0-6 YAŞ ÇOCUĞUN PSİKOSOSYAL GELİŞİMİNİ DESTEKLEME PROGRAMI KAPSAMINDA ANKARA İL SAĞLIK MÜDÜRLÜĞÜNÜN 2006-2010 YILLARI ARASINDAKİ FAALİYETLERİ

Psk. Özlem GÜLER AYDIN*, SHU Tülay ERÇİN ŞAHİN**, Dr. Halil KARA***, Yrd. Doç. Dr. Mustafa AKSOY****

Ankara İl Sağlık MüdürlüğüRuh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şube Müdürlüğü

* Ruh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şubesi, ** Ruh Sağlığı ve Sosyal Hastalıklar Şube Müdürü, *** Sağlık Müdür Yardımcısı, **** İl Sağlık Müdürü

GİRİŞ

Bu çalışmanın amacı, Ankara İl Sağlık Müdürlüğü tarafından Çocuğun Psikososyal Gelişimini Destekleme (ÇPGD) Programı kapsamında 2006-2010 yılları arasında yürütülen faaliyetler hakkında bilgi vermektir. ÇPGD Programı, çocuğun psikososyal gelişimini destekleme yöntemlerini birinci basa-mak sağlık kurumları (sağlık ocakları/aile sağlığı merkezleri) hizmetleri içine entegre ederek gelişimin en hızlı olduğu gebelik ve 0-6 yaş döneminde çocuğun gelişimini desteklemeyi, gelişimi etkileyebilecek risk etmenlerini erken dönemde belirleyip müdahale etmeyi amaçlamaktadır. Programın sorumlusu Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğüdür. Ankara İl Sağlık Müdürlüğü, ÇPGD programının Ankara’daki yürütücüsüdür. Program kapsamında, sağlık ocakları ile ana çocuk sağlığı ve aile planlaması merkezlerinde (AÇS/AP), gebe, anne ve babalar ile psikososyal görüşmeler yapılmaktadır. Gebelik döneminde anne adaylarıyla iki, baba adaylarıyla bir, bebeklik döneminde (0-1 yaş) annelerle üç babalarla bir, çocukluk döneminde (1-6 yaş) annelerle üç babalarla bir görüşme yapılmaktadır. Görüşmeler yaklaşık olarak 20-30 dakika sürmektedir. Görüşmeler esnasında eğer bir sorun olduğu görülürse bu görüşme sayıları sık takipler yapılarak arttırılmaktadır. Eğitimin iki ay sonrasında ve birinci yılın sonunda, eğitim hedefle-rinin ve performansların değerlendirilmesi için sağlık ocakları ziyaret edilerek iki adet süpervizyon çalışması yapılmaktadır.

Program kapsamında dikkate alınan konular:

Gebelik, bebeklik ve çocukluk dönemi beslenmesi Anne sütünün önemi (İlk altı ay sadece anne sütü) Uyaran eğitimi ve bebek bakımı Gelişim takibi Aile içinde madde kullanımı (sigara, alkol ve diğer maddeler) Yoksulluk ve sosyal destekler Psikiyatrik durumlar (depresyon, anksiyete, psikotik bozukluklar, vs.) Aile planlaması (Eğitim, danışmanlık ve uygulama) İhmal ve istismar Babaların çocuk bakımına katılması

Beyin gelişimi açısından 0-3 yaş dönemi önemlidir. Beyin gelişimini sağlayan en önemli bileşenler beslenme ve uyaranlardır. Bilindiği gibi beslenme miyelin kılıfının oluşumunda etkilidir ve miyelin kılıfı iletinin daha hızlı olmasını sağlar. İlk altı ay sadece anne sütü bebeğin tüm ihtiyacını mükemmel bir şekilde karşılamaktadır (Yurdakök, 2004). Anne sütü bebeğin bağışıklık sisteminin daha güçlü oluşmasını sağlar (Bağ, 2006). Bu nedenle, özellikle ilk altı ay sadece anne sütü verilmesinin desteklenmesi için, Program kapsamında gebelikten itibaren anne sütü eğitimlerine ağırlık verilmekte-dir. Ayrıca, bebek altı aylık olduktan sonra, iki yaşına kadar anne sütüne ek olarak, ayına uygun beslenme eğitimleri ile birlikte altı yaşına kadar büyüme takiplerine devam edilmektedir.

Beyin gelişimi açısından ayrıca, beyindeki iletim ağlarının sağlıklı oluşumu için çocuğa verilen uyaranların önemine vurgu yapılmakta, anne babanın ve çocuğa bakım verenlerin onunla birlikte neler yapabilecekleri hakkında uyaran ve davranış biçimi eğitimleri yapılmaktadır. İhmal ve istismar yaşantıları çocuğun beyin gelişimini olumsuz etkilemektedir (Milner ve McCanne, 1991). İhmal ve istis-mara neden olan önemli faktörlerden bazıları istenmeyen gebelikler ya da sık ve fazla doğumlardır. İstenmeyen ya da planlanmamış gebeliklerin önüne geçebilmek ve gebelikler arasında en az iki yıl olmasını sağlayabilmek için aile planlaması danışmanlığı ve eğitimi yapılamakta ve isteniyorsa uygula-malar uygun kurumlarda gerçekleştirilmektedir. İstenmeyen veya planlanmamış bir gebelik ya da bebek söz konusu olduğunda, gebe ya da anne bu konudaki düşüncelerini paylaşması için cesa-retlendirilir ve gerekirse hekim tarafından destek ve tedavisi sağlanır.

ÇPGD programında dikkate alınan bir diğer konu da yoksulluk faktörüdür. Yoksulluk eve giren besin-lerin yetersizliğine, olumsuz fiziksel koşullara, çevresel toksinlere maruz kalma, annenin depresyonu, anne sütünün azalması ya da kesilmesine, madde kullanımı, ihmal ve istismar riskinin artmasına, aile içi çatışmalara, günlük bakımın yetersizliğine ve çeşitli sağlık sorunlarına yol açabilmektedir. Tüm bunlar beyin gelişimini olumsuz etkilemektedir (NCCP, 1999). Program kapsamında yoksulluk riski taşıyan aileler tespit edilerek uygun sosyal destek kurumları hakkında bilgilendirme ve yönlendirme yapılmaktadır.

Bu faktörlere ek olarak, anne babanın ruhsal sorunları da çocuğun ihmal ve istismarına neden olmaktadır. Beardslee ve arkadaşları (1983) depresyonu olan ailelerin çocuklarında psikopatoloji gelişme riskinin arttığına dikkat çekmektedir. Postpartum depresyonu olan anneler, bebeklerine daha olumsuz davranmakta ve bebekleriyle daha az olumlu iletişim kurmaktadır (Campbell, Cohn ve Myers, 1995). ÇPGD görüşmeleri esnasında anne babanın depresyon ve anksiyetesi sorgulanmakta ve çocuğuyla ilişkisini olumsuz yönde etkileyecek ağır ruhsal bozukluğu (Şizofreni, mental retardasyon, vb.) olup olmadığı gözlenmektedir. Görüşmeler esnasında bu yönde bir risk saptanan vakalar hekime yönlendirilmektedir. Bu kapsamda anne ya da babanın tedavisini bölgesinden sorumlu hekim yürüt-mekte ya da hastanın kolay ulaşabileceği bir psikiyatri kliniğine ya da Ruh Sağlığı Dispanserine sevk ederek vakayı takip etmektedir.

Aile içerisinde sigara ve/veya alkol kullanımı konusu da dikkate alınarak, özellikle eğer hane içeri-sinde sigara kullanıcısı var ise gerekli bilgilendirmeler yapılmaktadır. Çalışmalar, sigara dumanına maruz kalan çocuklarda, solunum yolu hastalığı (Rantakkallio, 1978), orta kulak efüzyonu (Kraemer, Richardson ve Weiss, 1983), astım (Chilmonczyk ve ark., 1993; Murray ve Morrison, 1993), ani bebek ölümü (Anderson ve Cook, 1997), bilişsel-davranışsal problemler ve yetişkinlikte sigara kullanımı (Di Franza, Aligne ve Weitzman, 2004) riskinin, dumana maruz kalmayanlara oranla daha yüksek olduğunu göstermektedir (Akt: Yılmaz, 2006). Tedavi olmak isteyen danışanlar uygun sigara ya da alkol bıraktırma merkezlerine yönlendirilmektedir. Gebenin ya da çocukların yanında ve ev içerisinde bu tür maddeleri kullanmamaya özen gösteren danışanlar ise bu duyarlılıkları için takdir edilmektedir.

ÇPGD Programı Kapsamında, 2006-2010 Yılları Arasında Ankara İl Sağlık Müdürlüğü Tarafından Yürütülen Faaliyetler

ÇPGD programı kapsamında 2006 yılından Temmuz 2010 tarihine kadar Ankara’daki tüm sağlık ocakları ve AÇS/AP merkezlerinin eğitimleri tamamlanmış olup, toplam 902 hekim ve 1973 ebe/hemşireye temel eğitim verilmiştir. Tablo 1’de ÇPGD görüşmeleri sonrasında tespit edilen risk fak-törleri gösterilmiştir.

Tablo 1: ÇPGD Görüşmelerinde Risk Faktörü Tespit Edilen Vaka Sayıları

ÇPGD programı kapsamında gebe, anne ya da babada tespit edilen ruhsal problemlerin çözümü ko-nusunda İl Sağlık Müdürlüğü Ruh Sağlığı Dispanseri ile işbirliğine gidilerek, bu vakaların tedavileri için Dispansere yönlendirilmesi sağlanmıştır. Tablo 2’de 2007- 2009 yılları arasında Dispansere ÇPGD programı kapsamında yönlendirilen olgulara ait tanı ve tedavi sayıları verilmiştir. Dispansere başvuran vakaların 23’ü depresyon, 19’u anksiyete, 1’i kriz reaksiyonu tanıları ile farmakoterapi ve/veya psiko-terapi ile izlenmiştir.

Tablo 2: İl Sağlık Müdürlüğü Ruh Sağlığı Dispanserine 2007-2009 Yılları Arasında Sevk Edilen Vakalarla İlgili Tanı ve Tedavi Sayıları

Baba Görüşmeleri

ÇPGD programı kapsamında ayrıca babalar ve baba adayları ile de görüşmeler yapılmakta, böylece onların bu süreçte desteklenmesi ve sürece katkıda bulunmaları sağlanmaya çalışılmaktadır. Alınan geribildirimlerde babaların/baba adaylarının bu görüşmelerden memnuniyet duydukları ve kendilerini çocuklarının bakımında daha önemli hissettikleri öğrenilmiştir.

SONUÇ

ÇPGD programında danışmanlık, eğitim ve psikososyal desteklerin yanı sıra olası risklerin erken dönemde tespit edilmesi ve riskin önlenmesi veya ortadan kaldırılması için müdahalenin erken za-manda yapılması amaçlanmaktadır. Çocuğun psikososyal gelişimi açısından anne babanın ruhsal problemleri (Beardslee ve ark., 1983), istenmeyen gebelikler, doğum aralıkları, yoksulluk, ihmal ve is-tismar (Milner ve McCanne, 1991), ailede madde kullanımının olması (Di Franza, Aligne ve Weitzman, 2004) risk taşımaktadır. ÇPGD programında, gebelik döneminden itibaren gebe, anne ve babalarla destekleyici psikososyal görüşmeler ile tüm bu risk faktörleri dikkate alınarak, bu risk faktörlerinin ön-lenmesi ve sağaltımı için çalışılmaktadır.

2 006-2010 yılı içerisinde Ankara İl Sağlık Müdürlüğü olarak Ankara’daki tüm sağlık ocakları ve AÇS/AP merkezleri program kapsamında çalışmaya başlamıştır. 2010 Temmuz ayında aile hekimliğine geçilmiş olmakla birlikte, ÇPGD çalışmalarının yürütülmesi ve takibi devam ettirilmektedir.

ÇPGD bir “denizyıldızı1” misyonu taşımaktadır. Bir çocuğun hayatında bir şeyleri düzeltebilmek, bir toplumun da geleceğini düzeltecektir. Bugün koruyamadığımız ya da destekleyemediğimiz çocukların gelecekte ülke için kaybedilmiş değerler olmasının yanında, koruyup desteklediğimiz bir çocuğun ilerde kendini gerçekleştirmiş bir birey olarak ülkemize büyük hizmetler vereceği unutulmamalıdır.Kaynaklar - Anderson, H.R. ve Cook, D.G. (1997). Passive smoking and sudden infant death syndrome: Review of epidemiological evidence. Thorax. 52: 1003-1009- Bağ, Ö. (2006). Annelerin Anne Sütü Hakkındaki Bilgi Düzeyi ve Emzirmeyi Etkileyen Psikososyal Faktörler, Uzmanlık Tezi, Tepecik Eğitim ve Araştırma Hastanesi Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Klinikleri.- Beardslee, W. R., Bemporad, J., Keller, M. B. ve Klerman, G. L.(1983). Children of parents with major affective disorder: A review. American Journal of Psychiatry, 140, 825-832.- Campbell, S.B., Cohn, J.F. ve Meyers, T. (1995). Depression in first-time mothers: Mother- infant interaction and depression chronicity. Developmental PSychology, 31, 349-357.- Chilmonczyk, B.A., Salmun, L.M., Megathlin, K.N., ve ark. (1993). Association between exposure to environmental tobacco smoke and exacerbations of asthma in children. N Eng J Med. 328: 1665-1669.- ÇPGD Programı Görüşme Rehberi (2007). Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü.- Di Franza JR, Aligne CA, Weitzman M. (2004). Prenatal and postnatal environmental tobacco smoke exposure and children’s health, Pediatrics, 113: 1007-1015- Kraemer, M.J., Richardson, M.A., Weiss, N.S. (1983). Risk factors for persistent middle ear effusions: Otitis media, catarrh, cigarette smoke exposure and atopy. JAMA, 249: 1022-1025.- Milner, J.S. ve McCanne, T.R. (1991). Neuropsychological Correlates of Physical Child Abuse. In J.S. Milner (ed.), Neuropsychology of Aggression (pp. 131-145). Norwell, MA: Kluwer Academic.- Murray AB ve Morrison BJ. (1993). The decrease in severity of asthma in children of parents who smoke since the parents have been exposing them to less cigarette smoke. Journal of Allergy Clinical Immunology. 91: 102-110.- NCCP, (1999). Poverty and Brain Development in Early Childhood, National Center for Children in Poverty, Columbia University, Erişim: http://nccp.org/publications/pdf/text_398.pdf; 25.01.2011.- Rantakkallio, P. (1978). Relationship of maternal smoking to morbitidy and mortality of the child up to the age of five. Acta Paediatr Scand., 67: 621-631.- Yılmaz, G. (2006). Sigara İçilmesinin Anne Sütü Alan ve Almayan Bebeklerin Büyümelerine, Enfeksiyon Sıklıklarına ve Bazı Antioksidan Özellikli Vitaminlerin (Vitamin A,E,C) Serum Düzeyleri Üzerine Etkisi, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Ankara.- Yurdakök, K. (2004). Anne sütü ile beslenme. Yurdakök M, Erdem G (Editörler). Neonatoloji içinde. Ankara: Alp Ofset;. s.166-74.

1 Bir gün bir adam sahilde yürürken başka bir adamın denize bir şeyler attığını görür. Biraz yaklaştığında kan ter içindeki adamın yerdeki denizyıldızlarını toplayıp denize fırlattığını anlar. Bu davranış adama çok garip gelir ve “Ne yapıyorsun?”, diye sorar. Ter içinde kalmış adam “Gör-müyor musun denizyıldızları karaya vurmuş! Onları denize geri gönderiyorum.”, der. Adam bu duruma anlam veremez, “İyi de onlardan binlerce var, senin bu çaban neyi değiştirecek ki?”, der. Diğer adam eline bir denizyıldızı daha alır, denize fırlatır ve şöyle der: “Bak, onun için çok şey değişti!”.

Özet: Bu çalışmanın amacı, Ankara ilinde Çocuğun Psikososyal Gelişimini Destekleme (ÇPGD) Programı kapsamında 2006-2010 yılları arasında yürütülen faaliyetler hakkında bilgi vermektir. ÇPGD Programı, çocuğun psikososyal gelişimini destekleme yöntemlerini sağlık ocakları/aile sağlığı merkezleri hizmetleri içine entegre ederek gelişimin en hızlı olduğu gebelik ve 0-6 yaş döneminde çocuğun gelişimini destekle-meyi, gelişimi etkileyebilecek risk faktörlerini erken belirleyip, erken müdahale etmeyi amaçlamaktadır. Program kapsamında beslenme, uyaranlar, çocuk bakımı, anne babanın ruhsal bozuklukları, aile içerisinde alkol/sigara kullanımı, aile planlaması, ihmal ve istismar, yoksulluk ve sosyal destek konuları ele alınmakta ve olası risk faktörleri belirlenerek uygun müdahale seçenekleri yerine getirilmektedir. Bu amaçla Ankara İl Sağlık Müdürlüğü tarafından 2006-2010 tarihleri arasında 902 hekim ve 1973 ebe/hemşirenin ÇPGD temel eğitimi tamamlanmış ve 25 ilçe program kapsamında çalışmaya başlamıştır. Mayıs 2010 tarihine dek ebeveyenlerle yapılan görüşmelerde 477 depresyon, 370 anksiyete, 28 psikotik bozukluk ve 3 zeka geriliği tespit edilerek tedavisine başlanmış ve bu vakalar takibe alınmıştır. Bebek ve çocuk izlemleri sonucunda da 12 ihmal ve istismar, 162 gelişim geriliği ve 313 beslenme yetersizliği olan bebek ve çocuk olduğu tespit edilerek gerekli müdahaleler yapılmıştır. Programın ele aldığı risk faktörleri ile ilgili istatistiki bilgiler liter-atür ışığında değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler: Gebelik dönemi, 0-6 yaş, Psikososyal Gelişim, Ankara İl Sağlık Müdürlüğü.