««««ՇՇՇՇԵՆՔԵՆՔԵՆՔԵՆՔ----ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՇԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋՈՑԱՌՈՒՄՆԵՐԻ

ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԵՎ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՈՒ ՇԱՀԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՐՁԻ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒՄ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՈՒ ՇԱՀԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՐՁԻ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒՄ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՈՒ ՇԱՀԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՐՁԻ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒՄ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՈՒ ՇԱՀԱԳՈՐԾՄԱՆ ՓՈՐՁԻ ՑՈՒՑԱԴՐՈՒՄ

ՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՇԱՂԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՇԱՂԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՇԱՂԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄՇԻՐԱԿԻ ՄԱՐԶԻ ՇԱՂԻԿ ՀԱՄԱՅՆՔՈՒՄ» » » » ԾՐԱԳՐԻ ԾՐԱԳՐԻ ԾՐԱԳՐԻ ԾՐԱԳՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆ

««««ԵՐՐՈՐԴԵՐՐՈՐԴԵՐՐՈՐԴԵՐՐՈՐԴ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆ» » » » ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵԿԱԶՄԱԿԵԿԱԶՄԱԿԵԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՐՊՈՒԹՅՈՒՆՐՊՈՒԹՅՈՒՆՐՊՈՒԹՅՈՒՆ

ԳՅՈՒՄՐԻԳՅՈՒՄՐԻԳՅՈՒՄՐԻԳՅՈՒՄՐԻ 2012 2012 2012 2012

1

««««ՇենքՇենքՇենքՇենք----շիշիշիշինունունունությունթյունթյունթյուննենենեներիրիրիրի էէէէներներներներգաարգաարգաարգաարդյուդյուդյուդյունանանանավեվեվեվետուտուտուտությանթյանթյանթյան միմիմիմիջոջոջոջոցացացացառումռումռումռումնենենեներիրիրիրի ևևևև արարարարևայինևայինևայինևային ջրաջրաջրաջրատատատատաքաքաքաքացուցուցուցուցիչցիչցիչցիչ հահահահա----

մամամամակարկարկարկարգիգիգիգի կակակակառուցռուցռուցռուցմանմանմանման ուուուու շաշաշաշահահահահագործգործգործգործմանմանմանման փորփորփորփորձիձիձիձի ցուցուցուցու----ցադցադցադցադրումրումրումրում ՇիՇիՇիՇիրարարարակիկիկիկի մարմարմարմարզիզիզիզի ՇաՇաՇաՇաղիկղիկղիկղիկ հահահահամայնմայնմայնմայնքումքումքումքում»»»»

ծրագծրագծրագծրագրրրրիիիի արարարարդյունքդյունքդյունքդյունքնենենեներիրիրիրի վեվեվեվերրրրլուլուլուլուծուծուծուծությունթյունթյունթյուն

Սույն հրատարակությունը հնարավոր է դարձել իրականացնել ՄԱԿ-ի Զարգացման ծրագրի կողմից իրականացվող Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի Փոքր դրամաշնորհների ծրագրի ֆինանսական աջակցու-թյամբ, «Շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության միջոցա-ռումների և արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կառուցման ու շա-հագործման փորձի ցուցադրում Շիրակի մարզի Շաղիկ համայնքում» նախագծի շրջանակներում:

««««ԵՐԵՐԵՐԵՐՐՈՐԴՐՈՐԴՐՈՐԴՐՈՐԴ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆԲՆՈՒԹՅՈՒՆ» » » » ՀԱՀԱՀԱՀԱՍԱՍԱՍԱՍԱՐԱՐԱՐԱՐԱԿԱԿԱԿԱԿԱԿԱՆԿԱՆԿԱՆԿԱՆ ԿԱԶԿԱԶԿԱԶԿԱԶՄԱՄԱՄԱՄԱԿԵՐԿԵՐԿԵՐԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՊՈՒԹՅՈՒՆՊՈՒԹՅՈՒՆՊՈՒԹՅՈՒՆ

ԳՅՈՒՄԳՅՈՒՄԳՅՈՒՄԳՅՈՒՄՐԻՐԻՐԻՐԻ 2012201220122012

2

«Շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության միջոցառումնե-

րի և արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կառուցման ու շահագործ-ման փորձի ցուցադրում Շիրակի մարզի Շաղիկ համայնքում» ծրագրի արդյունքների վերլուծությունը ներկայացնում է ծրագրի միջոցառումնե-րի էներգաարդյունավետության, սոցիալական և բնապահպանական ազդեցության գնահատականները: Oգտակար կարող է լինել շենքերի էներգաարդյունավետությանը և վերականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիկան համակարգերին առնչվող ծրագրերի իրականացման գործընթացներում:

Վերլուծությունն իրականացնողներ.

Վարդան Ծերունյան /ք.գ.թ./

Ռաֆայել Մխիթարյան

Խորհրդատուներ.

Արսեն Կարապետյան

Խաչիկ Սահակյան

Ծրագրի ուսումնական դասընթացի բովանդակության կազմող.

Գևորգ Պետրոսյան /ա.գ.թ./

¡ «ԵՐՐՈՐԴ ԲՆՈՒԹՅՈՒՆ» ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆ, 2012

3

ԲՈԲՈԲՈԲՈՎԱՆՎԱՆՎԱՆՎԱՆԴԱԴԱԴԱԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆ

1. Նախաբան……….…………………………………………….. 5

2. Վերլուծության համառոտագիր…………………………….. 7

3. Ներածություն…………………………………………….…… 8

4. Հիմնախնդրի նկարագրությունը…………………….……… 10

5. Հիմնախնդրի լուծման միջոցառումները…………….…….. 12

6. Վերլուծության հիմնական քանակական տվյալների հաշվարկ………………………………………………………..

17

6.1 Հիմնական քանակական տվյալների հաշվարկ………. 17

6.1.1 Առանձնատներ.................................................................. 17

6.1.2 Դպրոց................................................................................. 18

6.1.3 Ցնցուղարան...................................................................... 19

6.2 Հիմնական քանակական տվյալները ներկայացնող աղյուսակներ և գծապատկերներ…………………………...

21

7. Ծրագրի արդյունքների վերլուծական աղյուսակ……….... 25

8. Եզրակացություններ…………………………………………. 27

9. Առաջարկություններ…………………………………………. 31

9.1 Համայնքի և նախագծի օբյեկտների ընտրության վե-րաբերյալ…………………………………………………...…..

31

9.2 Էներգաարդյունավետության միջոցառումների վե-րաբերյալ………………………………………………...……..

32

10. Հավելվածներ…………………………………………..……... 35

Հավելված 1 ՇԱՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻ ՑՆՑՈՒՂԱՐԱՆԻ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱ-ՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱՄԱԿԱՐԳԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ ՆԿԱՐԱԳՐՈՒ-

4

ԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՍԿԶԲՈՒՆՔԱՅԻՆ ՍԽԵՄԱՆ.......................... 35

Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի աշխատանքի նկարագրությունը......................................................................

35

Շաղիկ գյուղում արևային ջրատաքացուցիչներով գոր-ծող ցնցուղարանի սարքավորման սկզբունքային սխեմա

36

Հավելված 2 ՇԱՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻ ԱՐԵՎԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՔԱՑՈՒՑԻՉ ՀԱ-ՄԱԿԱՐԳԻ ՇԱՀԱԳՈՐԾՄԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՆԵՐ....................

39

Հավելված 3 ԾՐԱԳՐԻ ՈՒՍՈՒՄՆԱԿԱՆ ԴԱՍԸՆԹԱՑԻ ԲՈՎԱՆԴԱ-ԿՈՒԹՅՈՒՆԸ «Ցածր ածխածնային տեխնոլոգիաները և դրանց կիրառ-ման հնարավորությունները Հայաստանում»………...…...

42

Հավելված 4 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱՏՈՒԿ ՊԱՀՊԱՆՎՈՂ, ԱՐ-ԳԵԼՈՑԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐԳԵԼԱՎԱՅՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱԾՔՆԵ-ՐՈՒՄ ԷՆԵՐԳԱԱՐԴՅՈՒՆԱՎԵՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ «ԿԱՆԱՉ ԷՆԵՐԳԻԱՅԻ» ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆ-ՆԵՐԻ ՓԱԹԵԹ……………………………………….…...…...

71

Հավելված 5 ԿԱՐԾԻՔՆԵՐ ԾՐԱԳՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐ-ՅԱԼ...............................................................................................

75

11. Գրականության ցանկ………………………...……………… 79

12. Հապավումներ………………………………………...………. 80

5

1111.... ՆԱՆԱՆԱՆԱԽԱԽԱԽԱԽԱԲԱՆԲԱՆԲԱՆԲԱՆ

Հայաստանը չունենալով արդյունահանման նշանակության ածխածնային հանածո էներգառեսուրսներ, հարուստ է վերա-կանգնվող էներգառեսուրսների որոշ տեսակներով, դրանց օգտա-գործման և տեխնոլոգիաների զարգացման մեծ ներուժով:

Սակայն վերականգնվող էներգետիկայի տեսակները, որոնց թվում նաև արևային էներգիայի վրա հիմնված տեխնոլոգիաները, մեր երկրում դեռևս չեն գտել բավականաչափ կիրառություն:

Էներգառեսուրսների խնայողության և արդյունավետ օգտա-գործման հնարավորությունների տեսակետից մեծ նշանակություն ունի նաև շենք-շինությունների շահագործման ոլորտը, որը Հա-յաստանում ունի էներգասպառման ամենամեծ տեսակարար կշի-ռը սոցիալ-տնտեսական բոլոր բնագավառների համեմատությամբ, ինչպես նաև խնայողությունների ամենամեծ ներուժը (մասնագետ-ների պնդմամբ` մինչև 40%):

Վերականգնվող էներգիայի կիրառման տեխնոլոգիաների զարգացման և տարածման, ինչպես նաև շենքերի էներգաարդյու-նավետության բարձրացման նպատակներով ներկայումս Հայաս-տանում իրականացվում են հիմնականում միայն փորձնական-ցուցադրական նախագծեր, որոնք ունեն նաև հետազոտական, գի-տելիքի տարածման և հանրային իրազեկության բարձրացման բա-ղադրիչներ: Այդ ծրագրերի արդյունքում ձեռք բերված ցուցանիշ-ներն ավելի քան համոզիչ կերպով ցույց են տալիս ներդրվող մի-ջոցների տնտեսական, սոցիալական և էկոլոգիական տեսակետնե-րից արդարացված լինելը, էներգաարդյունավետության քաղաքա-կանության նախընտրելի լինելը մեր երկրի համար: Մասնավորա-պես, «Շենքերի էներգետիկ արդյունավետության բարձրացում» ՄԱԶԾ/ԳԷՀ ծրագրի շրջանակներում փորձնական բազմաբնակա-րան շենքերում իրականացված էներգաարդյունավետության բարձրացման շինարարական-վերանորոգման միջոցառումների արդյունքում շենքերում ջերմային էներգիայի պահանջվող ծախսը`

6

էներգասպառումը կրճատվել է շուրջ 50%-ով, միաժամանակ չպա-կասեցնելով կենցաղային հարմարավետությունը բնակիչների հա-մար:

Շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության բարձրաց-ման (այդ թվում նաև վերականգնվող էներգիայի տեխնոլոգիաների կիրառմամբ) փորձի լայն տարածման և այդ ոլորտի զարգացման նպատակով Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի Փոքր դրա-մաշնորհների ծրագրի (ԳԷՀ/ՓԴԾ) շրջանակներում ցուցադրական նախագծերն իրականացվել են հանրապետության տարբեր մար-զերում, հիմնականում գյուղական համայնքներում, ընդ որում է-ներգաարդյունավետության բարձրացման միջոցառումներում և վերականգնվող էներգիայի տեխնոլոգիական համակարգերում կի-րառվել են բազմաթիվ նոր լուծումներ` ելնելով շենք-շինություննե-րի նշանակության և տեխնիկական պարամետրերի, տեղանքի աշ-խարհագրական և բնակլիմայական պայմանների, ինչպես նաև շահառուների պահանջմունքների առանձնահատկություններից:

Սույն վերլուծական հրատարակության առարկան հանդիսա-նում է նման նախագծերից մեկը, որն իրականացվել է բարձրլեռ-նային խիստ կլիմա ունեցող փոքրիկ գյուղական համայնքում:

7

2222. . . . ՎԵՐՎԵՐՎԵՐՎԵՐԼՈՒԼՈՒԼՈՒԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆ ՀԱՀԱՀԱՀԱՄԱՄԱՄԱՄԱՌՈՌՈՌՈՌՈՏԱՏԱՏԱՏԱԳԻՐԳԻՐԳԻՐԳԻՐ

«Շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության միջոցա-

ռումների և արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կառուցման ու շահագործման փորձի ցուցադրում Շիրակի մարզի Շաղիկ համայն-քում» ծրագրով իրականացված միջոցառումները կարելի է բաժա-նել հետևյալ 3 հիմնական խմբերի.

• գյուղի առանձնատներին կից նախամուտք-նախասրահի կառուցում,

• գյուղի դպրոցի շենքի ծածկի ջերմամեկուսացում, նախա-մուտքի արտաքին պատի, դռների և պատուհանների փո-խարինում ավելի էներգաարդյունավետ պատով և դուռ-պատուհաններով, դիզելային վառելիքի ինքնաշեն վառա-րաններով ջեռուցման համակարգի փոխարինում ինքնա-կարգավորվող էլեկտրական ջեռուցիչներով:

• արևային ջրատաքացուցիչ համակարգով գործող ցնցուղա-րանի կառուցում և շահագործում:

Սույն վերլուծությունը ներկայացնում է այդ միջոցառումների էներգաարդյունավետության, սոցիալական և բնապահպանական ազդեցության գնահատականները: Իրականացվել են այդ միջոցա-ռումների արդյունքում գյուղի շենք-շինություններում էներգածախ-սի և էներգիայի վրա ծախսվող բնակիչների դրամական միջոցների խնայողության, մթնոլորտ չարտանետվող CO2 գազի քանակական հաշվարկներ: Կատարվել են տարբեր խմբերի միջոցառումների արդյունքների համեմատական վերլուծություններ և բացահայտվել են որոշ օրինաչափություններ, որոնց հիման վրա տրվել են գործ-նական առաջարկություններ նման ծրագրերի իրականացման ըն-թացքում միջոցառումների նախընտրության վերաբերյալ, ծրագրե-րի իրականացման գործընթացի համար առանձնացվել են առավել ուշադրություն պահանջող գործոնները: Քանակական տվյալների հաշվարկները, բացի միավոր ժամանակահատվածից, տրվել են

8

նաև շինարարական-վերանորոգման միջոցառումների արդյունք-ների ամբողջ երաշխիքային ժամկետի համար:

Ծրագրի էներգաարդյունավետության և բնապահպանական բնույթի արդյունքներից բացի, ներկայացվել է նաև ծրագրի սո-ցիալ-հոգեբանական ազդեցությունը լեռնային փոքր համայնքի վրա, որտեղ նման փորձնական ծրագրերի իրականացումը առան-ձին բացառություններ են, և որտեղ բնակիչների կողմից դրանք ըն-դունվում են որպես համայնքի զարգացման իրական խթաններ:

Ընդգծվել է շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության բարձրացման և վերականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլո-գիական համակարգերի վերաբերյալ տեղեկատվության տարած-ման կարևորությունը, բերվել են համայնքների համար գիտելիքի և տեղեկատվության տարածման նոր եղանակներ:

3333.... ՆԵՆԵՆԵՆԵՐԱՐԱՐԱՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆԾՈՒԹՅՈՒՆԾՈՒԹՅՈՒՆԾՈՒԹՅՈՒՆ

Ամասիայի տարածաշրջանի Շաղիկ գյուղը գտնվում է «Արփի

լիճ» ազգային պարկին հարակից տարածքում, լճի արևմտյան ափի բարձրադիր սարալանջին, ծովի մակերևույթից 2050-2080մ բարձ-րության վրա: «Շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության միջոցառումների և արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կա-ռուցման ու շահագործման փորձի ցուցադրում Շիրակի մարզի Շաղիկ համայնքում» ծրագիրն իրականացվել է 2011 թվականի նոյեմբեր – 2012 թվականի հոկտեմբեր ժամանակահատվածում, Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամի Փոքր դրամաշնորհների ծրագ-րի աջակցությամբ:

Ծրագիրը Շաղիկ գյուղում իրականացրել է արևային ջրատա-քացուցիչ համակարգի և ցնցուղարանի կառուցում ու շահագոր-ծում, որը նախատեսված է տարվա տաք ժամանակահատվածում բնակիչների օգտագործման համար: Նախագծով իրականացվել են նաև գյուղի առանձնատների և դպրոցի էներգաարդյունավետու-թյան բարձրացման շինարարական-վերանորոգման միջոցառում-

9

ներ: Մշակվել, ներկայացվել և տարածվել է «Շաղիկ գուղի ցնցու-ղարանի արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի աշխատանքի նկարագրությունը, սկզբունքային սխեման և շահագործման ցու-ցումները» ձեռնարկը, որը պարզաբանում է համակարգի շահա-գործման առանձնահատկությունները և շահագործողի կողմից ձեռնարկվող անհրաժեշտ գործողությունները:

Արդյունքում ծրագիրը դարձել է ցուցադրական` իրեն ուշադ-րությունը հրավիրելով բազմաթիվ մարդկանց, հատկապես Ամա-սիա-Աշոցք տարածաշրջանի գյուղերից, որոնք խմբերով գալիս և ծանոթանում են արևային տեխնոլոգիայի կիրառման մանրամաս-ներին:

Այս փորձնական նախագիծը կոչված է, հատկապես, ցու-ցադրելու արևային էներգիան օգտագործող տեխնոլոգիաների հնարավորությունները և առավելությունները, որոնց կիրառումը, ինչպես բնապահպանական, տնտեսական, այնպես էլ սոցիալա-կան տեսակետներից նախընտրելի են Հայաստանի բարձրլեռ-նային խիստ կլիմա և արևի ճառագայթման մեծ ներհոսք ունեցող համայնքների բնակչության համար:

Նախագծի շրջանակներում կազմակերպվել է «Ցածր ածխած-նային տեխնոլոգիաները և դրանց կիրառման հնարավորություն-ները Հայաստանում» թեմայով դասընթացը, որի նպատակն էր` մասնակիցներին տալ գիտելիքներ և տեղեկատվություն կլիմայի փոփոխության և ջերմոցային գազերի, Կիոտոյի արձանագրության և Մաքուր զարգացման մեխանիզմների, քվոտաների առևտրի և ածխածնային շուկայի, վերականգնվող Էներգիայի աղբյուրների, կանաչ տնտեսության, ցածր ածխածնային տեխնոլոգիաների և դրանց կիրառման հնարավորությունների վերաբերյալ: Դասընթա-ցին մասնակցել են այդ խնդիրներով հետաքրքրված կազմակեր-պությունների ներկայացուցիչներ, Շիրակի մարզի մի քանի հա-մայնքների բնակիչներ, տեղական ինքնակառավարման մարմին-ների ներկայացուցիչներ:

Ծրագիրն իրականացվել է «Երրորդ բնություն» հասարակա-կան կազմակերպության կողմից, Շաղիկ համայնքի գործուն մաս-

10

նակցությամբ և Բնության համաշխարհային հիմնադրամի (ԲՀՀ) հայաստանյան մասնաճյուղի հետ գործընկերությամբ, որը, մաս-նավորապես, իրականացրել է ծրագրի հիմնական բաղադրիչներից մեկը` գյուղի առանձնատների և համայնքային շենքի էներգաար-դյունավետության բարձրացմանն ուղղված միջոցառումներ:

Ծրագիրը կարող է նախատիպ հանդիսանալ հեռանկարում նման մեծաքանակ ներդրումային նախագծերի իրականացման համար, որը բացի սոցիալ-տնտեսական խնդիրներից նաև բնա-պահպանական հիմնախնդիրների լուծման արդյունավետ ուղի է:

4444.... ՀԻՄՀԻՄՀԻՄՀԻՄՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՐՐՐՐԻ ՆԿԱԻ ՆԿԱԻ ՆԿԱԻ ՆԿԱՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՆԸՆԸՆԸՆԸ

Ավելի քան 7 ամիս ձգվող ջեռուցման սեզոնի պայմաններում

Շիրակի մարզի Շաղիկ գյուղի համայնքային շենքում (գյուղի միակ հասարակական նշանակության շենքը` գյուղի դպրոցը և վարչա-կան գրասենյակը) ջեռուցումը իրականացվում էր շենքի սենյակնե-րում տեղակայված ինքնաշեն վառարաններով, որտեղ այրում էին դիզելային վառելիք: Ձմռան մեկ սեզոնի ընթացքում կարիք կար այրելու մոտ 1900լ դիզելային վառելիք (իրականում ավելի քիչ է օգ-տագործվել, քանի որ շենքի ընդհանուր մակերեսի ավելի քան 50%-ը չէր ջեռուցվում): Այս եղանակով ջեռուցումը չի նպաստում հարմարավետության և մարդկանց առողջության նվազագույն պայմանների ապահովմանը: Հաճախ, հատկապես քամոտ եղա-նակներին, դպրոցի դասարանները լցվում էին թանձր և թունավոր ծխով, որի պատճառով նաև ընդհատվում էր դասապրոցեսը: Դիզե-լային վառելիքի այրման արդյունքում այն թողնում է իր բացասա-կան էկոլոգիական ազդեցությունը կլիմայի փոփոխության վրա տեղական («թափոնային» ջերմություն) և գլոբալ առումով («ջերմո-ցային» գազերի արտանետում), ինչպես նաև ներշենքային միկրո-կլիմայի և շենքի անվտանգ շահագործման վրա: Ջեռուցման մեկ սեզոնի ընթացքում դիզելային վառելիքի այրումից անջատվել է մոտ 2300 կգ CO2 գազ և այլ ջերմոցային գազեր (դիզելային վառելի-քի յուրաքանչյուր լիտրի այրումից անջատվում է 2,64 կգ CO2 գազ):

11

Բացի ջեռուցման հիմնախնդրից, գյուղի դպրոցի և վարչական գրասենյակի շենքն էներգաարդյունավետության առումով ուներ այլ` շենքի կառուցվածքային տարրերի ցածր ջերմամեկուսիչ հատկանիշների (շենքի պատող կոնստրուկցիաների ջերմափո-խանցման փոքր դիմադրության) պատճառով ջերմային կորուստ-ների խնդիրը, մասնավորապես.

• փայտե կառուցվածքով առաստաղի (ձեղնահարկի հատա-կի) ջերմամեկուսիչ ապակեբամբակի շերտը քայքայված էր և այդ վիճակում այն չէր կարող ծառայել իր նպատակին,

• դպրոցի շքամուտքի արտաքին պատը կառուցված էր միա-շերտ փայտե տախտակներից, առանց ջերմամեկուսացման որևէ միջոցառման,

• դպրոցի շքամուտքի, նախամուտքի, սենյակների դռները և պատուհանները նույնպես չունեին բավարար ջերմամեկու-սիչ հատկանիշներ:

Գյուղի բնակչության առանձնատները նույնպես ունեն էներ-գաարդյունավետության հիմնախնդիրներ: Առանձնատների մեծ մասը կառուցվել է 1990-ականների սկզբին, տիպային նախագծե-րով, կարմրանարնջագույն տուֆ քարից և ունեն բավականաչափ գրավիչ արտաքին տեսք: Այս առանձնատների էներգաարդյունա-վետության բավարար ցուցանիշներ ունենալու համար հիմնական խոչընդոտներից մեկը հանդիսանում էր նախամուտքերի բացակա-յությունը: Կլիմայական ցուրտ գոտիներում բնակվող անձինք լավ են պատկերացնում տան նախամուտքի կարևորությունը:

Էներգաարդյունավետության ոլորտին առնչվող մյուս հիմ-նախնդիրների շարքում նախագիծն առանձնացրել էր նաև գյուղի և տարածաշրջանի բնակչության վատ տեղեկացվածությունը շենքե-րի էներգետիկ ցուցանիշների բարելավման տեխնոլոգիաների, այդ թվում շենքերում վերականգնվող էներգառեսուրսների օգտագործ-ման տեխնոլոգիաների և դրանց գործնական կիրառման վերաբեր-յալ:

12

5555.... ՀԻՄՀԻՄՀԻՄՀԻՄՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՆԱԽՆԴՐԻ ԼՈՒԾՐԻ ԼՈՒԾՐԻ ԼՈՒԾՐԻ ԼՈՒԾՄԱՆ ՄԻՄԱՆ ՄԻՄԱՆ ՄԻՄԱՆ ՄԻՋՈՋՈՋՈՋՈՑԱՑԱՑԱՑԱՌՈՒՄՌՈՒՄՌՈՒՄՌՈՒՄՆԵՆԵՆԵՆԵՐԸՐԸՐԸՐԸ

Ծրագիրն իրականացրել է հետևյալ միջոցառումները:

1) Շաղիկ գյուղի թվով 17 առանձնատների նախամուտք-նախասրահների կառուցում` առանձնատների էներգաարդյու-նավետության բարձրացման նպատակով: Նախամուտք-նախասրահների կառուցմանն առնչվող բոլոր գործողություն-ներն իրականացվել են ծրագրի գործընկեր կազմակերպու-թյան` Բնության համաշխարհային հիմնադրամի հայաս-տանյան մասնաճյուղի և համայնքի կողմից:

2) Համայնքի դպրոցի շինարարական-վերանորոգման աշխա-տանքների իրականացում` էներգաարդյունավետության բարձրացման նպատակով:

• Դպրոցի նախամուտքի արտաքին փայտյա պատի փո-խարեն կառուցվել է բետոնե բլոկներից պատ:

• Դպրոցի (նաև համայնքի վարչական գրասենյակի) ա-ռաստաղը (ձեղնահարկի հատակը) ջերմամեկուսացվել է շերտավոր ապակեբամբակով:

• Դպրոցի 6 պատուհանները և 8 դռները փոխարինվել են էներգաարդյունավետ պատուհաններով և դռներով:

• Դպրոցի դիզելային վառելիքով և ինքնաշեն թիթեղյա վառարաններով ջեռուցման համակարգը փոխարինվել է ինքնակարգավորվող էլեկտրական ջեռուցիչներով:

3) Գյուղում արևային ջրատաքացուցիչ համակարգով գործող ցնցուղարանի կառուցում և շահագործում ամառային (տարվա տաք ժամանակաշրջանում) օգտագործման համար:

• Ցնցուղարանի շենքի կառուցում նախասրահով, 2 ցնցուղներով, կաթսայատնով, ջրամատակարարման, ջրահեռացման համակարգերով:

13

• Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կառուցում առավելագույն 10կՎտ հզորությամբ, 500լ ջերմափոխա-նակիչ բաքով և դիֆերենցիալ կարգավորիչով:

• Ցնցուղարանի արևային տաք ջրամատակարարման համակարգի փորձարկումներ, համակարգի կարգաբե-րում, ցնցուղարանի գործարկում և շահագործում:

• Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի շահագործման ցուցումների մշակում, գրքույկի տպագրում և տարա-ծում, շահագործման խորհրդատվություն համայնքի ներկայացուցիչների համար:

• Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի և ցնցուղարա-նի աշխատանքի մոնիտորինգ:

4) Համայնքի դպրոցի էներգաարդյունավետության բարձրաց-ման, ցնցուղարանի կառուցման և արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի շահագործման ցուցումների վերաբերյալ ցուցա-նակների պատրաստում և տեղադրում:

5) «Ցածր ածխածնային տեխնոլոգիաները և դրանց կիրառման հնարավորությունները Հայաստանում» դասընթացի բովան-դակության կազմում: Դասընթացի անցկացում համայնքների, հասարակական կազմակերպությունների և տեղական իշխա-նությունների ներկայացուցիչների համար, ուսումնական նյու-թերի տարածում, դասընթացի թեմայի շուրջ քննարկում:

6) Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի, ցնցուղարանի, ինչ-պես նաև դպրոցի դասարանների ջեռուցման համակարգի շա-հագործման համաձայնագրերի կնքում: Արևային ջրատաքա-ցուցիչ համակարգի, ցնցուղարանի, ինչպես նաև դպրոցի դա-սարանների ջեռուցման համակարգի հանձնում համայնքին:

7) Նախագծի բնապահպանական, էներգաարդյունավետու-թյան և սոցիալական բնույթի արդյունքների վերլուծություն:

14

1) Գյուղի առանձնատների նախամուտք-նախասրահները:

2) Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգը և ցնցուղարանի շենքը:

3) Ցնցուղարանի շահագործումը:

15

4) Գյուղի դպրոցի դասարանների ջեռուցման համակարգը (նախկի-նը և նորը):

5) Գյուղի դպրոցի նախամուտքի պատը և դուռը (նախկինը և նորը):

6) Գյուղի դպրոցի նոր պատուհանները և սենյակների դռները:

16

7) Ցնցուղարանի կառուցման և արևային ջրատաքացուցիչ համա-կարգի շահագործման ցուցումների վերաբերյալ ցուցանակները:

8) «Ցածր ածխածնային տեխնոլոգիաները և դրանց կիրառման հնա-րավորությունները Հայաստանում» դասընթացի ընթացքը:

17

6.6.6.6. ՎՎՎՎԵՐԵՐԵՐԵՐԼՈՒԼՈՒԼՈՒԼՈՒԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆԾՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՀԻՄՀԻՄՀԻՄՆԱՆԱՆԱՆԱԿԱՆԿԱՆԿԱՆԿԱՆ ՔԱՔԱՔԱՔԱՆԱՆԱՆԱՆԱԿԱԿԱԿԱԿԱԿԱՆԿԱՆԿԱՆԿԱՆ ՏՎՅԱԼՏՎՅԱԼՏՎՅԱԼՏՎՅԱԼՆԵՆԵՆԵՆԵՐԻՐԻՐԻՐԻ ՀԱՇՀԱՇՀԱՇՀԱՇՎԱՐԿՎԱՐԿՎԱՐԿՎԱՐԿ

6.1 Հիմնական քանակական տվյալների հաշվարկ

6.16.16.16.1.1 .1 .1 .1 ԱԱԱԱռանձռանձռանձռանձնատնատնատնատներներներներ

Համայնքի առանձնատները չեն ունեցել նախամուտքեր, որի արդյունքում ջեռուցման նպատակով օգտագործվող վառելիքի գե-րածախսը կազմում է 7-10% (հարցումների արդյունքներով, որը հաստատվում է նաև շենքերի էներգաարդյունավետության ոլոր-տում մասնագիտացված կազմակերպությունների տվյալներով` հաշվարկված Շիրակի մարզի համար):

Համայնքի 17 տիպային առանձնատների նախամուտքերի (դրանք նաև նախասրահ են, որոշ դեպքերում 18 քառ.մ և ավելի մակերեսներով) առկայության շնորհիվ վառելիքի խնայողությունը գյուղում կկազմի մոտ 15,2 խոր.մ/տարի վառելափայտ (հաշվարկը պայմանականորեն իրականացվել է վառելափայտի հաշվով, քանի որ գյուղը գազաֆիկացված չէ):

Շաղիկ գյուղում ջեռուցման սեզոնին գերակայում են երկա-րատև ցուրտ և քամոտ եղանակները: Ջեռուցման սեզոնի միջին տևողությունը ավելի քան 7 ամիս է: Յուրաքանչյուր ամիս մեկ ըն-տանիքի վառելափայտի ծախսը կազմում է միջինը մոտ 1,5 խոր.մ: Մեկ ջեռուցման սեզոնին 17 (նախամուտք-նախասրահ կառուցած ընտանիքների քանակը) ընտանիքների համար այդ ծախսը կկազ-մի`

17 × 7 ամիս × 1,5 խոր.մ/ամիս վառելափայտ = 178,5 խոր.մ վա-ռելափայտ:

Նախամուտք-նախասրահի առկայությունը բերում է միջինը 8,5% վառելափայտի խնայողություն, այսինքն ջեռուցման մեկ սե-զոնի ընթացքում գյուղում կխնայվի մոտ 15,2 խոր.մ վառելափայտ:

18

15,2 խոր.մ վառելափայտի ջերմարարությունը կազմում է 32680 կՎտժ (1 խոր.մ փայտանյութի այրումից անջատվում է 2150 կՎտժ ջերմային էներգիա, աղբյուրը` «Հայաստանի Հանրապետու-թյան ստանդարտ. Շենքի միջավայրի նախագծում, նոր շենքերի էներգաարդյունավետության գնահատման ուղեցույց. նախագիծ»: ՀՀ Էկոնոմիկայի նախարարություն, պաշտոնական հրատարակու-թյուն, Երևան, 2011թ., «Հայաստան. քաղաքային ջեռուցման և տաք ջրամատակարարման էներգաարդյունավետության բարձրացում» ՄԱԶԾ/ԳԷՀ/00035799):

15,2 խոր.մ վառելափայտն այսօրվա շուկայական գնով արժե 304000 դրամ:

Նախամուտք-նախասրահների կառուցման շնորհիվ մթնոլորտ չարտանետվող CO2 գազի տարեկան քանակը կազմում է 10,82 տ (վառելափայտի այրումից անջատվող CO2 գազի տեսակարար քա-նակը կազմում է 331 գ CO2/կՎտժ, աղբյուրը` նույնը):

32680 32680 32680 32680 կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ////տատատատարիրիրիրի ×××× 0,000331 0,000331 0,000331 0,000331 տտտտ COCOCOCO2222////կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ = 10,82 = 10,82 = 10,82 = 10,82 տտտտ CO CO CO CO2222////տատատատարիրիրիրի

Նախամուտք-նախասրահների շահագործման երաշխիքային ժամանակաշրջանում (25 տարի) CO2-ի արտանետումները կկրճատվեն 270,50 տ-ով:

6.16.16.16.1.2 .2 .2 .2 ԴպԴպԴպԴպրոցրոցրոցրոց

Համաձայն «Շենքերում էներգաարդյունավետության բարձ-րացման նախագծերի տեխնիկատնտեսական հիմնավորումների մշակման համակարգչային ծրագիր ՇԷՆ1.0»-ի միջոցով իրակա-նացված հաշվարկների (տեղանքի կլիմայական պայմանների և շենքի տեխնիկական պարամետրերի հաշվառմամբ) գյուղի դպրո-ցի շենքում նախագծով իրականացված էներգաարդյունավետու-թյան միջոցառումների արդյունքում ստացվել է շենքի էներգետիկ հատկանիշների բարելավում և շենքի ջեռուցման համար անհրա-ժեշտ ջերմային էներգիայի քանակի կրճատում 30%-ով:

Ջեռուցման ժամանակաշրջանում դպրոցի ջեռուցման համար ջերմային էներգիայի տեսակարար ծախսի հենակետային արժեքը

19

(բավարար ջերմություն ապահովելու համար պահանջվող ջեր-մային էներգիայի փաստացի քանակը 1 քառ.մ-ի հաշվով) 229 կՎտժ/քառ.մտարի արժեքից իջել է մինչև 160 կՎտժ/քառ.մտարի, այսինքն նվազել է 69 կետով:

Ջեռուցման համար դպրոցի ամբողջ մակերեսի հաշվով տարե-կան պահանջվող ջերմային էներգիայի քանակը նվազել է 11316 կՎտժ-ով (69 կՎտժ/քառ.մտարի × 164 քառ.մ = 11316 կՎտժ/տարի):

Դրամական արտահայտությամբ այդ նվազումը կբերի 339480 դրամի պոտենցիալ խնայողություն (հաշվարկվել է էլեկտրաէներ-գիայի սակագնով):

Մթնոլորտ չարտանետվող CO2 գազի տարեկան պոտենցիալ քանակը չափվում է հետևյալ կերպ` մեկ տարվա ընթացքում խնայված ջերմային էներգիայի քանակը (11316 կՎտժ/տարի) բազ-մապատկած 1 կՎտժ ջերմային էներգիա ստանալու համար անհրաժեշտ դիզելային վառելիքի այրումից մթնոլորտ արտանետ-վող CO2 գազի քանակով` 266 գ CO2/կՎտժ-ով (աղբյուրը` նույնը, ցուցանիշը հաշվարկվել է դիզելային վառելիքի արտանետումների հաշվով, քանի որ նախքան ծրագրի իրականացումը շենքը ջեռուց-վել է այդ վառելիքով):

11316113161131611316 կկկկՎտժՎտժՎտժՎտժ////տատատատարիրիրիրի ×××× 0,000266 0,000266 0,000266 0,000266 տտտտ CO CO CO CO2222////կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ = 3,01 = 3,01 = 3,01 = 3,01 տտտտ CO CO CO CO2222////տատատատարիրիրիրի::::

Դպրոցի էներգաարդյունավետության բարձրացման շինարա-րական-վերանորոգման աշխատանքների արդյունքների երաշխի-քային ժամանակաշրջանում (25 տարի) CO2-ի պոտենցիալ արտա-նետումները կկրճատվեն 75,25 տ-ով:

6.16.16.16.1.3 .3 .3 .3 ՑնՑնՑնՑնցուցուցուցուղաղաղաղարանրանրանրան

Ցնցուղարանի արևային ջրատաքացուցիչ համակարգը ապա-հովված է 10 քառ.մ ընդհանուր մակերեսով և 10 կՎտ առավելա-գույն հզորությամբ արևային մարտկոցներով:

Արևային ջրատաքացուցիչները տեղադրված են Շաղիկ գյուղի աշխարհագրական լայնության հաշվառումով և տարվա տաք ժա-

20

մանակաշրջանի համար հաշվարկային դիրքով` հորիզոնի նկատ-մամբ 35°, իսկ ազիմուտն ուղղված է ճիշտ դեպի հարավ: Արևային ջրատաքացուցիչների միավոր մակերեսին ընկնող միջին հզորու-թյունը այդ սեզոնին կազմում է` 0,75 կՎտ/քառ.մ:

Արևային ջրատաքացուցիչների ընդհանուր հզորությունը տարվա տաք ժամանակաշրջանի համար կազմում է 7,5 կՎտ:

Արտադրված ջերմային էներգիայի քանակը հաշվարկվում է հետևյալ կերպ:

Շաղիկում ցնցուղարանը օգտագործվում է տարվա տաք սեզո-նին` հունիս-հոկտեմբեր ամիսներին, որը կազմում է 153 օր` հա-նած այդ սեզոնում անարև և փոփոխական ամպամածությամբ օրե-րի ընդհանուր թիվը, որը Շաղիկում մոտ 23 է: Ստացվում է 130 օր:

Այդ սեզոնին, օրական, բավարար ուժգնությամբ արեգակնային ճառագայթման ժամաքանակը կազմում է` միջինը 8 ժամ: 130 օրում այն կկազմի` 130 × 8 ժամ = 1040 ժամ (ըստ ՀՀՇՆ II-7.01-96 «Շինարարական կլիմայաբանություն» նորմերի` Շիրակի մար-զում, ավելի կոնկրետ` Գյումրի քաղաքում, նշված 5 ամսում` հու-նիս-հոկտեմբեր ժամանակաշրջանում արևափայլի տևողությունը կազմում է 1490 ժամ):

Արտադրված ջերմային էներգիայի քանակը կկազմի.

1040 ժամ × 7,5 կՎտ = 7800 կՎտժ:

Դրամական արտահայտությամբ այն կազմում է` 234000 դրամ (հաշվարկված էլեկտրաէներգիայի սակագնով):

Մթնոլորտ չարտանետված CO2 գազի տարեկան (տարվա տաք ժամանակահատվածում, անվանենք` տարեկան) պոտենցիալ քա-նակը չափվում է հետևյալ կերպ:

Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի կողմից տարեկան արտադրվող ջերմային էներգիայի քանակը (7800 կՎտժ/տարի) բազմապատկած 1 կՎտժ ջերմային էներգիա ստանալու համար անհրաժեշտ վառելափայտի (որը գյուղում օգտագործվում է ջուր տաքացնելու համար) այրումից ստացվող արտանետումների քա-

21

նակով (վառելափայտի այրումից անջատվող CO2 գազի տեսակա-րար քանակը կազմում է 331 գ CO2/կՎտժ, աղբյուրը` նույնը):

7800780078007800 կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ////տատատատարիրիրիրի ×××× 0,0003310,0003310,0003310,000331 տտտտ COCOCOCO2222////կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ = 2,58 = 2,58 = 2,58 = 2,58 տտտտ CO CO CO CO2222////տատատատարիրիրիրի::::

Ցնցուղարանի շահագործման երաշխիքային ժամանակաշրջա-նում (15 տարի) CO2-ի պոտենցիալ արտանետումները կկրճատվեն 38,70 տ-ով:

6.2 Հիմնական քանակական տվյալները ներկայացնող աղյուսակ-ներ և գծապատկերներ

ԱԱԱԱղյուղյուղյուղյուսակսակսակսակ 1 1 1 1.... ՎերՎերՎերՎերլուլուլուլուծուծուծուծությանթյանթյանթյան հիմհիմհիմհիմնանանանականկանկանկան քաքաքաքանանանանակակակակականկանկանկան տվյալտվյալտվյալտվյալնենենեներըրըրըրը,,,, 1 1 1 1 տատատատարիրիրիրի ժաժաժաժամամամամանանանանակաշրկաշրկաշրկաշրջաջաջաջանինինինի հահահահամարմարմարմար,,,, ևևևև մթմթմթմթնոնոնոնոլորտլորտլորտլորտ չարչարչարչարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող COCOCOCO2 2 2 2 գագագագազիզիզիզի մասմասմասմասնանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիննենենեներրրրնննն ըըըընդնդնդնդհահահահանուրնուրնուրնուր քաքաքաքանանանանակումկումկումկում ըըըըստստստստ նանանանա----խախախախագգգգծիծիծիծի օբյեկտօբյեկտօբյեկտօբյեկտնենենեներիրիրիրի, , , , տոտոտոտոկոսկոսկոսկոս ՀՀՀՀ////ՀՀՀՀ ՕբյեկՕբյեկՕբյեկՕբյեկտիտիտիտի

անանանանվավավավանունունունումըմըմըմը ԽԽԽԽնայնայնայնայվածվածվածված ջերջերջերջերմայինմայինմայինմային էէէէներներներներգիգիգիգիանանանան, , , , կՎտժկՎտժկՎտժկՎտժ//// տատատատարիրիրիրի

ԽԽԽԽնայնայնայնայվածվածվածված դրամդրամդրամդրամ,,,, ԴԴԴԴրամրամրամրամ//// տատատատարիրիրիրի

ՉարՉարՉարՉարտտտտաաաա---- նետնետնետնետվածվածվածված COCOCOCO2 2 2 2 գազգազգազգազ, , , , տտտտ////տատատատարիրիրիրի

ՉարՉարՉարՉարտատատատաննննետետետետ----վածվածվածված CO CO CO CO2 2 2 2 գագագագազիզիզիզի մասմասմասմասնանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիննննն ըըըընդնդնդնդհահահահանուրնուրնուրնուր քաքաքաքանանանանակումկումկումկում, %, %, %, %

1 Առանձնա-տներ

32680 304000 10,82 65,94

2 Դպրոց 11316 339480 3,01 18,34 3 Ցնցուղա-

րան 7800 234000 2,58 15,72

ԸնԸնԸնԸնդադադադամեմեմեմենընընընը 51796517965179651796 877487748774877480808080 16,4116,4116,4116,41 100100100100

22

ԳԳԳԳծածածածապատպատպատպատկեր 1կեր 1կեր 1կեր 1.... ՄթՄթՄթՄթնոնոնոնոլորտ չարլորտ չարլորտ չարլորտ չարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող CO CO CO CO2 2 2 2 գագագագազիզիզիզի տատատատարերերերե----կան կան կան կան քաքաքաքանակնակնակնակներներներներնննն ըըըըստ նաստ նաստ նաստ նախախախախագգգգծծծծի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտնենենեների, տրի, տրի, տրի, տոնոնոնոննանանանա

2,58

3,0110,82

0 2 4 6 8 10 12

ՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարան

ԴպրոցԴպրոցԴպրոցԴպրոց

ԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներ

ԳԳԳԳծածածածապատպատպատպատկեր 2կեր 2կեր 2կեր 2.... ՄթՄթՄթՄթնոնոնոնոլորտ չարլորտ չարլորտ չարլորտ չարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող CO CO CO CO2222 գագագագազի մասզի մասզի մասզի մաս----նանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիննենենեներըրըրըրը տատատատարերերերեկան ըկան ըկան ըկան ընդնդնդնդհահահահանուր քանուր քանուր քանուր քանանանանակում ըկում ըկում ըկում ըստ նաստ նաստ նաստ նա----խախախախագգգգծծծծի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտնենենեների, տորի, տորի, տորի, տոկոս կոս կոս կոս

15,72%18,34%

65,94%

ԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներ ԴպրոցԴպրոցԴպրոցԴպրոց ՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարան

23

ԱԱԱԱղյուղյուղյուղյուսակ 2սակ 2սակ 2սակ 2.... ՎերՎերՎերՎերլուլուլուլուծուծուծուծության հիմթյան հիմթյան հիմթյան հիմնանանանական քական քական քական քանանանանակակակակական տվյալկան տվյալկան տվյալկան տվյալներներներներնննն,,,, էէէէներներներներգաարգաարգաարգաարդյուդյուդյուդյունանանանավեվեվեվետուտուտուտության միթյան միթյան միթյան միջոջոջոջոցացացացառումռումռումռումնենենեների րի րի րի արարարարդյունքդյունքդյունքդյունքնենենեների րի րի րի երաշերաշերաշերաշխիխիխիխիքային ամքային ամքային ամքային ամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամկեկեկեկետի հատի հատի հատի համարմարմարմար,,,, և և և և մթմթմթմթնոնոնոնոլորտ լորտ լորտ լորտ չարչարչարչարտատատատանետնետնետնետ----վվվվողողողող CO CO CO CO2222 գագագագազիզիզիզի մասմասմասմասնանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիններներներներնննն ըըըընդնդնդնդհահահահանուր քանուր քանուր քանուր քանանանանակում ըկում ըկում ըկում ըստ նաստ նաստ նաստ նա----խախախախագգգգծծծծի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտնենենեների, տորի, տորի, տորի, տոկոս կոս կոս կոս

Հ/Հ

Հ/Հ

Հ/Հ

Հ/Հ

Օբյ

եկՕ

բյեկ

Օբյ

եկՕ

բյեկ

տի

ան

տի

ան

տի

ան

տի

ան վ

ավա վավանո

ւնո

ւնո

ւնո

ւ մը

մը մըմը

ԷԷ ԷԷնե

րնե

րնե

րնե

ր գա

ար

գաա

րգա

ար

գաա

ր դյո

ւդյ

ուդյ

ուդյ

ունանա նանա

վեվե վեվետ

ուտ

ուտ

ուտ

ութ

յան

թյա

ն թ

յան

թյա

ն միմի միմ

ի ջոջո ջոջո

ցացա ցացառո

ւմռո

ւմռո

ւմռո

ւմնենե նենե

րի ե

րի ե

րի ե

րի ե

րաշ

րաշ

րաշ

րաշ խ

իխ

իխ

իխ

ի քա

յին

քայի

ն քա

յին

քայի

ն ժա

մժա

մժա

մժա

մ կեկե կեկե

տը,

տ

ը,

տը,

տ

ը, տ

ատ

ատ

ատ

արիրի րիրի

ԽԽ ԽԽնա

յնա

յնա

յնա

յ վա

ծ ջե

րվա

ծ ջե

րվա

ծ ջե

րվա

ծ ջե

ր մա

յին

էմա

յին

էմա

յին

էմա

յին

է ներնե

րնե

րնե

ր գիգի գիգի

աա աան,

ն,

ն,

ն,

կՎ

տժ

կՎտ

ժկՎ

տժ

կՎտ

ժ

ԽԽ ԽԽնա

յնա

յնա

յնա

յ վա

ծ դր

ամ,

ված

դրա

մ,վա

ծ դր

ամ,

ված

դրա

մ,

ԴԴ ԴԴրա

մրա

մրա

մրա

մ

Չա

րՉ

ար

Չա

րՉ

ար տ

ատ

ատ

ատ

անե

տնե

տնե

տնե

տվա

ծ C

Oվա

ծ C

Oվա

ծ C

Oվա

ծ C

O2 2 2 2 գա

զ,գա

զ,գա

զ,գա

զ,

տտ տտ

Չա

րՉ

ար

Չա

րՉ

ար տ

ատ

ատ

ատ

անե

տնե

տնե

տնե

տվա

ծ C

Oվա

ծ C

Oվա

ծ C

Oվա

ծ C

O2 2 2 2 գագա գագա

զի մ

աս

զի մ

աս

զի մ

աս

զի մ

աս -- --

նանա նանաբաբա բաբա

ժին

ժին

ժին

ժին նն նն

ըը ըընդնդ նդնդ

հահա հահանո

ւր ք

անո

ւր ք

անո

ւր ք

անո

ւր ք

անանա նանա

-- --կո

ւմ, %

կում

, %կո

ւմ, %

կում

, %

1 Առանձնա-տներ

25 817000 7600000 270,50 70,36

2 Դպրոց 25 282900 8487000 75,25 19,57 3 Ցնցուղարան 15 117000 3510000 38.70 10,07 ԸնԸնԸնԸնդադադադամեմեմեմենընընընը 1216900121690012169001216900 11119597959795979597000000000000 384,45384,45384,45384,45 100100100100

ԳԳԳԳծածածածապատպատպատպատկեր 3կեր 3կեր 3կեր 3.... ՄթՄթՄթՄթնոնոնոնոլորտ չարլորտ չարլորտ չարլորտ չարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող CO CO CO CO2 2 2 2 գագագագազիզիզիզի քաքաքաքա----նակնակնակնակներներներներնննն,,,, էէէէներներներներգաարգաարգաարգաարդյուդյուդյուդյունանանանավեվեվեվետուտուտուտության միթյան միթյան միթյան միջոջոջոջոցացացացառումռումռումռումնենենեներիրիրիրի արարարար----դյունքդյունքդյունքդյունքնենենեներիրիրիրի եեեերաշրաշրաշրաշխիխիխիխիքային ամքային ամքային ամքային ամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամկեկեկեկետի հատի հատի հատի համարմարմարմար,,,, ըըըըստ ստ ստ ստ նանանանախախախախագգգգծծծծի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտնենենեների, տրի, տրի, տրի, տոնոնոնոնննննաաաա

38,70

75,25

270,50

0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300

Ց նցուղարանՑ նցուղարանՑ նցուղարանՑ նցուղարան

ԴպրոցԴպրոցԴպրոցԴպրոց

ԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներ

24

ԳԳԳԳծածածածապատպատպատպատկեր 4կեր 4կեր 4կեր 4.... ՄթՄթՄթՄթնոնոնոնոլորտ չարլորտ չարլորտ չարլորտ չարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող CO CO CO CO2222 գագագագազի մասզի մասզի մասզի մաս----նանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիններներներներնննն,,,, էէէէներներներներգաարգաարգաարգաարդյուդյուդյուդյունանանանավեվեվեվետուտուտուտության միթյան միթյան միթյան միջոջոջոջոցացացացառումռումռումռումնենենենե----րի րի րի րի արարարարդյունքդյունքդյունքդյունքնենենեների րի րի րի եեեերաշրաշրաշրաշխիխիխիխիքային ամքային ամքային ամքային ամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամբողջ ժամկեկեկեկետի հատի հատի հատի համարմարմարմար,,,, ընդընդընդընդհահահահանուր քանուր քանուր քանուր քանանանանակում ըկում ըկում ըկում ըստ նաստ նաստ նաստ նախախախախագգգգծծծծի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտի օբյեկտնենենեների, տորի, տորի, տորի, տոկոս կոս կոս կոս

10,07% 19,57%

70,36%

ԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներԱռանձնատներ ԴպրոցԴպրոցԴպրոցԴպրոց ՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարանՑնցուղարան

25

7777.... ԾԾԾԾՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԻ ԱՐԻ ԱՐԻ ԱՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՆԵՆԵՆԵՆԵՐԻ ՎԵՐՐԻ ՎԵՐՐԻ ՎԵՐՐԻ ՎԵՐԼՈՒԼՈՒԼՈՒԼՈՒԾԱԾԱԾԱԾԱԿԱՆ ԱՂՅՈՒԿԱՆ ԱՂՅՈՒԿԱՆ ԱՂՅՈՒԿԱՆ ԱՂՅՈՒՍԱԿՍԱԿՍԱԿՍԱԿ

ԾԾԾԾրագրագրագրագրի րի րի րի շիշիշիշինանանանարարարարարարարարականկանկանկան միմիմիմիջոջոջոջոցացացացառումռումռումռումնենենեների րի րի րի արարարարդյունքդյունքդյունքդյունք----նենենեներըրըրըրը

ԷԷԷԷներներներներգաարգաարգաարգաարդյուդյուդյուդյունանանանավեվեվեվետուտուտուտու----թյանթյանթյանթյան բաբաբաբարերերերելալալալավում վում վում վում

ՍոՍոՍոՍոցիցիցիցիալալալալ----տնտնտնտնտետետետեսասասասականկանկանկան արարարար----դյունդյունդյունդյունքըքըքըքը

ԲԲԲԲնանանանապահպահպահպահպպպպաաաանանանանական արկան արկան արկան ար----դյունդյունդյունդյունքըքըքըքը

1) Շիրակի մարզի Շաղիկ գյուղի թվով 17 առանձնա-տների նախամուտք-նա-խասրահների կառուցում` էներգաարդյունավե-տության բարձրացման նպատակով

(իրականացվել է Բնության համաշխարհային հիմ-նադրամի հայաստանյան մասնաճյուղի և համայնքի կողմից):

Համայնքի 17 տիպային առանձնատների նախա-մուտք-նախասրահների առկայության շնորհիվ, առանձնատների ջեռուց-ման համար պահանջվող ջերմային էներգիայի ծախ-սը կրճատվել է միջինը 8,5%-ով:

Վառելափայտի խնայողու-թյունը գյուղում կազմում է մոտ 15,2 խոր.մ/տարի, որի շնորհիվ համայնքը կխնայի տարեկան մոտ 304000 դրամ:

Նախամուտք-նախասրահ-ներն օգտագործվում են կենցաղային տարբեր նպա-տակներով` որպես օժան-դակ տարածք:

Մթնոլորտ չարտանետվող CO2 գազի տարեկան քանա-կը կազմում է 10,82 տ, որը նախամուտքերի շահա-գործման երաշխիքային ժա-մանակահատվածում (25 տարի) կկազմի 270,50 տ:

Տարեկան կխնայվի 15,2 խոր.մ վառելափայտ, որը ավելի քան 14 հա անտառի բնափայտի տարեկան մի-ջին աճն է Հայաստանի պայմաններում:

2) Համայնքի դպրոցի շինա-րարական-վերանորոգման աշխատանքների իրակա-նացում` էներգաարդյունա-վետության բարձրացման նպատակով:

Գյուղի դպրոցի շենքում իրականացված էներգաար-դյունավետության միջոցա-ռումների արդյունքում ստացվել է շենքի էներգե-տիկ հատկանիշների բարե-լավում և շենքի ջեռուցման համար պահանջվող ջեր-

Ջեռուցման համար դպրոցի ամբողջ մակերեսի հաշվով տարեկան պահանջվող ջերմային էներգիայի ծախ-սը նվազել է 11316 կՎտժ-ով, որը համարժեք է տարե-կան 339480 դրամի պոտեն-ցիալ խնայողության:

Մթնոլորտ չի արտանետվի 3,01 տ CO2/տարի ջերմո-ցային գազ, որը դպրոցի է-ներգաարդյունավետության բարձրացման շինարարա-կան-վերանորոգման աշ-խատանքների արդյունքնե-րի երաշխիքային ժամանա-

26

մային էներգիայի ծախսի կրճատում 30%-ով: Ջեռուցման ժամանա-կաշրջանում դպրոցի ջե-ռուցման համար ջերմային էներգիայի տեսակարար ծախսի հենակետային ար-ժեքը (1 քառ.մ-ի հաշվով) 229 կՎտժ/քառ.մտարի արժեքից իջել է մինչև 160 կՎտժ/քառ.մտարի:

Դիզելային վառելիքի վա-ռարաններով ջեռուցման համակարգը ինքնակարգա-վորվող էլեկտրական ջեռու-ցիչներով փոխարինման շնորհիվ` բարձրացել է շեն-քի անվտանգությունը, դա-սասենյակների հիգիենիկ պայմանները, հարմարա-վետությունը:

կաշրջանում (25 տարի) կկազմի 75,25 տ: Դպրոցի և համայնքի վար-չական գրասենյակի շրջա-կայքը զերծ կմնա հեղձուցիչ ծխից և դիզելային վառելիքի թունավոր արգասիքներից, կկրճատվի թափոնային ջերմության արտահոսքը մթնոլորտ:

3) Գյուղում արևային ջրա-տաքացուցիչ համակարգով գործող ցնցուղարանի կա-ռուցում և շահագործում ամառային (տարվա տաք ժամանակաշրջանում) օգ-տագործման համար:

Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգը տարվա տաք սեզոնին` հունիս-հոկտեմ-բեր ժամանակաշրջանում արեգակնային էներգիայի կլանման և փոխակերպման միջոցով կարտադրի 7800 կՎտժ ջերմային էներգիա:

Արևային ջրատաքացուցիչ համակարգի միջոցով ջրի տաքացման շնորհիվ պայ-մանականորեն խնայվող դրամական միջոցները կազմում են 234000 դրամ/-տարի: Հունիս-հոկտեմբեր ժամա-նակաշրջանում (բացի ա-նարև օրերից), ցնցուղարա-նից կարող են օգտվել միջին հաշվով օրական 10-25 մարդ` կախված արևի ճա-ռագայթման ինտենսիվու-թյունից:

Մթնոլորտ չարտանետվող CO2 գազի տարեկան պո-տենցիալ քանակը կազմում է 2,58 տ/տարի, որը ցնցու-ղարանի շահագործման երաշխիքային ժամանա-կաշրջանում (15 տարի) կկազմի 38,70 տ:

27

8888.... ԵԶԵԶԵԶԵԶՐԱՐԱՐԱՐԱԿԱԿԱԿԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆՑՈՒԹՅՈՒՆՑՈՒԹՅՈՒՆՑՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ

• Ծրագրի շինարարական և վերանորոգման միջոցառումնե-րի արդյունքների վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ շենքե-րի էներգաարդյունավետության և արևային ջրատաքացու-ցիչ համակարգի կառուցման ու շահագործման ծրագրերը, իրականացվելով լեռնային փոքր համայնքներում, առավել ընդգծված դրական ազդեցություն են ունենում համայնքի բնակիչների սոցիալական, տնտեսական պայմանների վրա, կենցաղային հարմարավետության բարձրացման վրա: Ծրագրի շնորհիվ Շաղիկ գյուղում նախ և առաջ հար-մարավետ է դարձել բնակիչների առանձնատները: Կա-ռուցված նախամուտք-նախասրահները ոչ միայն որոշակի-որեն կրճատել են բնակիչների դրամական ծախսերն ա-ռանձնատների ջեռուցման վրա, այլև ստեղծվել է տան օ-ժանդակ տարածք, որի շնորհիվ հիմնական սենյակներից դուրս են բերվել պահեստավորվող վառելիքի պաշարը, լվացքի պարագաները: Նոր տարածքը բնակիչների համար ծառայում է նաև որպես ամառային ճաշասենյակ, ժամանցի սենյակ և այլ նպատակների: Գյուղի դպրոցի շենքն անհա-մեմատ բարելավվել է, դարձել է բարետես, ջեռուցման սե-զոնում այլևս կարիք չկա օգտագործելու դիզելային վառե-լիք: Գրեթե ամբողջ ամառ-աշուն սեզոնում գյուղաբնակնե-րը, այդ թվում գյուղատնտեսական ծանր աշխատանքներով զբաղվողները, հաճախակի օգտվում են ցնցուղարանից, որը գործում է արևային էներգիայի միջոցով և որը դարձել է գյուղի քիչ թվով համայնքային նշանակության շինություն-ներից մեկը: Բացի նշված արդյունքներից համայնքը ընդ-հանուր առմամբ հնարավորություն է ստացել տարեկան խնայել մոտ 877480 դրամ, էներգիայի վրա ավելի քիչ ծախ-սեր կատարելու շնորհիվ, որը հնարավոր կլինի ուղղել ի-րենց այլ կարիքների բավարարմանը և որով, փոքր հա-մայնքի պարագայում, կարելի է լուծել էական խնդիրներ:

28

• Քանի որ ծրագրով իրականացված միջոցառումները կարե-լի է բաժանել 3 հիմնական խմբերի, որոնք ծառայելով նույն նպատակին` էներգաարդյունավետության բարձրացմանը, իրենց բնույթով տարբերվում են իրարից (առանձնատների դեպքում` նախամուտք-նախասրահի կառուցում, դպրոցի դեպքում` շենքի ծածկի ջերմամեկուսացում, դպրոցի նա-խամուտքի արտաքին պատի, դռների և պատուհանների փոխարինում ավելի էներգաարդյունավետ պատով և դուռ-պատուհաններով, դպրոցի ջեռուցման համակարգի բարե-լավում, և երրորդ դեպքում` արևային ջրատաքացուցիչ հա-մակարգի և ցնցուղարանի կառուցում ու շահագործում), ա-պա, օգտակար եզրակացություններ կարելի է ակնկալել այդ 3 խումբ միջոցառումների արդյունքներին առնչվող հիմնական քանակական տվյալների (Աղյուսակ 1, Գծա-պատկերներ 1 և 2) համեմատական վերլուծություններից: Այդ վերլուծությունները թույլ են տալիս կատարելու հետև-յալ եզրակացությունները:

• Գյուղի առանձնատներում և դպրոցի շենքում իրականաց-ված էներգաարդյունավետության բարձրացման միջոցա-ռումների արդյունքում խնայված ջերմային էներգիայի և մթնոլորտ չարտանետված CO2 գազի տարեկան քանակնե-րը, միասին վերցրած, ավելի քան 5 անգամ գերազանցում են արևային էներգիա օգտագործող ցնցուղարանի համա-պատասխան ցուցանիշներին: Կարելի է եզրակացնել, որ ընդհանուր առմամբ շենք-շինությունների պատող կառուց-վածքների ջերմափոխանցման դիմադրության մեծացման նպատակով իրականացված շինարարական-վերանորոգ-ման աշխատանքները զգալիորեն ավելի բարձր ցուցանիշ-ներ են արձանագրել ծրագրի էներգաարդյունավետության, սոցիալական և բնապահպանական արդյունքներում, քան վերականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համակարգի կառուցումը և շահագործումը: Սակայն, այս եզրակացությունը լիարժեքորեն տրամաբանված չի կարող լինել այն առումով, որ առանձնատների և դպրոցի պարա-

29

գայում միջոցառումներն իրականացվել են 18 օբյեկտի վրա (17 առանձնատներ և 1 դպրոցի շենք), մինչդեռ ցնցուղարա-նի պարագայում` ընդամենը մեկ օբյեկտի վրա: Ավելի հիմ-նավորված եզրակացության հանգելու համար իրականաց-նենք մեկական օբյեկտների վերաբերյալ ցուցանիշների հա-մեմատություն: Դրա համար Աղյուսակ 3-ում բերենք ոչ թե 17, այլ 1 առանձնատան էներգաարդյունավետության միջո-ցառումների արդյունքների միջինացված ցուցանիշները:

ԱԱԱԱղյուղյուղյուղյուսակսակսակսակ 3 3 3 3.... ՎերՎերՎերՎերլուլուլուլուծուծուծուծությանթյանթյանթյան հիմհիմհիմհիմնանանանականկանկանկան քաքաքաքանանանանակակակակականկանկանկան տվյալտվյալտվյալտվյալնենենեներըրըրըրը,,,, 1 1 1 1 տատատատարիրիրիրի ժաժաժաժամամամամանանանանակաշրկաշրկաշրկաշրջաջաջաջանինինինի հահահահամարմարմարմար,,,, ևևևև մթմթմթմթնոնոնոնոլլլլորտորտորտորտ չարչարչարչարտատատատանետնետնետնետվվվվողողողող COCOCOCO2 2 2 2 գագագագազիզիզիզի մասմասմասմասնանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիննննն ըըըընդնդնդնդհահահահանուրնուրնուրնուր քաքաքաքանանանանակումկումկումկում ըըըըստստստստ նանանանախախախախագգգգծծծծիիիի օբյեկտօբյեկտօբյեկտօբյեկտնենենեներիրիրիրի տետետետեսասասասակիկիկիկի, , , , տոտոտոտոկոսկոսկոսկոս Հ/ՀՀ/ՀՀ/ՀՀ/Հ ՕբյեկՕբյեկՕբյեկՕբյեկտի անտի անտի անտի ան----

վավավավանունունունումըմըմըմը ԽԽԽԽնայնայնայնայված ված ված ված ջերջերջերջերմային մային մային մային էէէէներներներներգիգիգիգիան, ան, ան, ան, կՎտժ/կՎտժ/կՎտժ/կՎտժ/ տատատատարիրիրիրի

ԽԽԽԽնայնայնայնայված ված ված ված դրամ,դրամ,դրամ,դրամ, ԴԴԴԴրամ/րամ/րամ/րամ/ տատատատարիրիրիրի

ՉարՉարՉարՉարտատատատա----նետնետնետնետված ված ված ված COCOCOCO2 2 2 2 գազ, գազ, գազ, գազ, տ/տ/տ/տ/տատատատարիրիրիրի

ՉարՉարՉարՉարտատատատանետնետնետնետ----ված COված COված COված CO2 2 2 2 գագագագազի զի զի զի մասմասմասմասնանանանաբաբաբաբաժինժինժինժիննննն ըըըընդնդնդնդհահահահանուր նուր նուր նուր քաքաքաքանանանանակում, %կում, %կում, %կում, %

1 Առանձնա-տուն

1922 17882 0,64 10,27

2 Դպրոց 11316 339480 3,01 48,32 3 Ցնցուղարան 7800 234000 2,58 41,41 ԸնԸնԸնԸնդադադադամեմեմեմենընընընը 21038210382103821038 555591362913629136291362 6,236,236,236,23 100100100100

Աղյուսակ 3-ի տվյալները ցույց են տալիս, որ վերա-կանգնվող էներգիա օգտագործող համակարգի և ցնցուղա-րանի կառուցումն ու շահագործումը, 1 տարի ժամանա-կաշրջանում, արձանագրում է ավելի բարձր ցուցանիշներ, քան մեկ առանձնատան վրա իրականացված էներգաար-դյունավետության բարձրացման միջոցառումների (առանձ-նատան նախամուտք-նախասրահի կառուցման) միջին ցու-ցանիշները, սակայն զիջում է դպրոցի շենքի վրա իրակա-նացված միջոցառումների ցուցանիշներին: Պետք է արձա-նագրել նաև, որ սոցիալական նշանակությամբ ծրագրի բո-

30

լոր 3 խումբ միջոցառումներն էլ (առանձնատներ, դպրոց, ցնցուղարան) զգալի դրական ազդեցություն են ունեցել հա-մայնքի վրա, իսկ բնակիչների ամենօրյա կենցաղի բարե-լավման առումով, ինչպես նկարագրվել է վերևում, առանձ-նատներում իրականացված միջոցառումներն ավելի նշա-նակալի խնդիրներ են լուծել:

• Ծրագրի արդյունքներին առնչվող հիմնական քանակական տվյալների հաջորդ խմբի համեմատական վերլուծություն-ները (Աղյուսակ 2, Գծապատկերներ 3 և 4) վերաբերվում են Աղյուսակ 1-ում բերված նույն քանակական տվյալներին, սակայն ոչ թե 1 տարի ժամանակաշրջանի, այլ էներգաար-դյունավետության միջոցառումների արդյունքների երաշ-խիքային ամբողջ ժամկետի համար (դպրոցի և առանձ-նատների դեպքում` 25 տարի, իսկ արևային ջրատաքա-ցուցիչ համակարգով գործող ցնցուղարանի դեպքում` 15): Այս դեպքում ավելի ակնհայտ է դառնում, որ շենքի պատող կառուցվածքների ջերմափոխանցման դիմադրության մե-ծացման նպատակով իրականացված շինարարական-վե-րանորոգման աշխատանքները, դպրոցի դեպքում, զգալիո-րեն ավելի բարձր ցուցանիշներ են արձանագրում (էներ-գաարդյունավետության և բնապահպանական բնույթի ցու-ցանիշների դեպքում` մոտ 7 անգամ), քան արևային ջրա-տաքացուցիչներով գործող ցնցուղարանի կառուցումը և շահագործումը: Այս փաստը ենթադրել է տալիս, որ վերա-կանգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համա-կարգերի կառուցման պարագայում անհրաժեշտ է հատուկ ուշադրություն դարձնել այդ համակարգերի աշխատանքի երաշխիքային ժամկետների վրա, առավել ևս, որ այսօր շուկայում կան համեմատաբար էժան, սակայն փոքր երաշ-խիքային ժամկետ ունեցող սարքավորումներ, որոնք կի-րառվում են այդ համակարգերի կառուցման ընթացքում:

• Ծրագրի բոլոր 3 խումբ միջոցառումներն էլ դրականորեն են անդրադարձել գյուղի բնակչության լավատեսական

31

տրամադրությունների և հոգեբանության վրա, այն առու-մով, որ համայնքի կյանքում որոշակի աշխուժություն է մտել և հաղթահարվել է հեռավոր և փոքր համայնքներին բնորոշ մոռացված և անտեսված լինելու բարդույթը:

9999.... ԱԱԱԱՌԱՌԱՌԱՌԱՋԱՐՋԱՐՋԱՐՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ

9.1 Համայնքի և նախագծի օբյեկտների ընտրության վերա-բերյալ

• Առաջարկվում է նման նախագծեր ավելի հաճախ իրա-կանացնել լեռնային փոքր գյուղերում: Շաղիկ գյուղում իրականացված նախագիծը բացահայտեց այսպիսի փորձնական ծրագրերը Հայաստանի լեռնային փոքր գյուղերում իրականացնելու կարևորությունը, որտեղ, գրեթե ոչ մի նման նախաձեռնություններ չեն իրակա-նացվում: Դա համայնքի զարգացման վրա բացի ուղղա-կի` սոցիալական, տնտեսական և բնապահպանական ազդեցությունից ունենում է նաև անուղղակի կարևոր ազդեցություն, մասնավորապես, նպաստելով բնակիչ-ների լավատեսական տրամադրությունների հաստատ-մանը իրենց համայնքի նկատմամբ:

• Բոլոր դեպքերում, առաջարկվում է նման նախագծերի պարագայում իրականացնել համայնքների և օբյեկտնե-րի պարտադիր, մանրակրկիտ և հիմնավորված ընտ-րություն, որի ընթացքում կկիրառվեն նախօրոք մշակ-ված և տրամաբանված չափորոշիչներ: Դա կարևոր նա-խապայման է, որպեսզի ապահովվի համայնքային մասնակցության և ծրագրի արդյունքների պահպան-ման համար գիտակցված և պատասխանատու մոտե-ցում բնակիչների և տեղական իշխանությունների կող-մից: Կոնկրետ նախագծի պարագայում ընտրության

32

չափորոշիչները կունենան նախագծի առանձնահատ-կություններին համապատասխան բնույթ: Սովորաբար ընտրության չափորոշիչները պետք է ընդգրկեն հա-մայնքի (կազմակերպության) անդամների սոցիալական վիճակին, նախագծի արդյունքների նկատմամբ պա-հանջվածության աստիճանին, համայնքի դրամական և բնաիրեղեն մասնակցության չափին, կառուցվող տեխ-նոլոգիական համակարգերի հուսալիության և շահա-գործման տեսակետից ոչ բարդ լինելուն, նորարարա-կան մոտեցման առկայության, ստեղծվող փորձի և գի-տելիքների տարածման և զարգացման հնարավորու-թյան, ընտրվող շենք-շինության պարագայում` տեխնի-կական որոշակի պարամետրերին վերաբերվող բա-ղադրիչներ և տվյալ նախագծին հատուկ այլ բնու-թագրական բաղադրիչներ: Ընտրության գործընթացում հաշվի է առնվում նաև բնութագրական չափորոշիչների դասակարգումն ըստ կարևորության, որը նույնպես հա-մապատասխանում է տվյալ նախագծի առանձնահատ-կություններին:

9.2 Էներգաարդյունավետության միջոցառումների վերա-բերյալ

• Առաջարկվում է նման նախագծերի դեպքում հատուկ ուշադրություն դարձնել էներգաարդյունավետության ոլորտում իրականացվող տարաբնույթ միջոցառումնե-րի նախագծման և իրականացման գործընթացում մաս-նագիտական մոտեցում և որակյալ աշխատանք ցուցա-բերելու անհրաժեշտության վրա, մասնավորապես վե-րականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համակարգերի կառուցման պարագայում: Այդ տեսա-կետից հետաքրքիր է Շաղիկ գյուղի արևային ջրատա-քացուցիչներով գործող համակարգի օրինակը, որը հաշվի առնելով գյուղատնտեսությամբ զբաղվող բնա-

33

կիչների առանձնահատուկ կարիքները, հաշվարկված է ամառ-աշուն սեզոնի համար, շահագործման տեսակե-տից հնարավորինս պարզ է և հուսալի, ունի շահագոր-ծողի կողմից նվազագույն միջամտության կարիք:

• Առաջարկվում է շենքերի էներգաարդյունավետության բարձրացման միջոցառումներում նախապատվություն տալ շենքի պատող կառուցվածքների ջերմափոխանց-ման դիմադրության մեծացման նպատակով իրակա-նացվող շինարարական-վերանորոգման աշխատանք-ներին, սակայն միևնույն ժամանակ չանտեսել վերա-կանգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համակարգերի կիրառումը:

• Առաջարկվում է վերականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համակարգերի կառուցման պարա-գայում ուշադրություն դարձնել օգտագործվող սարքա-վորումների և ամբողջ համակարգի աշխատանքի ե-րաշխիքային ժամկետի վրա:

• Հատկապես լեռնային փոքր գյուղերում իրականացվող նախագծերի պարագայում նախընտրելի է վերա-կանգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական փոքր համակարգերի կառուցումը` շահագործման հետ կապված խնդիրներից հնարավորինս խուսափելու նպատակով: Նույն դրամական հնարավորությունների պարագայում ավելի նպատակահարմար է կառուցել մեծ թվով փոքր համակարգեր, քան փոքր թվով մեծ հա-մակարգեր: Տվյալ դեպքում հնարավոր ինքնարժեքի մե-ծացումը կփոխհատուցվի շահագործման հետ կապված ավելի փոքր խնդիրներ և քիչ դրամական ծախսեր ունե-նալով:

• Առաջարկվում է շենքերի էներգաարդյունավետության բարձրացման և վերականգնվող էներգիա օգտագործող տեխնոլոգիական համակարգերի վերաբերյալ գիտելիք-ները և փորձը ավելի կանոնակարգված և նպա-

34

տակասլաց տարածել Հայաստանում: Ծրագրի իրակա-նացումը մեկ անգամ ևս ցույց տվեց, որ հատկապես գյուղական համայնքների բնակչությունը և տեղական իշխանությունների ներկայացուցիչներն անտեղյակ են և ճիշտ պատկերացում չունեն այդ միջոցառումներից սպասվող օգուտների, այդ թվում արևային և այլ տեսա-կի վերականգնվող էներգիա օգտագործելու դեպքում ստացվող տնտեսական և այլ բնույթի օգուտների վերա-բերյալ: Տեղեկատվության տարածման գործընթացում անհրաժեշտ է կիրառել նոր միջոցներ և եղանակներ, օ-րինակ` տեղական ինքնակառավարման մարմինների համար համայնքների զարգացման կարճաժամկետ և միջնաժամկետ պլանների մշակման դասընթացներում և տրամադրվող օրինակելի պլաններում ներառել շենք-շինությունների էներգաարդյունավետության բարձ-րացման և վերականգնվող էներգիա օգտագործող հա-մակարգերի կառուցման նախագծերի տեխնիկատնտե-սական հիմնավորումների մշակման մեթոդական ուղե-ցույցներ, ինչպես նաև մշակված օրինակելի նա-խագծեր: Նույն բնույթի միջոցառումներ առաջարկվում է իրականացնել նաև գյուղատնտեսության տարբեր ճյուղերում զբաղված տնտեսվարողների համար, առա-վել ևս, որ Հայաստանում արդեն առկա են (հիմնակա-նում գտնվում են նախագծային փուլում) գյուղատնտե-սական ոլորտի ամենաբազմազան արտադրական գոր-ծընթացների էներգաարդյունավետության բարձրաց-ման, այդ թվում «կանաչ արտադրության» նախագծեր:

35

ՀԱՀԱՀԱՀԱՎԵԼՎԵԼՎԵԼՎԵԼՎԱԾՎԱԾՎԱԾՎԱԾՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ

ՀաՀաՀաՀավելվելվելվելվածվածվածված 1 1 1 1

ՇՇՇՇԱԱԱԱՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻԿ ԳՅՈՒՂԻ ՑՆՂԻ ՑՆՂԻ ՑՆՂԻ ՑՆՑՈՒՑՈՒՑՈՒՑՈՒՂԱՂԱՂԱՂԱՐԱՐԱՐԱՐԱՆԻ ԱՆԻ ԱՆԻ ԱՆԻ ԱՐԵՐԵՐԵՐԵՎՎՎՎԱՅԻՆ ՋՐԱԱՅԻՆ ՋՐԱԱՅԻՆ ՋՐԱԱՅԻՆ ՋՐԱՏԱՏԱՏԱՏԱՔԱՔԱՔԱՔԱ----ՑՈՒՑՈՒՑՈՒՑՈՒՑԻՉՑԻՉՑԻՉՑԻՉ ՀԱՀԱՀԱՀԱՄԱՄԱՄԱՄԱԿԱՐԿԱՐԿԱՐԿԱՐԳԻ ԱՇԳԻ ԱՇԳԻ ԱՇԳԻ ԱՇԽԽԽԽԱԱԱԱՏԱՆՏԱՆՏԱՆՏԱՆՔԻ ՆԿԱՔԻ ՆԿԱՔԻ ՆԿԱՔԻ ՆԿԱՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ՆԸ ԵՎ ՆԸ ԵՎ ՆԸ ԵՎ

ՍԿԶՍԿԶՍԿԶՍԿԶԲՈՒՆԲՈՒՆԲՈՒՆԲՈՒՆՔԱՅԻՆ ՍԽԵՔԱՅԻՆ ՍԽԵՔԱՅԻՆ ՍԽԵՔԱՅԻՆ ՍԽԵՄԱՆՄԱՆՄԱՆՄԱՆ ԱրԱրԱրԱրևային ջրաևային ջրաևային ջրաևային ջրատատատատաքաքաքաքացուցուցուցուցիչ հացիչ հացիչ հացիչ համամամամակարկարկարկարգի աշգի աշգի աշգի աշխախախախատանտանտանտանքի նկաքի նկաքի նկաքի նկա----

րագրագրագրագրուրուրուրությությությությունընընընը

Արևային ջրատաքացուցիչների համակարգը նախատեսված է ամռանը գյուղի ցնցուղարանի տաք ջրամատակարարման ապա-հովման համար:

Համակարգն իրենից ներկայացնում է երկկոնտուր հիդրավլիկ համակարգ: Առաջին հիդրավլիկ կոնտուրն աշխատում է ջրով, նախատեսված է արևի ջերմային էներգիան կլանելու համար: Կլանման գործընթացն իրականացվում է ցնցուղարանի տանիքին տեղադրված արևային մարտկոցների օգնությամբ: Արևային մարտկոցների ընդհանուր մակերեսը 10 քառ. մ է, որն ապահո-վում է 0 - 10 կՎտ հզորություն` կախված օրվա եղանակից:

Իսկ երկրորդ հիդրավլիկ կոնտուրը տաք ջրամատակարար-ման համակարգն է, որը ջերմափոխանակիչ բաքի միջոցով կլա-նում է առաջին հիդրավլիկ կոնտուրի ջերմային էներգիան:

Արևային մարտկոցները տեղադրված են մետաղական կրող կառուցվածքների վրա: Մարտկոցների դիրքը հորիզոնի նկատ-մամբ կազմում է 35°, իսկ ազիմուտն` ուղղված է ճիշտ դեպի հա-րավ:

Մարտկոցների վրա տեղադրված են ընդարձակման բաք օդա-հան կափարիչով և օդահան կափույր: Դրանք նախատեսված են առաջին հիդրավլիկ կոնտուրից օդի և հավելյալ հեղուկի հեռաց-ման համար:

Արևային համակարգի կառավարման հանգույցում (ցնցուղա-րանի կաթսայատանը) տեղադրված է շրջանառու պոմպ, որի մի-

36

ջոցով իրականացվում է աշխատանքային հեղուկի (արևային մարտկոցներում առկա ջրի) շրջանառությունը: Շրջանառու պոմ-պի աշխատանքը կարգավորվում է տրամաբանական կարգավո-րիչ սարքով, որն աշխատում է դիֆերենցիալ սկզբունքով, այսինքն, երբ արևային մարտկոցներում ջրի ջերմաստիճանը բարձր է ջեր-մափոխանակիչ բաքում ջրի ջերմաստիճանից 6°C-ով (շահագոր-ծողի կողմից ջերմաստիճանների այդ տարբերության մեծությունը կարող է նախապես ընտրվել 6-20 տիրույթում), այդ ժամանակ թո-ղարկվում է պոմպը, իսկ ավելի փոքր տարբերության պարագա-յում` պոմպն անջատվում է: Դիֆերենցիալ կարգավորիչը հնարա-վորություն ունի իրականացնելու նաև մարտկոցների աշխատա-ժամանակի հաշվարկ:

Ջերմափոխանակիչ բաքը, որի տարողությունը 500 լ է, նախա-տեսված է արևային մարտկոցների աշխատանքային հեղուկից ցնցուղարանում օգտագործվող ջրին ջերմային էներգիա փոխան-ցելու, ինչպես նաև ջերմային էներգիան կուտակելու համար, իսկ ջերմափոխանակիչ բաքի վրա տեղադրված սպիտակ գույնի ըն-դարձակման բաքը ծառայում է որպես տաք ջրամատակարարման համակարգում առկա ճնշման կարգավորիչ:

ՇաՇաՇաՇաղիկղիկղիկղիկ գյուգյուգյուգյուղումղումղումղում արարարարևայինևայինևայինևային ջրաջրաջրաջրատատատատաքաքաքաքացուցուցուցուցիչցիչցիչցիչնենենեներովրովրովրով գորգորգորգործողծողծողծող ցնցնցնցնցուցուցուցու----

ղաղաղաղարարարարանինինինի սարսարսարսարքաքաքաքավորվորվորվորմանմանմանման սկզսկզսկզսկզբունբունբունբունքայինքայինքայինքային սխեսխեսխեսխեմանմանմանման

Արևային ջրատաքացուցիչների միջոցով գործող ցնցուղարանի տաք ջրամատակարարման համակարգը բաղկացած է հետևյալ հիմնական բաղադրիչներից (տես գծապատկեր 5-ը).

• արևային ջրատաքացուցիչ մարտկոցներ 10 քառ.մ ընդհա-նուր մակերեսով, որոնք արևային էներգիան փոխակեր-պում են աշխատանքային/ջերմակիր հեղուկի ջերմային էներգիայի,

• ջերմափոխանակիչ և ջերմակուտակիչ բաք 500 լ ծավալով, որն արևային ջրատաքացուցիչ մարտկոցների ջերմային էներգիան ջերմակիր հեղուկի միջոցով փոխանցում է ցնցուղարան մատակարարվող ջրին,

37

• շրջանառու պոմպ, որն ապահովում է ջերմակիր հեղուկի շրջանառությունը ջերմափոխանակիչ բաքի և արևային ջրատաքացուցիչ մարտկոցների միջև,

• դիֆերենցիալ կարգավորիչ/պոմպի թողարկիչ, որն ավտո-մատ եղանակով միացնում-անջատում է շրջանառու պոմ-պը` ջերմաստիճանի տվիչ սարքերի ցուցմունքների հիման վրա (ելնելով արևային ջրատաքացուցիչ մատկոցների և ջերմափոխանակիչ բաքի ջրի ջերմաստիճանների տարբե-րությունից),

• ընդարձակման բաք (2 հատ), • էլեկտրաէներգիայի կարգավորիչ սարք (գծապատկեր 5-ում

ցույց չի տրված): Ինչպես նկարագրվել է վերևում` համակարգն ունի երկկոն-

տուր և համեմատաբար պարզ կառուցվածք, որը գործում է հետևյալ կերպ:

Ցնցուղարանի շենքի տանիքին տեղադրված արևային ջրատա-քացուցիչ մատկոցները հավաքում են արևի ջերմային էներգիան: Արևային ջրատաքացուցիչ մատկոցների և ջերմափոխանակիչ բա-քի ջրի ջերմաստիճանների որոշակի դրական տարբերության պա-րագայում դիֆերենցիալ կարգավորիչը (պոմպի թողարկիչը) ավ-տոմատ եղանակով միացնում է շրջանառու պոմպը, իսկ հակա-ռակ պարագայում` անջատում:

Արևի միջոցով տաքացած աշխատանքային/ջերմակիր հեղու-կը (տվյալ դեպքում` ջուր) շրջանառու պոմպի ազդեցության տակ մուտք է գործում ջերմափոխանակիչ բաք, որտեղ ջերմափոխանա-կիչ գալարախողովակի արտաքին մակերեսի միջոցով իր ջերմու-թյունը տալիս է բաք մտնող սառը ջրին:

38

ԳԳԳԳծածածածապատպատպատպատկերկերկերկեր 5 5 5 5.... ԱԱԱԱրրրրևայինևայինևայինևային ջրաջրաջրաջրատատատատաքաքաքաքացուցուցուցուցիչցիչցիչցիչ հհհհաաաամամամամակարկարկարկարգիգիգիգի սսսսկզկզկզկզբունբունբունբուն----քայինքայինքայինքային սխեսխեսխեսխեմամամամանննն

Արևային Արևային Արևային Արևային ջրատաքացուցիչջրատաքացուցիչջրատաքացուցիչջրատաքացուցիչ մարտկոցներմարտկոցներմարտկոցներմարտկոցներ

Ջերմափոխանակիչ բաքՋերմափոխանակիչ բաքՋերմափոխանակիչ բաքՋերմափոխանակիչ բաք

Ընդարձակման բաքԸնդարձակման բաքԸնդարձակման բաքԸնդարձակման բաք

Համակարգից ջՀամակարգից ջՀամակարգից ջՀամակարգից ջրի դատարկման ելքրի դատարկման ելքրի դատարկման ելքրի դատարկման ելք

Տաք ջրի ելքՏաք ջրի ելքՏաք ջրի ելքՏաք ջրի ելք

ՋերմասՋերմասՋերմասՋերմաս----տիճանի տիճանի տիճանի տիճանի

տվիչտվիչտվիչտվիչ

Շրջանառության Շրջանառության Շրջանառության Շրջանառության պոմպպոմպպոմպպոմպ

ԴԴԴԴիֆերենցիալ իֆերենցիալ իֆերենցիալ իֆերենցիալ կարգավորիչ կարգավորիչ կարգավորիչ կարգավորիչ

////պոմպի պոմպի պոմպի պոմպի թողարկիչ/ թողարկիչ/ թողարկիչ/ թողարկիչ/

ՋերմասՋերմասՋերմասՋերմաս----տիճանի տիճանի տիճանի տիճանի

տվիչտվիչտվիչտվիչ

Օդահան կափույրՕդահան կափույրՕդահան կափույրՕդահան կափույր

Վերին ընդարձակման Վերին ընդարձակման Վերին ընդարձակման Վերին ընդարձակման բաք օդահանովբաք օդահանովբաք օդահանովբաք օդահանով

Սառը ջրի մուտքՍառը ջրի մուտքՍառը ջրի մուտքՍառը ջրի մուտք

Արևային Արևային Արևային Արևային ՀամակարՀամակարՀամակարՀամակար----գից ջրի գից ջրի գից ջրի գից ջրի դատարկման դատարկման դատարկման դատարկման ելքելքելքելք

Արևային համակարգի Արևային համակարգի Արևային համակարգի Արևային համակարգի ջջջջրով լցավորման րով լցավորման րով լցավորման րով լցավորման մուտքմուտքմուտքմուտք

39

Համակարգի ջրի գերտաքացման դեպքում նախատեսվում են

կանխարգելիչ միջոցառումներ (աշխատանքային հեղուկի շըր-ջապտույտի արագության ավտոմատ մեծացում` շրջանառու պոմ-պի միջոցով, իսկ ջերմափոխանակիչ բաքում ջրի սահմանային գերտաքացման պարագայում` աշխատանքային հեղուկի դատար-կում և շրջանառու պոմպի անջատում` մեխանիկական եղանա-կով): Համակարգն անհրաժեշտ եղանակով շահագործելու, ինչպես նաև արդյունավետության չափման նպատակով տեղադրված են նաև չափիչ սարքավորումներ:

ՀաՀաՀաՀավելվելվելվելված 2ված 2ված 2ված 2

ՇԱՇԱՇԱՇԱՂԻԿՂԻԿՂԻԿՂԻԿ ԳՅՈՒԳՅՈՒԳՅՈՒԳՅՈՒՂԻՂԻՂԻՂԻ ԱԱԱԱՐԵՐԵՐԵՐԵՎԱՅԻՆՎԱՅԻՆՎԱՅԻՆՎԱՅԻՆ ՋՐԱՋՐԱՋՐԱՋՐԱՏԱՏԱՏԱՏԱՔԱՔԱՔԱՔԱՑՈՒՑՈՒՑՈՒՑՈՒՑԻՉՑԻՉՑԻՉՑԻՉ ՀԱՀԱՀԱՀԱՄԱՄԱՄԱՄԱԿԱՐԿԱՐԿԱՐԿԱՐԳԻԳԻԳԻԳԻ ՇԱՇԱՇԱՇԱՀԱՀԱՀԱՀԱԳՈՐԾԳՈՐԾԳՈՐԾԳՈՐԾՄԱՆ ՑՈՒՄԱՆ ՑՈՒՄԱՆ ՑՈՒՄԱՆ ՑՈՒՑՈՒՄՑՈՒՄՑՈՒՄՑՈՒՄՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ

Համակարգը խիստ մասնագիտական սպասարկման կարիք

չունի, միայն անհրաժեշտ է հետևել աշխատանքային հեղուկի և ջրի հնարավոր արտահոսքերին ու ճնշմանը:

Եթե հոսանքազրկվել է համակարգը, այդ դեպքում արևային մարտկոցների վրա տեղադրված ընդարձակման բաքի օգնությամբ դուրս կմղվի օդ և աշխատանքային հեղուկ: Սակայն, նման դեպքե-րում, առավել ցանկալի է համակարգից դատարկել աշխատան-քային հեղուկը: Նույն մոտեցումն անհրաժեշտ է ցուցաբերել նաև շրջանառության խափանման դեպքում (շրջանառու պոմպի խա-փանում, դիֆերենցիալ կարգավորիչի խափանում և այլն):

Համակարգում հեղուկի արտահոսքի դեպքում նույնպես ան-հրաժշտ է համակարգից դատարկել աշխատանքային հեղուկը և վերացնել արտահոսքը:

Ընդարձակման բաքերը որոշակի չափով ապահովում են հա-մակարգի անվտանգ և հուսալի աշխատանքը տարբեր ջերմաստի-ճանների և ճնշումների դեպքում: Դրանք նախատեսված են բարձր

40

ջերմաստիճանների դեպքում ընդարձակված հեղուկի ծավալի հա-մակշռման (վերին ընդարձակման բաքի դեպքում` դուրս մղման) համար:

Էլեկտրաէներգիայի կարգավորիչ սարքը նույնպես որոշակի չափով ապահովում է համակարգի անվտանգ շահագործումը: Այդ սարքը էլեկտրաէներգիայի մատակարարման ընդհատման պա-րագայում, փոքր ժամանակամիջոց, իր կուտակած էլեկտրաէներ-գիան մատակարարում է համակարգին, ինչը հնարավորություն է տալիս, մինչ շահագործողի կողմից անհրաժեշտ միջոցառումներ ձեռնարկելը, ապահովել համակարգի անխափան աշխատանքը: Միաժամանակ այդ սարքավորումը իր ձայնային ազդանշանի մի-ջոցով զգուշացնում է, որ տեղի է ունեցել էլեկտրաէներգիայի մա-տակարարման անջատում, որպեսզի շահագործողը տեղյակ լինի այդ մասին:

Ի հայտ եկած թերությունները վերացնելուց հետո անհրաժեշտ է աշխատանքային հեղուկ` ջուր մղել դեպի արևային մարտկոցներ (իսկ ցնցուղարանի տաք ջրամատակարարման կոնտուրում թե-րությունների վերացման պարագայում` ջուր մղել նաև ջերմափո-խանակիչ բաք) և համակարգը վերաթողարկել:

Արևային մարտկոցների լցավորումը ջրով նախընտրելի է կա-տարել առավոտյան շուտ կամ ուշ երեկոյան, կամ ամպամած եղա-նակին, երբ արևային մարտկոցները չեն գտնվում խիստ տաքացած վիճակում:

Համակարգի սպասարկումը նախատեսում է

1. Եթե հոսանքազրկվել է համակարգը, այդ դեպքում անհրա-

ժեշտ է համակարգից դատարկել աշխատանքային հեղուկը (ջուրը)` բացելով արևային համակարգից ջրի դատարկման փականը (գտնվում է կաթսայատանը): Նույն մոտեցումը անհրաժեշտ է ցուցաբերել նաև շրջանառության խափան-ման դեպքում (շրջանառու պոմպի խափանում, դիֆերեն-ցիալ կարգավորիչի խափանում և այլն):

41

2. Հետևել աշխատանքային հեղուկի, ինչպես նաև ցնցուղա-րան մատակարարվող տաք և սառը ջրերի արտահոսքերին: Արտահոսքերի դեպքում անհրաժեշտ է դատարկել համա-կարգը և վերացնել արտահոսքերը:

3. Հետևել համակարգում աշխատանքային հեղուկի (ջրի) ճնշմանը` արևային մարտկոցների վրա տեղադրված ըն-դարձակման բաքում առկա ջրի մակարդակին հետևելու միջոցով: Ջրի մակարդակը պետք է լինի ընդարձակման բաքի թափանցիկ մասից ոչ բարձր և ոչ էլ ցածր: Ճնշման կարգավորումը կատարվում է համակարգը ջրով լցավոր-ման և դատարկման փականների միջոցով (գտնվում են կաթսայատանը):

4. Հետևել պոմպի անաղմուկ աշխատանքին, քանի որ համա-կարգում օդի առկայության դեպքում պոմպը աղմկում է:

5. Ի հայտ եկած թերությունները վերացնելուց հետո անհրա-ժեշտ է աշխատանքային հեղուկ` ջուր մղել դեպի արևային մարտկոցներ (եթե դատարկված է` նաև ջերմափոխանակիչ բաք) և այն վերաթողարկել: Արևային մարտկոցների լցավո-րումը ջրով նախընտրելի է կատարել առավոտյան շուտ կամ ուշ երեկոյան, կամ ամպամած եղանակին, երբ ար-ևային մարտկոցները չեն գտնվում խիստ տաքացած վիճա-կում:

6. Տարվա ցուրտ եղանակները սկսվելուն պես, չսպասելով բացասական ջերմաստիճանների առկայությանը, անհրա-ժեշտ է դատարկել ամբողջ համակարգը, ընդ որում, ինչպես արևային կոնտուրում, այնպես էլ ցնցուղարանի տաք ջրա-մատակարարման կոնտուրում առկա ջուրը: Դրա համար անհրաժեշտ է բացել ջրի դատարկման փականները, որոնք գտնվում են կաթսայատանը, բացել նաև արևային մարտ-կոցների ջրի դատարկման խցանը (գտնվում է կաթսայա-տան կողմից հաշված առաջին արևային մարտկոցի ներքևի հանգույցում): Անհրաժեշտ է նաև ամբոջովին դատարկել ցնցուղարանին մատակարարվող սառը ջրի խողովակաշա-

42

րը: Դրա համար պետք է փակել ջրի մատակարարման փա-կանը, ինչպես նաև անջատել ջրի խողովակը վերին դիտա-հորում, որը գնտվում է գյուղի դպրոցի շքամուտքի մոտա-կայքում, ինչպես նաև բացել ջրի դատարկման փականը, որը գտնվում է ցնցուղարանին կից դիտահորում: Անհրա-ժեշտ է բացել նաև ցնցուղարանի տաք և սառը ջրի ծորակ-ները:

7. Արգելել մարդկանց մուտքը կաթսայատուն և արևային մարտկոցների տարածք` բացառությամբ միայն համայնքի կողմից լիազորված անձանց:

ՀաՀաՀաՀավելվելվելվելված 3ված 3ված 3ված 3

ԾԾԾԾՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԻՐԻՐԻՐԻ ՈՒՈՒՈՒՈՒՍՈՒՄՍՈՒՄՍՈՒՄՍՈՒՄՆԱՆԱՆԱՆԱԿԱՆԿԱՆԿԱՆԿԱՆ ԴԱԴԱԴԱԴԱՍԸՆՍԸՆՍԸՆՍԸՆԹԱԹԱԹԱԹԱՑԻՑԻՑԻՑԻ ԲՈԲՈԲՈԲՈՎԱՆՎԱՆՎԱՆՎԱՆԴԱԴԱԴԱԴԱԿՈՒԹՅՈՒԿՈՒԹՅՈՒԿՈՒԹՅՈՒԿՈՒԹՅՈՒՆԸՆԸՆԸՆԸ

««««Ցածր ածՑածր ածՑածր ածՑածր ածխածխածխածխածնային տեխնային տեխնային տեխնային տեխնոնոնոնոլոլոլոլոգիգիգիգիաաաանենենեները և դրանց կիրը և դրանց կիրը և դրանց կիրը և դրանց կիրառրառրառրառման հնաման հնաման հնաման հնա----րարարարավովովովորուրուրուրությունթյունթյունթյուննենենեները Հարը Հարը Հարը Հայասյասյասյաստատատատանումնումնումնում»»»»

Թեմա 1 Կլիմայի փոփոխություն և ջերմոցային գազեր

Թեմա 2 Կիոտոյի արձանագրություն և Մաքուր զարգացման մեխանիզմներ

Թեմա 3 Քվոտաների առևտուր և ածխածնային շուկա

Թեմա 4 Վերականագնվող Էներգիայի աղբյուրները և դրանց օգտագործման հնարավորությունները Հայաստանում

Թեմա 5 Ցածր ածխածնային տեխնոլոգիաներ և կանաչ տնտե-սություն

Թեմա 6 Կլիմայի փոփոխության խնդիրները Հայաստանի Հան-րապետությունում

Թեմա 7 Հայաստանի Հանրապետության տարածքի կլիմայա-կան ռիսկերը և հիդրոօդերևութաբանական վտանգավոր եր-ևույթները

43

Թեմա 8 Կլիմայի փոփոխության հնարավոր ազդեցությունը գյուղատնտեսության վրա

Թեմա 9 Կանաչ էկոնոմիկա և նրա զարգացման հեռանկարնե-րը գյուղական համայնքներում

Ուսումնական դասընթացի բովանդակության աղբյուրների ցանկ:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 1 1 1 1

ԿԿԿԿլիլիլիլիմայիմայիմայիմայի փոփոփոփոփոփոփոփոխուխուխուխությունթյունթյունթյուն ևևևև ջերջերջերջերմոմոմոմոցայինցայինցայինցային գագագագազերզերզերզեր

Կլիման եղանակի բազմամյա ռեժիմ է, որը պայմանավորված է տեղանքի աշխարհագրական լայնությամբ, օվկիանոսից ունեցած հեռավորությամբ, ցամաքի ռելիեֆով, ծովի մակարդակից ունեցած բարձրությամբ և մի շարք այլ գործոններով: Կլիմայի աննշան փո-փոխությունները երկար ժամանակահատվածում թույլ են տալիս համարել նրան տվյալ տեղանքի կայուն բնութագիր: Այդ պատճա-ռով կլիման հանդիսանում է աշխարհագրական լանդշաֆտի բա-ղադրիչներից մեկը:

Մթնոլորտը մի քանի գազերի խառնուրդ է, որը արտաքինից շրջապատում է երկրագունդը և որում ընթանում են օդերևութա-բանական տարբեր երևույթներ ու գործընթացներ: Երկրի կլիմայա-կան համակարգը ձևավորող կարևորագուն գործոնը արեգակ-նային էներգիան է: Մի կողմից երկրագունդը տաքանալով արե-գակնային ճառագայթներից, և միաժամանակ անդրադարձնելով ու ճառագայթելով դեպի տիեզերք` բնական պայմաններում միշտ պահպանում է համամոլորակային ջերմային հաշվեկշիռը, որի շնորհիվ կլիմայական համակարգը կայուն է ու հավասարակշռ-ված: Ջերմային հաշվեկշիռը ճառագայթային հաշվեկշռի հետևանք է, ուստի եթե ճառագայթային հաշվեկշռում կատարվում է որոշա-կի փոփոխություն, ապա փոփոխվում է նաև ջերմային հաշվեկշի-ռը:

44

Մեր մոլորակի կլիման միշտ փոփոխվել է բնական ճանապար-հով: Սակայն գիտնականները գտնում են, որ ներկայումս տեղի է ունենում կլիմայի նոր տիպի փոփոխություն, որը կտրուկ ազդե-ցություն ունի մարդկանց և էկոհամակարգերի վրա: Կլիմայի փո-փոխության փորձագետների միջկառավարական խումբն իր գնա-հատման երրորդ զեկույցում նշում է, որ «նոր ձևով և ավելի ակըն-հայտ հաստատվում է, որ վերջին 50 տարում դիտարկվող տաքա-ցումը, մեծամասամբ պայմանավորված է մարդու գործունեու-թյամբ»:

Հազարամյակների ընթացքում մարդու տնտեսական գործու-նեությունը հարմարվում էր շրջապատող կլիմայական պայմաննե-րին: Թվում էր, թե բնության վրա մարդածին ազդեցությունը չի կա-րող ազդել կլիմայի կայունության վրա: Սակայն, 20-րդ դարի երկ-րորդ կեսից սկսած մթնոլորտի հետազոտողներն իրենց տեսական ու գործնական աշխատանքներում նկատեցին գլոբալ միջին ջեր-մաստիճանի բարձրացման միտում: Հետագա ավելի խոր և սիստե-մատիկ ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ դա մեծ մա-սամբ մարդկային գործունեության արդյունք է և հատկապես պայ-մանավորված է մթնոլորտում, այսպես կոչված, ջերմոցային գազե-րի պարունակության աճով, որոնք ներթափանցել են մթնոլորտ հանքային վառելիքի` ածխի, նավթի ու գազի օգտագործման ան-զուսպ աճի և մեծածավալ անտառահատումների հետևանքով:

Կլիմայի մարդածին գործոնների թվին են պատկանում.

1. Տնտեսական գործունեության ազդեցությունը մթնոլորտի քիմիական բաղադրության վրա, ինչը պայմանավորված է ածխածնի երկօքսիդի և այլ ջերմոցային գազերի արտա-նետմամբ:

2. Հողային ընդարձակ զանգվածների մերկացումը, անտառ-ների ոչնչացումը, անասունների գերարածեցումը և տնտե-սական այլ գործունեություններ, որոնց հետևանքով փո-փոխվում է Երկրի մակերևույթի ալբեդոն, խանգարվում են ջերմա- և խոնավաշրջանառության պրոցեսները:

45

3. Ջերմային աղտոտումը, գոյություն ունեցող ջրամբարների վատթարացումը և նորերի կառուցումը, արիդ գոտիներում բուսականության ոչնչացումը:

4. Ազդեցությունը մթնոլորտ-օվկիանոս-ցամաքի մակերևույթ համակարգի խոնավաշրջանառության վրա, ազդեցությու-նը ամպամածության վրա, գոլորշիացման մեծացումը ոռոգ-վող հողատարածքների շրջաններում, օվկիանոսային ջրե-րի աղտոտումը և այլն:

5. Մարդու կողմից օգտագործվող էներգիան ամբողջությամբ վեր է ածվում ջերմության, որի հիմնական մասը մթնոլոր-տի համար էներգիայի լրացուցիչ աղբյուր է և հանգեցնում է վերջինիս ջերմաստիճանի բարձրացմանը:

Չնայած ապագա փոփոխությունների անորոշության պատ-ճառով գնահատումների սխալները մեծ չափերի են հասնում, այ-նուամենայնիվ կանխատեսվում է, որ առաջիկա 100 տարիների ընթացքում ցամաքի մակերևույթի ջերմաստիճանը կբարձրանա 1,4ՕC-ից մինչև 5,8ՕC:

Գիտնականների տագնապի արդյունքը եղավ կլիմայի փոփո-խության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի ընդունումը 1992 թվականին:

Այստեղ հարկ է նշել, որ գլոբալ տաքացում դեռևս չի նշանա-կում կլիմայի միանշանակ տաքացում ամենուրեք: Գլոբալ տաքաց-ման հետևանքն իր հետ բերում է գլոբալ կլիմայական համակարգի խախտում, ինչը տարբեր տարածքներում, ինչպես իր բնույթով, այնպես էլ հետևանքներով, կդրսևորվի յուրովի և ոչ միատեսակ:

Կլիմայի փոփոխության կոնվենցիան Հայաստանի Հանրապե-տությունը վավերացրել է այն ստորագրելուց (1992թ.) մեկ տարի անց` 1993 թվականի մայիսին:

Կոնվենցիայի հիմնական նպատակն է` կրճատել ջերմոցային գազերի արտանետումները, որպեսզի մթնոլորտում դրանց պա-րունակությունը չգերազանցի վտանգավոր սահմանագիծը և կլի-

46

մայի փոփոխությունը չընդունի անդառնալի ու անկառավարելի բնույթ:

Ջեմոցային գազեր են հանդիսանում` ածխաթթու գազը, մեթա-նը, ազոտի ենթօքսիդը, ածխածնի մոնօքսիդը, ազոտի օքսիդները, ծծմբի երկօքսիդը, ջրային գոլորշիները և այլն:

Կոնվենցիան վերաբերում է բոլոր այն ջերմոցային գազերին, ո-րոնք չեն կարգավորվում ՄԱԿ-ի Օզոնային շերտի պահպանու-թյան Վիեննայի կոնվենցիայի 1987 թվականի Մոնրեալի արձա-նագրությամբ:

Կիոտոյի արձանագրության ուշադրության կենտրոնում են հետևյալ վեց գազերը.

• ածխածնի երկօքսիդ (CO2),

• մեթան (CH4),

• ազոտի ենթօքսիդ (N2O),

• հիդրոֆտորածխածիններ (HFCs),

• պերֆտորածխածիններ (PFCs),

• ծծմբի հեքսաֆտորիդ (SF6):

Առաջին երեք գազերը մարդու գործունեության հետևանքով գլոբալ տաքացման էֆեկտի մեջ իրենց ներդրման աստիճանով գնահատվում են համապատասխանաբար 50, 18 և 6%: HFCs և PFCs օգտագործվում են որպես օզոն քայքայող նյութերի` քլորֆտորած-խածինների (CFCs), փոխարինողներ, որոնք Մոնրեալի արձա-նագրության համաձայն հանվել են արտադրությունից:

Հայաստանի Հանրապետությունը վավերացրել է նաև Կլիմայի փոփոխության կոնվենցիայի Կիոտոյի արձանագրությունը և այդ փաստաթղթի շրջանակներում Մաքուր զարգացման մեխանիզմով իրականացնում է մի շարք նախագծեր: Դրանցից առավել արժա-նահիշատակն են` Նուբարաշենի կոշտ կենցաղային թափոնների աղբավայրից կենսագազի օգտահանման ու էլեկտրաէներգիայի ստացման նախագիծը, որտեղ դրենաժային համակարգով հավաք-

47

վում և օգտահանվում է ջերմոցային գազ հանդիսացող մեթանը և Լուսակերտի կենսագազի գործարանի նախագիծը, որտեղ թռչնաղ-բից ստացվող կենսագազն օգտագործվում է էլեկտրաէներգիայի և ջերմային էներգիայի ստացման համար: Նշված երկու նախագծերի բնապահպանական նշանակությունն անվիճելի է և հեռանկար է ստեղծում նշված տեխնոլոգիաները նաև այլ նման օբյեկտների վրա տարածելու համար:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 2222

ԿիԿիԿիԿիոոոոտոյի արտոյի արտոյի արտոյի արձաձաձաձանագնագնագնագրուրուրուրություն և Մաթյուն և Մաթյուն և Մաթյուն և Մաքուր զարքուր զարքուր զարքուր զարգացգացգացգացման մեման մեման մեման մեխախախախանիզմնիզմնիզմնիզմներներներներ

Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվեն-ցիան ընդունվել է 1992 թվականի մայիսի 9-ին և ուժի մեջ մտել 1994 թվականի մարտի 21-ին: Ներկայումս կոնվենցիային արդեն միացել են 192 երկիր: Կոնվենցիայի հիմնական նպատակն է` կրճատել ջերմոցային գազերի արտանետումները, որպեսզի մթնո-լորտում դրանց պարունակությունը չգերազանցի վտանգավոր սահմանագիծը և կլիմայի փոփոխությունը չընդունի անդառնալի ու անկառավարելի բնույթ:

Կոնվենցիան վերաբերում է ջերմոցային այն գազերին, որոնք չեն հսկվում Մոնրեալի արձանագրությամբ:

Կոնվենցիան աշխարհի երկրները բաժանում է 2 հիմնական խմբի. Հավելված I Կողմեր` արդյունաբերական երկրներն են, ո-րոնք պատմականորեն ամենից շատ են ներդրում կատարել կլի-մայի փոփոխության մեջ և Հավելված II Կողմեր, սրանց թվին են պատկանում համեմատաբար հարուստ արդյունաբերական երկրները և “անցումային տնտեսություն” ունեցող երկրները:

Կիոտոյի արձանագրությունն ընդունվել է Ճապոնիայի Կիոտո քաղաքում Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանակային կոնվենցիայի (ԿՓՇԿ) Կողմերի երրորդ կոնֆերանսում, 1997 թվա-կանի դեկտեմբերի 11-ին և ուժի մեջ մտել 2005 թվականի փետրվա-րի 16-ին:

48

Այս արձանագրությունը սահմանում է երեք նորարարական “ճկունության մեխանիզմներ” արտանետումների կրճատման ի-րենց չափաբաժինների ապահովման ընդհանուր անհրաժեշտ ծախսերի նվազեցման համար: Այդ մեխանիզմները Կողմերին թույլ են տալիս օգտվել այլ երկրներում արտանետումների նվազեցմանը կամ մթնոլորտից ածխածնի հեռացմանը նպաստող ծախսարդյու-նավետ հնարավորություններից:

1) 1) 1) 1) ԱրԱրԱրԱրտատատատանենենենետումտումտումտումնենենեների արի արի արի առևռևռևռևտուրտուրտուրտուր մեմեմեմեխախախախանիզնիզնիզնիզմով մով մով մով նախատեսվում է, որ Հավելված I-ում ներառված Կողմերը կարող են ձեռք բերել “Կիոտոյի արձանագրության միավորներ” Հավելված I-ում ներառ-ված այլ Կողմերից և օգտագործել դրանք Կիոտոյի արձանագրու-թյամբ նախատեսված` արտանետումների նվազեցման իրենց սե-փական ցուցանիշներն ապահովելու համար:

2) 2) 2) 2) ՀաՀաՀաՀամամամամատեղտեղտեղտեղ իիիիրարարարակակակականանանանացումցումցումցում մեմեմեմեխախախախանիզնիզնիզնիզմով մով մով մով նախատեսվում է, որ Հավելված I-ում ներառված Կողմերն իրականացնեն Հավելված I-ում ներառված Կողմ հանդիսացող այլ երկրներում արտանե-տումների նվազեցմանը կամ մթնոլորտից ածխածնի հեռացմանը նպաստող ծրագրեր` արտանետումների նվազեցման միավորներ (ԱՆՄ-ներ) ստանալու դիմաց: Հավելված I-ում ներառված Կողմե-րը կարող են օգտագործել համատեղ իրագործման ծրագրերից ձեռք բերված ԱՆՄ-ները Կիոտոյի արձանագրությամբ նախատես-ված` արտանետումների իրենց սեփական ցուցանիշներն ապահո-վելու համար:

3) 3) 3) 3) ՄաՄաՄաՄաքուր զարքուր զարքուր զարքուր զարգացգացգացգացման մեման մեման մեման մեխախախախանինինինիզզզզմովմովմովմով նախատեսվում է, որ Հա-վելված I-ում ներառված Կողմերն իրականացնեն Հավելված I-ում չներառված Կողմ հանդիսացող այլ երկրներում արտանետումնե-րի նվազեցմանը նպաստող ծրագրային գործողություններ` արտա-նետումների սերտիֆիկացված նվազեցումներ (ԱՍՆ-ներ) ստանա-լու դիմաց: Հավելված I-ում ներառված Կողմերը կարող են օգտա-գործել ձեռք բերված ԱՍՆ-ները Կիոտոյի արձանագրությամբ նա-խատեսված` արտանետումների նվազեցման իրենց ցուցանիշների ապահովմանը նպաստելու համար:

49

Այս երեք մեխանիզմներն ապահովված են վարկային միջոցներ ստանալու և Հավելված I-ում ներառված երկրների արտանետում-ների նվազեցման ցուցանիշներն ապահովելու ուղիներով` այն դեպքում, երբ առկա է նվազագույն ծախսով արտանետումների նվազեցման հնարավորություն:

Մաքուր զարգացման մեխանիզմը (ՄԶՄ)` ծրագրային մեխա-նիզմ է, որը նախատեսված է զարգացած երկրներում ջերմոցային գազերի արտանետումների նվազեցման կամ կլանման նախագծե-րում ներդրումների խթանմանը:

ՄԶՄ-ն ունի երեք սահմանված նպատակ.

− աջակցել Հավելված I-ի մեջ չներառված Կողմերին (զարգա-ցող երկրներին) կայուն զարգացման նպատակներին հասնելու համար,

− նպաստել կոնվենցիայի վերջնական նպատակի իրագործ-մանը, այն է` մթնոլորտում ջերմոցային գազերի խտությունը կար-գավորել այնպիսի մակարդակով, որով հնարավոր կլինի կան-խարգելել կլիմայական համակարգում վտանգավոր մարդածին ազդեցությունները և

− աջակցել Հավելված I-ում ներառված Կողմերին (զարգացած երկրներին) Կիոտոյի արձանագրության 3-րդ հոդվածով սահման-ված` արտանետումների սահմանափակման և նվազեցման իրենց պարտավորությունները կատարելու հարցում:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 3333

ՔՔՔՔվովովովոտատատատանենենեներիրիրիրի աաաառևռևռևռևտուրտուրտուրտուր ևևևև ածածածածխածխածխածխածնայիննայիննայիննային շուշուշուշուկակակակա

Արտանետումների քվոտաների առևտուրը Հավելված I-ի Կող-մերին հնարավորություն է տալիս ձեռք բերել սահմանված քանա-կությունների միավորներ Հավելված I-ի այն Կողմերից, որոնք հեշ-տությամբ են իրականացնում արտանետումների կրճատում: Դա Կողմերին հնարավորություն է տալիս կրճատել արտանետումնե-րը կամ ավելացնել կլանումն, ավելի էժանացնելով կլիմայի փոփո-

50

խության մեղմման ծախսերը: Հավելված I-ի Կողմերը Հավելված I-ի այլ Կողմերից կարող են ձեռք բերել Մաքուր զարգացման մեխա-նիզմի նախագծերից ստացված արտանետումների սերտիֆիկաց-ված կրճատումներ, արտանետումների կրճատման միավորներ` համատեղ իրականացման նախագծերից և կլանման միավորներ` կլանիչների սեկտորում իրականացված գործողություններից:

Մտահոգող է այն փաստը, որ որոշ Կողմեր կարող են չափից ավելի վաճառել արտանետումները և հետո անընդունակ լինել կա-տարելու արտանետումների կրճատման իրենց պարտավորու-թյունները: Պահանջվում է, որպեսզի Հավելված I-ի յուրաքանչյուր Կողմ պահպանի վարկերի (արտանետումների պահուստային վարկերի) նվազագույն մակարդակ: Սա հայտնի է որպես պարտա-վորությունների գործողության ժամանակահատվածի պահուստ: Ինչքան էլ այդ թիվը փոքր լինի, այն պետք է կազմի Կողմի համար սահմանված քանակության 90%-ը, կամ արտանետումների այն քանակությունը, որի մասին զեկուցվել է վերջին կադաստրում (բազմապատկած 5-ով, պարտավորությունների հինգ տարվա հա-մար): Եթե Հավելված I-ի Կողմի պահուստն ավելի փոքր է, քան պարտավորությունների գործողության ժամանակահատվածի պահուստը, ապա նա կարող է 30 օրվա ընթացքում իր պահուստը հասցնել պահանջվող մակարդակի: Հոդված 6-ի իրականացումը, հսկող կոմիտեի կողմից ստուգված կրճատված արտանետումների միավորները կարող են ազատորեն փոխանցվել` անկախ պարտա-վորությունների գործողության ժամանակահատվածի պահուստի մակարդակից:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 4 4 4 4

ՎեՎեՎեՎերարարարակակակականագննագննագննագնվողվողվողվող ԷԷԷԷներներներներգիգիգիգիայիայիայիայի աղաղաղաղբյուրբյուրբյուրբյուրնենենեներըրըրըրը ևևևև դրանցդրանցդրանցդրանց օգօգօգօգտատատատագործգործգործգործ----մանմանմանման հնահնահնահնարարարարավովովովորուրուրուրությունթյունթյունթյուննենենեներըրըրըրը ՀաՀաՀաՀայասյասյասյաստատատատանումնումնումնում

Աշխարհում վերականգնվող էներգետիկայի զարգացման կարևորագույն դրդապատճառներից էր 20-րդ դարի յոթանասու-նականների համաշխարհային էներգետիկ ճգնաժամը և դրա հաղ-թահարման ընթացքում քաղված դասերը: Շատ երկրներ գիտակ-

51

ցելով ներկրվող էներգակիրներից իրենց կախվածությունը և խոցե-լի վիճակը, սա ընկալեցին որպես ուղղակի մարտահրավեր իրենց երկրի էներգետիկ կայունությանն ու ազգային անվտանգությանը: Արդյունքում մշակվեցին և իրականացվեցին վերականգնվող էներ-գետիկայի ու էներգախնայողության զարգացմանը նպաստող ծա-վալուն ծրագրեր, որոնք հանգեցրին ոչ միայն տեխնոլոգիաների ա-րագընթաց կատարելագործմանը, այլև բերեցին զարգացած երկրների էներգետիկ ոլորտների կառուցվածքային արմատական բարեփոխումներ:

Հայաստանը մինչև 20-րդ դարի վերջին տասնամյակը գտնվում էր ԽՍՀՄ-ի կազմում, որտեղ առկա էր էներգակիրների կենտրո-նացված, երաշխավորված և ոչ շուկայական մատակարարում: Այս պայմաններում, Հայաստանը գործնականում, որպես ոլորտ, գրեթե զերծ էր մնացել վերականգնվող էներգետիկայի զարգացումներից: Իսկ 1970-90 թվականներին հանրապետության տնտեսության ին-տենսիվ զարգացումը գրեթե ամբողջությամբ հանգեցրեց էներգե-տիկ ոլորտի էական կախվածության ներկրվող էներգակիրներից:

Այս ծայրահեղ խոցելի վիճակը Հայաստանի Հանրապետու-թյունը գործնականում գիտակցեց միայն անկախացումից հետո, 90-ական թվականների սկզբին` նոր աշխարհաքաղաքական և սո-ցիալ-տնտեսական իրողությունների պայմաններում: Բայց ցավոք, մի շարք օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ պատճառներով, մինչ օրս այս գի-տակցումը չի վերածվել ազգային համալիր ռազմավարության և պետական գործելակերպի:

Երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ Հայաստանում առկա են հանածո վառելիքների որոշակի պաշար-ներ, որոնք սակայն մեծ էներգետիկայի համար չունեն արդյունա-բերական նշանակություն, ունեն բավականին ցածր կալորակա-նություն և կարող են օգտագործվել սահմանափակ պահանջարկի բավարարման համար:

Այսպիսով, հաշվի առնելով սեփական հանածո էներգակիրնե-րի պաշարների գրեթե բացակայությունը, վերականգնվող էներգե-տիկայի և էներգախնայողության զարգացումը Հայաստանում ան-

52

հրաժեշտ է դիտարկել որպես առաջնային ռազմավարական և ազ-գային անվտանգության խնդիր:

Հայաստանի Հանրապետությունը ստորագրել ու վավերացրել է մի շարք միջազգային փաստաթղթեր` Ռիոյի և Յոհանեսբուրգի գագաթաժողովների որոշումները, ՄԱԿ-ի Կլիմայի փոփոխության շրջանակային կոնվենցիան, Կիոտոյի արձանագրությունը և այլն, որոնցով պարտավորություն է ստանձնել անցնել կայուն բնօգտա-գործման և նվազեցնել ջերմոցային գազերի արտանետումները:

Վավերացնելով Կիոտոյի արձանագրությունը, Հայաստանը հնարավորություն է ստացել մասնակցել կանխարգելված ջերմո-ցային գազերի արտանետումների միջազգային առևտրին և այս-պես կոչված “Մաքուր զարգացման ծրագրերին”: Այսպիսով, վերա-կանգնվող էներգետիկայի զարգացումը Հայաստանում, հանդիսա-նալով ջերմոցային գազերի արտանետումների մեղմման միջոց, հնարավորություն է ընձեռնում առավելագույնս ինտեգրվել մի-ջազգային ծրագրերին և ապահովել հանրապետության ներդրումը գլոբալ նշանակության ծրագրերի իրականացման գործում:

Վերականգնվող էներգետիկայի զարգացումը և Մաքուր զար-գացման մեխանիզմով ծրագրերի իրականացումն այսօր գործնա-կանում հանդիսանում են մոլորակի կլիմայի փոփոխության վտանգավոր հետևանքների մեղմման ամենաարդյունավետ միջոց-ները:

Այսօր վերականգնվող էներգետիկան աշխարհում հանդիսա-նում է զարգացման առաջատար ուղղություն ու էլեկտրաէներ-գիայի արտադրությամբ արդեն առաջ է անցել ատոմային էներգե-տիկայից: Համաշխարհային էներգասպառման ավելի քան 12%-ը բաժին է ընկնում վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներին, մինչ-դեռ ատոմային էներգիան կազմում է ընդամենը 6,5 %-ը:

Վերջին տասնամյակի ընթացքում Հայաստանում նկատվում է էական հետաքրքրություն վերականգնվող Էներգետիկայի նկատ-մաբ: Սա շատ բնական է, քանի որ Հայաստանը, չունենալով սե-փական հանածո վառելիքի պաշարներ, ստիպված է այն ամբողջո-

53

վին ներկրել արտասահմանից, ինչն էական ֆինանսական միջոց-ներ է պահանջում: Հայաստանն իր ՀՆԱ-ի մոտ 5%-ը ծախսում է բնական գազի ներկրման վրա, որը միջազգային ստանդարտների համաձայն անսովոր բարձր տոկոս է: Այդ ծախսերն իրենց հերթին անբարենպաստ ազդեցություն են գործում Հայաստանի վճարային հաշվեկշռի, նրա տնտեսության միջազգային մրցունակության և անվտանգության վրա:

Զրկված լինելով հանածո էներգակիրների սեփական ռեսուրս-ներից, Հայաստանն, այնուամենայնիվ, ունի վերականգնվող էներ-գիայի բավականին մեծ ռեսուրսներ: Մասնավորապես, վերա-կանգնվող էներգետիկայի շրջանակներում զգալի ներուժ են պա-րունակում հիդրոէներգետիկան, կենսագազը, արեգակնային և հողմային էներգիան: Չնայած ծախսատարությանը, Հայաստանում որոշակի գիտահետազոտական աշխատանքներ են տարվում նաև ջրածնային էներգիայի զարգացման և կիրառման ուղղությամբ:

ՀիդՀիդՀիդՀիդրոէրոէրոէրոէներներներներգեգեգեգետիտիտիտիկակակակա

Հայաստանի հիդրոէներգետիկ ներուժի զարգացումը ներա-ռում է փոքր և միջին ՀԷԿ-երի կառուցումը և դրանց շահագործու-մը, ինչը վերջերս մեծ թափ է ստացել:

Տեսականորեն Հայաստանի հիդրոէներգետիկ ռեսուրսները գնահատվում են մոտ 21,8 մլրդ կՎտժ/տարի մեծությամբ, այդ թվում` մեծ ու միջին գետերից 18,6 մլրդ կՎտժ/տարի և փոքր գետե-րից 3,2 մլրդ կՎտժ/տարի: Տարբեր գնահատականներով տեխնի-կապես հասանելի հիդրոպոտենցիալը գնահատվում է 7-8 մլրդ կՎտժ/տարի, որից տնտեսապես հիմնավորված մասը կազմում է մոտ 3,2 մլրդ. կՎտժ/տարի: Հանրապետությունում ներկայումս յու-րացված է տեխնիկապես հասանելի հիդրոպոտենցիալի մոտ կեսը:

Այսօր Հայաստանում փոքր ՀԷԿ-երի թիվը հասնում է 60-ի, սա-կայն այս ոլորտը բուռն թափով զարգանում է և իրավասու կա-ռույցների կողմից յուրաքանչյուր տարի միջին հաշվով 5-10 նոր փոքր ՀԷԿ կառուցելու թույլտվություն է տրվում: Փոքր ՀԷԿ-երի

54

կառուցումը խրախուսվում է Հայաստանի Հանրապետության և միջազգային մի շարք հիմնադրամների կողմից որպես էներգիայի այլընտրանքային աղբյուր և Մաքուր զարգացման մեխանիզմի բա-ղադրիչ, բայց մյուս կողմից դրանք էական բացասական ազդեցու-թյուն են թողնում գետերի էկոհամակարգերի վրա` խախտում են գետերի ջրային և ջերմային ռեժիմները, խոչընդոտում են ձկների միգրացիային ու բազմացմանը: Որպես հանրապետության էներ-գառեսուրսների զարգացման երկարաժամկետ ռազմավարության մաս` փոքր և միջին ՀԷԿ-երի շահագործումը բավականին կասկա-ծելի հեռանկար ունի, քանի որ հակասում է տնտեսական խնդիր-ների լուծման կայուն զարգացման սկզբունքներին ու կենսահամա-կարգային մոտեցմանը, ինչպես նաև էական վնաս է պատճառում խոցելի կենսահամակարգերին:

ԱրԱրԱրԱրևային էևային էևային էևային էներներներներգեգեգեգետիտիտիտիկակակակա

Արեգակը մաքուր և անսպառ էներգիայի աղբյուրներից ամե-նալայն կիրառություն ունեցողն է: Վերջին տարիներին արեգակ-նային էներգետիկայի զարգացմամբ զբաղվող ընկերությունները դարձել են շահութաբեր` մրցակցելով ավանդական էներգակիրնե-րով աշխատող ընկերությունների հետ, թե՛ տնտեսական շահավե-տությամբ, թե՛ անվտանգությամբ: Արեգակնային էներգիան լայնո-րեն կիրառվել է ինչպես ջրատաքացման համակարգերի միջոցով ջերմային էներգիա, այնպես էլ ֆոտոէլեկտրական փոխակերպիչ-ների օգնությամբ էլեկտրաէներգիա ստանալու համար:

Մեծ է արևային էներգիայի ներուժը Հայաստանում և վերջինիս արդյունավետ օգտագործումը կարող է զգալիորեն նվազեցնել ներկրվող էներգակիրների քանակը:

Արեգակնային էներգիայի կիրառման բնագավառում Հայաս-տանն ունի զգալի առավելություն, այն է` բարենպաստ աշխար-հագրական տեղադիրք և բնակլիմայական պայմաններ, որոնք հնարավորություն են տալիս լայնորեն օգտագործել արեգակնային էներգիան: Դրա ստացման ներուժային հնարավորությունը կարե-լի է բնութագրել եղանակի իրական պայմաններում արեգակնային

55

գումարային ճառագայթման տարեկան ցուցանիշով: Հայաստանի տարածքում 1մ2 հորիզոնական մակերևույթի վրա արևային էներ-գիայի հոսքի միջին տարեկան արժեքը կազմում է 1720 կՎտժ/մ2 (Եվրոպայում միջինը` 1000 կՎտժ/մ2), իսկ հանրապետության տա-րածքի մեկ քառորդը օժտված է 1850 կՎտժ/մ2տարի ինտենսիվու-թյամբ արևային էներգառեսուրսներով:

Հայաստանի տարածքում արևափայլի իրական տևողության միջին տարեկան արժեքները, այսինքն արևափայլի հնարավոր տևողությունից հանած այն ժամանակամիջոցը, որի ընթացքում Արեգակը ծածկված է լինում ամպերով, տեղանքից կախված փո-փոխվում են 2000-ից մինչև 2800 ժ/տարի և կազմում է արևափայլի հնարավոր տևողության ավելի քան 50%-ը: Երևանում արևափայլի իրական տևողությունը կազմում է 2700, Մարտունիում` 2750, Աշ-տարակում` 2837, Վանաձորում` 2019, Իջևանում` 1827 ժ/տարի: Հայաստանի տարածքում արևափայլի իրական տևողության միջին արժեքը հավասար է 2500 ժամ:

Հայաստանի տարածքում եղանակի տարբեր պայմաններում արեգակնային գումարային ճառագայթման էներգիան միջինը տա-րեկան մոտ 140-ից մինչև 155 կկալ/սմ2 է:

Ըստ 2007թ. ԱՄՆ/ՄԶԳ-ն ծրագրի՝ Հայաստանի պայմաններում արեգակնային ֆոտոէլեկտրական կայանի ներդրումային կապի-տալ ծախսերը 1 կՎտ-ի համար կազմում են $2520:

Արեգակնային ֆոտոէլեկտրական (ԱՖԷ) կայանի 100 ՄՎտ հզորության դեպքում տարեկան էլեկտրաէներգիայի քանակը կկազմի 270 մլն կՎտժ` նվազեցնելով ածխաթթու գազի տարեկան արտանետումը 42960 տոննայով:

ՀողՀողՀողՀողմաէմաէմաէմաէներներներներգեգեգեգետիտիտիտիկակակակա

Հողմաէներգետիկան Հայաստանում գտնվում է զարգացման սկզբնական փուլում: Չնայած Հայաստանում առկա հողմային է-ներգիայի ստացման մեծ ներուժին և միջազգային ընկերություննե-

56

րի շահագրգռվածությանը, հողմաէլեկտրակայանների կառուցման հետ կապված ծրագրերի մեծ մասը դեռևս չեն իրականացվել:

Հողմաէներգետիկայի զարգացման ուղղությամբ մեր երկրում 1999 թվականից սկսած հողմային էներգիայի մոնիտորինգի և դրա որպես էներգակիր ծառայելու հետագա գնահատման աշխատանք-ներ են տարվել և իրականացվել են մի շարք ծրագրեր:

Հայաստանն ունի հողմաէներգետիկայի զգալի ռեսուրսներ: Տեսական պոտենցիալը գնահատվում է մոտ 10,7 ԳՎտժ, իսկ տեխ-նիկապես մատչելին` 10% հզորության գործակցի դեպքում, մոտ 1,1 ԳՎտժ:

Այսօր շահագործվում է Պուշկինի լեռնանցքի տարածքում տե-ղակայված տարածաշրջանի առաջին 2,6 ՄՎտ հզորության հող-մաէլեկտրակայանը, որը կառուցվել է Հայաստան-Իրան միջպե-տական ծրագրի շրջանակներում: Այն ապահովում է տարեկան շուրջ 5 մլն կՎտժ էլեկտրաէներգիայի արտադրություն:

Հողմաէներգետիկայի զարգացման համար անհրաժեշտ են լուրջ ներդրումներ, ինչպես նաև պետական օժանդակություն, քա-նի որ ոլորտում առկա են ինչպես տեխնիկական, այնպես էլ տնտե-սական լուրջ խնդիրներ:

ԿենԿենԿենԿենսասասասագագագագազի էզի էզի էզի էներներներներգիգիգիգիաաաա

Որպես էներգիայի աղբյուր կենսազանգվածի օգտագործումը Հայաստանում դեռ լայն տարածում չի գտել, սակայն օտարերկրյա ներդրումների ներգրավմամբ արդեն սկսվել են աշխատանքներ խոշոր բիոգազային կայանքի (օրական 8000մ3 մեթան արտադրու-թյամբ) ստեղծման ուղղությամբ:

Կենսագազի ստացման մեծ պոտենցիալ ունեն խոզերի, խոշոր եղջերավոր կենդանիների ֆերմաներից և թռչնաբուծական ֆաբրի-կաներից ստացվող գոմաղբի պաշարները: Ներկայումս մոնիտո-րինգ է իրականացվում նաև Հայաստանի քաղաքային բնակավայ-րերի աղբանոցներում առկա մեթանի պաշարների գնահատման

57

ուղղությամբ, վերլուծվում և հաշվարկվում են դրանցից էներգիա ստանալու հնարավորությունը:

Համապատասխան ֆինանսական միջոցների առկայության դեպքում Հայաստանում հնարավոր է 12-15 տարվա ընթացքում կառուցել բիոգազային կայանքներ, որոնցում մեթանի ընդանուր օ-րական արտադրությունը կարող է հասնել մինչև 100 հազար մ3-ի:

Կենսագազի` որպես էներգակրի, նկատմամբ ներդրողների հետաքրքրությունը պայմանավորված է նրանով, որ այս ոլորտն ունի հետգնման համեմատաբար կարճ ժամանակահատված`մոտ 7-8 տարի:

Հարկ է անդրադառնալ նաև կենսազանգվածին և դրանից ստացվող վառելիքին: Կենսազանգվածը հատուկ աճեցված մշա-կաբույսերի կամ դրանց բերքահավաքից հետո առաջացող մնա-ցորդի զանգվածն է, որը մշակվելով օգտագործվում է վառելիք ստանալու համար: Օրինակներից են կենսազանգվածից ստացվող էթանոլը (սպիրտը) և կենսադիզելը, որոնք մի շարք երկրներում կիրառվում են որպես ներքին այրման շարժիչների վառելիք կամ վառելիքի հավելանյութ: Ներկայումս Հայաստանում այս ուղղու-թյամբ որևէ իրական աշխատանք չի կատարվում:

ԵրկԵրկԵրկԵրկրարարարաջերջերջերջերմային էմային էմային էմային էներներներներգիգիգիգիաաաա

Գտնվելով լեռնահրաբխային գոտում, Հայաստանն ունի երկ-րաջերմային ռեսուրսների մեծ պաշարներ, որոնք վերականգնվող էներգետիկայի բնագավառում կարող են կիրառվել որպես էներ-գիայի ստացման աղբյուր:

Մեր երկրում երկրաջերմային ներուժի բացահայտման աշխա-տանքները սկսվել են դեռևս 1984-ից: Բացահայտվել են որոշակի տարածքներ, որոնք ունեն որոշակի երկրաջերմային ներուժ, սա-կայն Հայաստանում դեռևս չկան հատուկ նախագծեր, որոնք ուղղված կլինեին երկրաջերմային էներգիայի, որպես վերա-կանգնվող էներգառեսուրսի, կիրառմանը:

58

ՋՋՋՋրածրածրածրածնային էնային էնային էնային էներներներներգիգիգիգիաաաա

Ջրածնային էներգետիկայի զարգացումը խիստ արդիական է ամբողջ աշխարհում և օժանդակվում է ինչպես տարբեր պետու-թյունների կառավարությունների, այնպես էլ մասնավոր սեկտորի կողմից: Ջրածնային էներգիայի ստացման համար կիրառվում է վառելիքային մարտկոց, որն իրենից ներկայացնում է ջրածնի և թթվածնի միջև էլեկտրաքիմիական ռեակցիայի հիման վրա աշ-խատող էլեկտրաէներգիայի գեներատոր: Սա էկոլոգիապես մա-քուր պրոցես է, որի ընթացքում որպես թափոն արտադրվում է մի-այն ջուր:

Սկզբունքորեն, վառելիքային մարտկոցները կարելի է համա-րել վերականգնվող էներգիայի աղբյուր միայն այն դեպքում, եթե դրանցում գործածվող ջրածինը ստացվել է վերականգնվող աղ-բյուրներից:

Հայաստանում վառելիքային մարտկոցների մշակմամբ և ա-ռևտրայնացմամբ զբաղվող միակ ձեռնարկությունը «Հաշ երկու ԷԿՈնոմի» ՓԲԸ-ն է: Ընկերությունն իրականացնում է ջրածնային պրոտոնափոխանակման թաղանթով վառելիքային մարտկոցների, դրանց բաղադրամասերի և օժանդակ համակարգերի գիտահետա-զոտական ուսումնասիրություն, արտադրություն և առևտրային գործունեություն:

ԷԷԷԷներներներներգախգախգախգախնայոնայոնայոնայողուղուղուղությունթյունթյունթյուն

Սեփական էներգետիկ պաշարների շարքին է դասվում նաև է-ներգախնայողությունը, որի ներուժի լիարժեք յուրացման համար անհրաժեշտ է ինչպես համապատասխան օրենքի ընդունումը, այնպես էլ էներգախնայողության և էներգիայի արդյունավետ օգ-տագործման համալիր ծրագրի և միջոցառումների մշակումն ու ներդրումը: Բացի այդ, ներկայումս էներգետիկայի զարգացման և էներգախնայողության համար պատասխանատու է պետական միևնույն մարմինը, ինչը աշխատանքային հակասություններ և շա-հերի էական բախում է առաջացնում այս ոլորտում: Աշխարհի գրե-

59

թե բոլոր զարգացած էներգետիկա ունեցող երկրներում էներգետի-կայի զարգացմամբ զբաղվում է մեկ մարմին, իսկ էներգախնայո-ղությամբ` մեկ այլ մարմին:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 5 5 5 5

Ցածր ածՑածր ածՑածր ածՑածր ածխածխածխածխածնային տեխնային տեխնային տեխնային տեխնոնոնոնոլոլոլոլոգիգիգիգիաաաաներ և կաներ և կաներ և կաներ և կանաչ տննաչ տննաչ տննաչ տնտետետետեսուսուսուսությունթյունթյունթյուն

“Կանաչ էկոնոմիկան” տնտեսագիտական նոր մոտեցում է, ըստ որի տնտեսությունը բնական միջավայրից կախված մարդ-կային գործունեության բաղադրիչ է և կարող է գոյություն ունենալ միմիայն բնական միջավայրի սահմաններում:

“Կանաչ էկոնոմիկայի” հիմքում ընկած է 3 աքսիոմա.

− անհնարին է անվերջ ընդլայնել ներգործությունը սահմա-նափակ տարածության մեջ,

− անհնարին է բավարարել անընդհատ աճող պահանջները ռեսուրսների սահմանափակության պայմաններում,

− երկրի վրա ամեն ինչ փոխկապակցված է:

“Կանաչ էկոնոմիկա” գաղափարը եկավ փոխարինելու “դարչ-նագույն էկոնոմիկային”, որով բնորոշվում է ամբողջ աշխարհում ներկայումս հաստատված տնտեսական զարգացման մոդելը, որի հիմքում ընկած սկզբունքները հանգեցրել են բնական ռեսուրսների գերշահագործմանը, կլիմայի փոփոխությանը, կենսաբազմազա-նության կորստին, անապատացմանը ու միջավայրի աղտոտմանը:

Այս գաղափարի ներմուծումը նպատակ ունի խթանել “Կայուն զարգացում” գաղափարախոսության կենսագործմանը: Մյուս կող-մից կարելի է ասել, որ “Կայուն զարգացում” գաղափարախոսու-թյունը, որը հենվում է բնապահպանական, տնտեսական ու սո-ցիալական միասնականության ու հավասարազորության վրա, ձախողվել է, չունի հեռանկարներ և պետք է մերժվի, տեղը զիջելով նոր “կանաչ էկոնոմիկային”, որի հիմքում ընկած է բնապահպա-նությունը, որպես առանցքային, անժխտելի հիմնապայման, իսկ տնտեսությունը և սոցիալական ոլորտները պետք է դիտարկվեն

60

որպես ածանցյալ կամ կախյալ բաղադրիչներ և հարմարվեն բնա-կան միջավայրի պահպանության պայմաններին:

Այսպիսի մոտեցումն աննախադեպ է, քանի որ մինչ այժմ գե-րիշխող “դարչնագույն էկոնոմիկայի” արդյունքում մեր առջև ծա-ռացել է այն իրավիճակը, որով բնորոշվում է վերը հիշատակված բնական և շրջակա միջավայրի ներկա վիճակը, և որը ստիպում է հայեցակարգային նոր մոտեցումներ զարգացնել ոչ միայն զուտ տնտեսագիտության մեջ, այլ ավելի լայն` նոր քաղաքակրթության փնտրտուքներում:

Ռադիկալ համարվող “կանաչ էկոնոմիստները” նույնիսկ ան-խուսափելի են համարում էթիկայի հիմնարար կանոնների լուրջ վերանայումը և վերաիմաստավորումը:

“Կանաչ էկոնոմիկայի” նախաձեռնությունն ընդունում է հետև-յալ երեք սկզբունքները.

− Էկոհամակարգային ծառայությունների գնահատման ու կի-րառման առաջադրում` ազգային ու միջազգային մակարդակով:

− Բնակչության զբաղվածության ապահովում` “կանաչ աշ-խատատեղերի” ստեղծման հաշվին:

− Շուկայական մեխանիզմների կիրառություն` հարատև (մշտատև) զարգացման համար:

Վերը նշված սկզբունքներն ու դրույթները կրում են ընդհանուր գաղափարական բնույթ, սակայն վերջնական չեն: Ներկայումս աշխարհը, փաստորեն, կանգնած է զարգացման նոր գաղափարա-խոսության ընտրության առջև: Վերջին տասնամյակների փորձը ցույց տվեց, որ զարգացման գոյություն ունեցող մոդելներն իրենց տարբերակներով, ինչպես գլոբալ, այնպես էլ ազգային ու տեղա-կան մակարդակներում, անարդյունավետ եղան: “Կանաչ էկոնոմի-կայի” գաղափարը դեռևս հում է և ավելի շուտ տագնապի արտա-հայտություն կամ դրսևորում է և հեռու է իրականություն դառնա-լուց:

61

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 6 6 6 6

ԿԿԿԿլիլիլիլիմայի փոմայի փոմայի փոմայի փոփոփոփոփոխուխուխուխության խնթյան խնթյան խնթյան խնդիրդիրդիրդիրնենենեները Հարը Հարը Հարը Հայասյասյասյաստատատատանի Հաննի Հաննի Հաննի Հանրարարարապեպեպեպետուտուտուտու----թյությությությունումնումնումնում

Հայաստանը վավերացրել է Կլիմայի փոփոխության կոնվեն-ցիայի Կիոտոյի արձանագրությունը և այդ փաստաթղթի շրջանակ-ներում թեև Հայաստանը չունի ջերմոցային գազերի կրճատման քանակական պարտավորություններ, այնուամենայնիվ Մաքուր զարգացման մեխանիզմով իրականացնում է մի շարք նախագծեր:

Կլիմայի փոփոխության հիմնախնդրի մասով Հայաստանի համար առավել կարևոր է կլիմայի կանխատեսվող անխուսափելի փոփոխությանը հարմարվելը (ադապտացվելը): Այն պայմանա-վորված է նրանով, որ Հայաստանը չոր մերձարևադարձային և, հիմնականում, բարեխառն լեռնային (ցամաքային) կլիմայով երկիր է: Այդպիսի երկրներում կլիմայական համակարգը ձևավորվում է ուղղահայաց գոտիականությամբ և նույնիսկ չնչին կլիմայական փոփոխություններն առաջացնում են զգալի խախտումներ բուսա-կան և կենդանական աշխարհում, որոնց ներկայացուցիչները հարկադրված են լինում փոխել իրենց բնակատեղին և երբեմն տեղ չունենալով նահանջելու վերանում են:

Լեռնային երկրներում զգալի փոփոխություններ են տեղի ունե-նում ջրային էկոհամակարգերում գետերի հոսքի ռեժիմի ու ջրի ո-րակի փոփոխության պատճառով: Ջրի քանակական, որակական ու հոսքի ռեժիմի փոփոխությունն իր անխուսափելի հետևանքն է ունենում ոռոգելի գյուղատնտեսության, կոմունալ ջրօգտագործ-ման, ենթակառուցվածքների (այդ թվում սողանքների ակտիվաց-ման պատճառով) և հիդրոէներգետիկայի վրա, հանգեցնելով, փաստորեն, նաև վերջիններիս խոցելիությանը` կլիմայի փոփո-խության նկատմամբ: Կարելի է թվարկել նման շատ փաստեր:

Միաժամանակ կլիմայի կանխատեսվող փոփոխությունը, ինչ-պես հայտնի է, ավելի խիստ կանդրադառնա օվկիանոսներից և ծո-վերից հեռու գտնվող երկրներում, որտեղ առանց այն էլ չորային (ցամաքային) կլիման չի մեղմացվում ծովի ազդեցությամբ:

62

Այդպիսի երկրների էկոհամակարգերի բարձր խոցելիությունն իր բացասական հետևանքն է թողնում, բնականաբար, երկրի սո-ցիալական, բնապահպանական և տնտեսական զարգացման վրա, բացասաբար է անդրադառնում նաև հարևան երկրների վրա, որի պատճառով ավելի հրամայական է դառնում բնապահպանական ու տնտեսական բնագավառներում միջազգային համագործակցու-թյունը:

Կլիմայի փոփոխության հետևանքների մեղմման համար ան-հրաժեշտ են հարմարվողականության հետևյալ միջոցառումները.

- առավել երաշտադիմացկուն, չորադիմացկուն տեսակների և հիբրիդների սելեկցիա և ներդրում, ներառյալ այդ բնութագրերն ունեցող տեղական ավանդական տեսակների պահպանում և տա-րածում,

- բարձրլեռնային արոտավայրերի առավել լայն օգտագործում և տեսակարար բեռնվածության կրճատում,

- պարարտանյութերի կիրառման նորմերի փոփոխություն,

- հողագործության գոտու տեղաշարժ դեպի բավարար խոնավ ապահովված շրջաններ,

- խոնավախնայողական ոռոգման տեխնոլոգիաների կիրա-ռում,

- մշակաբույսերի հիվանդությունների և վնասատուների նկատմամբ կայուն տեսակների ներդրում,

- հակահեղեղային միջոցառումների իրականացում, վաղ ա-հազանգում,

- գյուղատնտեսական կենդանիների պատվաստումներ և վակ-ցինացում,

- վտանգավոր օդերևութաբանական պայմանների նկատմամբ ապահովագրական համակարգի ձևավորում:

Թեև բոլոր բնական լեռնային էկոհամակարգերն են խիստ խո-ցելի, սակայն այդ իմաստով առանձնահատուկ նշանակություն

63

ունի անտառային էկոհամակարգերի խոցելիությունը, քանի որ անտառը նաև ջերմոցային գազերի կլանիչ ու կուտակիչ է և նրա դեգրադացիան հանգեցնում է ջերմոցային գազերի արտանետում-ների:

Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում իրականաց-վում է “Կլիմայի փոփոխության հետևանքների նկատմամբ Հայաս-տանի լեռնանտառային էկոհամակարգերի հարմարվողականու-թյան բարձրացում” ծրագիրը: Սա գլոբալ նախաձեռնության փորձ-նական ծրագիր է, որը նպատակահարմար համարվեց իրականաց-նել Հայաստանում, և որի արդյունքներն ու փորձը պետք է օգտա-գործվեն նման այլ խոցելի երկրների անտառային տարածքներում: Հայտնի է, որ կլիմայի տաքացման հետևանքով անտառը նահան-ջելու է լեռնային պրոֆիլով դեպի վեր, ստորին սահմանագծում իր տեղը զիջելով տափաստանային բուսականությանը: Չորային կլի-մա ունեցող երկրներում կլիմայի փոփոխության արդյունքում կան-խատեսվում են անտառային հրդեհների բռնկումների աճ, որոնք ավելի մեծ տարածքներ են ընդգրկելու ու ավելի ինտենսիվ են ըն-թանալու: Աճելու և ընդարձակվելու են նաև անտառային վնասա-տուների պոպուլյացիաները: Նշված ծրագիրը անդրադառնում է նշված բոլոր խնդիրներին և մշակվում են հարմարվողականության համապատասխան միջոցառումներ:

Ընդհանրապես Հայաստանը որդեգրել է կլիմայի փոփոխու-թյանը հարմարվելու այսպես կոչված էկոհամակարգային մոտե-ցումը: Այն համահունչ է կենսաբազմազանության մասին կոնվեն-ցիայի դրույթներին, իսկ հաշվի առնելով ներկայումս իր համար նոր ճանապարհ հարթող “կանաչ էկոնոմիկան”, էկոհամակար-գային մոտեցումը շահեկան է դառնում ջերմոցային գազերի ար-տանետումների սահմանափակման ու կրճատման գործընթացնե-րում նույնպես:

64

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 7 7 7 7

ՀաՀաՀաՀայասյասյասյաստատատատանինինինի ՀանՀանՀանՀանրարարարապեպեպեպետուտուտուտությանթյանթյանթյան տատատատարածրածրածրածքիքիքիքի կլիկլիկլիկլիմամամամայյյյաաաականկանկանկան ռիսռիսռիսռիսկեկեկեկերըրըրըրը ևևևև հիդհիդհիդհիդրոօրոօրոօրոօդերդերդերդերևուևուևուևութաթաթաթաբաբաբաբանանանանականկանկանկան վտանվտանվտանվտանգագագագավորվորվորվոր երերերերևույթևույթևույթևույթնենենեներըրըրըրը

Վերջին տարիների ընթացքում Հայաստանի Հանրապետու-թյունում նկատվում է հիդրոօդերևութաբանական վտանգավոր եր-ևույթների հաճախության, ինտենսիվության և տևողության աճ: Ա-վելի հաճախակի են բնական էկոհամակարգերի էկոլոգիական հա-վասարակշռության խախտման դեպքերն ու բնակչության առող-ջապահական սպառնալիքները, էքստրեմալ տեղումները, աճել են ջերմաստիճանների և ջրհեղեղների կրկնելիությունն ու ինտենսի-վությունը, գնալով նվազում են անտառային և այլ կանաչ տա-րածքներն ու ավելի ակնհայտ դառնում հողերի դեգրադացիան, նկատվում է հողերի աղակալման և գերխոնավության աճ, մշակա-հողերի նվազում: Մասնագետները արձանագրում են նաև ջրային ռեսուրսների նվազում, երաշտ և անապատացում, էնդեմիկ բուսա-տեսակների անհետացում և կենդանական աշխարհի վերար-տադրության դանդաղեցում:

Կլիմայական ռիսկերի այդպիսի պայմաններում գնալով էլ ա-վելի արդիական է դառնում երկրի պարենային անվտանգության ապահովման խնդիրներն ու բնական էկոհամակարգերի պահպա-նությունը:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 8 8 8 8

ԿԿԿԿլիլիլիլիմայի փոմայի փոմայի փոմայի փոփոփոփոփոխուխուխուխության հնաթյան հնաթյան հնաթյան հնարարարարավոր ազվոր ազվոր ազվոր ազդեդեդեդեցուցուցուցությությությությունը գյունը գյունը գյունը գյուղատնղատնղատնղատնտետետետե----սուսուսուսության վրաթյան վրաթյան վրաթյան վրա

Հայաստանի Հանրապետությունում ներկայումս արձա-նագրված է միջին տարեկան ջերմաստիճանի բարձրացում 0,85 աստիճան և ընդհանուր տեղումների նվազում 6%: Դա արդեն հանգեցրել է երաշտների տևողության ու ուժգնության աճին, ծայ-րահեղ վտանգավոր օդերևութաբանական երևույթների (կարկտա-հարություն, ուժեղ քամի, հորդառատ ու սելավաբեր անձրևներ և այլն) հաճախականության աճին: Այս բոլորի արդյունքում առավել

65

խոցելի է գյուղատնտեսությունը, որը առանց այն էլ տնտեսության առավել ռիսկային ոլորտն է, ուստի գյուղական համայնքների հա-մար գյուղատնտեսության խոցելիությունը կլիմայի փոփոխության հեռանկարում դառնում է լուծում պահանջող առաջնային խնդիր:

Լեռնային ռելիեֆի կտրտվածությունն, ակտիվ արտածին պրո-ցեսները, սակավահողությունը (0.14 հա վարելահող մեկ մարդու հաշվով) և ոչ բավարար խոնավ ապահովվածությունը Հայաստա-նը դասում են հողագործության տեսանկյունից ծայրահեղ ռիս-կային երկրների շարքը: Ընդ որում, հողային ռեսուրսների ոչ ռա-ցիոնալ օգտագործման հետևանքով հողերի մոտ 80%-ը բնու-թագրվում է անապատացման հատկանիշներով և հողերի դեգրա-դացիայի տարբեր աստիճաններով: Գյուղատնտեսությանը մեծ վնաս են հասցնում կլիմայի փոփոխության հետ կապված եղանա-կային վտանգավոր երևույթները, որոնց հաճախականությունը և տևողությունը վերջին տասնամյակներում աճի միտում ունեն:

Կլիմայի փոփոխությունը կհանգեցնի իրավիճակի վատթա-րացման, ջերմաստիճանի բարձրացման և տեղումների քանակի նվազման, ինչի հետևանքով կընդլայնվի ոռոգում պահանջող գո-տին, հողից գոլորշիացման ավելացումը կհանգեցնի հողերի երկ-րորդային աղակալման, տեղատարափ անձրևները և հեղեղները կուժեղացնեն ջրային էռոզիան, իսկ երաշտները և խորշակները` հողի հողմային էռոզիան:

Կլիմայի փոփոխության հետևանքով Հայաստանում հողի խո-նավությունը կնվազի 10-30%-ով, գյուղատնտեսական տարբեր մշակաբույսերի խոնավ ապահովվածությունը` 7-13%-ով, հողի ջրային դեֆիցիտը կավելանա 25-30%-ով: Արդյունքում` առավել խոցելի կդառնա Հայաստանի նախալեռնային և ստորին լեռնային գոտու անջրդի հողագործությունը:

Կլիմայի փոփոխության ընդունված սցենարների համաձայն 2030 թվականին կանխատեսվում է գյուղատնտեսական հիմնա-կան մշակաբույսերի բերքատվության անկում 8-14%-ով (այդ թվում հացահատիկայիններինը` 9-13%-ով, բանջարեղենինը` 7-14%-ով, կարտոֆիլինը` 8-10%-ով և պտուղներինը` 5-8%-ով):

66

Սպասվում է արոտավայրերի ընդհանուր մակերեսի և նրանց բեր-քատվության կրճատում` 4-10%-ով, այդ թվում` ենթալպյան և ալ-պյան գոտու առավել արժեքավոր արոտավայրերինը` 19-22%-ով: Հավանական է խոտհարքների բերքատվության նվազում 7-10 %-ով, որն իր հերթին կհանգեցնի կերարտադրության ծավալների կրճատման:

Ստույգ կանխատեսել կլիմայի փոփոխության ազդեցության հետևանքները գյուղատնտեսության վրա շատ դժվար գործ է, քանի որ կա տեղեկատվության պակաս և կլիմայի փոփոխությունը ինքը անորոշ և անկանխատեսելի փոփոխությունների շղթա է:

Կլիմայի փոփոխության հնարավոր դրական հետևանքներ կա-րող են լինել.

- հողօգտագործման համար պիտանի տարածությունների ա-վելացում,

- վեգետացիոն շրջանի տևողության երկարացում,

- գյուղատնտեսական կուլտուրաների ջերմապահովում,

- այգու և դաշտային կուլտուրաների ձմեռելու պայմանների բարելավում:

Կլիմայի փոփոխության հնարավոր բացասական հետևանքներ կարող են լինել.

- եղանակային պայմանների կտրուկ փոփոխությունները,

- տեղումների անհամաչափ և ոչ արդյունավետ տեղաբաշխու-մը վեգետացիայի ընթացքում,

- քամիների ռեժիմի փոփոխությունը և դրանց ուժգնացումը,

- հաճախակի կարկտահարությունները,

- վաղ գարնանային ցրտահարությունների աճը,

- երաշտային օրերի ավելացումը,

- հեղեղումների և ողողումների աճը,

67

- մարդկանց շրջանում մեթեոպաթիկ հիվանդությունների աճը,

- բույսերի, կենդանիների և մարդկանց տարաբնույթ հիվան-դությունների աճը:

ԹեԹեԹեԹեմամամամա 9 9 9 9

ԿաԿաԿաԿանաչ էնաչ էնաչ էնաչ էկոկոկոկոննննոոոոմիմիմիմիկա և նրա զարկա և նրա զարկա և նրա զարկա և նրա զարգացգացգացգացման հեման հեման հեման հեռանռանռանռանկարկարկարկարնենենեները գյուրը գյուրը գյուրը գյուղաղաղաղա----կան հական հական հական համայնքմայնքմայնքմայնքնենենեներումրումրումրում

“Կանաչ էկոնոմիկայի” անցման համար առաջարկվում են բազ-մաբնույթ գործիքներ, մասնավորապես.

- գնագոյացման նորարարական միջոցներ, որտեղ հաշվի կառնվի շրջակա միջավայրին հասցված վնասը, և էկոհամակարգային ծառայու-թյուններ,

- հրաժարում դրամական օժանդակության այն տեսակներից, ո-րոնք հանգեցնում են բնական միջավայրի խաթարմանը,

- բնավճարների օգտագործման նպատակային և հասցեագրված համակարգեր,

- պետական ներդրումներ “կանաչ” ծրագրերում (հասարակական տրանսպորտ, էներգախնայողական շենքեր, վերականգնվող էներգե-տիկա և այլն),

- պետական աջակցություն բնապահպանական տեսակետից նա-խընտրելի տեխնոլոգիաների զարգացման ու ներդրման համար և այլն:

“Կանաչ էկոնոմիկա” գաղափարը դեռևս կարիք ունի զարգացման և ներկայումս խոսք կարող է լինել միայն նոր մոդելների ստեղծման և փորձարկման մասին: Այդ նպատակով անհրաժեշտ է անդրադարձ կա-տարել անցած պատմական փորձին, այն վերլուծել որպես օբյեկտիվ ի-րականություն: Վերլուծությունն անհրաժեշտ է կատարել բազմակող-մանի և վեր հանել ճգնաժամի խորքային պատճառները: Վերլուծությու-նը կատարել, անշեղորեն հետևելով տրամաբանության հիմնարար պայմաններին ̀ապացուցելիությանը, հետևողականությանը և ներքին անհակասելիությանը: “Կանաչ էկոնոմիկայի” ներդրման հե-

68

ռանկարը գյուղական համայնքներում դեռևս համարվում է պատ-րանք, հետևաբար այստեղ խոսք կարող է լինել մի գործընթացի մասին, որի հիմքում ընկած են “կանաչ էկոնոմիկայի” սկզբունքնե-րին ու դրույթներին առավելապես հետևելը: Այլ կերպ ասած, “կա-նաչ էկոնոմիկան” պետք է դիտարկել որպես մի նշանակետ, որին հետևողականորեն պետք է ձգտել: Այդ դեպքում որպես թիրախ (նշանակետ) միանգամայն ընդունելի պետք է համարել “կանաչ էկոնոմիկայի” ռադիկալ` ոչ փոխզիջումային տարբերակը, որն առավելապես և միանշանակ համապատասխանում է “կանաչ էկոնոմիկայի” վերը նշված հիմնապայմաններին` ճշմարտություն-ներին:

Ցանկացած տնտեսական գործունեություն հիմնված է երեք հիմնական բաղադրիչների վրա: Դրանք են.

− ռեսուրսային կապիտալը, կամ ինչպես անվանում են “կա-նաչ էկոնոմիստները”, բնական կապիտալը,

− մարդկային կապիտալը,

− ֆինանսական կապիտալը:

Բնական կապիտալը տնտեսագիտական կատեգորիա է: Այդպես են կոչվում հանքային, կենդանական ու բուսական բա-ղադրիչները, բնական միջավայրի հողը, ջուրը, օդը, այսինքն, էկո-համակարգի բոլոր բաղադրիչները, որոնք մասնակցում են կամ ներկա են տնտեսական համակարգում: Բնական կապիտալի տակ հասկացվում է ոչ միայն բնության ներկա վիճակը, այլև բնության վերականգնումից հետո էկոհամակարգային ծառայություններ տրամադրելու նրա պոտենցիալ կարողությունը: Դա կարող է հան-դես գալ նաև որպես ապագա սերունդների բնական կապիտալ:

Մարդկային կապիտալը` դա մարդկային ինտելեկտն է, գիտե-լիքը, որակական և արտադրական աշխատանքը:

Ֆինանսական կապիտալը, կամ ներդրումային կապիտալը` գործընթացը կազմակերպելու ու կայուն հիմքերի վրա դնելու հա-մար անհրաժեշտ ֆինանսական միջոցներն են:

69

“Կանաչ էկոնոմիկայի” դրույթներն ու պայմանները վկայում են, որ այն ոչ միայն համահունչ է “էկոհամակարգային մոտեց-մանն”, այլ իր հիմքում պետք է ունենա կամ հենվի “էկոհամակար-գային մոտեցման” վրա, քանզի վերջինիս գաղափարախոսության առանցքն այն է, որ բնապահպանության առարկան ոչ թե բնական միջավայրի առանձին բաղադրիչներն ու կենսաբանական տեսակ-ներն են, այլ էկոհամակարգն ամբողջությամբ ու նրա բաղադրիչնե-րի միահյուսվածությունը:

Հանրագումարի բերելով վերը շարադրվածը, նախ պետք է պատկերացում կազմել տվյալ համայնքի կամ համայնքների խմբի (միջհամայնքային) զբաղեցրած տարածքի էկոհամակարգի մասին, ուսումնասիրել ոչ միայն նրա ներկան, այլ նաև վերականգնել ան-ցյալի չվնասված պատկերը: Հնարավորինս մեծ ճշգրտությամբ վե-րապատկերել բնական, չխաթարված էկոհամակարգը, այն դի-տարկելով որպես գործունեության հիմք ու նշանակետ:

ՈւՈւՈւՈւսումսումսումսումնանանանականկանկանկան դադադադասընսընսընսընթաթաթաթացիցիցիցի բոբոբոբովանվանվանվանդադադադակուկուկուկությանթյանթյանթյան աղաղաղաղբյուրբյուրբյուրբյուրնենենեներիրիրիրի ցանկցանկցանկցանկ

1. Առուստամյան Ջ. (թարգմանություն), Հոգատարություն կլի-մայի հանդեպ, Կլիմայի փոփոխության մասին կոնվեն-ցիայի և Կիոտոյի արձանագրության ուղեցույց, Կլիմայի փոփոխության քարտուղարություն, Երևան 2004թ.

2. Գաբրիելյան Ա., Հարությունյան Դ., Ասլանյան Ն. և այլոք, «Կլիմայի փոփոխության մասին երկրորդ ազգային հաղոր-դագրություն», Երևան, 2010թ.

3. Էներգիա ապագայի համար: Վերականգնվող էներգիայի երկրորդ գիտաժողովի նյութերի ընտրանի (Ս. Շատվորյա-նի ընդհանուր խմբ.), Երևան, Հեղինակային հրատարակչու-թյուն, 2005թ.

4. Խոյեցյան Ա., «Մեթոդական ուղեցույց. Կլիմայի փոփոխու-թյան հարցերի մասնագիտական դասախոսությունների ծրագիր Հայաստանի Հանրապետության բարձրագույն

70

ուսումնական հաստատություններում դասավանդող մաս-նագետների համար, Երևան, 2007թ.

5. Սարգսյան Ա. “Վերականգնվող էներգիայի օգտագործումը աշխարհում և Հայաստանում: Նորարարությամբ դեպի մա-քուր տեխնոլոգիաներ”: Երևան, 2009թ.

6. Սարուխանյան Ն., Գաբրիելյան Ա., Պետրոսյան Գ. «Գյուղա-կան համայնքների զարգացման էկոհամակարգային մո-տեցման և կայուն գյուղատնտեսության վարման ուղեցույց», «Բիոսոֆիա» ՀԿ, Երևան, 2011թ.:

7. Սթանթոն Է. Ա., Ակերման Ֆ., Ռիսենդե Ֆ. «Կլիմայի փոփո-խության սոցիալական ազդեցությունը Հայաստանում», Եր-ևան, 2009թ.

8. Տեղեկատվական թերթիկների հավաքածու կլիմայի փոփո-խության մասին, ՀՀ Բնապահպանության նախարարու-թյուն և ՄԱԿ-ի զարգացման ծրագիր, Երևան 2003թ.

9. Օդաբաշյան Վ., Խաչատրյան Ս. Վերականգնվող էներգե-տիկան Հայաստանի Հանրապետությունում, հոդված, “Գլո-բուս” վերլուծական տեղեկագիր, N7, հոկտեմբեր, 2007թ.

10. Саркисян А. Освоение возобновляемых энергоресурсов в Армении, опыт практической деятельности за последние пять лет, Ереван, 2002

11. ՀՀ Կլիմայի փոփոխության տեղեկատվական կենտրոնի կայք` http://www.natureic.am

12. Հայաստանի Վերականգնվող Էներգետիկայի և Էներ-գախնայողության հիմնադրամի կայք` http://www.r2e2.am

13. ՀՀ Էներգետիկայի և բնական պաշարների նախարարության կայք` www.minenergy.am

14. ՀՀ Բնապահպանության նախարարության կայք` www.mnp.am

71

ՀաՀաՀաՀավելվելվելվելված ված ված ված 4444

ՀԱՀԱՀԱՀԱՅԱՍՅԱՍՅԱՍՅԱՍՏԱՏԱՏԱՏԱՆԻ ԲՆՈՒՆԻ ԲՆՈՒՆԻ ԲՆՈՒՆԻ ԲՆՈՒԹՅԱՆ ՀԱԹՅԱՆ ՀԱԹՅԱՆ ՀԱԹՅԱՆ ՀԱՏՈՒԿ ՊԱՀՏՈՒԿ ՊԱՀՏՈՒԿ ՊԱՀՏՈՒԿ ՊԱՀՊԱՆՊԱՆՊԱՆՊԱՆՎՈՂ, ԱՐՎՈՂ, ԱՐՎՈՂ, ԱՐՎՈՂ, ԱՐԳԵԳԵԳԵԳԵ----ԼՈԼՈԼՈԼՈՑԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐՑԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐՑԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐՑԱՅԻՆ ԵՎ ԱՐԳԵԳԵԳԵԳԵԼԱԼԱԼԱԼԱՎԱՅՎԱՅՎԱՅՎԱՅՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱՅԻՆ ՏԱՐԱԾՔՐԱԾՔՐԱԾՔՐԱԾՔՆԵՆԵՆԵՆԵՐՈՒՄ ԷՐՈՒՄ ԷՐՈՒՄ ԷՐՈՒՄ ԷՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ----

ԳԱԱՐԳԱԱՐԳԱԱՐԳԱԱՐԴՅՈՒԴՅՈՒԴՅՈՒԴՅՈՒՆԱՆԱՆԱՆԱՎԵՎԵՎԵՎԵՏՈՒՏՈՒՏՈՒՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԹՅԱՆ ԵՎ ԹՅԱՆ ԵՎ ԹՅԱՆ ԵՎ «ԿԱԿԱԿԱԿԱՆԱՉ ԷՆԱՉ ԷՆԱՉ ԷՆԱՉ ԷՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐԳԻԳԻԳԻԳԻԱՅԻԱՅԻԱՅԻԱՅԻ» ՕԳՕԳՕԳՕԳՏԱՏԱՏԱՏԱ----ԳՈՐԾԳՈՐԾԳՈՐԾԳՈՐԾՄԱՆ ԱՄԱՆ ԱՄԱՆ ԱՄԱՆ ԱՌԱՌԱՌԱՌԱՋԱՐՋԱՐՋԱՐՋԱՐԿՈՒԿՈՒԿՈՒԿՈՒԹՅՈՒՆԹՅՈՒՆԹՅՈՒՆԹՅՈՒՆՆԵՆԵՆԵՆԵՐԻ ՓԱՐԻ ՓԱՐԻ ՓԱՐԻ ՓԱԹԵԹԹԵԹԹԵԹԹԵԹ

Շաղիկ գյուղում իրականացված ծրագիրն անմիջականորեն առնչվում է «Արփի լիճ» ազգային պարկի հիմնադրման, Հայաստա-նի բնության յուրահատուկ տարածքի կենսաբազմազանության պահպանման տարածաշրջանային (նաև միջպետական) ծրագրի խնդիրների հետ: Քանի որ այն ուղղված է մասնավորապես, ազ-գային պարկին հարակից բնակավայրերի սոցիալական զարգաց-ման բաղադրիչի կենսագործմանն, ուստի նպատակահարմար կլի-նի ծրագրի փորձը և մոտեցումները կիրառել նաև հատուկ պահ-պանվող, արգելոցային և արգելավայրային տարածքներում` հա-մապատասխան էներգաարդյունավետ միջոցառումների և վերա-կանգնվող էներգիայի աղբյուրների (ՎԷԱ) կիրառմամբ և, ընդհան-րապես, էներգիայի կառավարման նոր մոտեցումների ու քաղաքա-կանության ձևավորման հետ:

Ներկայումս Հայաստանի Հանրապետությունում գործում են թվով 32 Բնության հատուկ պահպանվող տարածքներ (ԲՀՊՏ), այդ թվում` 4 ազգային պարկեր, 3 արգելոցներ և 26 արգելավայրեր: Նախատեսվում է հիմնադրել ևս 2 նոր արգելավայրեր («Գնիշիկ», «Խուստուփ»), աղբյուրը` http://www.mnp.am//images/files/nyuter/2012/proghers_report_22_10_12.pdf:

Նշված ԲՀՊՏ-ներում առկա են պահպանություն իրականացնե-լու և կառավարման ենթակառուցվածքներ (պահակատեղեր, ան-տառապահների տնակներ/հենակետեր, վարչական շենքեր և այ-ցելուների կենտրոններ), որոնք հիմնականում կառուցվել կամ տե-

72

ղադրվել են (շարժական վագոն-տնակներ) դեռ խորհրդային տա-րիներին, և որոնց մի մասն էլեկտրաֆիկացված չէ:

Ցավոք պետք է նշել, որ ԲՀՊՏ-ներում առկա ենթակառուցվածք-ներից և ոչ մեկում չեն օգտագործվում վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներ, իսկ էներգաարդյունավետության մասին խոսելն ավե-լորդ է: Ավելին, որոշ ենթակառուցվածքներում օգտագործվում է վառելափայտ և դիզելային վառելիք` հակասելով ԲՀՊՏ-ների բուն առաքելությանը` վայրի բնության պահպանությանը:

Վերը նշվածից միակ բացառությունը կարող է կազմել «Խոսրո-վի անտառ» պետական արգելոցը, որտեղ վերջերս կառուցված պահակատեղիում տեղադրվել է արևային ջրատաքացուցիչ հա-մակարգ` տաք ջրամատակարարման և ջեռուցման նպատակով (իրականացվել է ԳԷՀ/ՓԴԾ-ի շրջանակներում 2010 թվականին):

Հարկ է նշել, որ բնության պահպանվող տարածքում էներ-գաարդյունավետ շենքի կառուցման և ՎԷԱ-ների կիրառմամբ այլընտրանքային տեխնոլոգիաների ներդրման հաջող նախագիծ է իրականացվել հարևան Վրաստանում` Կոլխեթի ազգային պարկի վարչական և այցելուների համար նախատեսված շինություննե-րում (աղբյուրը` http://www.woodservice.ge/download/project5.pdf):

«Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օ-րենքում չեն ամրագրված սկզբունքներ (աղբյուրը` http://www.parliament.am/legislation.php?sel=show&ID=2781&lang=arm), իսկ դրա կիրարկումն ապահովող ենթաօրենսդրական ակտե-րը (ՀՀ Կառավարության որոշումներ, գերատեսչական ակտեր) չեն պարունակում դրույթներ, որոնք վերաբերում են ԲՀՊՏ-ներում առկա ենթակառուցվածքների էներգաարդյունավետության բարձ-րացմանն ուղղված միջոցառումներին կամ ՎԷԱ-ների կիրառմա-նը: Ավելին, ԲՀՊՏ-ների կառավարումն իրականացնող կառույցնե-րի` ՊՈԱԿ-ների կանոնադրությունները չեն խրախուսում կամ խթանում այն:

«Էներգախնայողության և վերականգնվող էներգետիկայի մա-սին» ՀՀ օրենքը սահմանում է, որ «Անտառտնտեսության տարածք-

73

ներում, պետական արգելավայրերում և ազգային պարկերում դրանց պահպանության ռեժիմներին համապատասխանող և կա-ռուցվող շենքերի ու կառուցվածքների նախագծերում կիրառվող տեխնոլոգիաների և տեխնիկական լուծումների էներգաարդյունա-վետության ցուցանիշները, ինչպես նաև վերականգնվող էներգե-տիկ ռեսուրսների կիրառման պահանջները էներգախնայողության և վերականգնվող էներգետիկայի ոլորտի պետական կառավար-ման լիազոր մարմնի ներկայացմամբ սահմանում է Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը», սակայն այդ ցուցանիշ-ներն ու պահանջները դեռևս սահմանված չեն և, բնականաբար, չեն համարվում պարտադիր իրականացման նորմատիվային պա-հանջներ:

Ելնելող վերը շարադրվածից, ՀՀ բնության հատուկ պահպան-վող, արգելոցային և արգելավայրային տարածքներում էներգաար-դյունավետության և «կանաչ էներգիայի» օգտագործման վերա-բերյալ ներկայացվում են հետևյալ առաջարկությունները:

1. Ստեղծել էներգաարդյունավետության և «կանաչ էներ-գիայի» օգտագործման միջգերատեսչական խորհուրդ` մշակելու հայեցակարգ` ՀՀ հատուկ պահպանվող տա-րածքներում էներգաարդյունավետության վիճակի բարե-լավման և վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների օգտա-գործման վերաբերյալ: Հայեցակարգը հիմք կհանդիսանա համապատասխան փոփոխություններ մտցնելու «Բնության հատուկ պահպանվող տարածքների մասին» ՀՀ օրենքում և ոլորտը կարգավորող ենթաօրենսդրական ակտերում:

2. ԲՀՊՏ-ների կառավարումն իրականացնող ՊՈԱԿ-ների կա-նոնադրություններում ներառել դրույթներ, որոնք կապահո-վեն կամ կխրախուսեն էներգաարդյունավետ և/կամ ՎԷԱ-ների կիրառմամբ այլընտրանքային տեխնոլոգիաների ներդրմանը:

3. Մշակել և ներկայացնել համապատասխան հայտեր` ներ-կայացնելու ՀՀ Կառավարություն` միջնաժամկետ ծախ-սային ծրագրերով ֆինանսավորման նպատակով:

74

4. Ուսումնասիրել միջազգային լավագույն փորձն այս ոլոր-տում` այն Հայաստանում տեղայնացնելու և կիրառելու հե-ռանկարով:

5. ՀՀ հանրային սեկտորին խրախուսել և աջակցել նման նա-խագծերի մշակման և իրականացման համար:

75

ՀաՀաՀաՀավելվելվելվելված 5ված 5ված 5ված 5

ԿԱՐԿԱՐԿԱՐԿԱՐԾԻՔԾԻՔԾԻՔԾԻՔՆԵՐ ԾՐԱԳՆԵՐ ԾՐԱԳՆԵՐ ԾՐԱԳՆԵՐ ԾՐԱԳՐԻ ԱՐԻ ԱՐԻ ԱՐԻ ԱՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՐԴՅՈՒՆՔՆԵՆԵՆԵՆԵՐԻ ՎԵՐԻ ՎԵՐԻ ՎԵՐԻ ՎԵՐԱՐԱՐԱՐԱԲԵՐՅԱԼԲԵՐՅԱԼԲԵՐՅԱԼԲԵՐՅԱԼ

76

77

78

79

11111111.... ԳՐԱԳՐԱԳՐԱԳՐԱԿԱԿԱԿԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆՆՈՒԹՅԱՆՆՈՒԹՅԱՆՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿՑԱՆԿՑԱՆԿՑԱՆԿ

• «Հայաստանի Հանրապետության ստանդարտ. Շենքի մի-ջավայրի նախագծում, նոր շենքերի էներգաարդյունավե-տության գնահատման ուղեցույց. նախագիծ»: ՀՀ Էկոնոմի-կայի նախարարություն, պաշտոնական հրատարակու-թյուն, Երևան, 2011թ., «Հայաստան. քաղաքային ջեռուցման և տաք ջրամատակարարման էներգաարդյունավետության բարձրացում» ՄԱԶԾ/ԳԷՖ/00035799

• «Բնակելի շենքերի էներգաարդյունավետության բարելավ-ման ուղղությամբ Շիրակի մարզի համայնքների կարողու-թյունների հզորացում` փորձնական բազմաբնակարան շենքում էներգաարդյունավետության բարձրացման և վե-րականգնվող էներգիայի աղբյուրների օգտագործման փոր-ձի ցուցադրման միջոցով» նախագծի իրականացումը, ար-դյունքները, դասերը, առաջարկությունները: Գյումրի, 2010թ.

• Շենքերում էներգաարդյունավետության բարձրացման նա-խագծերի տեխնիկատնտեսական հիմնավորումների մշակ-ման համակարգչային ծրագիր ՇԷՆ 1.0: Գյումրի, 2010թ.

• «Տավուշի մարզի Սևքար համայնքի մանկապարտեզի շեն-քում էներգաարդյունավետության բարձրացման և վերա-կանգնվող էներգիայի աղբյուրների օգտագործման փորձի ցուցադրում» նախագծի իրականացումը, արդյունքները, հիմնական եզրահանգումներ և առաջարկություններ: Եր-ևան 2011թ.

80

12121212.... ՀԱՀԱՀԱՀԱՊԱՊԱՊԱՊԱՎՈՒՄՎՈՒՄՎՈՒՄՎՈՒՄՆԵՐՆԵՐՆԵՐՆԵՐ ԱՄՆ Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ

ԱՆՄ Արտանետումների նվազեցման միավոր

ԱՍՆ Արտանետումների սերտիֆիկացված նվազեցում

ԱՖԷ Արեգակնային ֆոտոէլեկտրական կայան

ԲՀՀ Բնության համաշխարհային հիմնադրամ

ԲՀՊՏ Բնության հատուկ պահպանվող տարածք

ԳԷՀ Գլոբալ էկոլոգիական հիմնադրամ

ԿՓՇԿ Կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի շրջանա-կային կոնվենցիա

ՀՀ Հայաստանի Հանրապետություն

ՀՀՇՆ Հայաստանի Հանրապետության շինարարական նորմեր

ՀԷԿ Հիդրոէլեկտրոկայան

ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք

ՄԱԶԾ Միացյալ ազգերի զարգացման ծրագիր

ՄԱԿ Միացյալ ազգերի կազմակերպություն

ՄԶԳ Միջազգային զարգացման գործակալություն

ՄԶՄ Մաքուր զարգացման մեխանիզմ

ՇԷՆ Շենքերի էներգաարդյունավետության նախագիծ

ՊՈԱԿ Պետական ոչ առևտրային կազմակերպություն

ՎԷԱ Վերականգնվող էներգիայի աղբյուր

ՓԲԸ Փակ բաժնետիրական ընկերություն