MÜSIAD, βλ. Karin Vorhoff, “Businessmen and their Organizations: Between Instrumental Solidarity, Cultural Diversity and the State” στο Civil Society in the Grip of Nationalism, επιμ. Stefanos Yerasimos, Gunter Seufert και Karin Vorhoff (Istanbul: Orient-Institut & Institut Francais d’Ιtudes Anatoliennes, 2000), 158-72.

38. Nilufer Göle, “Authoritarian Secularism and Islamic Participation: The Case of Turkey” στο Jillian Schwedler (επιμ.), Towards Civil Society in the Middle East (London: Lynne Rienner, 1995), 81-82.

39. White, Islamist Mobilization in Turkey, 211. 40. Σχετικά με την «κρίση νομιμότητας της παράδοσης του ισχυρού κράτους» στην

Τουρκία κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1980, βλ. Keyman και İçduygu, “Globalisation, Civil Society and Citizenship in Turkey”, 223.

41. Sugden, “Human Rights and Turkey’s EU Candidacy”, 247.42. Εκατομμύρια Τούρκοι πολίτες έσβηναν ταυτόχρονα τα φώτα των κατοικιών τους

στις 9:00 μ.μ. για ένα λεπτό καθ’ όλη τη διάρκεια του Φεβρουαρίου του 1997. Βλ. Tanıl Bora και Selda Çağlar, “Modernleşme ve Batılılaşmanın Bir Taşıyıcısı Olarak Sivil Toplum Kuruluşları” στο Modernleşme ve Batıcılık, επιμ. Uygur Kocabaşoğlu (İstanbul: İletişim, 2002), 340.

43. Human Rights Watch, World Report 1998-Turkey, http://www.hrw.org/worl-dreport/Helsinki-23.htm.

44. Türkiye İnsan Hakları Vakfı, Press Release on the Manisa Trial, http://www.tihv.org.tr/press/press09042003manisa.html.

45. Demir Murat Seyrek, “The Road to EU Membership: The Role of Turkish Civil Society”, Turkish Policy Quarterly 3, αρ. 3 (2004): 118.

46. Kubicek, “The Earthquake, Europe, and Prospects for Political Change in Tur-key”, 38.

47. Hakan Tunç, “The Lost Gamble: The 2000 and 2001 Turkish Financial Crises in Comparative Perspective”, Turkish Studies 4, αρ. 2 (2003): 46.

48. Όπ. π., 47-48.


49. Ziya Öniş, “Domestic Politics versus Global Dynamics: Towards a Political Econo-my of the 2000 and 2001 Financial Crises”, Turkish Studies 4, αρ. 2 (2003): 14-15.

50. Όπ. π., 15.51. Για λεπτομέρειες επί της χρηματοδοτούμενης από την ΕΕ προώθησης του εκδη-

μοκρατισμού στις χώρες της Μεσογείου μέσω του προγράμματος MEDA, βλ. Na-dim Karkutli και Dirk Butzler, Final Report: Evaluation of the MEDA Democracy Programme 1996-1998 (Brussels: European Commission, 1999).

52. European Union, Financial Assistance before Candidacy (Delegation of the Euro-pean Commission to Turkey: Ankara, 2004).

53. Τα έγγραφα εταιρικής σχέσης για την προσχώρηση υπογράφονται μεταξύ της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης και των αιτούντων κρατών. Σύμφωνα με το πνεύμα των « κρι-τηρίων» της Κοπεγχάγης προσδιορίζουν τις προτεραιότητες και τους στόχους των μεταρρυθμίσεων, καθώς και έναν καταστατικό χάρτη, η εφαρμογή του οποίου θα καταστήσει δυνατή την έναρξη ενταξιακών διαπραγματεύσεων.

54. Offi cial Journal of the European Communities, 2000 Accession Partnership Agreement with the Republic of Turkey [2001/235/EC] (Brussels: European Com-munities, 2001), L85/16.

55. Οι πληροφορίες για τα έξι προγράμματα αντλήθηκαν από το European Union, EU Funded Programmes in Turkey 2003-2004 (Ankara: European Commission Representation to Turkey, 2004), 39-45.

56. Korel Göymen, “The Third Sector in Turkey: Towards a New Social Contract with the State” (εργασία που παρουσιάστηκε στο EGPA 2004 Annual Conference, Ljubljana, September 1, 2004), 5.

57. Özbudun και Yazıcı, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004), 20.58. Commission of the European Communities, 1998 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession (Brussels: European Union, 1998), 16.59. Commission of the European Communities, 1999 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession (Brussels: European Union, 1999), 13.60. Commission of the European Communities, 2000 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession (Brussels: European Union, 2000), 17.61. Η Ευρωπαϊκή Σύνοδος Κορυφής της Κοπεγχάγης το 2002 εξέτασε για πρώτη

φορά το αν θα έπρεπε να δοθεί στην Τουρκία ημερομηνία έναρξης ενταξιακών διαπραγματεύσεων και αποφάσισε να αναβάλει την τελική απόφαση για τον Δε-κέμβριο του 2004.

62. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinin Değiştirilmesi Hakkında Kanun (4709/2001).

63. Commission of the European Communities, 2001 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession [SEC (2001) 1756] (Brussels: European Union, 2001), 26-28.


64. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Bazi Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun (4748/2002).

65. Βλ. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına Ilişkin Kanun (4963/2003a).

66. Commission of the European Communities, 2002 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession [SEC (2002) 1412] (Brussels: European Union, 2002), 35.

67. Βλ. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Çeşitli Kanunlarda Değişiklik Yapılmasına İlişkin Kanun (4778/2003b).

68. Commission of the European Communities, 2003 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession (Brussels: European Union, 2003), 32.

69. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Dernekler Kanunu (5231/ 2004a).70. Senem Aydın και E. Fuat Keyman, European Integration and the Transforma-

tion of Turkish Democracy [Αρ. 2] (Brussels: Centre for European Policy Studies (CEPS), 2004), 29-30.

71. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Dernekler Kanunu (5253/ 2004b).72. Αυτή η προσφυγή αναφερόταν στα άρθρα 10 (περί οικονομικής βοήθειας από και

προς πολιτικά κόμματα) και 13 (περί του ελάχιστου αριθμού μελών μίας οργάνω-σης).

73. Derya Sazak, “Egitim-Sen Davası”, Milliyet, 27 Μαΐου 2005.74. Σύμφωνα με το άρθρο 89 του τουρκικού Συντάγματος, ο Πρόεδρος της Δημο-

κρατίας έχει το δικαίωμα να αναπέμπει νομοσχέδια στο κοινοβούλιο για λόγους αντισυνταγματικότητας.

75. Tanör, 1997 TUSIAD Report: Perspectives on Democratization in Turkey, 3.76. Όπ. π., σημ. 75.77. Βλ. Bora και Çağlar, “Modernleşme ve Batililasmanin Bir Taşıyıcısı Olarak Sivil

Toplum Kuruluşları”, 344-45.78. Ersin Kalaycıoğlu, “Civil Society in Turkey Continuity or Change?” στο Turkish

Transformations: New Centuries, New Challenges, επιμ. Brian W. Beely (Walk-ington, UK: Eothen Press, 2004), 74-75.

79. Η ενδυνάμωση της τουρκικής κοινωνίας των πολιτών κατέστη επίσης φανερή στην επίδραση που άσκησε στην άρνηση της Τουρκίας να συμπράξει με τις Ηνωμένες Πολιτείες στον πόλεμο που διεξήγαγαν εναντίον του Ιράκ. Βλ. Ian O. Lesser, Tur-key in the EU: A New U.S. Relationship (Western Policy Center: Washington DC, 2004), 2, http://www.westernpolicy.org/Secondary.asp?PageName=Publication&Page=Commentary/Commentary75.asp.

80. Goksel και Birden Gunes, “The Role of NGOs in the European Integration Pro-cess”, 63.


ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

1. Giovanni Sartori, The Theory of Democracy Revisited (Chatham NJ: Chatham House, 1987), 213-14.

2. Όπ. π., 132. 3. Robert Alan Dahl, Dilemmas of Pluralist Democracy: Autonomy vs. Control (New

Haven CT: Yale University Press, 1982), 106-7. 4. Robert N. Berki, “State and Society: An Antithesis of Modern Political Thought,”

στο State and Society in Contemporary Europe, επιμ. Jack Hayward και Robert N. Berki (Oxford: Martin Robertson, 1979), 2-3.

5. Όπ. π., 3-4. 6. Metin Heper, “The Strong State as a Problem for the Consolidation of Democracy-

Turkey and Germany Compared”, Comparative Political Studies 25, αρ. 2 (1992): 170.

7. Metin Heper, “Political Culture as a Dimension of Compatibility” στο Turkey and the West: Changing Political and Cultural Identities, επιμ. Metin Heper, Ayşe Öncü και Heinz Kramer (London: I. B. Tauris, 1993), 15.

8. Heper, The State Tradition in Turkey, 15-17. 9. Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle

East”, 133.10. Murat Belge, “Intisab: Yaygın ve Dayanıklı Ilişki”, Radikal, 16 Οκτωβρίου

2004.11. Frank Tachau, “The Political Culture of Kemalist Turkey” στο Atatürk and the

Modernization of Turkey, επιμ. Jacob M. Landau (Boulder, CO: Westview Press, 1984), 60.

12. Metin Heper, “The State and Interest Groups with Special Reference to Turkey” στο Strong State and Economic Interest Groups: The Post-1980 Turkish Expe-rience, επιμ. Metin Heper (Berlin: Walter de Gruyter, 1991), 13.

13. Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle East”, 135.

14. Η άνοδος της ελίτ των Ελλήνων Φαναριωτών τον πρώιμο 18ο αιώνα ήταν μία εξαίρεση που επιβεβαίωσε τον κανόνα.

15. Heper, The State Tradition in Turkey, 24.16. Αυτή ήταν η ουσία του πατριαρχικού καθήκοντος του χισμπά (hisba). Βλ. Heper,

“The Ottoman Legacy and Turkish Politics”, 65.17. Σύμφωνα με το επιχείρημα του «κύκλου της δικαιοσύνης», ένας κυβερνήτης δεν

μπορεί να έχει εξουσία χωρίς στρατιώτες, δεν μπορεί να έχει στρατιώτες χωρίς χρήματα, δεν μπορεί να έχει χρήματα χωρίς ευημερία των υπηκόων του, δεν μπο-


ρεί να υπάρχει λαϊκή ευημερία χωρίς δικαιοσύνη, ούτε μπορεί να υπάρχει δικαιο-σύνη χωρίς να υπάρχει κυβερνήτης. Βλ. Ayhan Akman, “Modernist Nationalism: Statism and National Identity in Turkey”, Nationalities Papers 32, αρ.1 (2004): 33-34.

18. Heper, The State Tradition in Turkey, 25.19. Το τιμάριο αποτελούσε «παραχώρηση γης και, ως αντάλλαγμα, ο σπαχής (sipahi),

ο φεουδαλικός ιππέας, υποχρεωνόταν σε στρατιωτική υπηρεσία ως άτομο και ως επικεφαλής αριθμού ενόπλων ανάλογου με το μέγεθος και το εισόδημα του φέου-δού του». Βλ. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 90.

20. Heper, “The Ottoman Legacy and Turkish Politics”, 65.21. Απόψεις που ευνοούσαν την αποκέντρωση και τη μεταβίβαση εξουσιών ως μέσο

διατήρησης της ενότητας μίας πολυεθνοτικής και πολυθρησκευτικής αυτοκρατο-ρίας εκφράστηκαν από τον Μιντχάτ Πασά (Midhat Paşa) μεταξύ των Νεοθωμα-νών και από τον πρίγκιπα Σαμπαχαντίν (Sabahaddin) μεταξύ των Νεοτούρκων. Ωστόσο, ποτέ δεν ήλκυσαν την πλειονότητα της ελίτ και του κοινού.

22. Akman, “Modernist Nationalism”, 34.23. Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle

East”, 137.24. Kemal H. Karpat, Turkey’s Politics: The Transition to a Multi-Party System (Prin-

ceton NJ: Princeton University Press, 1959), 443. 25. Heper, The State Tradition in Turkey, 61.26. Kalaycıoğlu, “Civil Society in Turkey”, 67-69.27. Για τις επαφές των πρώιμων ρεπουμπλικανικών ελίτ με τον κορπορατισμό, βλ.

Kansu, “Türkiye’de Korporatist Dusunce ve Korporatizm Uygulamalari”, 260-66.

28. Yüksel Akkaya, “Korporatizmden Sendikal Ideolojiye, Milliyetçilik ve İşçi Sinifi ” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 831-33.

29. Για την περίπτωση του πνευματικού κινήματος που συνδέεται με το περιοδικό Κάντρο (Kadro), βλ. Mustafa Türkeş, “Kadro Dergisi” στο Kemalizm, επιμ. Ah-met İnsel (İstanbul: İletişim, 2001).

30. Levent Köker, “Kemalizm/Atatürküulük: Modernleşme, Devlet ve Demokrasi” στο Kemalizm, επιμ. Ahmet İnsel (İstanbul: İletişim, 2001), 108-11.

31. Ali Kazancıgil, “The Ottoman-Turkish State and Kemalism,” στο Atatürk, the Founder of a Modern State, επιμ. Ali Kazancigil και Ergun Özbudun (London: C. Hurst, 1981), 48.

32. Για τους σκοπούς αυτής της μελέτης, ο όρος « κρατική ελίτ» περιλαμβάνει τη στρατιωτική και πολιτική γραφειοκρατία, και εξαιρεί τους πολιτικούς, για τους οποίους χρησιμοποιείται ο όρος « πολιτική ελίτ».

33. Για μία πρώιμη και πολύτιμη μελέτη της τουρκικής πολιτικής ελίτ, βλ. Frede-


rick W. Frey, The Turkish Political Elite (Cambridge, MA: MIT University Press, 1965).

34. İlter Turan, “The Evolution of Political Culture in Turkey” στο Modern Turkey: Continuity and Change, επιμ. Ahmet Evin (Opladen: Leske Verlag + Budrich GmbH, 1984), 105.

35. Metin Heper, “The Consolidation of Democracy versus Democratization in Tur-key”, Turkish Studies 3, αρ. 1 (2002): 140.

36. Metin Heper, “Conclusion” στο State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980s, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Berlin: Walter de Gruyter, 1988), 250.

37. Şerif Mardin, “Opposition and Control in Turkey”, Government and Opposition 1, αρ. 3 (1966): 379-80.

38. Mardin, “Center-Periphery Relations”, 185.39. Turan, “The Evolution of Political Culture in Turkey”, 98.40. Heper, “State and Society in Turkish Political Experience”, 5.41. Udo Steinbach, “The Impact of Atatürk on Turkey’s Political Culture since World

War II” στο Atatürk and the Modernization of Turkey, επιμ. Jacob M. Landau (Boulder, CO: Westview, 1984), 81.

42. Ernest Gellner, “The Turkish Option in Comparative Perspective” στο Rethin-king Modernity and National Identity in Turkey, επιμ. Sibel Bozdogan και Reşat Kasaba (Seattle: University of Washington Press, 1997), 241.

43. Mardin, “Center-Periphery Relations”, 186.44. Ergun Özbudun, “State Elites and Democratic Political Culture in Turkey” στο

Political Culture and Democracy in Developing Countries, επιμ. Larry Diamond (Boulder, CO: Lynne Rienner Publishers, 1993), 257-58.

45. Özbudun και Yazıcı, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004), 33.46. Hale, Turkish Politics and the Military, 174-75.47. Heper, The State Tradition in Turkey, 102-3.48. Özbudun και Yazıcı, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004), 33-34.49. Hale, Turkish Politics and the Military, 208.50. Τα άρθρα 141 και 142 του τουρκικού Ποινικού Κώδικα περιόριζαν σοβαρά την

ελευθερία έκφρασης και την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι. Η συμμετοχή «σε οποιαδήποτε ένωση, με στόχο την εγκαθίδρυση ηγεμονίας ή κυριαρχίας μίας κοινωνικής τάξης πάνω στις άλλες κοινωνικές τάξεις» ή την «ανατροπή όποιας θεμελιώδους οικονομικής ή κοινωνικής τάξης στο εσωτερικό της χώρας ή τη διε-ξαγωγή προπαγάνδας» ήταν αυστηρά ποινικοποιημένη. Βλ. Hale, Turkish Politics and the Military, 197.

51. Όπ. π., 318. Μερικά κόμματα έφτασαν να αναπτύξουν ιδιαίτερους δεσμούς με το


κράτος, προβάλλοντας τον ισχυρισμό ότι προστάτευαν τα συμφέροντά του. Για τον κρατισμό του CHP, βλ. Hasan Bülent Kahraman, “Iki Devletcilik, Iki Popu-lizm”, Radikal, 1η Δεκεμβρίου 2004.

52. Müftüler-Bac, “The Impact of the European Union on Turkish Politics”, 168-69.53. Heper, “The Consolidation of Democracy versus Democratization in Turkey”,

141.54. Για τη δισχιδή φύση του κράτους, βλ. Metin Heper και E. Fuat Keyman, “Double-

Faced State: Political Patronage and the Consolidation of Democracy in Turkey”, Middle Eastern Studies 34, αρ. 4 (1998).

55. Για τις οθωμανικές ρίζες της πελατειοκρατίας, βλ. Belge, “Modernizasyon’da In-tisab”.

56. Για τον περιορισμένο πολιτικό ρόλο του Τούρκου πολίτη, βλ. Etyen Mahçupyan, “Devlet Sırrından Devlet Suçuna”, Zaman, 12 Δεκεμβρίου 2004.

57. Heper και Keyman, “Double-Faced State: Political Patronage and the Consolida-tion of Democracy in Turkey”, 264-65.

58. Για μία σύγκριση της λαϊκιστικής εικόνας του Ντεμιρέλ (Demirel) και του Οζάλ (Özal), βλ. Tanıl Bora και Necmi Erdoğan, “Muhafazakar Populizm” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003), 644.

59. Özbudun, “State Elites and Democratic Political Culture in Turkey”, 262.60. Ihsan D. Dağı, “Human Rights and Democratization: Turkish Politics in the Eu-

ropean Context”, Journal of Southeast European and Black Sea Studies 1, αρ. 3 (2001): 52.

61. Özbudun, “Continuing Ottoman Legacy and the State Tradition in the Middle East” στο Imperial Legacy: The Ottoman Imprint on the Balkans and the Middle East, επιμ. L. Carl Brown (New York: Columbia University Press, 1996), 137.

62. Etyen Mahcupyan, “Ulusal Cikar ‘Sir’ Olur mu”, Zaman, 10 Δεκεμβρίου 2004.63. Özbudun και Yazıcı, Democratization Reforms in Turkey (1993-2004), 34-37.64. Hale, Turkish Politics and the Military, 270.65. Süleyman Sözen και Ian Shaw, “Turkey and the European Union: Modernizing a

Traditional State?”, Social Policy & Administration 37, αρ. 2 (2003): 111-12.66. Özbudun, “State Elites and Democratic Political Culture in Turkey”, 264.67. Metin Heper, “Trials and Tribulations of Democracy in the Third Turkish Repub-

lic” στο Politics in the Third Turkish Republic, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Boulder, CO: Westview Press, 1994), 236-37.

68. Metin Heper, “The State and Debureaucratization: The Case of Turkey”, Interna-tional Social Science Journal 42, αρ. 4 (1990): 609-12.

69. Özbudun, Contemporary Turkish Politics: Challenges to Democratic Consolida-tion, 118-19.


70. Ergun Özbudun, “Turkey: How Far from Consolidation?”, Journal of Democracy 7, αρ. 3 (1996): 130-31.

71. Umit Cizre, “Egemen Ideoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri: Kavramsal ve Ilişkisel Bir Analiz” στο Kemalizm, επιμ. Ahmet İnsel (İstanbul: İletişim, 2001), 158.

72. Umit Cizre, “Demythologizing the National Security Concept: The Case of Tur-key”, Middle East Journal 57, αρ. 2 (2003): 217.

73. Çağlar Keyder, “Whither the Project of Modernity? Turkey in the 1990s” στο Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, επιμ. Sibel Bozdogan και Reşat Kasaba (Seattle: University of Washington Press, 1997), 46-49.

74. Cizre, “Demythologizing the National Security Concept”, 218-19.75. M. Hakan Yavuz, “Cleansing Islam from the Public Sphere”, Journal of Interna-

tional Affairs 54, αρ. 1 (2000): 37-38.76. Όπως σημείωσε, κατά τα φημολογούμενα, ο ναύαρχος Γκιουβέν Έρκαγια (Güven

Erkaya), ο οποίος συμμετείχε στην κρίσιμη σύσκεψη του Συμβουλίου Εθνικής Ασφαλείας ( MGK): «Αυτήν τη στιγμή όχι οι " ένοπλες" αλλά οι "άοπλες δυνάμεις" (silahsız kuvvetler) είναι που πρέπει να ενεργοποιηθούν». Βλ. Ahmet Taşgetiren, “ YÖK’u Ciddiye Almak”, Yeni Safak, 21 Αυγούστου 2003.

77. Metin Heper, “Turkey: Yesterday, Today and Tomorrow”, Journal of Southeast European and Black Sea Studies 1, αρ. 3 (2001): 13-14.

78. Από την άλλη πλευρά, θα μπορούσε επίσης να υποστηριχθεί ότι το Σύνταγμα του 1982 είχε εγκαθιδρύσει για τον στρατό μία τόσο ισχυρή δύναμη-βέτο σε πο-λιτικά ζητήματα, ώστε «μία ωμή στρατιωτική επέμβαση είχε καταστεί περιττή». Βλ. Umit Cizre Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Turkish Military’s Political Au-tonomy”, Comparative Politics 29, αρ. 2 (1997): 53-54.

79. Umit Cizre και Menderes Çınar, “Turkey 2002: Kemalism, Islamism, and Politics in the Light of the February 28 Process”, South Atlantic Quarterly 102, αρ. 2/3 (2003): 322.

80. Cizre, “Demythologizing the National Security Concept: The Case of Turkey”, 219.

81. Cizre και Çınar, “Turkey 2002”, 321.82. Ali Karaosmanoğlu, “The Evolution of the National Security Culture and the Mili-

tary in Turkey”, Journal of International Affairs 54, αρ. 1 (2000): 213.83. Cizre και Çınar, “Turkey 2002: Kemalism, Islamism, and Politics in the Light of

the February 28 Process”, 321.84. Όπ. π., 321-22.85. Σύμφωνα με τις εργασίες των Μπουρντιέ (Bourdieu) και Ελίας (Elias), η κοι-

νωνική έξις (habitus) μπορεί να οριστεί ως «ένα σύστημα ιστορικά και κοινωνι-κά κατασκευασμένων δημιουργικών αρχών, οι οποίες παρέχουν ένα συμβολικό πλαίσιο μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η ατομικότητα». Βλ. Dietrich Jung, “The


Sevres Syndrome: Turkish Foreign Policy and its Historical Legacies”, Ameri-can Diplomacy 8, αρ. 2 (2003): 3.

86. Όπ. π., 2. Βλ., για παράδειγμα, Hüner Tuncer, “Emperyalizmin Yeni Yuzu”, Cumhuriyet, 1η Δεκεμβρίου 2004.

87. Dağı, “Human Rights and Democratization”, 52. 88. Cizre, “Egemen Ideoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri”, 160. 89. Heper, “Turkey: Yesterday, Today and Tomorrow”, 12. 90. Για την ανάμικτη κεμαλική κληρονομιά σχετικά με τη στρατιωτική επέμβαση

στην πολιτική, βλ. William Hale, “Transitions to Civilian Governments in Tur-key: The Military Perspective” στο State, Democracy and the Military: Turkey in the 1980s, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1988), 160-61.

91. Hale, Turkish Politics and the Military, 163. 92. Cizre, “Egemen Ideoloji ve Türk Silahlı Kuvvetleri”, 177-78. 93. Για τον συντηρητικό μετασχηματισμό του κεμαλισμού, βλ. Murat Belge,

“Muhafazakarlık Üzerine” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003), 100.

94. Heper, “Turkey: Yesterday, Today and Tomorrow”, 14. 95. Commission of the European Communities, 2004 Regular Report on Turkey’s Prog-

ress Towards Accession [SEC (2004) 1201] (Brussels: European Union, 2004), 23. 96. Hale, Turkish Politics and the Military, 256-59. 97. Commission of the European Communities, 1999 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 9-10. 98. Commission of the European Communities, 2000 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 12-14. 99. Commission of the European Communities, 2001 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 16-18.100. Το άρθρο 169 (υποστήριξη σε παράνομες ένοπλες οργανώσεις), για παράδειγμα,

εφαρμόστηκε σε φοιτητές που αιτούνταν να προσφέρεται προαιρετικά στο πανε-πιστήμιό τους μάθημα κουρδικής γλώσσας.

101. Commission of the European Communities, 2002 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession, 21-25.

102. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Cizre Sakallıoğlu, “The Anatomy of the Turkish Military’s Political Autonomy”, 159-61.


104. Commission of the European Communities, 2004 Regular Report on Turkey’s Progress Towards Accession, 23.










113. Όπ. π., 21.114. Commission of the European Communities, 2004 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 23-24.115. Ο αριθμός αυτός ανέρχεται στο τέσσερα, αν υπολογιστεί και το «ήπιο» πραξικό-

πημα της 28ης Φεβρουαρίου 1997. 116. Atilla Yayla, “Bumin, Demokrasi ve Laiklik”, Zaman, 27 Απριλίου 2005.117. Dağı, Batılılaşma Korkusu, 1-3.118. Murat Gürgen, “Orgeneral Kılınç: Avrupa Bize Uymaz”, Radikal, 8 Μαρτίου

2002. Για μία παρόμοια προσέγγιση, βλ. Manisalı, “Rusya ile İlişkiler Alternatif mi, Yoksa Bir Denge Arayışı mı?”.

119. Metin Heper, “The Military-Civilian Relations in Post-1997 Turkey” (εργασία που παρουσιάστηκε στο IPSA Armed Forces and Society Research Committee Conference “Globalization of Civil-Military Relations: Democratization, Re-form, and Security”, Bucharest, June 29-30, 2002), 3.

120. Metin Heper, “The European Union, the Turkish Military and Democracy”, South European Society & Politics 10, αρ. 1 (2005): 37-42.

121. Από αυτήν την άποψη θα πρέπει να σημειωθούν οι περιπτώσεις των CHP, DYP και MHP.

122. Ankara Bürosu, “Ulusal Guvenlik Tartişılmalı”, Radikal, 5 Αυγούστου 2001. 123. Mesut Yilmaz, “Ulusal Güvenlik Tartışması” (Ankara: 2001), http://www.bel-

genet.com/2001/yilmaz_040801.html.124. Cizre, “Demythologizing the National Security Concept”.


125. Dağı, Batılılaşma Korkusu, 19-20.126. Mehmet Ali Birand, “Askeri Rahat Bırakalım”, Posta, 12 Νοεμβρίου 2002.127. Όπ. π., σημ. 126.128. Ahmet İnsel, “The AKP and Normalizing Democracy in Turkey”, South Atlantic

Quarterly 102, αρ. 2/3 (2003): 300.129. Για το διαχρονικό ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του εκδυτικι-

σμού στην Τουρκία, βλ. Tanıl Bora, Y. Bülent Peker και Mithat Sancar, “Hakim Ideolojiler, Bati, Batılılaşma ve Insan Haklari” στο Modernleşme ve Batıcılık, επιμ. Uygur Kocabaşoğlu (İstanbul: İletişim, 2002).

130. Ankara Bürosu, “Emir Ozkok’ten”, Hürriyet, 7 Δεκεμβρίου 2004.131. Ahmet İnsel, “Cumhuriyet’in Yol Ayrımı”, Radikal Cumhuriyet, 29 Οκτωβρίου

2004.132. Ankara Bürosu, “Düşünce Açıklamak Hala Suç”, Radikal, 11 Μαΐου 2005.133. Αυτό το ζήτημα συνέχισε να δημιουργεί τριβές στις ευρωτουρκικές σχέσεις και

χρησιμοποιείται ως ένδειξη της αποτυχίας της Τουρκίας να εφαρμόσει τους κα-νόνες της ΕΕ. Ο τουρκικός στρατός αρνήθηκε να επικυρώσει μία χρηματοδοτού-μενη από την ολλανδική προεδρία της ΕΕ έκθεση ομάδας εμπειρογνωμόνων για τον εκδημοκρατισμό της Τουρκίας, με το αιτιολογικό ότι συνέστηνε την υποταγή του στρατού στο υπουργείο Άμυνας και τη μεταβίβαση της αρμοδιότητας λήψης αποφάσεων σε ζητήματα εθνικής ασφαλείας στο κοινοβούλιο. Βλ. Özgür Ekşi, “Pasalar Rapordan Imzalarını Çekti”, Hürriyet, 27 Ιουνίου 2005.

134. Hilmi Özkök, Harp Akademileri Komutanlığındaki Yıllık Değerlendirme Konuşması (Ankara: 2005), http://www.tsk.mil.tr/bashalk/konusma_mesaj/2005/yillikdegerlendirme_200405.htm.135. Editorial, “Glosse Politik: Machtwort”, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 22 Απριλίου 2005.

136. Mehmet Ali Birand, “Asker Kendini Zora Sokuyor”, Posta, 26 Απριλίου 2005.137. Όπ. π., σημ. 136.138. Mehmet Ali Birand, “Türkiye Artik Tercihini Yapmali”, Posta, 27 Απριλίου

2005.139. Βλ. Eduard Soler i Lecha, “Debating on Turkey’s Accession: National and Ideo-

logical Cleavages in the European Parliament” στο The Role of Parliaments in European Foreign Policy, επιμ. Esther Barbé και Anna Herranz (Barcelona: Eu-ropean Parliament Information Offi ce, 2005).

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

1. Αυτό συνέβη στην περίφημη απάντηση του Ιησού σε έναν άνδρα που τον ρώ-τησε εάν οι Εβραίοι θα πρέπει να πληρώνουν φόρους στον Ρωμαίο Καίσαρα. Ο Ιησούς τότε του έδειξε ένα ρωμαϊκό νόμισμα πάνω στο οποίο ήταν χαραγμένα το


πρόσωπο και το όνομα του Καίσαρα και απάντησε «Ἀπόδοτε οὖν τὰ Καίσαρος Καίσαρι καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ τῷ Θεῷ» (Κατά Λουκάν 20: 20-26). Η απάντησή του αναγνώριζε ξεκάθαρα ότι η σφαίρα επιρροής της θρησκείας και η σφαίρα επιρροής της πολιτικής δεν επικαλύπτονται.

2. Binnaz Toprak, “Religion and State in Turkey” (εργασία που παρουσιάστηκε στο Dayan Center Conference “Contemporary Turkey: Challenges of Change,” Tel-Aviv, June 20, 1999), 2.

3. Mardin, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, 206. 4. Zürcher, Turkey: A Modern History, 83. 5. Gellner, “The Turkish Option in Comparative Perspective”, 239. 6. Nuray Mert, “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Laiklik ve Karşı Laikliğin Düşünsel

Boyutu” στο Kemalizm, επιμ. Ahmet İnsel (İstanbul: İletişim, 2001), 202-7. 7. Mardin, “Ideology and Religion in the Turkish Revolution”, 208. 8. Για μία διεξοδική πραγμάτευση αυτής της διαδικασίας, βλ. Binnaz Toprak, Islam

and Political Development in Turkey (Leiden: Brill, 1981), 40-58. 9. Suna Kili, “Kemalism in Contemporary Turkey”, International Political Studies

1, αρ. 3 (1980): 383-92.10. Toprak, Islam and Political Development in Turkey, 46.11. Sencer Ayata, “Patronage, Party, and State: The Politicization of Islam in Turkey”,

Middle East Journal 50, αρ. 1 (1996): 44-45.12. Andrew Davison, “Turkey, a ‘Secular’ State? The Challenge of Description”,

South Atlantic Quarterly 102, αρ. 2/3 (2003): 337-39.13. Aydın και Keyman, European Integration and the Transformation of Turkish De-

mocracy, 6.14. Το Ισλάμ ως κοινωνικό ιδίωμα διατήρησε τη σημασία του διαμέσου της ιστορίας

της ρεπουμπλικανικής Τουρκίας, καθώς ο κεμαλισμός απέτυχε να προσφέρει μία ακαταμάχητη εναλλακτική πρόταση. Βλ. Şerif Mardin, “Islam in Mass Society: Harmony versus Polarization” στο Politics in the Third Turkish Republic, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Boulder CO: Westview Press, 1994), 164.

15. Ronnie Margulies και Ergin Yıldızoğlu, “The Political Uses of Islam in Turkey”, Middle East Report 153 (1988): 13.

16. Binnaz Toprak, “The State, Politics and Religion in Turkey” στο State, Democ-racy and the Military: Turkey in the 1980s, επιμ. Metin Heper και Ahmet Evin (Berlin & New York: Walter de Gruyter, 1988), 123-24.

17. Αυτά τα δημόσια σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης παρείχαν –επιπροσθέτως προς το κανονικό αναλυτικό πρόγραμμα του σχολείου– μαθήματα Αραβικών και ισλαμικής θρησκείας, έτσι ώστε οι απόφοιτοί τους να πληρούν τις προϋποθέσεις, προκειμένου να γίνουν ιμάμηδες (imam) και ιεροκήρυκες (hatip).


18. Berkes, The Development of Secularism in Turkey, 490.19. Toprak, Islam and Political Development in Turkey, 79-80.20. Για την ένταση μεταξύ αφενός του κοσμικού χαρακτήρα του κράτους και αφε-

τέρου της δημοκρατίας στη ρεπουμπλικανική Τουρκία, βλ. Nilufer Göle, “Au-thoritarian Secularism and Islamic Participation: The Case of Turkey” στο Civil Society in the Middle East, επιμ. Augustus Richard Norton (Leiden: E. J. Brill, 1995), 19-20.

21. Παρόλο που ήταν ένα αντισυστημικό πολιτικό κίνημα, η Εθνική Άποψη δανεί-στηκε πολλά εννοιολογικά εργαλεία από τον ορθόδοξο κεμαλισμό. Βλ. Menderes Çınar, “Kemalist Cumhuriyetçilik ve Islamcı Kemalizm” στο Islamcılık, επιμ. Ya-sin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 174-76.

22. Για την πραγματιστική προσέγγιση του ΑΡ, βλ. Umit Cizre Sakallıoğlu, “Parame-ters and Strategies of Islam-State Interaction in Republican Turkey”, International Journal of Middle East Studies 28, αρ. 2 (1996): 239-40.

23. Αυτή ήταν η πρώτη φορά στη ρεπουμπλικανική Τουρκία που τα ταρικάτ ενεπλά-κησαν στην κομματική πολιτική. Βλ. όπ. π., 241.

24. Ο οξιντενταλισμός (occidentalism) είναι το κατοπτρικό είδωλο του οριενταλι-σμού, ενός λόγου που υποστασιοποιεί τη Δύση ως εγγενώς ιμπεριαλιστική, αρ-πακτική, άδικη, και σε τελική ανάλυση απολίτιστη, παρά την υλική ευημερία και την υπεροχή της σε ισχύ.

25. Burhanettin Duran, “Cumhuriyet Dönemi Islamcılığı” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 144-51.

26. Βλ. Necmettin Erbakan, Adil Ekonomik Düzen (Ankara: Semih Ofset, 1991), όπως παρατίθεται στο Burhanettin Duran, “Islamist Redefi nitions of European and Islamic Identities in Turkey” στο Turkey and European Integration: Acces-sion Prospects and Issues, επιμ. Mehmet Uğur και Nergis Canefe (London & New York: Routledge, 2004), 127.

27. Ruşen Çakır, “Milli Görüş Hareketi” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 562.

28. Haldun Gülalp, “Modernization Policies and Islamist Politics in Turkey” στο Re-thinking Modernity and National Identity in Turkey, επιμ. Sibel Bozdogan και Reşat Kasaba (Seattle & London: University of Washington Press, 1997), 59.

29. Türkiye Anayasa Mahkemesi, Milli Nizam Partisi’nin ( MNP) Kapatılma Davası Gerekçeli Kararı (Ankara: 1971), http://www.belgenet.com/dava/mnp_05.html.

30. Ali Yaşar Sarıbay, “Millî Nizam Partisi’nin Kuruluşu ve Programının Içeriği” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 584-87.

31. Çakir, “Milli Görüş Hareketi”, 566.32. Για τον ρόλο της Τουρκο-Ισλαμικής Σύνθεσης στη διαμόρφωση του συντηρη-

τισμού στην Τουρκία μετά το 1980, βλ. Yüksel Taşkın, “Muhafazakar Bir Proje


Olarak Türk-İslam Sentezi” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003), 398-401.

33. Paul J. Magnarella, “Desecularization, State Corporatism and Development in Turkey”, Journal of Third World Studies 6, αρ. 2 (1989): 37-44.

34. Nilufer Göle, “ Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites”, Middle East Journal 51, αρ. 1 (1997): 53-55.

35. Baskın Oran, “Kemalism, Islamism and Globalization: A Study on the Focus of Supreme Loyalty in Globalizing Turkey”, Journal of Southeast European and Black Sea Studies 1, αρ. 3 (2001): 30.

36. Haldun Gülalp, “Globalization and Political Islam: The Social Bases of Turkey’s Welfare Party”, International Journal of Middle East Studies 33, αρ. 3 (2001): 441-42.

37. Nilufer Göle, “The Quest for the Islamic Self within the Context of Modernity” στο Rethinking Modernity and National Identity in Turkey, επιμ. Sibel Bozdogan και Reşat Kasaba (Seattle & London: University of Washington Press, 1997), 91-92.

38. Ömer Laçiner, “Islamcılık, Sosyalizm ve Sol” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 475.

39. Toprak, “Religion and State in Turkey”, 5.40. Omer Çaha, “Ana Temalarıyla 1980 Sonrasi İslami Uyanış” στο Islamcılık, επιμ.

Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 479.41. Huntington, “The Clash of Civilizations?”, 42-43.42. Αυτό δεν προκάλεσε έκπληξη, δεδομένου ότι πειράματα φιλελεύθερης δημοκρα-

τίας στον μουσουλμανικό κόσμο συχνά απείλησαν να φέρουν στην εξουσία κυ-βερνήσεις με προφανείς αντι-αμερικανικές πολιτικές, όπως στην περίπτωση του αποτυχημένου πειράματος των εκλογών στην Αλγερία το 1992.

43. Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η άνοδος στο ποσοστό του RP οφειλόταν επί-σης στην προσωρινή εκλογική του συμμαχία με το Εθνικιστικό Εργατικό Κόμμα (Milliyetçi Çalışma Partisi-MÇP), με ηγέτη τον Αλπαρσλάν Τουρκές (Alparslan Türkeş).

44. Ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν ήταν ο υποψήφιος του RP που κέρδισε τις εκλογές για τον Μητροπολιτικό Δήμο της Κωνσταντινούπολης.

45. Βλ. Bahattin Akşit, Ayşe Serdar και Bahar Tabakoğlu, “Islami Eğilimli Sivil Toplum Kuruluşları” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004).

46. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την ισλαμιστική πολιτική κινητοποίη-ση, βλ. White, Islamist Mobilization in Turkey.

47. Αυτός ο πραγματισμός δημιούργησε μάλιστα –εφήμερες, όπως εκ των υστέρων αποδείχθηκε– ελπίδες ότι η διακυβέρνηση του RP θα μπορούσε να συμφιλιώσει το Ισλάμ με τη Δημοκρατία στην Τουρκία. Βλ. Metin Heper, “Islam and Democ-


racy in Turkey: Toward a Reconciliation?”, Middle East Journal 51, αρ. 1 (1997): 44-45.

48. M. Hakan Yavuz, “Political Islam and the Welfare (Refah) Party in Turkey”, Com-parative Politics 30, αρ. 1 (1997): 73-74.

49. Ziya Öniş, “Political Islam at the Crossroads: From Hegemony to Co-Existence”, Contemporary Politics 7, αρ. 4 (2001): 285.

50. Η υπογραφή εμπορικής συμφωνίας πολλών δισεκατομμυρίων δολαρίων μεταξύ της Τουρκίας και του Ιράν για την κατασκευή αγωγού μεταφοράς ιρανικού φυσι-κού αερίου προς την Τουρκία, παρά τη ρητή αντίθεση των ΗΠΑ, ήταν ένα σαφές δείγμα αυτής της νέας πολιτικής. Βλ. Hale, Turkish Foreign Policy 1774-2000, 314-15.

51. Ενώ ο Ερμπακάν καταδίκασε τις κυρώσεις του ΟΗΕ εναντίον της Λιβύης και δήλωσε επισήμως ότι η Λιβύη ήταν η χώρα που υπέφερε περισσότερο από την –προφανώς δυτικής προελεύσεως– τρομοκρατία, ο Λίβυος ηγέτης Μουαμάρ Κα-ντάφι (Muammar Qaddafi ), παρουσία του Ερμπακάν, απαίτησε την ίδρυση ανε-ξάρτητου κουρδικού κράτους στην Τουρκία. Βλ. Alan Makovsky, “How to Deal with Erbakan”, Middle East Quarterly 4, αρ. 1 (1997).

52. Η έλλειψη σοβαρής, αυθεντικής αντίδρασης εκ μέρους της κοινωνίας των πολι-τών εναντίον της στρατιωτικής επέμβασης και η συμμαχία άλλων δυνάμεων της κοινωνίας των πολιτών με τον στρατό εναντίον της κυβέρνησης συνασπισμού απετέλεσαν σαφείς εκδηλώσεις των ελλειμμάτων του δημοκρατικού πολιτικού συστήματος. Βλ. Bekir Berat Özipek, “28 Şubat ve Islamcılar” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 646-48.

53. Cizre and Çınar, “Turkey 2002”, 312.54. Yavuz, “Cleansing Islam from the Public Sphere”, 37-38.55. Öniş, “Political Islam at the Crossroads”, 287.56. Birol Yeşilada, “The Virtue Party”, Turkish Studies 3, αρ. 1 (2002): 78-79.57. Türkiye Anayasa Mahkemesi, Fazilet Partisi’nin ( FP) Kapatilma Davasi Ger-

ekceli Karari (Ankara: 2001), http://www.belgenet.com/arsiv/fazilet.html.58. Fuller, “Turkey’s Strategic Model”, 52.59. Haldun Gülalp, “Whatever Happened to Secularization? The Multiple Islams in

Turkey”, South Atlantic Quarterly 102, αρ. 2/3 (2003): 389-90.60. İsmail Kara, “Diyanet İşleri Başkanlığı” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay

(İstanbul: İletişim, 2004), 180-83.61. Αυτή η εργαλειακή χρήση του Ισλάμ, ωστόσο, βρέθηκε αντιμέτωπη με την αντί-

δραση των ισλαμιστών. Βλ. Murat Yilmaz, “Darbeler ve Islamcılık” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 637-39.

62. Göle, “ Secularism and Islamism in Turkey: The Making of Elites and Counter-Elites”, 48-49.


63. Etyen Mahçupyan, “Aleviler, Azınlık, Diyanet”, Zaman, 1η Νοεμβρίου 2004. 64. Binnaz Toprak, “Türkiye’de Laiklik, Siyasal İslam ve Demokrasi” στο Uluslararası

Atatürk ve Çağdaş Toplum Sempozyumu, επιμ. Demokrasi ve Gençlik Vakfı (İstanbul: Iş Bankası Kültür Yayınları, 2002), 289.



Progress Towards Accession, 11.68. Όπ. π., 17-18.69. Commission of the European Communities, 2001 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 27.70. Commission of the European Communities, 2002 Regular Report on Turkey’s



Progress Towards Accession, 23.73. Όπ. π., 44-45.74. Commission of the European Communities, 2002 Regular Report on Turkey’s


Progress Towards Accession, 21.76. Όπ. π., 36.77. Commission of the European Communities, 2004 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 44.78. Ioannis N. Grigoriadis, “ AKP and the Paradox of Islamic Europhilia”, Turkish

Policy Quarterly 3, αρ. 1 (2004): 66.79. European Court of Human Rights ( ECHR), Registrar’s Press Release: Judg-

ment in the Case of Refah Partisi (Welfare Party), Erbakan, Kazan and Tekdal vs. Turkey (Strasbourg: ECHR, 2001), http://www.echr.coe.int/Eng/Press/2001/July/RefahPartisi2001jude.htm. Το πλήρες κείμενο της απόφασης είναι διαθέσι-μο στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Refah Partisi [Welfare Party] and Others vs. Turkey [Νο. 41340/98, Αρ. 41342/98, Αρ. 41343/98 and Αρ. 41344/98] (Strasbourg: Third Section, 2001).

80. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Refah Partisi [Welfare Par-ty] and Others vs. Turkey [Αρ. 41340/98, Αρ. 41342/98, Αρ.41343/98 and Αρ. 41344/98] (Strasbourg: Grand Chamber, 2003).

81. Grigoriadis, “ AKP and the Paradox of Islamic Europhilia”, 68.


82. Για παράλληλες εξελίξεις στο πεδίο των ταρικάτ και του κινήματος του Φετχουλ-λάχ Γκιουλέν (Fethullah Gülen), βλ. M. Hakan Yavuz, “Towards an Islamic Libe-ralism? The Nurcu Movement and Fethullah Gulen”, Middle East Journal 53, αρ. 4 (1999): 600-605.

83. Effi e Fokas, “The Islamist Movement and Turkey-EU Relations” στο Turkey and European Integration: Accession Prospects and Issues, επιμ. Mehmet Uğur και Nergis Canefe (London & New York: Routledge, 2004), 154-55.

84. Gareth Jenkins, “Muslim Democrats in Turkey?”, Survival 45, αρ. 1 (2003): 53-55.

85. Soner Çağaptay, “The November 2002 Elections and Turkey’s New Political Era”, Middle East Review of International Affairs (MERIA) 6, αρ. 4 (2002): 44.

86. Yalçın Akdoğan, “Adalet ve Kalkınma Partisi” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 625-31.

87. Metin Heper και Sule Toktaş, “Islam, Modernity, and Democracy in Contemporary Turkey: The Case of Recep Tayyip Erdoğan”, Muslim World 93, αρ. 2 (2003): 173.

88. Ihsan D. Dağı, “Transformation of Islamic Political Identity in Turkey: Rethinking the West and Westernization”, Turkish Studies 6, αρ. 1 (2005): 31.

89. Grigoriadis, “ AKP and the Paradox of Islamic Europhilia”, 67.90. Για τη συντηρητική φύση του AKP, βλ. Yasin Aktay, “Islamcılıktaki Muhafazakarlık

Bakiye” στο Muhafazakarlık, επιμ. Ahmet Çiğdem (İstanbul: İletişim, 2003), 348-50.

91. Βλ. Öniş, “Turkish Modernisation and Challenges for the New Europe”, 13-17.92. Cizre και Çınar, “Turkey 2002”, 327.93. Επ’ αυτού, βλ. επίσης Ahmet T. Kuru, “Reinterpretation of Secularism in Turkey:

The Case of the Justice and Development Party” στο Transformation of Turkish Politics, επιμ. M. Hakan Yavuz (Salt Lake City: University of Utah Press, 2006).

94. Yalçın Akdoğan, AK Parti ve Muhafazakar Demokrasi (Ankara: AKParti Yayınları, 2004), 6, http://www.akparti.org.tr/muhafazakar.doc.

95. İnsel, “The AKP and Normalizing Democracy in Turkey”, 304.96. Βλ. Şahin Alpay, “AB, Türkiye ve Islam”, Zaman, 9 Οκτωβρίου 2004.97. Heper και Toktaş, “Islam, Modernity, and Democracy in Contemporary Turkey”,

176.98. Ο Αλή Μπουλάτς είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της μεταστροφής. Το

επιχείρημά του περί των «τριών γενεών ισλαμιστικής πολιτικής» είναι διαφωτι-στικό. Βλ. Ali Bulaç, “Islam’in Uc Siyaset Tarzi veya Islamcilarin Uc Nesli” στο Islamcılık, επιμ. Yasin Aktay (İstanbul: İletişim, 2004), 48-50. Βλ. επίσης Ihsan D. Dağı, “Rethinking Human Rights, Democracy, and the West: Post-Islamist Intel-lectuals in Turkey”, Critique: Critical Middle Eastern Studies 13, αρ. 2 (2004): 143-49.


99. Αυτό ήταν το φαινόμενο της «δυτικοπληξίας» (Westoxifi cation), προσφιλές θέμα συζήτησης του ιρανικού πολιτικού Ισλάμ.

100. Κάποιοι συγγραφείς έφτασαν ακόμη και στο σημείο να ανακαλύψουν δικαστή-ρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τη διάρκεια της ισλαμικής « Εποχής της Ευ-τυχίας» (Asr-i Saadet). Βλ. Ahmet Şahin, “Islam’da Insan Haklari Mahkemesin-den Bir Ornek!”, Zaman, 14 Δεκεμβρίου 2004.

101. Dağı, “Rethinking Human Rights, Democracy, and the West”, 141.102. Ali Bulaç, “ CHP, Anadolu Solu ve Basortusu”, Zaman, 3 Ιουλίου 2002.103. Dağı, “Rethinking Human Rights, Democracy, and the West”, 142.104. Simten Coşar και Aylin Özman, “Centre-Right Politics in Turkey after the No-

vember 2002 Election: Neo-Liberalism with a Muslim Face”, Contemporary Politics 10, αρ. 1 (2004): 66.

105. Heper και Toktaş, “Islam, Modernity, and Democracy in Contemporary Turkey”, 160· Murat Belge, “Takiye Tartışması”, Radikal, 8 Νοεμβρίου 2002.

106. Βλ. Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, Leyla Şahin vs. Turkey [Αρ. 44774/98] (Strasbourg: Fourth Section, 2004), 26. Αυτή η απόφαση δέ-χθηκε ισχυρή κριτική από ευρωπαϊκές οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οι οποίες διέγνωσαν μία επικίνδυνη ανελεύθερη μεταστροφή στην απόφανση του δικαστηρίου, ως επακόλουθο της ανάδυσης του ζητήματος της μαντήλας σε κράτη-μέλη της ΕΕ, όπως η Γαλλία.

107. Σε κάθε περίπτωση, η απόφαση όριζε μόνο ότι οι περιορισμοί σχετικά με τη μαντήλα στην ανώτατη εκπαίδευση δεν παραβίαζαν τη θρησκευτική ελευθερία, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Σύμβαση. Δεν έθεσε εμπόδια στην άρση των πε-ριορισμών. Βλ. Taha Akyol, “Anayasa, Laiklik, Siyaset”, Milliyet, 27 Απριλίου 2005.

108. Oran, “Kemalism, Islamism and Globalization: A Study on the Focus of Supreme Loyalty in Globalizing Turkey”, 27-29.

109. Ruşen Cakır και İrfan Bozan, Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mümkün mü? (İstanbul: TESEV Yayınları, 2005), 73-74. Παρ’ όλα αυτά, η αύξηση του αριθμού των τεμενών δεν θα πρέπει να αποδοθεί μόνο στην αυξανόμενη θρησκευτικότητα αλλά και στην αυξανόμενη ευημερία. Οικοδομή-θηκαν επίσης τζαμιά σε σουννιτικά χωριά, τα οποία πρωτύτερα δεν είχαν τα οικονομικά μέσα να χτίσουν ένα.

110. Kara, “Diyanet İşleri Başkanlığı”, 194-96.111. Cakir και Bozan, Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Mum-

kun mu?, 110-17.112. Βλ. Timur Soykan, “Alevi Tepkisi Artiyor”, Radikal, 9 Οκτωβρίου 2004. 113. Cakir και Bozan, Sivil, Şeffaf ve Demokratik Bir Diyanet İşleri Başkanlığı Müm-

kün mü?, 336-39.


114. Ozkok, Harp Akademileri Komutanlığındaki Yıllık Değerlendirme Konuşması.115. Mustafa Bumin, Bilimsel Toplantıyı Açış Konuşması (Ankara: 2005), http://www.

anayasa.gov.tr/ydonum/kur43.htm.116. İsmet Berkan, “Türban: Yine, Yeni, Yeniden...”, Radikal, 27 Απριλίου 2005.117. Ankara Bürosu, “Havada Bulut, Türbani Unut!”, Radikal, 26 Απριλίου 2005.118. Yayla, “Bumin, Demokrasi ve Laiklik.”119. Ismet Berkan, “Gereksiz Lakırdılar”, Radikal, 3 Μαΐου 2005. 120. Osman Can, “Türkiye Tarzi Laiklik”, Radikal Iki, 12 Μαΐου 2004.121. Ali Çarkoğlu και Binnaz Toprak, Türkiye’de Din, Toplum ve Siyaset (İstanbul:

TESEV Yayınları, 2000), 17.122. Όπ. π., 70-75.123. Όπ. π., 58.124. Dağı, “Rethinking Human Rights, Democracy, and the West”, 149-50.125. Όπ. π., 139.126. Duran, “Islamist Redefi nitions of European and Islamic Identities in Turkey”,

131.127. Dağı, “Transformation of Islamic Political Identity in Turkey”, 31-33.128. Öniş, “Political Islam at the Crossroads: From Hegemony to Co-Existence”, 293-

95.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

1. Timothy Baycroft, Nationalism in Europe 1789-1945 (Cambridge: Cambridge Uni-versity Press, 1998), 6.

2. Umut Özkırımlı, Theories of Nationalism: A Critical Introduction (New York: Pal-grave, 2000), 38-39.

3. Lewis, The Emergence of Modern Turkey, 335.4. Ο Οθωμανός σουλτάνος είχε περιβληθεί με τον τίτλο του «χαλίφη» (υπέρτατος πολιτικός και θρησκευτικός ηγέτης όλων των μουσουλμάνων) από τον πρώιμο 16ο αιώνα, παρόλο που αυτό ήταν κυρίως συμβολικό και όχι παγκοσμίως αποδεκτό.

5. Μη σουννίτες Οθωμανοί μουσουλμάνοι (αλεβίτες, σιίτες και δρούζοι) συχνά υπέ-στησαν σοβαρές διακρίσεις.

6. David Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908 (London: Frank Cass, 1977), 7-9.

7. Yusuf Akcura, Üç Tarz-i Siyaset (Ankara: Türk Tarih Kurumu Basimevi, 1976), 19-36, δημοσιευμένο αρχικώς ως Yusuf Akcura, “Üç Tarz-i Siyaset”, Türk, 15 Μαρ-τίου 1994.


8. Nergis Canefe, “Turkish Nationalism and Ethno-Symbolic Analysis: The Rules of Exception”, Nations and Nationalism 8, αρ. 2 (2002):145-50.

9. Μετά την ανακωχή του Μούδρου της 30ής Οκτωβρίου 1918, οι στρατιωτικές δυνάμεις των κρατών της Αντάντ κατέλαβαν μεγάλα τμήματα της οθωμανικής επικράτειας, καταφέροντας ισχυρό πλήγμα εναντίον της οθωμανικής κυριαρχίας.

10. Çağlar Keyder, State and Class in Turkey: A Study in Capitalist Development (London: Verso, 1987), 79, όπως παρατίθεται στο Ayhan Aktar, “Homogenising the Nation, Turkifying the Economy: The Turkish Experience of Population Ex-change Reconsidered” στο Crossing the Aegean: An Appraisal of the 1923 Popu-lation Exchange between Greece and Turkey, επιμ. Renée Hirschon (New York & Oxford: Berghahn Books, 2003), 81.

11. Ο Ακμάν (Akman) πρότεινε τη χρήση του όρου «νεωτερικός εθνικισμός» (mo-dernist nationalism) ως μία πιο εύστοχη περιγραφή του κεμαλιστικού εθνικισμού. Βλ. Akman, “Modernist Nationalism”, 24-30.

12. Ayşe Kadıoğlu, “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Of-fi cial Identity”, Middle Eastern Studies 32, αρ. 2 (1996):184.

13. Με τα λόγια του Ατατούρκ: «Θα ανυψώσουμε την εθνική μας κουλτούρα στο επίπεδο του σύγχρονου πολιτισμού». Βλ. Mustafa Kemal Atatürk, Atatürk’un Söylevleri ve Demeçleri (Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Araştırma Merkezi, 1989), 318.

14. Ioannis N. Grigoriadis και Ali M. Ansari, “Turkish and Iranian Nationalisms” στο A Companion to the History of the Middle East, επιμ. Youssef Choueiri (Oxford: Blackwell Publishing, 2005), 314.

15. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk (Ankara: Kultur Bakanlığı Yayınları, 1980), 6-7.16. Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, 50-55.17. Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations (Oxford & Malden MA: Black-

well, 1988), 134-36.18. Canefe, “Turkish Nationalism and Ethno-Symbolic Analysis”, 145-46.19. Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Peter Alford Andrews (επιμ.), Ethnic Groups

in the Republic of Turkey (Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag, 1989).20. Kili, “Kemalism in Contemporary Turkey”, 388-89.21. Etyen Mahçupyan, “Azınlık Ureten Zihniyet...”, Zaman, 12 Δεκεμβρίου 2004. 22. Αυτή η απαίτηση αφορούσε και στις μη μουσουλμανικές μειονότητες. Ο Τεκίν

Αλπ (Tekin Alp), ένας εβραϊκής καταγωγής ένθερμος Τούρκος εθνικιστής δια-νοούμενος, αγωνίστηκε για την οικειοθελή αφομοίωση μη μουσουλμανικών μειο-νοτήτων. Ωστόσο, η απήχηση των προσπαθειών του ήταν μάλλον περιορισμένη. Βλ. Rifat Bali, “Tekin Alp” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 896-99.

23. Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, 7-9.


24. Tanıl Bora, “‘Ekalliyet Yılanları’: Türk Milliyetçiligi ve Azınlıklar” στο Milli-yetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002), 911-13.

25. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Iskan Kanunu (2510/1934).26. Türk Büyük Millet Meclisi (TBMM), Varlik Vergisi Hakkında Kanun (4305/

1942).27. Cemil Koçak, “Kemalist Milliyetçiliğin Bulanık Suları” στο Milliyetçilik, επιμ.

Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 37-41.28. Οι μορφωμένες μουσουλμανικές ελίτ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προτι-

μούσαν τον όρο «Οθωμανός» (Osmanlı) και απέδιδαν τον όρο «Τούρκος» στους Τουρκομάνους νομάδες ή αργότερα στους «αγράμματους και αξέστους τουρκό-φωνους χωρικούς των χωριών της Ανατολίας». Βλ. Kushner, The Rise of Turkish Nationalism 1876-1908, 20-26.

29. Hugh Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish Republic (London: Hurst and Company, 1997), 109-14. Για την «αναβίω-ση» της τουρκικής καθομιλουμένης στη ρεπουμπλικανική Τουρκία και για τις πολιτικές συνδηλώσεις της, βλ Şerif Mardin, “Playing Games with Names” στο Fragments of Culture: The Everyday of Modern Turkey, επιμ. Deniz Kandiyoti και Ayşe Saktanber (London, New York: I. B. Tauris, 2002), 119-25.

30. Ayhan Aktar, Varlık Vergisi ve ‘Türkleştirme’ Politikaları (İstanbul: İletişim, 2000), 130-34.

31. Turan, “The Evolution of Political Culture in Turkey”, 101-5.32. Baskin Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, Iç Mevzuat, Içtihat, Uygu-

lama (İstanbul: TESEV Yayınları, 2004), 84.33. Jacob M. Landau, Pan-Turkism: From Irredentism to Cooperation, 2η έκδ.

(Bloomington, IN: Indiana University Press, 1995), 221-24.34. Tanıl Bora, “Nationalist Discourses in Turkey”, South Atlantic Quarterly 102, αρ.

2/3 (2003): 436.35. Ziya Gökalp, Türkçüülüğün Esasları (İstanbul: Kum Saati Yayınları, 2001), 37-

53, δημοσιευμένο αρχικώς ως Ziya Gökalp, Turkculugun Esaslari (Ankara: Mat-buat ve İstihbarat Matbaası, 1920).

36. Poulton, Top Hat, Grey Wolf and Crescent: Turkish Nationalism and the Turkish Republic, 76-82.

37. Kadıoğlu, “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Offi cial Identity”, 188-89.

38. Ένα αξιοσημείωτο ποσοστό του πληθυσμού της Ανατολίας ήταν πρόσφυγες από πρώην οθωμανικά εδάφη, τα οποία αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν λόγω της ισλαμικής τους θρησκείας, η οποία τους έκανε να ταυτίζονται με το οθωμανικό κράτος.

39. Bora, “Nationalist Discourses in Turkey”, 449.



41. Magnarella, “Desecularization, State Corporatism and Development in Turkey”, 39-40.

42. Duygu Köksal, “Fine-Tuning Nationalism: Critical Perspectives from Republican Literature in Turkey”, Turkish Studies 2, αρ. 2 (2001): 64-65.

43. Murat Belge, “Türkiye’de Zenofobi ve Milliyetçilik” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 189-90.

44. Λεπτομερείς πληροφορίες για την « Τουρκο-Ισλαμική Σύνθεση» μπορεί να βρει κανείς στο βιβλίο ενός από τους ιδεολόγους της: İbrahim Kafesoğlu, Türk-Islam Sentezi (İstanbul: Aydınlar Ocağı, 1985), 159-213.


46. Kadıoğlu, “The Paradox of Turkish Nationalism and the Construction of Offi cial Identity”, 189-92.

47. Sam Kaplan, “Din-u Devlet All over Again? The Politics of Military Secularism and Religious Militarism in Turkey Following the 1980 Coup”, International Journal of Middle East Studies 34, αρ. 1 (2002): 120.

48. Council of Europe, European Charter for Regional or Minority Languages (Stras-bourg: Council of Europe, 1992), http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/148.htm.

49. Council of Europe, Framework Convention for the Protection of National Minori-ties (Strasbourg: Council of Europe, 1995), http://conventions.coe.int/Treaty/en/Treaties/Html/157.htm.

50. Βλ. Checkel, “The Europeanization of Citizenship?”, 185.51. Αντιθέτως, η ιδέα της «ανθρωπιστικής επέμβασης» και η εφαρμογή της στους πο-

λέμους στο Κόσοβο και στο Ιράκ αποδυνάμωσε την ηθική βάση της προστασίας των μειονοτικών δικαιωμάτων.

52. Η έλλειψη ευαισθησίας εκ μέρους της Δύσης για την κατάσταση των μειονοτικών δικαιωμάτων στην Τουρκία, ενώ σε άλλα μέρη του κόσμου σχεδιάζονταν «αν-θρωπιστικές παρεμβάσεις», θεωρήθηκε συχνά ως απόδειξη των δύο μέτρων και σταθμών της Δύσης.

53. Mustafa Saatçi, “Nation-States and Ethnic Boundaries: Modern Turkish Identity and Turkish-Kurdish Confl ict”, Nations and Nationalism 8, αρ. 4 (2002): 559.

54. Πολλές από τις ηγετικές πολιτικές και στρατιωτικές φυσιογνωμίες της ρεπουμπλι-κανικής Τουρκίας φέρονται να ήταν –τουλάχιστον εν μέρει– κουρδικής καταγωγής. Ο Ισμετ Ινονού (Ismet İnönü), ο Τζεμάλ Γκιουρσέλ (Cemal Gürsel), ο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ (Süleyman Demirel) και ο Τουργκούτ Οζάλ (Turgut Özal) ήταν μερικοί από τους Τούρκους ηγέτες με υποτιθέμενες ή πραγματικές κουρδικές ρίζες.


55. Will Kymlicka, “Misunderstanding Nationalism” στο Theorizing Nationalism, επιμ. Ronald Beiner (Albany, NY: SUNY Press, 1999), 134.

56. Mesut Yeğen, “Türk Milliyetçilliği ve Küurt Sorunu” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 889-91.

57. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το Εργατικό Κόμμα του Λαού (Halkın Emek Partisi-HEP) έγινε ο εκπρόσωπος των μετριοπαθών Κούρδων, οι οποίοι αντιτίθε-ντο στη χρήση βίας, αλλά απαιτούσαν σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα των Κούρδων της Τουρκίας.

58. Βλ. Hamit Bozarslan, “Kürd Milliyetçilliği ve Kürd Hareketi (1898-2000)” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002), 866-67. Μετά το κλείσιμο του Κόμματος Δημοκρατίας του Λαού (Halkin Demokrasi Partisi- HADEP), την πολιτική εκπροσώπηση της κουρδικής μειονότητας ανέλαβε το Δη-μοκρατικό Λαϊκό Κόμμα (Demokratik Halk Partisi-DEHAP).

59. Baskin Oran, “Kurt Milliyetcilliğin Diyalektiği” στο Milliyetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim Yayınları, 2002), 878-79.

60. Για πρώτη φορά εμφανίστηκε μία κουρδική εθνικιστική ιστοριογραφική αφήγη-ση ως απάντηση στις επίσημες τουρκικές εθνικιστικές ιστορικές αναφορές. Βλ. Konrad Hirschler, “Defi ning the Nation: Kurdish Historiography in Turkey in the 1990s”, Middle Eastern Studies 37, αρ. 3 (2001).

61. Orhan Miroğlu, “AB Süreci, Dil Hakları ve Kürtler”, Radikal Iİki, 17 Οκτωβρίου 2004.

62. Mesut Yeğen, “Türklük ve Kürtler: Bugün”, Birikim, αρ. 188 (2004): 32-34.63. Murat Küçük, “Mezhepten Millete: Aleviler ve Türk Milliyetçiliği” στο Milli-

yetçilik, επιμ. Tanıl Bora (İstanbul: İletişim, 2002), 907-9.64. Για περισσότερες λεπτομέρειες, βλ. Türkiye Insan Haklari Vakfi (TIHV), 1995

Türkiye İnsan Hakları Raporu (Ankara: Türkiye Insan Haklari Vakfi Yayınları, 1997), 194-213.

65. David Zeidan, “The Alevi of Anatolia”, Middle East Review of International Af-fairs (MERIA) 3, αρ. 4 (1999): 81.

66. Ibrahim Bahadir, “Aleviliğe Milliyetçi Yaklaşımlar ve Aleviler Üzerindeki Et-kileri”, Birikim, αρ. 188 (2004): 49-55.

67. Küçük, “Mezhepten Millete: Aleviler ve Türk Milliyetçiliği”, 901-2.68. Istanbul Bürosu, “Aleviler, Rapordaki Azınlık İfadesine Itiraz Edecek”, Zaman,

20 Νοεμβρίου 2004. 69. Erdoğan Aydın, “Alevileri Ne Yapmali?”, Radikal İki, 24 Οκτωβρίου 2004.70. Michael M. Gunter, The Kurds and the Future of Turkey (New York: St. Martin’s

Press, 1997), 67.71. Η Τσιλλέρ (Çiller) ήταν μία από τις πιο ασυνεπείς και άστατες πολιτικούς της

Τουρκίας, αλλά αυτό δεν εξαλείφει την πολιτική σημασία των δηλώσεών της.


72. William Hale, “Identities and Politics in Turkey” (London: SOAS, 2003), 23.73. Muhittin Ataman, “Ozal Leadership and Restructuring of Turkish Ethnic Policy in

the 1980s”, Middle Eastern Studies 38, αρ. 4 (2002):127-28.74. Carnegie Endowment for International Peace, “Treaty of Peace with Turkey

Signed at Lausanne, July 24, 1923” στο The Treaties of Peace 1919-1923 (New York: Carnegie Endowment for International Peace, 1924).

75. William Hale, “Human Rights, the European Union and the Turkish Accession Process”, Turkish Studies 5, αρ. 1 (2003): 116-18.

76. Dilek Kurban, “Türkiye’nin Azınlık Sorununun Anayasal Çözümü: Eşitlik ile Yüzleş(me)mek”, Birikim, αρ. 188 (2004): 41-42.

77. Ioannis N. Grigoriadis, “Türk or Türkiyeli? The Reform of Turkey’s Minority Legislation and the Rediscovery of Ottomanism”, Middle Eastern Studies 43, αρ. 3 (2007): 425-27.




Progress Towards Accession, 29.82. Βλ. Commission of the European Communities, 2003 Regular Report on Turkey’s

Progress Towards Accession, 23. Η Τουρκία διατήρησε το δικαίωμα να ερμηνεύει και να εφαρμόζει τα προβλεπόμενα του άρθρου 27 του Συμφώνου αναφορικά με τα μειονοτικά δικαιώματα, «σύμφωνα με τις σχετικές προβλέψεις και τους κανο-νισμούς του Συντάγματος της Δημοκρατίας της Τουρκίας και της Συνθήκης της Λωζάννης της 24ης Ιουλίου 1923 και των παραρτημάτων της».


84. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, Içtihat, Uygulama, 102.85. Ankara Bürosu, “Erken Kalkan Kurtce Dinler”, Radikal, 5 Ιουνίου 2004. 86. Είναι ενδιαφέρον να σημειωθεί ότι, ενώ περιλαμβάνονταν και οι δύο διάλεκτοι

του κουρδικού πληθυσμού της Τουρκίας, η γλώσσα των Λαζών εξαιρείτο από τον κατάλογο. Η μετάδοση τραγουδιών στη λαζική σε κρατικά μέσα ενημέρωσης παρέμενε απαγορευμένη. Βλ. İsmail Saymaz, “Laz Fıkrası Gibi Olay”, Radikal, 28 Μαρτίου 2005.

87. Ersan Atar, “Diyarbakir Açılımının İlk Somut Adım Atıldı: Kürtçe TV’nin Yolu Açılıyor”, Sabah, 17 Αυγούστου 2005.

88. Βλ. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, Içtihat, Uygu-lama, 113 και İsmail Saymaz, “Bosnaklar Sitemkar”, Radikal, 8 Ιουνίου 2004.


89. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, 104.


91. Όπ. π., 43. 92. Grigoriadis, “Türk or Türkiyeli?”, 427-32. 93. Adnan Keskin, “Cesur Azınlık Raporu”, Radikal, 17 Οκτωβρίου 2004. 94. Azınlık Hakları ve Külturel Haklar Çalışma Grubu, “Rapor”, Birikim, αρ. 188

(2004): 26. 95. Όπ. π., 26-29. 96. Όπ. π., 29. 97. Όπ. π., 29-30. 98. Ahmet Çakmak, “Türk’un Ateşle Imtihani”, Radikal İki, 7 Νοεμβρίου 2004. 99. Sadi Somuncuoğlu, “Geciken Azınlık Tartışması”, Radikal, 21 Οκτωβρίου

2004.100. Fikret Bila, “Cumhuriyet ve Kimlik”, Milliyet, 30 Οκτωβρίου 2004.101. Ankara Bürosu, “‘Türk Ulusu Bir Ustkimliktir’”, Radikal, 29 Οκτωβρίου 2004.102. Murat Yetkin, “Cumhurbaşkanı ve Genelkurmay Başkanı’nın Mesajları”,

Radikal, 29 Οκτωβρίου 2004.103. Sedat Ergin, “Amerikalılık, Türkiyelilik ve Türklük”, Hürriyet, 31 Οκτωβρίου

2004.104. Istanbul Bürosu, “Tolon’dan Azınlık Cikisi”, Milliyet, 24 Νοεμβρίου 2004.105. Baskin Oran, “‘Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar Raporu’nun Bütün Öyküsü”,

Birikim, αρ. 188 (2004): 22.106. Murat Belge, “Azınlık Degiliz Estagfurullah”, Radikal, 4 Μαΐου 2003.107. Oran, “‘Azınlık Hakları ve Kültürel Haklar Raporu’nun Bütün Öyküsü”, 23.108. Όπ. π., 24-25. Αυτό το επιχείρημα ανασκευάστηκε από αρθρογράφους, οι οποίοι

υποστήριξαν ότι ο Ατατούρκ χρησιμοποίησε και τους δύο όρους, επομένως δεν θα έπρεπε να μνημονεύεται στην εν λόγω διαμάχη. Βλ. Taha Akyol, “Atatürk Türk Devleti Demedi!!!”, Milliyet, 2 Νοεμβρίου 2004.

109. İbrahim O. Kaboğlu, “Hükümet Saldırganlığı Tahrik Etti”. Συνέντευξη με τη Nese Düzel, Radikal, 8 Νοεμβρίου 2004.

110. Ankara Bürosu, “Sivil Toplum: Rapor Yırtma İlkel ve Irkçı”, Hürriyet, 2 Νοεμ-βρίου 2004.

111. Türker Alkan, “Kim Hakiki Türk’tur?”, Radikal, 19 Οκτωβρίου 2004.112. Şahin Alpay, “AB Üniter Devleti Sorguluyor mu?”, Zaman, 4 Νοεμβρίου 2004.


113. Murat Belge, “Azınlıklar Raporu”, Radikal, 26 Οκτωβρίου 2004.114. Safa Reisoglu, “AB Yolunda Azınlık Kavgasi”, Radikal, 11 Νοεμβρίου 2004.115. Murat Belge, “‘Azınlık’ Fobyasi”, Radikal, 6 Νοεμβρίου 2004.116. Anzor Keref, “‘Asli Unsurlar’ ve ‘Diğerleri’”, Radikal Iki, 31 Οκτωβρίου 2004.117. Cengiz Candar, “Eskiden ‘Türkiyelilik’ mi Vardı”, Tercuman, 24 Οκτωβρίου

2004.118. Ahmet İnsel, “Ayricalikli Ortaklik ve Icimizdeki Oteki”, Radikal Iki, 12 Δεκεμ-

βρίου 2004.119. Βλ. Karl Vick, “Turkey Charges Acclaimed Author”, Washington Post, 1η Σε-

πτεμβρίου 2005· Derya Sazak, “Orhan Pamuk’u Yargilamak”, Milliyet, 3 Σε-πτεμβρίου 2005.

120. Το ελβετικό ένθετο εφημερίδας Das Magazin, στις 6 Φεβρουαρίου 2005, ανέ-φερε ότι ο Παμούκ δήλωσε σε συνέντευξή του: «Σε αυτά τα εδάφη σκοτώθηκαν τριάντα χιλιάδες Κούρδοι και ένα εκατομμύριο Αρμένιοι, και κανείς εκτός από εμένα δεν τολμά να μιλήσει γι’ αυτό».

121. İstanbul Bürosu, “‘O Kafa’ Serbest Bırakıldı”, Radikal, 9 Σεπτεμβρίου 2005.122. Εντούτοις, χρειάζεται να μην ξεχνάει κανείς ότι μόλις δύο μήνες πριν από τη

μήνυση εναντίον του Παμούκ, η Εισαγγελία της Κωνσταντινούπολης είχε απο-φασίσει ότι οι δηλώσεις του πράγματι προστατεύονταν από την ελευθερία του λόγου. Αυτό παρέχει πρόσθετες αποδείξεις για τον βαθύ διχασμό στο εσωτερικό του δικαστικού σώματος της Τουρκίας. Βλ. Soli Özel, “Free-Speech Case Can’t Hide Progress”, International Herald Tribune, 8 Σεπτεμβρίου 2005.

123. Τον Μάρτιο του 2005, το υπουργείο Περιβάλλοντος και Δασοκομίας αποφάσισε να μετονομάσει μονομερώς σε Vulpes Vulpes τη Vulpes Vulpes Kurdistanica, μία κόκκινη αλεπού ενδημική της νοτιοανατολικής Τουρκίας. Το Ovis Armeniana, ένα άγριο πρόβατο ενδημικό της ανατολικής Τουρκίας, μετονομάστηκε σε Ovis Orien Anatolicus. Το Capreolus Capreolus Armenius, ένα ελάφι ενδημικό της ανατολικής Τουρκίας, μετονομάστηκε σε Capreolus Capreolus Capreolus. Βλ. Umit Cetin, “Bakanlıktan ‘Bölücü Hayvan’ Operasyonu”, Hürriyet, 5 Μαρτίου 2005.

124. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, 100-101.

125. Yetkin, “Cumhurbaşkanı ve Genelkurmay Başkanı’nin Mesajları.”126. Istanbul Bürosu, “Tolon’dan Azınlık Çıkışı.”127. Διαφωτιστική είναι η περίπτωση των φοιτητών, στους οποίους ασκήθηκε ποινι-

κή δίωξη, μετά από αίτησή τους για μαθήματα κουρδικής γλώσσας. Βλ. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, 104.

128. Για ένα τέτοιο περιστατικό, τη δολοφονία ενός άνδρα μαζί με τον δωδεκάχρονο γιο του στο Κιζίλτεπε (Kızıltepe) της επαρχίας Μάρντιν (Mardin) τον Νοέμβριο


του 2004, βλ. Hasan Cemal, “13 Kurşunu, Uğur’u Sakin Unutmayin”, Milliyet, 10 Δεκεμβρίου 2004.

129. Oran, Türkiye’de Azınlıklar: Kavramlar, Lozan, İç Mevzuat, İçtihat, Uygulama, 100.

130. Η απαγόρευση της κουρδικής γλώσσας από τις τουρκικές αρχές ήταν ένα βασικό θέμα για τις προπαγανδιστικές εκστρατείες του PKK.

131. Ibrahim O. Kaboğlu, “Cumhuriyetimiz Tek Soya Indirgenemez”. Συνέντευξη με τον Derya Sazak, Milliyet, 1η Νοέμβριου 2004.

132. Baskin Oran, “Türkiye’de Herkes Eşittir”, Radikal Cumhuriyet, 29 Οκτωβρίου 2004.

133. “Peace Be Upon to You”, Economist, αρ. 8440, 20 Αυγούστου 2005.134. Βλ. Adnan Keskin, “Erdoğan: Kürt Sorunu Demokrasiyle Çözülür”, Radikal, 11

Αυγούστου 2005.135. Ankara Bürosu, “Diyarbakir Umutlu”, Radikal, 12 Αυγούστου 2005.136. Istanbul Bürosu, “TUSIAD, ErdoğanErdoğan’a Destek Verdi”, Radikal, 17 Αυ-

γούστου 2005.137. Βλ. Doğan Haber Ajansı (DHA), “Baykal’ın Görüşü: Teröristle Flört”, Radikal,

15 Αυγούστου 2005. Είναι ενδιαφέρον ότι οι Κούρδοι εθνικιστές έδειξαν την ίδια δυσαρέσκεια προς τις δηλώσεις του Ερντογάν. Βλ. Haluk Şahin, “Diyarbakır’in Kafası Karışık”, Radikal, 17 Αυγούστου 2005.

138. Deniz Zeyrek, “Bildiri Sezer Damgalı”, Radikal, 24 Αυγούστου 2005.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

1. Για τη συνάφεια της θεωρίας της εξαρτημένης τροχιάς στη μελέτη της πολιτικής κουλτούρας, βλ. Pierson, “Increasing Returns, Path Dependence, and the Study of Politics”, 260.

2. Για τις απρόοπτες εξελίξεις στις πολιτικές διαδικασίες εξαρτημένης τροχιάς, βλ. όπ. π., 263.

3. Για τον ρόλο των «μη ανακτήσιμων δαπανών» (sunk costs) και του «αυξανόμενου τιμήματος εξόδου» (rising price of exit) στις πολιτικές της ΕΕ, βλ. Pierson, “The Path to European Integration”, 144-48.

4. Η υποκινούμενη από την ΕΕ μεταρρυθμιστική διαδικασία έχει χαρακτηριστεί ακό-μη και ως η δεύτερη από πάνω προς τα κάτω επανάσταση στην τουρκική πολι-τική μετά το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα του Ατατούρκ. Βλ. Oran, Türkiye’de Azınlıklar, 94.

5. Ο μοναδικός περιοριστικός όρος σε αυτό το σημείο αναφέρεται στο γεγονός ότι η κυβέρνηση του AKP φροντίζει να μην ανταγωνίζεται τη γραφειοκρατία σε τέτοιο βαθμό ώστε να εξεταστεί το ενδεχόμενο ενός πραξικοπήματος.


6. Pierson, “The Path to European Integration”, 132-35. 7. Αυτό το πρόβλημα, το οποίο διογκώθηκε με την ένταξη πολλών νέων μικρότερων

κρατών-μελών το 2004 μέσω της διεύρυνσης προς Ανατολάς, επιχειρήθηκε να επιλυθεί μέσω της Ευρωπαϊκής Συνταγματικής Συνθήκης και της Συνθήκης της Λισαβόνας.

8. Pierson, “The Path to European Integration”, 135-36. 9. Karen Smith, The Making of EU Foreign Policy: The Case of Eastern Europe

(New York: Palgrave, 1999), 169.10. Soler i Lecha, “Debating on Turkey’s Accession”, 55.11. Gamze Avcı, “Putting the Turkish EU Candidacy into Context”, European Fo-

reign Affairs Review 7, αρ. 1 (2002): 99.12. Βλ. Stefan Krauss, “The European Parliament in EU External Relations: The Cus-

toms Union with Turkey”, European Foreign Affairs Review 5, αρ. 2 (2000). Αυτή η στάση είχε δημιουργήσει πολλές τριβές στην Τουρκία.

13. Βλ. Putnam, “Diplomacy and Domestic Politics”, 433-35. Για μία εύστοχη εφαρ-μογή του μοντέλου του Πάτναμ σε μία συγκριτική ανάλυση του εξευρωπαϊσμού στην Πολωνία και την Τουρκία, βλ. Ziya Öniş, “Diverse but Converging Paths to European Union Membership: Poland and Turkey in Comparative Perspective”, East European Politics and Societies 18, αρ. 3 (2004): 493-506.

14. Heper, “The Ottoman Legacy and Turkish Politics”, 82.15. Öniş, “Diverse but Converging Paths to European Union Membership”, 495-97.16. Putnam, “Diplomacy and Domestic Politics”, 457.17. Για το φαινόμενο τέτοιων συμμαχιών, βλ. όπ. π., 444.18. Όπ. π., 442.19. Για τον ορισμό των νικηφόρων συνόλων (win-sets), βλ. όπ. π., 435-37.20. Όπ. π., 442.21. Όπ. π., 448-50.22. Για παρόμοιες περιπτώσεις στο πλαίσιο του Τρίτου Κόσμου, βλ. όπ. π., 440.23. “Why Europe Must Say Yes to Turkey”, Economist, αρ. 8393, 18 Σεπτεμβρίου 2004.24. Για περισσότερα παραδείγματα του πώς ένας αδύναμος επικεφαλής διαπραγμα-

τεύσεων κερδίζει αξιοσημείωτη ισχύ, βλ. Putnam, “Diplomacy and Domestic Politics”, 458-59.

25. Meltem Müftüler-Bac, “Turkey’s Political Reforms and the Impact of the Euro-pean Union”, South European Society & Politics 10, αρ. 1 (2005): 18-19.

26. Για την ειδική περίπτωση της επίδρασης της ΕΕ στην κατάσταση των ανθρωπί-νων δικαιωμάτων στην Τουρκία μετά το 1999, βλ. Sugden, “Human Rights and Turkey’s EU Candidacy”.


27. Aydın και Keyman, European Integration and the Transformation of Turkish De-mocracy, 12-13.

28. Τα άλλα δύο ήταν η Διεύθυνση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (İnsan Hakları Başkanlığı) και το Ανώτατο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (İnsan Hakları Üst Kurulu).

29. Cengiz Candar, “Azınlık Raporu: Doğru Rapor, Gerekli Rapor”, Tercüman, 20 Οκτωβρίου 2004.

30. Για τον ρόλο της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως εξωτερικής «άγκυρας» της μεταρρύθ-μισης, βλ. Nathalie Tocci, “Europeanization in Turkey: Trigger or Anchor for Re-form?”, South European Society & Politics 10, αρ. 1 (2005): 79-82.

31. Putnam, Making Democracy Work, 182.32. Για τη διατήρηση μίας υποτακτικής πολιτικής κουλτούρας, όπως εμφαίνεται στην

αναβολή ενός συνεδρίου για το Αρμενικό Ζήτημα τον Μάιο του 2005, βλ. Murat Belge, “‘Şaşırma’ Konusu”, Radikal, 28 Μαΐου 2005.

33. Διαφωτιστικές είναι οι δηλώσεις του ηγέτη του CHP Ντενίζ Μπαϊκάλ (Deniz Baykal) μετά τις 17 Δεκεμβρίου 2004. Βλ. Murat Yetkin, “Istediğimiz AB Bu Değil”, Radikal, 19 Δεκεμβρίου 2004. Για μία δριμεία κριτική, βλ. Murat Belge, “ AKP ve Muhalefet”, Radikal, 24 Δεκεμβρίου 2004.

34. To «ήπιο» πραξικόπημα της 28ης Φεβρουαρίου 1997 είχε ασφαλώς τη δική του επίδραση σε αυτές τις εξελίξεις· ωστόσο, η προοπτική της ένταξης στην ΕΕ ήταν αυτή που τις δρομολόγησε και παρείχε την ιδεολογική τους βάση.

35. Fokas, “The Islamist Movement and Turkey-EU Relations”, 164.36. Putnam, Making Democracy Work, 184.37. Murat Belge, “Daha Cok Zaman Gerek”, Radikal, 21 Δεκεμβρίου 2004.38. Birand, “Türkiye Artik Tercihini Yapmalı.”39. Istanbul Bürosu, “Bu Konferans Gecikmeyecek”, Radikal, 27 Μαΐου 2005.40. Η Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία (Euro-Mediterranean Partnership) έγινε επί-

σης γνωστή ως «Διαδικασία της Βαρκελώνης» (“Barcelona Process”). 41. European Commission, Euro-Med Partnership Regional Strategy Paper 2002-

2006 & Regional Indicative Programme 2002-2004 (Brussels: European Com-mission, 2001), 5.

42. Rory Miller και Ashraf Mishrif, “The Barcelona Process and Euro-Arab Econo-mic Relations, 1995-2005,” Middle East Review of International Affairs (MERIA) 9, αρ. 2 (2005): 97-100.

43. Βλ. European Council, Common Strategy of the European Council on the Medi-terranean Region [2000/458/CFSP] (Brussels: European Council, 2000), 1-3.

44. European Communities, The Barcelona Process, Five Years on (1995-2000) (Luxembourg: Offi ce for Offi cial Publications of the European Communities, 2000), 8-10.


45. Putnam, Making Democracy Work, 184.46. Για την ιστορική σημασία της απόφασης, βλ. Mustafa ErdoğanErdoğan, “Avrupa

Kimliği ve Türkiye”, Tercuman, 16 Δεκεμβρίου 2004.47. Για επιχειρήματα υπέρ της άποψης που τελικά υπερίσχυσε στην Ευρωπαϊκή Σύ-

νοδο, βλ. Edgar Morin κ. ά., “Pourquoi il Faut Accueillir la Turquie”, Le Monde, 12 Δεκεμβρίου 2004 και “A Bit Too Late to Go Cold on Turkey”, Financial Times, 26 Νοεμβρίου 2004.

48. Etyen Mahçupyan, “Asıl Turkler Sasırtacak”, Zaman, 19 Δεκεμβρίου 2004.49. Για αυτό το ζήτημα, βλ. Ahmet Altan, “Die Turkei ist Neurotisch”, Frankfurter

Allgemeine Zeitung, 10 Απριλίου 2005.50. Aktar, “Olmayan Avrupa Düşüncesi Üzerine”, 273-74.51. Meltem Müftüler Bac, “Turkey’s Accession to the European Union: Institutional

and Security Challenges”, Perceptions: Journal of International Affairs 9, αρ. 3 (2004): 33-36.

52. Αυτή ήταν η πρόταση του τότε υπουργού Εσωτερικών και νυν προέδρου της Γαλ-λίας Νικολά Σαρκοζύ. Βλ. Edwy Plenel, “‘Au Vif’: Le Cas Sarkozy”, Le Monde, 1η Ιουλίου 2005.

53. Αυτή η ιδέα έγινε δημοφιλής στην κεντροδεξιά της Γαλλίας και της Γερμανίας. Βλ. Valéry Giscard d’Estaing, “A Better European Bridge to Turkey”, Financial Times, 25 Νοεμβρίου 2004 και Angela Merkel, “Turkei: Partnerschaft statt EU-Mitgliedschaft”, Die Welt, 16 Οκτωβρίου 2004.

54. Kalypso Nicolaidis, “Europe’s Tainted Mirror: Refl ections on Turkey’s Candidacy Status after Helsinki” στο Greek-Turkish Relations in the Era of Globalization, επιμ. Dimitris Keridis και Dimitrios Triantaphyllou (Dulles VA: Brassey’s, 2001), 275-76.

55. Mehmet Ali Birand, “Iki Seçeneğimiz Var: Kavga ve Anlayış”, Posta, 1η Ιουλίου 2005.

56. Mehmet Ali Birand, “AB Ertelemez, Bize Erteletir”, Posta, 30 Ιουνίου 2005.57. Eser Karakas, “En Çalkantılı 10 Yila Giriyoruz!...”. Συνέντευξη με τη Nese Düzel,

Radikal, 20 Δεκεμβρίου 2004.58. Ignacio Ramonet, “Turquie”, Le Monde Diplomatique, Νοέμβριος 2004.59. Owen Bowcott, “Turkey in EU ‘Would Bridge Cultures’”, Guardian, 21 Νοεμ-

βρίου 2002.60. Şahin Alpay, “Türkiye ve Uygarliklar Catismasi”, Zaman, 18 Δεκεμβρίου 2004.61. Tom Happold, “Straw: Turkey is EU ‘Acid Test’”, Guardian, 23 Μαρτίου 2004.62. Adam Przeworski, Democracy and the Market: Political and Economic Reforms

in Eastern Europe and Latin America (Cambridge: Cambridge University Press, 1991), 26, όπως παρατίθεται στο Özbudun, “Turkey: How Far from Consolida-tion?”, 124.


63. Özbudun, “Turkey: How Far from Consolidation?”, 124.64. E. Fuat Keyman, “Cumhuriyet Projesi ve Avrupa Birligi”, Radikal Cumhuriyet,

29 Οκτωβρίου 2004.65. Ali Çarkoğlu, “Who Wants Full Membership? Characteristics of Turkish Public

Support for EU Membership”, Turkish Studies 5, αρ. 1 (2003): 173-75.66. Hale, Turkish Politics and the Military, 198.67. Heper, “The Consolidation of Democracy versus Democratization in Turkey”,

141-42.68. Για τον κρίσιμο ρόλο του AKP για το μέλλον των μεταρρυθμίσεων, βλ. Cuneyt

Ulsever, “AKP AB’ye Direnebilecek mi?”, Hürriyet, 2 Ιουνίου 2005. 69. Michael Emerson και Nathalie Tocci, Turkey as a Bridgehead and Spearhead: In-

tegrating EU and Turkish Foreign Policy [Working Paper Αρ. 1] (Brussels: Centre for European Policy Studies, 2003), 7.

70. Istanbul Bürosu, “Erdoğan, ‘Santaj’ Sorusuna Kizdi: Ne Alakasi Var?”, Zaman, 4 Σεπτεμβρίου 2005.

305

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

AAKUT 23, 95

DDGM 23, 120, 121, 131, 133, 135, 136, 139, 147, 225

EECHR 288

L

laïcité, βλ. επίσης κοσμικότητα 171

M

MGK 24, 64, 120, 121, 125, 127, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 139, 147, 161, 178, 218, 221, 225, 280

MÜSİAD 24, 92, 273

OOYAK 24, 120

P

PKK 24, 68, 73, 89, 90, 125, 144, 197, 198, 201, 202, 219, 222, 255, 256, 299

RRTÜK 24, 132, 133, 208

Ttakiyye 175


TESEV 24, 106, 270, 290, 291, 293TMSF 24, 96TÜSİAD 25, 88, 105, 106, 219, 221

Uummah 61, 187

V

VGM 25, 132

YYÖK 25, 122, 131, 133, 176, 280

ΑΑίγυπτος 115, 160Άλμοντ Γκάμπριελ και Σίντνεϋ Βέρμπα (Almond, Gabriel και Sidney Verba) 44,

263, 264Αμπντούλ Χαμίντ Β΄ 28, 152, 271αντάμπ (adab) 115, 117Ατατούρκ, Μουσταφά Κεμάλ 19, 29, 53, 54, 55, 58, 59, 60, 62, 69, 75, 84, 119,

129, 139, 140, 152, 153, 156, 163, 188, 189, 193, 194, 202, 205, 212, 214, 215, 264, 265, 266, 292, 297, 299

ΓΓενική Γραμματεία για την Ευρωπαϊκή Ένωση 218, 225Γιλμάζ, Μεσούτ 140, 141Γκιοκάλπ, Ζιγιά 84, 189Γκιουλ, Αμπντουλλάχ 161, 255γραφειοκρατία 55, 63, 64, 82, 93, 104, 105, 107, 112, 115, 120, 121, 122, 123,

125, 132, 137, 138, 139, 143, 173, 177, 178, 179, 181, 197, 216, 218, 220, 224, 225, 231, 233, 237, 239, 240, 241, 243, 244, 277, 299

ΔΔιεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων 25, 153, 154, 163, 165, 166, 175, 182,

204, 239

Εεδραίωση της δημοκρατίας 63, 124, 126, 129, 137, 138, 147, 252εθνική ασφάλεια 30, 65, 73, 99, 120, 121, 122, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130,

132, 134, 140, 141, 142, 148, 165, 198, 205, 206, 220, 233, 241, 244, 283


εθνική ταυτότητα 30, 37, 38, 52, 53, 54, 56, 60, 61, 67, 68, 163, 185, 186, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 198, 201, 202, 205, 210, 211, 214, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 223, 226, 236, 239, 240, 242

εθνικισμός 47, 54, 56, 163, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198, 199, 205, 210, 265, 292

εκδυτικισμός 29, 53, 54, 75, 84, 115, 138, 139, 155, 170, 171, 189, 191, 193, 241, 259, 265, 283

εκκοσμίκευση 56, 84, 150, 152, 153, 181, 182, 191, 193ελίτ 33, 46, 51, 73, 81, 114, 137, 151, 152, 158, 159, 173, 175, 182, 193, 195, 204,

219, 253, 267, 276, 277, 293ελίτ γραφειοκρατική 69, 120, 121, 122, 129, 170, 175ελίτ επιχειρηματική 87ελίτ ισλαμιστική 242ελίτ κεμαλιστική 60, 62, 122, 128, 155, 170, 182ελίτ κρατική 55, 84, 104, 118, 119, 120, 121, 123, 124, 125, 126, 130, 137, 139,

140, 142, 143, 144, 147, 148, 177, 181, 202, 216, 225, 232, 238, 239, 240, 241, 244, 277

ελίτ πολιτική 92, 118, 148, 234, 241, 277ελίτ στρατιωτική 84, 144, 175, 187Ελλάδα 76, 128, 144, 269Ένοπλες Δυνάμεις, βλ. στρατός 123, 129, 130, 140, 165, 178, 197, 198, 218, 255,

280Εξευρωπαϊσμός 29, 32, 33, 34, 37, 40, 42, 43, 107, 137, 138, 182, 260, 300εξισλαμισμός 155, 167, 175, 183, 202επιχειρηματικό κεφάλαιο 87, 105, 106, 107, 109, 156, 219, 240Εποχή της Ευτυχίας 25, 151, 156, 290εργαλειοκρατία 112, 113Ερμπακάν, Νετζμεττίν 91, 126, 155, 156, 157, 160, 161, 162, 165, 167, 168, 194,

195, 287Ερντογάν, Ρετζέπ Ταγίπ 162, 164, 170, 176, 177, 208, 220, 221, 224, 248, 254,

255, 256, 286, 299Ετζεβίτ, Μπουλέντ 96, 139Ευρω-Μεσογειακή Συνεργασία 25, 97, 246, 247, 301Ευρωπαϊκή ενοποίηση 34, 35, 37, 43, 74, 249Ευρωπαϊκή Ένωση 19, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 40, 42, 43, 51,

52, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 80, 81, 86, 97, 99, 101, 131, 139, 144, 145, 160, 161, 164, 167, 169, 170, 173, 181, 182, 202, 218, 223, 225, 226, 227, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 239, 242, 243, 246, 247, 249, 250, 251, 252, 253, 254, 255, 257, 258, 259, 260, 268, 269, 274, 301

Ευρωπαϊκή Επιτροπή 100, 101, 109, 131, 133, 134, 135, 147, 164, 166, 176, 201, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 241, 242, 272


Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο 99, 147, 229, 230Ευρωπαϊκό Συμβούλιο 52, 196, 204, 223, 227, 228, 229, 230, 232, 234, 244, 248,

269

ΗΗνωμένα Έθνη 140Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής 41, 44, 46, 49, 62, 69, 70, 71, 72, 124, 139, 144,

250, 259, 268, 275

ΘΘεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης 34Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης εξαρτημένη τροχιά 32, 38, 39, 40, 81, 108,

147, 182, 222, 223, 257, 261, 299Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης ιστορικός θεσμισμός 32, 35, 38, 41, 42, 43,

108, 227, 261Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης κονστρουκτιβισμός 35, 38Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης λειτουργισμός 34, 35, 38Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης παίγνιο δύο επιπέδων 32, 40, 41, 81, 108, 147,

230, 231Θεωρίες Ευρωπαϊκής Ενοποίησης φιλελεύθερος διακυβερνητισμός 35, 38, 41

ΙΙνονού, Ισμέτ 58, 59, 62, 267, 294Ιράκ 71, 72, 73, 144, 196, 201, 255, 275, 294

Κκαλή προσαρμογή 32, 34Κατάσταση Έκτακτης Ανάγκης (OHAL) 24, 125, 197, 207κοινωνία των πολιτών 30, 52, 68, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 90, 91, 92,

93, 94, 95, 97, 98, 101, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 117, 118, 121, 126, 140, 143, 144, 158, 160, 167, 212, 221, 222, 223, 224, 225, 227, 231, 234, 237, 238, 240, 241, 242, 243, 244, 247, 270, 271, 275, 287

κοσμικότητα (laicism) 150κοσμικότητα (secularism) 150, 264, 273, 285, 286, 287, 289, 294Κουτάν, Ρετζάι 161, 162κριτήρια της Κοπεγχάγης 29, 34, 66, 67, 76, 100, 101, 108, 109, 137, 139, 145,

180, 182, 205, 222, 223, 225, 230, 231, 235, 236, 243, 254, 274Κύπρος 144, 192

Μμαντήλα 162, 169, 173, 174, 175, 178, 179, 180, 182, 239, 255, 290


μειονότητες 30, 54, 56, 69, 83, 185, 190, 192, 200, 201, 202, 203, 204, 206, 209, 210, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 226, 235, 242, 266, 271, 292

μειονότητες Αλεβίτες 53, 68, 164, 165, 190, 200, 203μειονότητες Αρμένιοι 56, 128, 188, 192, 203μειονότητες Ασσύριοι 188, 204μειονότητες Βόσνιοι 53, 208μειονότητες Εβραίοι 166, 192, 203μειονότητες Έλληνες 56, 188, 192, 203μειονότητες Κιρκάσιοι 53μειονότητες Κούρδοι 53, 56, 59, 68, 73, 89, 197, 198, 203, 220, 222, 226, 229,

295μειονότητες Λαζοί 53μειονότητες Χαλδαίοι 204Μεντερές, Αντνάν 62μεταρρύθμιση 19, 30, 33, 39, 40, 51, 54, 62, 69, 75, 76, 88, 97, 98, 99, 100, 101,

102, 104, 105, 107, 109, 115, 116, 117, 118, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 140, 141, 144, 147, 149, 152, 154, 164, 166, 167, 170, 171, 173, 175, 176, 178, 179, 182, 192, 198, 202, 204, 205, 206, 207, 209, 210, 212, 213, 217, 218, 219, 221, 223, 225, 226, 227, 228, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 245, 246, 247, 250, 252, 253, 254, 262, 265, 274, 301, 303

μιλλέτ 56, 83, 186, 265Μούδρου, ανακωχή του 117, 265, 292Μπαγιάρ, Τζελάλ 62, 64Μπάσμπουγ, Ιλκέρ 145Μπουγιούκανιτ, Γιασάρ 145

ΝΝεότουρκοι 117, 151, 152, 187, 188, 191, 193Ντεμιρέλ, Σουλεϊμάν 89, 121, 201, 279, 294

ΟΟζάλ, Τουργκούτ 65, 76, 90, 123, 125, 201, 279, 294Οζκιόκ, Χιλμί 139, 140, 143, 144, 145, 146, 178, 214, 218Οθωμανισμός 187, 188, 236, 265Οκυάρ, Φετχί 58, 59, 60Οράν, Μπασκίν 214, 215, 219Οργάνωση Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (İHD) 25, 91Ορμπάι, Ραούφ 58Οτζαλάν, Αμπντουλλάχ 90, 125, 198, 222


ΠΠάτναμ, Ρόμπερτ 38, 40, 41, 49, 50, 237, 243, 247, 261, 300πιέσεις προσαρμογής (adaptational pressures) 32, 33, 34, 43πλουραλισμός 30, 58, 113, 116, 181, 212πολιτικά κόμματα 41, 63, 65, 84, 92, 99, 106, 120, 121, 155, 156, 161, 168, 169,

178, 181, 235, 250, 251, 275πολιτικά κόμματα AKP 23, 92, 102, 105, 108, 139, 142, 169, 170, 171, 172, 174,

175, 176, 177, 178, 179, 182, 220, 224, 226, 231, 233, 235, 238, 242, 254, 255, 256, 257, 272, 283, 288, 289, 299, 301, 303

πολιτικά κόμματα ANAP 23, 65, 123, 140, 157, 159, 201πολιτικά κόμματα AP 23, 155, 156πολιτικά κόμματα CHP 23, 55, 60, 61, 62, 63, 64, 84, 102, 105, 117, 122, 156,

182, 221, 238, 256, 266, 267, 279, 282, 290, 301πολιτικά κόμματα DP 23, 61, 62, 63, 64, 119, 129, 154, 155, 194πολιτικά κόμματα DSP 23, 105, 256πολιτικά κόμματα DYP 23, 160, 161, 167, 282πολιτικά κόμματα FP 23, 92, 161, 162, 165, 169, 174, 224, 239, 257, 287πολιτικά κόμματα HADEP 23, 198, 295πολιτικά κόμματα MHP 24, 104, 192, 282πολιτικά κόμματα MNP 24, 155, 156, 194, 285πολιτικά κόμματα MSP 24, 156, 157πολιτικά κόμματα RP 24, 91, 92, 125, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 164, 167,

168, 169, 195, 224, 239, 257, 286πολιτικά κόμματα SP 24, 92, 162, 170πολιτική κουλτούρα 19, 29, 30, 31, 32, 34, 40, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51,

52, 54, 55, 56, 60, 61, 62, 65, 67, 68, 69, 81, 114, 223, 224, 226, 227, 228, 230, 232, 233, 234, 237, 238, 239, 240, 241, 242, 243, 244, 245, 246, 247, 248, 253, 254, 257, 258, 267, 299, 301

πολιτικό Ισλάμ 90, 91, 92, 125, 144, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 167, 169, 170, 171, 172, 177, 194, 195, 245, 290

πολυπολιτισμικότητα 27, 31, 73, 179πραξικόπημα «ήπιο» του 1997 137, 161, 167, 173, 178, 239, 282, 301πραξικοπήματα 54, 61, 64, 84, 120, 122, 126, 130, 177, 236, 243πραξικόπημα του 1913 129πραξικόπημα του 1960 63, 64, 84, 119, 129, 155, 163, 177, 233πραξικόπημα του 1971 64, 76, 120, 130, 156, 177, 236πραξικόπημα του 1980 64, 65, 76, 85, 94, 99, 122, 130, 177, 194, 236προνομιακή σχέση 27, 251

ΣΣεβρών, Σύνδρομο των 128, 197, 212


Σεζέρ, Αχμέτ Νετζτέτ 96, 105, 213, 221, 238, 257Σεΐχης Σαΐντ 56, 59, 265, 266σημεία βέτο 33στρατός 54, 64, 65, 69, 72, 88, 104, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126, 127,

128, 129, 130, 131, 132, 133, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 145, 146, 161, 164, 165, 166, 167, 170, 173, 177, 178, 180, 197, 214, 217, 218, 225, 227, 232, 238, 239, 243, 244, 255, 257, 280, 283, 287

Συνθήκη της Λωζάννης 188, 189, 192, 202, 203, 204, 205, 210, 211, 213, 214, 215, 216, 296

Συνθήκη των Σεβρών 57, 69, 128, 212, 214συντάγματα 116, 130, 146, 178, 179, 212, 269σύνταγμα του 1924 63, 64, 84, 154, 212, 271σύνταγμα του 1961 63, 64, 65, 84, 120, 129, 155, 178, 199σύνταγμα του 1982 65, 77, 85, 99, 122, 130, 163, 195, 197, 204, 212, 280

ΤΤανζιμάτ 28, 69, 75, 83, 113, 133, 152, 265ταρικάτ 82, 83, 84, 91, 153, 154, 155, 162, 163, 265, 285, 289Τελωνειακή Ένωση 76, 99, 160Τολόν, Χουρσίτ 214, 218Τουρκο-Ισλαμική Σύνθεση 24, 90, 157, 163, 194, 195, 285, 294τρομοκρατία 117, 124, 127, 136, 159, 168, 199, 207, 221, 287Τσιλλέρ, Τανσού 201, 236, 295

Υυπερβατισμός 55, 112

Φφιλελεύθεροι 56, 57, 61, 68, 217, 221, 231, 235, 265φιλελευθεροποίηση 30, 31, 69, 89, 104, 105, 106, 133, 141, 147, 166, 181, 183,

201, 216, 217, 218, 220, 222, 223, 224, 226, 227, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 236, 237, 240, 241, 242, 244, 245, 246, 247, 257

φιλελευθεροποίηση οικονομική 65, 85, 87, 122, 201φιλελευθεροποίηση πολιτική 30, 31, 32, 52, 62, 65, 67, 69, 77, 80, 116, 138, 141,

146, 180, 182, 220, 222, 223, 224, 225, 231, 233, 236, 245, 247, 254

Documents

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΕΞΕΥΡΩΠΑΪΣΜΟΥmedia.digibooks4all.com/images/stories/virtuemart/... · 2013-12-09 · Εδαφικός εθνικισμός έναντι εθνοτικού