Ramadan Isuf SOKOLI Gjeneza e Flamurit dhe Himni Kombtar Prkushtuar Mirlinds dhe Artess Historia e lavdis s herojve dhe martirve t atdheut do shkruar me gjak e stolisur me brerore gjethesh dafine. Mjer kush orvatet tua mohoj vlerat dhe flijimet e tyre. Mjer kush i lndis dhe i kafshon edhe pas vdekjes. Shumica e kombeve t bots kan flamurin dhe Himnin Kombtar. Ata jan, si t thuash, prfaqsuesit e tyre. Ja shkurtimisht disa njoftime dhe shkoqitje rreth flamurit dhe himnit ton: shqiponja, ky shpend i shkatht dhe i fuqishm, qoft n Lindje, qoft n Perndim, lashtsisht kundrohej si shmblltyr e krijess trime dhe lufltare; prandaj u paraqit figurshm n bijime t ndryshme sipas kohve dhe vendeve t ndryshme. Para 4 500 vjetsh brygt, hititt, babilonasit, etj., e kundronin shqiponjn si simbol t diellit. Ky shpend n epopen e Homerit cilsohej si ngadhnjimtar. N mitologjin e lasht greke, shqiponja kundrohej si shpend diellor dhe prfaqsonte kryezotin Zeus n Olimp. T ktill e prmendin Straboni i hershm (IX, 419), gjithashtu, Eskili, Pindari, Aristoteli, Plini (X, 151) e autor t tjer t lashtsis. Prandaj, n shenj nderimi, kt shmblltyr e paraqitn t gdhendur n shkmb. Ky shpend, sipas Pauzanis, qndronte i vendosur po si shmblltyr n dy shtylla. Vet Zeusi paraqitej me pamje shqiponje me qllim aventurash dashurie pr t rrmbyer bukuroshen Ganimeta, pastaj Exhiron, pastaj Eterin, etj. I till ponitej, gjithashtu, Jupiteri i romakve. Pandehej se ky shpend kishte lidhje farefisnie me t part tan dhe, si t till, e kundronin si shpend ogurmir. Prandaj, ky shpend nuk vritej as nga rrufeja. Npr vendin ton jan prer e kan qarkulluar me shumic monedha n Dodon, Bylis, Orik, etj. Thuhej se Leka i Madh mbante nj shmblltyr t till. Sipas gojdhnave t lashta emrtimi Bijt e Shqipes rrjedh nga koha e Pirros, mbretit t Epirit, Maqedonis. Thon se bashklufttart e tij e patn cilsuar shqiponj dhe ai u prgjigjej: Ju jeni kraht e mi. Sipas Plutarkut, duke treguar rreth jets s Pirros, e pat cilsuar plot krenari shqiponj. Mendohet se ky shpend malor q jeton gorromiteve - ky shpend sympreht e largpams q ponitet porsi simbol i liris, ishte frymzues i trimave, t cilt jan cilsuar Bijt e Shqiponjs. Nj shmblltyr e till ka qen e gdhendur n uk t Tomorrit, trashguar nga kultet e lashta pagane. Edhe n teqen e Backs (Skrapar), pikrisht n portn e ksaj teqeje, pandehet se sht gdhendur nj shqiponj e till nga atdhetari Baba Meleq Stravecka. Arkeologt tan kan zbuluar n kodrvarret ilire t krahins s Matit nj sr tokzash me simbole shqiponje. Mendohet se paraqitja e ktyre simboleve, qoft n prmendore, qoft n almise e n zbukurime t veshmbathjeve, jan trashguar brez pas brezi dhe jan kundruar si shprehje ogur mir, totem. sht provuar katrciprisht se gjuha jon, shqipja, sht trashguar nga ilirishtja, n kt vendbanim. Kt e pohojn shumica e albanologve nprmjet zhulimesh arkeologjike, hulumtimesh historike, premtimesh etnokulturore dhe antropologjike, etj. Vet emrat vendas me prejardhje Ilire, si Shkodra, Shkupi, Nishi, Durrsi, Vlora, Arta, Drini, Mali, Ishmi, Shkumbini, Osumi, Vjosa, krahas emrtimeve am, Ergjeri, Kanin, etj. Si dhe emra

1

njerzish: Oso, Bato, Bardhyl, Berat, Bora, Nesho, Sut, etj., q jan me prejardhje t trashguar, tregojn pr vijimsin e tyre t pandrprer. Kto fakte vrtetohen gjithashtu nga t dhnat etnokulturore si shum dukuri t lashta, si, pr shembull: Kulti i Toks, Kulti i Diellit, Kulti i Hns, Kulti i Ujrave, Kulti i Caranit, Kulti i Gurit, Kulti i Pemve, si dhe shum t dhna, sidomos rreth fakturave parapolifonike t trashguara lashtsisht nga trevat iliro-jugore ku banonin boshnjakt, dalmatt, kroatt, maqedonasit, etj. Ndryshimet e emrave t ilirve n arbrore mesjetare ndodhn bash kur u ngjizn shqiptart pa u tjetrsuar dhe pa u shartuar me t huajt. Pas mrgimit t arbrorve n ngulimet e Greqis, Italis dhe Dalmacis, shqiptart e ktushm morn emrin e tanishm, shqiptar, ndonse t huajt vazhduan t na quajn arvanitas (grekt), arnaut (turqit), arbanas (sllavt), albanez (italiant, etj). Shqiptart, veanrisht dijetart e vetdijshm, si pr shembull, Naum Veqilharxhi, Zef Jubani, Jeronim De Rada etj., ndihmuan si pararends t zgjimit t Rilindjes son Kombtare. Pikrisht kjo lvizje me ato rreze t agut mngjezor, me at puhi pranverore pas dremitjes s gjat t zgjedhs mizore u mbiquajt Rilindja e Jon Kombtare. Asokohe po prhapeshin pikpamjet nacionaliste, n kundrshtim me udhzimet e Patrikarans dhe Ports s Lart. Poeti yn kombtar, Naim Frashri n poemn e tij Parajsa, u bnte thirrje priftrinjve shqiptar ortodoks q t mos u shrbenin ksodore Greqis. Si thoshte mendjendrituri Sami Frashri: T shptojm nga zgjedha e sllavve dhe grekve, t kemi ungjill n shqip, sepse Krishti nuk ishte grek. Dikur, n koht e lashta, dallojat ndrmjet popujve prbheshin nga sende tipike. Kshtu, ndryshonte dalloja e egjiptianve nga dalloja e mbajtsve t legjioneve romake. N Evropn Perndimore, aty kah muzgu i i Mesjets, Himni i par i Flamurit vjen nprmjet gjermanve, si dshmon edhe prejardhja e fjals band. Rreth Mesjets s hershme n vendin ton, nuk kemi njoftime pr paraqitjen e simbolit ton kombtar, n rrethana t errta, gjat e pas dyndjeve t popujve shkatrrimtar. Prandaj duhet t kalojm deri te koha e shtetit t Arbrit, ku vrehet stema e shqiponjs njkrenare (monocefale). Bash asokohe, burojn edhe emblemat heraldike dhe flamujt q dallonin zotrimet e feudalve prkats. Asokohe n hyrje t kshtjellave si dhe n hyrje t banesave t paris ishin t gdhendura stema t tilla, si jan, pr shembull, ato t Topiajve, Muzakajve, Dukagjinve, etj. N faltoren e Mungats s Apollonis, ndrtuar m 1380, e skalitur n basoreliev n faqen e murit, sht nj shqiponj njkrershe (monocefale) e emblems s princit Karl Topia, sundimtarit arbr t Muzakve. Po aty, pas pusit t vjetr n kapshtyllat e shtllaks t narteksit t jashtm, jan t skalitura katr shqiponja njkrershe me veori vendase pr stilin origjinal t trajtuar n gjendje dinamike. Ndrkoh, simboli i Kastriotve prbhej nga nj shqiponje dykrershe (bicefale) me krah t hapur, si dhe kishte nj yll gjashtkndsh. Kjo gj pasqyrohet n vet vuln e Sknderbeut. M von, gjat shekujve XVl-XVII kjo stem pasqyrohet gjithashtu n kancelarin e Kuvendit t Lezhs. Ia vlen t theksohet shtja e simbolit me shqiponj njkrershe dhe dykrershe. Lidhur me kto shtje glojn mendime t ndryshme, por ende t pa zhdrvjellura. Sipas dshmive t kronistve mesjetar mund t prmendim nj kodik t Frederikut t dyt me shqiponj dykrershe. Nj stem e till, po me shqiponj dykrershe, pasqyrohet n monedhat siiliane (tari, t prera aty nga 1202-1230). Sipas hulumtuesve filolog dhe heraldik, kto t dhna dshmojn se simboli me shqiponj dykrershe ka gjalluar edhe m hert. Mendohet se, pr shkak t paraqitjes simetrike t figurs, ky shpend u b me dy koka. Por nj hamendsim i till del nga flamuri i Fiumes: dy krer, por me t njjtin drejtim. Prve shkakut t paraqitjes s ksaj figure, mund t ket shkaqe t tjera q hprh nuk i shkoqisim dot. Sipas nj

2

shkrimi t z. Gjin Varfi: Stema jon kombtare e ka burimin te simboli heraldik i heroit ton kombtar Gjergj Kastrioti Sknderbeu, (1405 -1468), (1[U1], [U2]). Si u tha m sipr, kt stem si dokument t par heraldik e ndeshim n vuln e kancelaris s Gjergj Kastriotit. Por m hert, si dshmi rreth shqiponjs dykrershe, kemi n nj afresk t vitit 1369 n faltoren e Maligradit n rrethin e Kors, ku kto shqiponja paraqiten n veshmbathje femrash dhe burrash. (2[U3]). Flamuri i Sknderbeut prbhet nga nj shtres e kuqe e qndisur me nj shqiponj t zez, dykrershe. Ky burim prmendet n librin e shtypur m 1480 n Venedik titulluar Historia e Sknderbeut, (Storia di Scanderbeg). N kt botim nuk prmendet autori i librit, por, me sa duket, ai do t ket qen Tivarasi, bashklufttari kombtar i Sknderbeut. Ky libr i humbur u gjet i botuar m 1742 dhe i prkthyer n italisht nga Biemi. Sipas ktij botimi t lartprmendur thuhet (n faqen 299) se flamuri i Sknderbeut kishte nj shqiponj t zez me dy krer n fush t kuqe. Kt thot edhe historiani i kryehershm, Marin Barleti nga Shkodra, n jetshkrimin e tij pr Sknderbeun. Aty, autori i lartprmendur thot n faqen XV se heroi yn kombtar mbante flamur t kuq me shqiponj dykrershe t zez. Edhe m von Lavardimi n Historin e Gjergj Kastriotit, mbiquajtur Sknderbeg, Mbret i Shqiptarve botuar n Paris m 1516, prsrit t njjtn gj. Kt pohojn, gjithashtu, materialet e hershme t Dhimitr Frngut, Frang Bardhit, etj. Kshtu, At Gjergj Gashi, prmes gjurmimesh dhe hulumtimesh t gjithanshme mitologjike, arkeologjike, numizmatike, gjuhsore, etnografike, teologjike, madje edhe muzikologjike, me primtime t tilla arriti n gjenezn e simbolit prkats. Sknderbeu, heroi yn kombtar, gjeniu i pakrahasueshm, gjat luftimeve lirimtare sprapsi sulmet e shumta t osmanve. Pas vdekjes s Sknderbeut (1468) atdheu yn mbeti pa udhheqsin fitimtar dhe nuk qndroi gjat kundr superfuqis s athershme. Asokohe Perandoria Osmane shtrihej nga Veri-Perndimi i Kroacis dhe Hungaris, gjat bregut Adriatik dhe Greqis, deri n Afrikn Veri-Perndimore, duke prfshir trevat e Detit Kaspik e deri n Gjirin e Persis. Arbresht e mrguar s kndejmi n Itali kishin skalitur n faltoren e Mshirs n Mesonj nj shqiponj dykrershe me yllin me gjasht cepa. Aty pran figurs s shqiponjs dallohet shpata, harku, shigjeta dhe arm t ndryshme. Stema e Kastriotve me numr VII-33 (78041) e Venedikut paraqet nj shqiponj dykrershe q mban n njrin sqep nj trndafil t kuq, ndrsa n sqepin tjetr mban nj trndafil t art. Ashtu si n afreskun e faltores s Maligradit (rrethi i Kors) t vitit 1389 paraqitet me veshje t qndisura me figur dykrershe, qoft n rrobat e Kalis, ashtu dhe n t bashkshortit Cezar Novakut, po kshtu paraqitet veshja e Karl Topis n ikonn e Mungats s Ardenics, pikturuar nga Konstandin Shpataraku n shekullin XVII. Mendohet se n vazhdim t ksaj tradite t lasht paraqitet n Bregdetin e Kepit t Rodonit, pikrisht n faltoren e shekullit XV, pikturuar n mur, n shtres t bardh, me nj shqiponj t kuqe. Theksojm, me kt rast, se nga ngjyra e kuqe rrjedh fjala latine flameum. Gjithashtu, n vazhdim t ksaj tradite, paraqitet simboli i shqiponjs n faltoren e Kshtjells s Himars (3 [shih Jaho Brahaj]). Si u tha m lart, n vijim t ksaj tradite, shqiponja del n rrobn e princit Karl Topia n ikonn e Mungats s Ardenics. Pasqyrime simboli t till gjenden n Mungatn e Deanit (rrethi i Pejs); gjithashtu n faltoren e Ohrit, si dhe n nj faltore t rrethit t Dibrs. Vlejn t prmenden sidomos ngulimet etnokulturore t arbreshve q ende nuk i njohim trsisht. Dihet se ky simbol i shqiponjs sht shum i prhapur n traditat e disa popujve q kan lidhje me rrethanat historike, politike, fetare t tradits bizantine. Por ky mendim

3

kundrshtohet nga shum studiues. Ndrkoh, mendohet se simboli i dy krerve prfaqson dy krahinat: Gegri e Toskri. Madje, mendohet se edhe emri e mbiemri Bijt e Shqipes rrjedh nga ky shpend; pra kemi lidhje me nj totem. Emri i prvem Shqipe si homonim sht shum i prhapur mes shqiptarve npr Kosov. Gjithashtu, i prhapur anemban sht emri i prvem Flamur. Kuptimplot sht emri i s prkohshmes Flamuri i Arbrit, botuar n Kalabri gjat viteve 1889-1894. Nga tradita e gjall popullore ia vlen t prmendim nj valle tradicionale q krcejn barinjt e Vaut t Dejs, rrethi i Puks. Aty rreth viteve 1960 msova se barinjt e atjeshm vallzojn nj valle shkrbyese prkushtuar shqiponjs n gjah. Mendohet se dikur kso vallesh krceheshin pr ogurmir, por me kalimin e kohs e patn humbur vshtrimin e dikurshm. (4[U5]). Krahas valleve popullore mund t prmendim lojn e unave, loj bajraksh q shtjellohet me kundrzime midis dy grupeve kundrshtare. N hyrjet e kullave t Shqipris Veriore, n Kosov simbolin e Shqiponjs e kan t gdhendur n gur. Ky simbol kombtar u trashgua prmes luftrash dhe rrebeshesh brez pas brezi n traditn popullore. Para s gjithash, mund t prmenden zbukurimet me motive, simbolet n veshjet kombtare: n xhubletat e grave t Malsis s Madhe, n jelekun e burrave, n orapet e n kputat e malsorve burra e gra, n krraba barinjsh, n ndejtset, tryezat, arkat pr nuse, deri te luga e gjells. Ia vlen t prmendet nj simbol i shqiponjs dykrershe n nj korniz punuar n fund t shekullit XIX trashguar nga prindrit e mi. Ia vlen, gjithashtu, t prmenden prparcat e femrave t endura kuq e zi n tezgjah nga femrat e krahins s Pollogut, shqiptar t Maqedonis. Sipas gojdhnave popullore t Dibrs thuhet se grat vendase mbajn nj veshje t zez me pika t kuqe. Ky motiv simbolik i shqiponjave vrehet gjithashtu n zbukurimet e armve dhe n vezull t barutit, gjithashtu n kutit e duhanit. Motivet simbolike t shqiponjs dykrershe kan gluar n punimet e zejtarve t punimit n serm ose n ar e savad me gjithfar xhinglash e zbukurimesh, si, pr shembull, unaza, varse, vath e karfica, deri te tokzat e rrypave t grave, ashtu si n koburet e stolisura me kt motiv simbolik, deri te kondaku i armve t gjata. N Kosov, n shekujt XIIIXIV, shqiponja konsiderohej or e ruajtjes s kurors martesore, q sht dshmuar edhe n shum unaza t bronxit t gjetura n qytetin e Kostercit. (5[U6]). Pandehej se flamuri yn kombtar qenksh braktisur e harruar nga shqiptart dhe se gjat robris qenksh gjoja ndaluar. Por pandehma t tilla prgnjeshtrohen nga disa fakte. Mjafton t prmendim kryengritjet popullore t shqiptarve t gjysms s dyt t shekullit XIX (shih Ami Bone: Turqie dEurope, botuar n Paris m 1840, vllimi IX, faqe 417418), dhe sidomos mjafton t prmendim rastin e Kareman Pash Bushatit kur shtrohej shtja e pavarsis son kombtare. Prmes nj letrkmbimi t Thimi Mitkos drguar Jeronim De Rads m 14 qershor 1880 prmendet qllimi i ngritjes s flamurit kombtar n Kor. Atdhetari Seid Haxhi Voka, m 1896 ndodhej i burgosur nga turqit pas qndisjes s flamurit kombtar n plhur t kuqe me gajtane t zeza. Kt flamur mrgimtart tan e futn tinzisht n Atdhe. Nj tjetr ekzemplar t flamurit kombtar e futi prap tinzisht z. Dervish Hima m 1905, por e zbuluan pushtuesit dhe pr kt qllim u burgos nga qeveria turke. Aty nga fundi i shekullit t XIX vendi u kaplua nga nj rrezik tjetr me plasjen e lufts turko-ruse n Krime (1853-1861). Perandoria Osmane n kt luft u mposht nga Perandoria Ruse dhe rrjedhimisht i ashtuquajturi i smuri i Bosforit dhe Porta e Lart u detyrua t bnte shum lshime. Asokohe Perandoria Osmane qeveriste n krahina t mbiquajtura vilajete. Seicili syresh qeverisej nga vilajeti prkats. Vilajetet vareshin nga Veziri i Madh (Kryeministri) me n krye Portn e Lart domethn, vet Sulltanin. Shqipria ather ftillohej nga 4 vilajete: Shkodra, Shkupi, Janina dhe Manastiri. N ato

4

rrethana plot tronditje politike, ekonomike dhe shoqrore t Perandoris Osmane, vrshuan rrjedhimisht re t zeza edhe n vendin ton. Synimi i rusve ishte t shtrihej prtej Ballkanit. Sulltan Hamidi u detyrua t pranonte kushtet e parashtruara nga rust n traktatatin e Shn Stefanit. Pas shum bisedimesh u prfundua se Shqipria ishte vetm nj shprehje gjeografike, prandaj i zhvatn disa pjes t mdha, prfshir disa treva t tokave shqiptare. Pr shtrimin e kushteve t lartprmendura, Fuqit e Mdha (domethn, Rusia, Franca, Anglia e Austro-Hungaria) m 13 prill 1878 u takuan n Kongresin e Berlinit. Me t drejt poeti yn kombtar At Gjergj Fishta shkruante: Europa, kurva e motit Qi i ra mohit bess s Zotit, Me rrok tokat e shqiptarve Pr me mbajt klysht e Rusis. Bash n kohn e iluminizmit, shqiptart po flijoheshin keq pr t ndaluar coptimin ton e pa asnj t drejt 1igjore, bash pr kt komb t lasht e 1iridashs. Me hidhrim t madh shqiptart e ndjen kt rrezik. Sidomos prekeshin ksodore nga rreziku i coptimit ton mes Serbis, Bullgaris, Malit t Zi dhe Greqis, prandaj u lshua kushtrimi pr Kuvendin e Lidhjes s Prizrenit (1878-189l) q, pas kohs s Sknderbeut, u vlersua historikisht si epoka m e lavdishme. Sipas vendimeve t Kongresit t Berlinit, duhej t dorzohej Plava e Gucija n dobi t serbve dhe malazezve. Por shqiptart i mbrojtn me heroizm tokat tyre. Atbot, Fuqit e Mdha vendosn q n vend t Plavs dhe Gucis tu jepeshin trevat e Hotit, Gruds dhe Kelmendit. Kundrejt ktij rreziku t afrt, n Shkodr u tubuan nj mori qytetarsh dhe katundarsh pr t kundrshtuar kt vendim t padrejt. Rusia cariste prfitoi duke shfrytzuar rastin e krizs osmane pr t trajtuar vendin ton porsi plak pazarllqesh n dobi t makutris s sllavve. Kundrejt s keqes s coptimit pa mshir, shqiptart u tubuan para biblioteks s pazarit t vjetr, ish qendr e rndsishme e edukimit atdhetar. Me at rast, Hodo Beg Sokoli, nga ballkoni i ngrehins prkatse mbajti nj fjalim t zjarrt. Ai u tha, ndr t tjera, se: Shqypnia asht Atdheu yn i dashtun e i pafat, ndonse i lavdishm. Nuk do t durojm t shitet as t kmbehet si plak; ne, skota m e pastr e fisnike, ne, trashigimtart e Sknderbeut, nuk e durojm kt dhun. Kshtu shkruante prmes Pal Shantos n t prkohshmen austriake Tagerblat Algemeine Zeitung. Hodo Beg Sokoli, pasi vuri n dukje gjendjen e rrethuar nga kope ujqrish t uritur q po prisnin pren, shkputi gradat e larta ushtarake, zhveshi uniformn dhe e zvendsoi me rrob kombtare. Ndrkoh, n ato aste mbreslnse, goditi me shpat shtizn e flamurit turk q ra prtok dhe n vend t tij u valvit flamuri kombtar. N ato momente tejet dramatike, pas akteve e fjalve t zjarrta si dhe hakrrimave, t pranishmit shprthyen n brohoritje ngazllyese. Lidhur me flamurin ton kombtar q u valvit n at rast nuk prshkruhet me hollsi, por sipas disa t dhnave t trthorta, 20-30 flamuj t till kombtar qarkullonin t ardhur nga Plava e Gucija. [FP7]. Sipas njoftimeve t konsullit francez n Shkodr, q ato dit u shpall shkputja nga Turqia. Guvernatori turk, Izet Pasha, ia dorzoi pushtetin Kshillit t Lvizjes Shkodrane. Njoftohet gjithashtu se Fletorja Zyrtare n Shkodr doli pr her t par n gjuhn shqipe. Si kryeartikull u botua Shpallja e Shqipris s Pavarur. Pr organizimin e vullnetarve shqiptar u ngrit dhe u zgjodh Lidhja e Mbrojtjes e kryesuar nga Hodo Beg Sokoli, ather Hodo Pasha, si e cilsonte poeti kombtar At Gjergj Fishta: Hodo Begu si bubullima

5

Nshtat Krajlit i shkoi ushtima... [FP8]. Qndresa e shqiptarve, pas disa luftimesh t prgjakshme me turqit dhe serbo-malazezt, u thye. Ajo trimri heroike e shqiptarve q frenuan e zmbrapsn hordhit malazeze mahniti botn, si thoshte vet knga popullore: U udit e tan Europa asqer trima paska Shqypnia... Rreth ktyre ngjarjeve u fol gjat n shtypin e huaj: Hot e Grud ishin betue Ulen n Shkodr me qa dert, Pa gjak malet mos me i lshue, Jena nis me u ba milet. Shkodr e Malci jan ue, Duen me zgjedh nji komandant, Hodo Pashn kan emnue Nuk ka ajre pa na ardh... Kjo ngjarje e shnuar, si u tha, la ushtim t madhe n kngt popullore, t cilat vazhdojn t kndohen deri n kohn ton. Nj ndr bijimet e ndryshme t ksaj knge po e shohim si shembull (t qmtuar pa muzik) nga Luigj Gurakuqi: Hot e Grud jan betue Pr me njoft nji tpar, Hodo Pashen kan shnue, Nuk asht pun pr mos me ardh. Hodo Pasha paska than: Un jam ndodhun nushtri, I hodh format e mirallait, Pr me i dhan nder Shqypnis... Porta e Lart, n zbatim t vendimeve t marra nga Fuqit e Mdha, e lshoi ushtrin turke, lshoi vendin ton, Hotin e Grudn, pr malazezt. Por aty u ndeshn me forcat e Lidhjes Shqiptare: prpjekjet e para t armatosura filluan t Ura e Rzhanics. Qndresa e atyre trimave dhe flijimet e tyre lan mbresa t mdha me jehon edhe prtej kufijve. Po prmendim nj shkrim n t prkohshmn Ozbor t Zagrebit (1 maj 1889) huajtur nga e prkohshmja ruse Nuro Vreme. Si njoftohej nga Shkodra, sipas nj shkrimi t botuar m 7 prill 1890 n Fletoren Zyrtare t botuar n shqip, me kt rast u shpall pavarsia nga Turqia. Kt shpallje e nnshkruan Ali Pash Gucija, Hodo Pash Sokoli, Preng Bib Doda dhe Efendi Ulqinaku. Ky njoftim sht botuar nga arvanitasi Anastas Kullorioti, n t prkohshmen I Foniti (Athin, m 24 prill 1889, si dhe n t prkohshmen El Voka, 18 tetor 1889). Pas qndress heroike t shqiptarve pr mbrojtien e trevs s Hotit, Gruds dhe Kelmendit, meq dyndjet e serbo-malazezve dshtuan, ata iu ankuan Fuqive t Mdha dhe, si rrjedhoj, krkuan tu jepej Ulqini. N ato rrethana plot trazira e prarje, t ngacmuar nga

6

t huajt, Kryesia e prar e Lidhjes s Shkodrs u trhoq nga mbrojtja e Ulqinit. Tani nuk sht e leht ti prgjigjesh ksaj pikpyetjeje n mnyr shterruese. Pas rnies s Ulqinit n duart e malazezve (26 shtator 1889), Komandanti i ushtris turke, Dervish Pasha, arrestoi shumicn e Kryesis s Lidhjes s Shkodrs. Ndrkoh, Preng Bib Dodn dhe Hodo Pash Sokolin, i arrestoi me dredhi dhe me nj anije ushtarake i drgoi n Stamboll. Atje i gjykuan nga trupi ushtarak dhe, s andejmi, Hodo Pash Sokolin e degdisn n Ezerxhun t Armenis. Po kush mund t tregoj tragjedin e tij kombtare e familjare? Kush mund ti tregoj vuajtjet lndore e shpirtrore n vend t huaj? Kush mund t shpalos dertet dhe mallin pr vendlindjen? Atje vdiq pas tre vjetsh dhe, nga ndokush, mendohet se plasi nga marazi ose u helmua. Atje n vend t huaj nuk i dihet as varri i tij. Por me kaq nuk prfunduan hallet e ktij martiri. Shum m von lufta famkeqe e klasave e goditi Hodo Pash Sokolin edhe pas vdekjes, si godet ajkn e shoqris ton. N kt fushat u dalluan ardhacakt pa rrnj t thella n truallin ton. Mund t prmendim n kt drejtim disa ardhacak t ngrehun dikur n Elbasan, me prejardhje ifute, q prqafuan fen ortodokse, si, pr shembull, Buda, Popa, Shuteriqi s toku me shortart e tyre. Jasht paragjykimit racist mund t prmendim metamorfozat e atyre ifutve t tjetrsuar, pastaj t shpallur ateist kozmopolit e, madje, komunist, ndonse shumica e tyre ishin t pasur, pra kapitalist. Ata mtojn se jan t pajisur me cilsi eprore t skots s zgjedhur si udhheqs. Bash kta ardhacak pa rrnj t thella n truallin ton arrinin t kryesonin Akademin e Shkencave t Shqipris, por, ndonse pa vepra, (Vini re!) dhe kur glonin arrivistt, pseudo historiant, si Koli Xoxi [FP9], plot me hamendsime trashanike e me flluska boshe, goditeshin idealistt, pa ndjenj e pa keqardhje pr fatin e tyre tragjik. Pr shkak t lufts famkeqe t klasave, disa botime me kng popullore t trashguara brez pas brezi u gjymtuan kryesisht n botimet e Institutit t Folklorit (sot Instituti i Kulturs Popullore) prmes krasitjes s vargjeve ku prmendej emri i Hodo Pash Sokolit. Shum botime t tilla kan psuar t njjtn ndotje. sht detyr kombtare q t qrohen ndotje t tilla nga shqiptart e kulluar q i kan ruajtur virtytet e bess e t nderit, por dihet se ajka sht e pakt kundrejt hirrs me shumic. Dikur, me nismn e z. Mehdi Frashri m 1934, u hartua nj list me emrat e shqiptarve t lavdishm prkushtuar kujtimit t njerzve t zgjedhur. Ksodore, ndrmjet syresh, nj rruge t kryeqytetit, si dhe nj rruge tjetr n Shkodr iu vu emri Hodo Sokoli. Presidenti i Kuvendit Popullor t Shqipris, pr t mos e mbuluar harresa e pat nderuar Hodo Pash Sokolin me urdhrin e Klasit II Pr Veprimtari t Lart Patriotike (!). Ky flamur luftrash pr liri dhe pavarsi kombtare n ato rrethana trazirash t stuhishme kur vendi krcnohej nga rreziku i coptimit dhe asgjsimit, ky flamur kombtar u la me gjak martirsh dhe heronjsh. Ky flamur kombtar ishte ende i ndaluar zyrtarisht n Atdhe, prandaj z. Dervish Hima m 1905 e futi fshehtas n Shqipri, por turqit e zbuluan dhe pr kt shkas e burgosn. M von, n prill t vitit 1911, kryengritsit malsor t kryesuar nga Ded Gjo Luli ngritn flamurin kombtar n maj t malit Gjociq. M pas, mbijetesa krcnohej nga vorbulla armiqsore, t cilat prligjin dobsit dhe mangsit e lartprmendura. * * *

Dihet se himnin e flamurit e ka kompozuar Ciprion Porumbesku (1853-1883) nga Moldavia n gjysmn e dyt t shekullit XIX, kur studionte n konservatorin e Viens. Atje, n kryeqytetin e ish Perandoris Austro-Hungareze, u kndua nga nj grup koral i studenteve t

7

shoqats Rumania June (Rumania e Re) himni Pe-al nestin steag, himni q ushtroi nj ndikim t madh gjat prpjekjeve t popullit rumun pr pavarsi dhe q m von u b himn kombtar. (Pas lirimit rumunt e zvendsuan me nj himn t ri). Po t krkojm burimin e motivit t ktij himni, mund t gjendet shum m larg. Si do t shihet m posht, motivi i ktij himni i ka prindrit ndr disa balada kalorsiake t hershme, ndr disa kng t puns, si dhe ndr disa kng patriotike t tradits gjermane. Gjendet, gjithashtu, n disa kng puntorsh t tradits ekosllovake. Dshmit m t hershme pr kt motiv jan hetuar n traditat gjermane. S pari, n nj balad epike t shekullit XVI, me titull Es spielt ein Ritter und einer Magd. T njjtin fillim anakruzik me shkaprcim n kuarte, t njjtin arpezh teposht n kuitokordin e toniks, si dhe t njjtin shtjellim prpjet q t kujton buitjen e fanfarave, e vrejm edhe n kngn e Krnerit (Krner, 1813) Das Volk steht auf. Po t njjtat karakteristika dhe pothuajse t njjtin fillim mund ta vrejm edhe t nj knge e J. F. Reihardit (J. F. Reichardt) Der Snger, kompozuar mbi nj vjersh t Gtes. Pr bijimet dhe degzimet e ktij motivi kaq stereotip n melodikn popullore gjermane, mund t sjellim edhe shembuj t tjer. Pr shembull, nga vllimi i Volfgang Shtainic (Wolfgang Steinitz) me titull Deutsche Volkslieder demokratischen Charakters aus sechs Jahrhunderten botuar nga Akademia e Shkencave t Berlinit Lindor m 1954, kemi po kt tem me ritm ternar; nj tjetr degzim mund t vrehet n faqen 483 t po ktij botimi. Por mjafton t krahasojm fillimet e ktyre kngve gjermane dhe fillimin e himnit ton t flamurit, pr t par ngjashmrin e madhe, ose pothuajse njjtsin e disa masave. Nj fillim pothuajse t njjt me at t himnit t flamurit ka sidomos kjo kng ku vrehet e njjta anakruz, me t njjtin aprezh, t njjtn skelatur ritmike dhe t njjtin drejtim hyps, etj. Duke u mbshtetur n t dhnat kronologjike si dhe n elementt stilistik, mund t thuhet se motivi i ktij himni e ka burimin te tradita gjermane, meq kngt e lartprmendura jan m t hershme se kompozimi i Porumbeskut. Shtojm se, prve ktij fakti, n melodikn popullore rumune nuk jan hetuar ende tipe temash t tilla. Pra, me fillimin e ktyre kngve gjermane, ose me perifrazimin e tyre, Ciprian Porumbesku hartoi Himnin e Flamurit Rumun. Pa dyshim, ky himn, n grehinn e vet ka disa veori dalluese, me elemente dhe stilema t reja gjat shtjellimit, ndonse n rrnjt prej kah buroi dhe u zhvillua joneja e tij, thellohen ndr motivet e lartprmendura. Dihet se, duke u nisur nga nj motiv ose nga nj brtham melodike mund t shtjellohet jo vetm nj kng apo nj himn, por edhe nj vepr madhore me prmasa simfonike. Rndom nj motiv i huaj mund t shfrytzohet me dashje porsi citat, anasjelltas, rastis rndom q nj autor, pa dashje e, si t thuash, pa vetdije, prsrit dika t krijuar nga tjetrkush, ndrsa, pr shkak t lajthitjeve t kujtess, pandeh se ka krijuar dika t re. Ka edhe raste kur nuk alon kujtesa, por ndrgjegjja e vet autorit q ngatrron me dashje krijimtarin e mirfillt me punn e kopistit (fjala krijimtari ktu nuk ka ndonj vshtrim metafizik t shpikjes nga hii). Askush nuk lind i ditur, por mson diku n ndonj shkoll ose nga nj mjeshtr, duke prfituar nga prvoja si dhe duke psuar pak a shum ndikimin e tyre. Elementt e ndikimit t shkolls ose t mjedisit t huaj prligjen deri diku n punimet e autorve t rinj, por, nprmjet imitimit dhe krijimtaris s mirfillt, ka nj shkallzim t gjer q shkon nga stili origjinal, deri ta ajo dobsi q quhet plagjiatur. Se si duhet kundruar rasti n fjal, ndikim i mjedisit t studimeve apo prvetsim i pjesshm, imitim i vetdijshm, reminishenc e rndomt, apo dika tjetr, sikush le ta gjykoj ashtu si ti duket m e arsyeshme. Gjithsesi, himni i flamurit kompozuar nga Ciprian Porumbesku qndron si kompozim, pavarsisht se ndrtimi i gjymtyrs kryesore, q prbn gjysmn e tems s par, sht pothuaj i njjt me motivin stereotip t atyre kngve t hershme gjermane q u cekn m lart dhe se pikrisht nga kjo tem e huazuar z fill shtjellimi i ktij himni (ashtu si bulon bima nga brthama prkatse pr tu zhvilluar n nj pem t re).

8

Le t kqyrim tani se si himni rumun Pe al nostru Steag u b dhe pr ne himni kombtar. Rreth vitit 1907, kur shoqria Bashkimi me selin e saj n Bukuresht ishte br qendra e veprimtaris politike t mrgimtarve shqiptar t atjeshm, u ngrit n gjirin e asaj shoqrie nj grup koral nn drejtimin e profesorit rumun D. Kiriak-Georgesku (1866-1929), pedagog n konservatorin e Bukureshtit. Asokohe repertori shqiptar ishte shum i kufizuar, meq edhe kompozitort shqiptar ishin fare t pakt, prandaj huazohej muzika e shumics s kngve patriotike. Ndrkoh nevojitej nj himn q t shrbente si emblem e popullit ton. Pr kt qllim, poeti yn Asdreni (Aleksandr Stavre Drenova), nj ndr veprimtart e shquar t shoqris Bashkimi, e pa t udhs q t shqipronte vjershn e poetit rumun Bersan, t muzikuar nga Ciprian Prombesku. Me kriter e prshtati Asdreni vjershn e himnit n fjal, do ta shohim m posht. M 1909, kur ndodhej prkohsisht n gjirin e asaj shoqrie t Bukureshtit, atdhetari Hil Mosi e dgjoi kt himn, e pelqeu dhe e solli s andejmi n Kor, ku e prhapi nprmjet antarve t shoqris Vllaznia, ndonse vendi yn dergjej ende nn zgjedh t huaj. Pastaj, m 28 nntor 1912, ditn e Pavarsis son Kombtare, ky himn u kndua n Vlor dhe, q ather, mbeti, si t thuash, prfaqsuesi poetiko-muzikor i popullit ton. Ditn e shpalljes s Pavarsis n Vlor, midis atyre q e prjetuan kt ngjarje t shnuar dhe pan me sy t prlotur e me drithma n zemr ngritjen e flamurit q, m n fund, po valvitej i lir, ishte i pranishm Murat Toptani (1866-1917). Ky ishte atdhetar i shquar, i cili kishte dhn nj ndihmes n lvrimin e poezis shqipe si dhe t arteve figurative, krahas veprimtaris s tij patriotike n rrafshin politik e arsimor (mjafton t prmendim kalimthi Msonjtoren e Par Shqipe t Tirans, t ciln ai e pat hapur n shtpin e tij pas shpalljes s Hyrrijetit, domethn m 1908). Ky atdhetar i shquar mbajti me at rast nj fjalim t gjat dhe nxori kt vjersh t frymzuar: 0 flamur i Shqipris Ti je ndera e gjaku i jon, Sot u ngrite n Vlor, Udhrrefyes i trimris. Mbi ty Shqipja hapi flett, U bashkue Shqipria, Qoft e lir si ti prjet, E madhnoft Perendia. Syt e dielli t lshojn rreze, Shqipnin anemban shiqoje, Prej Tivari e te Preveza, Shpejt hap kraht edhe mbroje. Shqipe ngreje djelmenin, T ipet zani e kushtrimi, Se anmiqt e Shqipnis E shkelne, burra ku ini! Merr Flamurin ndr thoj, shqipe, Gjith trimnija t vrrulloj, Prmbi male, brigje, hype, Kufinit jasht anmiqt dbo!

9

Kt vjersh e muzikoi Thanas Floqi, i cili n jetshkrimin e tij ka shnuar se asokohe ...e kndonin prdit n Vlor... dhe m posht ka shprehur keqardhjen ...q se prdorn pr himnin e flamurit ton.... Shtojm se, ndrkoh, pr kt flamur jan prshtatur e jan prhapur edhe kngt e tjera, por asnjra prej tyre nuk arriti t zgjidhej si himn kombtar, i miratuar me dekret shtetror. Pr shembull: shih, a) Hil Mosi: Libr Kngsh, Vlor, 1925, faqe 80; b) gjithashtu, Gaqo Avrazi, Kng Patriotike, 1959, faqe 12. Pas njzet vjetsh n fletoren Besa t dats 2 dhjetor 1932 dikush q fshihej pas sigls H ankohej prmes nj shkrimi se gjer m sot, kurse kan shkuar plot njzet vjet q kemi fituar indipendencn, nuk kemi mundur t komponojm nj himn kombtar me melodi thjesht shqiptare... dhe shtonte se ... himni zyrtar i huazuar sht nj himn ushtarak rumun dhe fjalt e tij jan, me ndonj ndryshim fare t pakt, po ato t marshit rumun. Ktij shkrimi iu prgjigj nj tjetr (nnshkruar me pseudonimin Paf) plot mllef, n revistn Hylli i Drits (1933, numr 1, faqe 53-54), duke lavdruar kngn marshuese (shum e prhapur asokohe) Porsi fleta me vjersh t Gjergj Fishts, muzikuar nga Lec Kurti. N prill t vitit 1937, Komisioni Qendror pr kremtimim e 25 vjetorit t Pavarsis son kombtare ... nn kryesin e zonjushs Parashqevi Kyrias, me antart z. Mati Logoreci, Sotir Paparisto, Ekrem Vlora, Karl Gurakuqi, Koti Rodhe, Lasgush Poradeci, Qemal Butka, Odhise Paskali, Teki Selenica dhe Zoi Xoxa me plqimin e Kshillit t Ministris, i cili vuri n dispozicion shumn e mimit, shpalli nj konkurs, s pari pr tekstin e nj himni t ri, duke ftuar pr pjesmarrje (kundrejt nj shprblimi prej 2.000 frangash ari pr fituesin) t gjith shkrimtart shqiptar. M posht do t shihet prse u shpall ky konkurs i njanshm (vetm pr tekstin), kur dihet se ky himn ... sa n tekst, aq dhe n muzik nuk sht origjinal shqiptar, (Revista Java, vllimi I, 24 prill 1937). Shumkush e gjeti t pavend shpalljen e atij konkursi dhe filloi t kritikohej mendimi i Komisionit qoft n biseda t lira andej kndej, qoft nprmjet letrave n redaksit e gazetave dhe revistave. Ndrsa shtypi i asohershm n fillim u rezervua t shkruante rreth ksaj pike delikate. S pari, guxoi t shfaqte mendimin haptazi revista Prpjekja Shqiptare, e cila n numrin 7 t vitit 1937, faqe 24, nxorri kt shnim: Duhet t pohohet se lidhja e himnit t flamurit me nj mim tingllues t hollash sht nj frymzim i pafat. Nuk na e merr mendja se do t gjendet sot nj poet shqiptar q t pranoj t shprblehet me nj mim n franga ari pr nj vepr t tij, q do t caktohet si himni i flamurit. Ky parashikim i redaksis s asaj reviste nuk u vrtetua, si do t shkruhet m posht. Sidoqoft, redaksia e revists s lartprmendur shfaqte mendimin se Himni i flamurit nuk mund t ndryshohet, sepse himni i flamurit, ashtu si sht sot, u b pron e kombit. Iu fut n gjak. Si dhe kush mund t bj q t zhduket dhe t harrohet? Nuk sht e mundur. Himni i tanishm nuk ka asnj taksirat. Nse, si thon disa, sht i kopjuar nga himni rumun, kjo nuk do t thot asgj. Vlera e nj himni nuk sht vetm vler letrare ose muzikore . Himni sht m tepr nj vler historike. Dhe m posht prfundonte: ... me kt himn t bukur, shum t bukur, u rritn pothuaj dy breza shqiptarsh. M von, po kjo revist n vllimin e dyt t vitit I t botimit, faqe 266, shkruante: ... Himnet nuk jan poezi q lindin nga fantazia e nj njeriu, por jan kng q dalin prej entuziazmit t nj populli ndr astet m t rndsishme t jets s tij. Ata ngulen thell n shpirtin e kujtdo, ngjallin entuziazm, kur ky shuhet, prtrijn shpirtra kur kta plaken, prijn turma kur ndihet nevoja. T zvendsohet nj himn n koh paqeje me nj himn t ri, pjes e fantazis s nj poeti t ulur mbi tryezn e puns me grushtet n tmbla pr t krkuar fjal e rima, ssht dgjuar asnjher n historin e bots. Edhe kur sht menduar, nj gj e till ka dal pa sukses. E nj mendjeje me redaksin e revists Java ishte revista Prpjekja Shqiptare, e cila n numrin e 21 gushtit 1937 shkruante pr kt shtje: ... nj her bhet himni, prandaj ne jemi t mendimit t mos e ndryshojm, se historia nuk ndryshohet... dhe n numrin 23 t po

10

atij viti, nn titullin A duhet ndryshuar himni i flamurit, shtonte: sht e vrtet se himni i sotm sht nj kopjim i nj himni t huaj. Por a thua se kjo formon nj arsye t fort pr zvendsimin e tij? Pra, edhe redaksia e ksaj reviste shihte si t panevojshm zvendsimin e himnit t flamurit sepse ... ky himn ka ushqyer sa e sa ndrra dhe entuziasmuar sa e sa shpirtra..., sepse ... ka ringjall kujtime prpjekjesh q prbjn nj burim pr atdhedashurin..., sepse ... ka rrnj t thella n zemrat shqiptare dhe kto zemra do t ndjejn dhimbjen m t madhe kur do t lndohet e t shkulen kto rrnj.... Gjithashtu, e nj mendjeje me redaksin e revists s lartprmendur ishte dhe Gazeta e Kors, e cila n numrin e 12 gushtit 1937 shkruante se: ... sht gabim ndrrimi i himnit t flamurit me nj tjetr t ri, i cili, sado i mir qoft, kurr nuk mund t ngjall at entuziazm t flakt patriotik t t parit.... Po kjo gazet n numrin e 23 gushtit t atij viti shkruante: ... himni yn i vjetr i flamurit duhet t mbetet kujtim historik dhe si simbol i luftrave pr liri. Asnj himn tjetr nuk mund ta zr vendin e tij duke hyr n shpirtin e popullit, si ka hyr marshi Rreth Flamurit ... Do t jet nj gabim i madh q kjo kng e bukur patriotike, e cila, q prej 30 vjetsh, po entuziazmon zemrat e shqiptarve t zvendsohet zyrtarisht me nj himn t ri.... Pr m tepr, Gazeta e Kors n numrin e 1 shtatorit t atij viti botoi nj artikull t gjat prej 5 shtyllash nn titullin Si varroset nj himn q kndohej me nj burrri n kohrat e robris dhe t gjakut e vendin e tij e z nj tjetr i thurur n koh paqeje. Ndr shtyllat e kesaj gazete u botuan edhe kto fjal t nj veterani: Himni i flamurit t mos ndrrohet, pse ai u thur n kohn e robris, kur gjaku shqiptar zuri t ndiej kombsi, njtsi e vllazrim. Nse ky himn nuk ishte kompozuar nga shqiptart e pr shqiptar, prligjej me shembullin e himnit t Kaizerit t Gjermanis (Heil dirim Siegerkranz) si dhe me himnin e Zvicrs: q t dy kishin t njjtn muzik me at t himnit anglez; i cekm t gjitha kto argumente pr t kuptuar mendsin e qndrimin e disa intelektualve t asaj kohe kundrejt ksaj shtjeje. Kjo shtje u shtrua gjithashtu n shtypin e shqiptarve t mrgimit: Revista Dielli q botohej n Boston bashkohej me mendimin e shprehur m lart, domethn, t mos zvendsohej himni i flamurit, ndrsa pr himnin e ri q do t zgjidhej nga konkursi i shpallur, propozonte q t mbetet vetm si himni i 25 vjetorit t Pavarsis. shtja e himnit t flamurit ton u shtrua edhe npr faqet e shtypit t huaj; po prmendim me kt rast t prkohshmen angleze The Manchester Guardian Weekly, e cila n numrin e 9 korrikut t vitit 1937 botonte nj artikull me titullin talls Himne me porosi, duke shprehur dyshimin se ky konkurs nuk mund t jepte perfundime t mira, as nprmjet nxitjes s mimit prej 120 strlinash. Po si prfundoi ky konkurs? Afati pr dorzimim e tekstit mbaroi m 30 qershor t vitit 1937. Juria prbhej prej Gjergj Fishts, Konstantin Cipos dhe Mehdi Frashrit, (i cili krkoi q t shkarkohej nga kjo barr e n vend t tij u caktua Prof. Eqerem abej; por edhe ky, meq ndodhej i mobilizuar n shkolln e oficerve t plotsimit, nuk u lejua nga Komanda e Mbrojtjes Kombtare). Vjershat u botuan tekstualisht n nj broshur t posame me pseudonimet prkatse. N parathnien e asaj broshure thuhet tekstualisht se: ... pas shpjegimeve t antarve t ktij komisioni q din mir letrsin rumune, u konstatua se Himni i sotm i Flamurit sht fjal pr fjal prkthimi i nj marshi rumun. Komisioni, duke marr parasysh se pas 25 vjetve jete t lir, vazhdimi i ktij himni sht nj cen pr ndrgjegjen kombtare dhe pr sedrn ton atdhetare, e pa t domosdoshme hartimin e nj himni t ri. Lidhur me shprehjen e pasakt prkthim fjal pr fjal do t ket shkoqitje m posht. Juria, pasi shqyrtoi vjershat e 76 pjesmarrsve, zgjodhi vetm dy syresh, t cilat ia paraqiti komisionit qendror. Antart e atij komisioni u zun ngusht, sepse nuk po dinin pr ciln nga ato dy poezi t vendosnin. Si shkruante me kt rast Gazeta e Kors (12 gusht 1937) pr njrn syresh u shprehn se ishte nj Chef Doeuvre Sublime Extraordinaire , por ishte shum e vshtir pr veshin e popullit, ndrsa q tjetra ishte n nj gjuh q mund ti plqej vulgut, por nuk e dhan definitivisht mendimin e tyre.

11

Nuk po zgjatemi me prapaskenat dhe me dallaveret e ktij konkursi, pr t cilat nuk heshti as shtypi i asokohshm (shih Gazeta e Kors dat 1 shtator 1937), por po kufizohemi t vm n dukje se pasi u zgjodh, m n fund vjersha e nnshkruar me pseudonimin Osua i Ri (Beqir ela) mbetej pr t menduar pr muzikn e saj. Pr kt qllim, pritej t vinte nj kompozitor i ftuar enkas nga Italia. Me t drejt redaksit e disa revistave t lnduara n sedrn kombtare u acaruan dhe shprthyen me nj sr artikujsh interesant nga kjo pikpamje: Ja, pr shembull, se ka shkruante Gazeta e Kors m dat 19 gusht 1937: Komisioni pr kremtimin e 28 Nntorit po bn nj padrejtsi t madhe ndaj kompozitorve tan. Marrim vesh me hidhrim se melodia, muzika, do ti besohet nj t huaji. A nuk sht turp q iu japim nj shuplak kaq t fort kompozitorve tan? Dhe ata t gjort se meritojn se, me gjith mosprfilljet dhe dekurajimet, prapseprap jan munduar t prhapin muzikn ndr ne, ti japin vendit ton nj faktor qytetrimi. T paktn, m thosh nj mik, t bjm nj konkurs internacional dhe t pranojm dhe kompozitort tan n konkurs, pr t huaj dhe tre katr shqiptar, domethn, t paktn t prfillen edhe kompozitort tan. Nse themi jo, sna duhet konkursi internacional. M n fund, pse ta bjm fare at himn, kur gjene do t prdorim nj melodi t huaj? M mir le ta lm si sht, se ky i tashmi, t paktn ka edhe nj rndsi t madhe historike, n mos pr fjalt, edhe pr muzikn. Ne krkojm t bjm nj himn krejt tonin, krkojm t bjm nj gj q do t mbetet shekuj me rradh dhe jemi gati t pranojm t huaj n punn ton, kurse mund ta bjm vet kt pun: sa para bn q nj i huaj sht kompozitor i famshm, kur nuk do t ndiej muzikn q do t bj? Ka t ngjar q ta ndiej mir sa shqiptart? Ata e njohin m mir se kushdo shpirtin e shqiptarit dhe e din lloj muzike i plqen m tepr popullit ... dhe m n fund kompozitort tan jan t zott t kompozojn nj himn se nuk jan kaq prapa nga teknika muzikore. Dhe artikullshkruesi prfundonte me kto fjal: ... gabim dhe padrejtsi t madhe do t bj komisioni i 28 Nntorit po t mos prfill kompozitort tan. Duhet nj himn q t tregoj se kemi prparuar me do gj, edhe n muzik, duam nj himn krejt nacional. Pas pak ditsh, domethn, m 1 shtator 1937, po kjo gazet shkruante prap pr kt shtje: Na ka nda t ngulim kmb q do t jet gjynah t mos preferohen kompozitort shqiptar pr muzikimin e himnit, t cilt edhe mjaft t zott jan t dijn tu japin rndsin e duhur fjalve t himnit. T theksojm m mir vrrulljen e pasionin e vjershs me ann e notave. M 22 tetor 1937 n orn 18.00 t mbrmjes, orkestra frymore e kryeqytetit, pra, ndryshe nga sa thuhet n nj enciklopedi t huaj (u ekzekutuan nga nj kor vashash shqiptare n prani t vet autorit, shih Enciclopedia della Musica - Rizzollo Ricordi, Milano, 1972, vllimi IV, faqe130), ekzekutoi n salln e Bashkis n prani t Komisionit, katr himne t kompozuara nga konkurentt Luigj Filaj (1898-1978 ), Kristo Kono (1907-1991), Pjetr Dungu (19071989) dhe E. A. Mario (pseudonim i poetit dhe kompozitorit italian Xhovanni Gaeto 18841961) autor kngsh shum t prhapura asokohe npr Itali, ndr t cilat spikaste veanrisht Legenda del Piave e vitit 1918, ardhur enkas nga Italia. Si parashikohej konkursin e fitoi ky i fundit. Nj faksimile e himnit t zgjedhur u botua asokohe n gazetn Drita dhe n revistn Java (numr 28, viti 1937) ku pran firms s kompozitorit, si pr ironi sht shnuar qart edhe data e viti (Fashisti E. A. Mario, Tiran, 11 Ottobre 1937, XV). As me kt rast nuk heshti Gazeta e Kors e cila shkruante: Si duket Himni i Flamurit u pranua nga Qeveria dhe pritet t dal urdhri prkats pr ti detyruar shqiptart ta pranojn pr himn kombtar. Himni i vjetr q simbolizonte vetamshimin pr lirin e atdheut quhet i paprshtatshm! U b mir ose jo, do t gjykoj historia. Neve sot nga shtyllat e kesaj gazete urojm q shembulli i Himnit Kombtar t mos prsritet dndur... Me kt rast nuk mungoi ndonj kritik e but n drejtim t himnit fitues (shih Luigj Filaj Dy fjal mbi Himnin e Ri, Revista Java, 31 tetor 1937). Pothuajse 5 vjet m von, domethn gjat vitit 1942, poeti yn Lasgush Poradeci (ish Sekretar i Prgjithshn i Kolonis Shqiptare t Bukureshtit) botoi n 14 numra t fletores

12

Tomorri artikullin me titull Himni Kombtar i Flamurit dhe Gjeneza e Tij. Prmes ktij artikulli ai tregonte me kritere e sajoi Asdreni himnin e lartprmendur, e prktheu dhe e prshtati n dukje, njkohsisht shtytjen q pati nga krkesat e kolonis s mrgimtarve shqiptar t Bukureshtit, si dhe ndikimin e vjershs s Bersanit (Revista Tomorri, I-III, 1942) me muzik t Porumbeskut dhe, duke theksuar se n ato rrethana robrie Himni nuk u shqiprua prej Asdrenit me parmendimin q ai t mbaj mbi supe peshn, sa t rnd aq dhe plot prgjegjsi, t nj himni kombtar zyrtarisht t shuguruar (po aty), por u shqiprua thjesht pr tiu prgjigjur krkesave madhore aq t ndjera asokohe nga mrgimtart shqiptar. Madje, ai vinte n dukje se i kishte rrfyer vet Asdreni: ... pasi pash sa i prgjigjet ky himn vet ndjenjave tona patriotike, edhe duke mos pasur ai prfundimin e duhur t fuqishm, krijova dy strofa t tjera, t fundit, q atij i mungonin dhe ia shtova pr ti dhn nj mbarim m dinamik (po aty, 6 mars 1942). N fjalt prmes strofave t shtuara nga Asdreni del n pah qndresa shekullore e popullit shqiptar kundr zgjedhs s huaj, si dhe dshira e flakt pr pavarsin e vendit. Pikrisht kto strofa u prgjigjeshin m fort kushteve historike-shqiptare t vendit ton, sidomos gjat luftrave pr liri e pavarsi, trsi toksore, kur nevojitej uniteti kombtar. Poeti Lasgush Poradeci n artikullin e lartprmendur ballafaqoi poezin e Bersanit (t prkthyer nga vet ai n gjuhn shqipe) me prshtatjen e Asdrenit: Mbi flamurit ton (Zaharia Bersan) Mbi flamurin ton sht shkruar bashkim Bashkim n vetdije dhe n ndjenja, Dhe nn hijen e tij t madhrishme Do prballim do goditje. N luftn e rnd trembet ai Q vet sht arratisur, Po ne t bashkuar n do koh Do jemi, do jemi munds. E armatosm dorn ton, Q t mpruajm nj vend t shtrenjt, E drejta jon zotronjse Dhe qllimi jon i shenjt. Dhe n librin e prjetsis shkruan, Se shum kombe do humbasin, Po Rumania jon e shenjt Prjet, prjet do lulzoj. Rreth flamurit t prbashkuar (Asdreni) Rreth flamurit t prbashkuar, Me nj dshir e nj qllim, Te gjith atij duk iu betuar, T lidhim besn pr shptim. Se Zoti vet tha me goj

13

Q kombe shuhen prmbi dhe, Po Shqipria do t rroj, Pr t, pr t luftojm ne.... Tek ty betohemi ktu, Pr Shqiprin atdhen e shtrenjt, Pr nderet e lavdit e tua. Trim e burr quhet e nderohet, Atdheut kush iu b theror, Prjet ai do kujtohet Mi dhet, mi dhet si nj shnjtor. Nprmjet ktij ballfaqimi Dr. Lasgush Poradeci arrinte n prfundimin se ... tekstet e krahasuara na flasin me nj gjuh t kulluar. Nga t gjashtmbdhjet vargjet q prbjn 4 strofat e origjinalit, vetm tre vargje t plota dhe dy t tetat e vargjeve t tjer jan prkthyer shqip, drejtprdrejt me fjalt prgjegjse (po aty, m 6 shkurt 1942). Si u dha m lart Himni i Flamurit u botua pr t parn her n gazetn Lirija e Shqipris me pseudonimin Asdreni, i prftuar nga shkronjat e para t emrit t tij Aleksandr Stavre Drenova, publicist e poet i lindur n Drenov (1897-1947). M von zoti Lasgush Poradeci, n nj shkrim t titulluar Si lindi Hymni Kombtar, botuar n Fletoren Diaspora Shqiptare (1 shtator 1948) shkruante se ky himn doli vetvetiu, pa dashur, nga zemra, kur zemra sht plot. Ka lindur n mnyrn m t thjesht nga gjendja shpirtrore e robruar dhe e nprkmbur n vend t huaj. Nga kjo arsye mban me vete dhe shenjn e dyfisht t burimit t saj, nga nj an, harrim i brendshm dhe, ana tjetr, shtypje e jashtme, q i pat dhn trajtn. Dhe aq vetvetishm dhe e pamenduar sht lindja e tij, sa i natyrshm dhe i vetkuptueshm sht malli pr atdhe. Tani, ti themi ksaj? N prgjigje t sa u tha m lart: vetprgnjeshtrim, paprgjeshmri apo lajthitje e moshs? Po ka ngjau me himnin e ri? Ndonse himni i ri me vjershn e Beqir els, muzikuar nga E. A. Mario, u zgjodh nga juria e atij konkursi dhe u shpall fitues, prapseprap, nuk u pranua prfundimisht: Kshilli i Ministrave, pas shum bisedimesh vendosi q t mos ndrrohej Himni i Flamurit. N baz t atij Vendimit Numr 1224, nntor 1937, Ministria e Arsimit 1ajmronte rrethet e Shqipris telegrafikisht, duke i porositur q me rastin e kremtimit t 25 vjetorit t kndohej vetm Himni i vjetr i Flamurit, duke shtuar se, ndrkoh, mund t kndohej edhe himni i ri , por jo me karakter zyrtar. Ndoshta sht e nevojshm t ndalemi pak edhe n shoshitjen e disa pikpamjeve q u parashtruan rreth ksaj shtjeje n shtypin e vitit 1937. Dihet se himnet kombtare jan, si t thuash, prfaqsimi figurativ i kombeve. N prgjithsi gjeneza dhe prhapja e tyre lidhet me ndonj ngjarje historike t shnuar pr jetn e kombit, por, ndonse disa syresh kan lindur n rrethana lvizjesh politiko-shoqrore t rndsishme, krahas himneve origjinale t kompozuara qllimisht n rrethana t prcaktuara, nuk mungojn himnet e prqafuar m von dhe t huazuar nga vende t ndryshme; mjafton t prmendim si shembull Internacionalen e kompozuar n Franc m 1817. Ka patur edhe raste prshtatjesh t tilla, si, pr shembull, himni i Rusis cariste, kompozuar mbi fjalt e dy strofave t shkruara nga autor t ndryshm, konkretisht, m par u shkrua strofa e dyt nga

14

Pjotr ajkovski m 1814 dhe pastaj, 20 vjet m von, u shkrua strofa e par nga Aleks Luoft (1799-1870) me urdhrin e Car Nikolls t par. (Kt himn e nxori jasht prdorimit Revolucioni i Tetorit m 1917). Vjersha e himnit grek ka qen shkruar m 1823, ndrsa muzika e tij u kompozua pas afro 20 vjetsh nga Nikolaos Mantzaras. Mund t prmendim shum himne kombtare t kompozuar nga autor t huaj, pr shembull, himni zyrtar i Spanjs (i cili u zvendsua pas vitit 1931) ka qen kompozuar nga nj autor anonim gjerman, ndrsa himnin e Shteteve t Bashkuara t Ameriks e ka kompozuar nj aktor anglez. Prve ktyre, mund t prmendim himnim e Bolivis, kompozuar m 1845 nga italiani B. Vincenti. Dikur Egjipti pati prshtatur si himn nj marsh instrumental t kompozuar m 1871 nga Xhuzepe Verdi. Ndrsa marshi Hamidie i turqve ka qen shkruar nga egjiptiani Nexhip Pasha. Himni kombtar prusian (Wo ist das Volk) ka qen kompozuar m 1820 nga kompozitori italian Spontini dhe, me nj dekret mbretror t posam, ka qen shpallur si i till pr tu knduar detyrimisht n raste kremtimesh. Dikur nuk ishte nj dukuri e jashtzakonshme q dy shtete apo dy popuj t ndryshm t kishin nj himn t prbashkt. I till ka qen rasti i himnit anglez Good Save the King i huazur zyrtarisht m 1745 dhe i huazuar m von m (1790) nga Danimarka, pastaj (1793) nga Saksionia, pastaj (1811) nga Kantoni Italian i Zvicrs, po me kt tekst t prshtatur (Ci Chiami o Patria). Shtojm me kt rast se deri m 1961 ky ka shrbyer si himn kombtar pr t tre kantonet, pastaj m 1963 nga Prusia dhe, s fundi, nga monarkia suedeze. Ndrkoh, pasi autorsia e ktij himni kaq t prhapur ka mbetur e panjohur, rrjedhimisht, jan shprehur mendime t ndryshme rreth gjenezs s tij. Edhe gjeneza e himnit kombtar t Austris, kompozuar nga J. Hajdeni u pat dhn shkas diskutimeve. Dikur ky himn u prhap n Gjermani me fjalt Deutschland, Deutschland ber Alles. S fundi, mund t prmendim muzikn e himnit finlandez, kompozuar m 1848 nga Frederik Pacius q pastaj nga viti 1917 dhe 1949 ka shrbyer edhe si himn kombtar i estonezve. T gjitha faktet e lartprmendura, dshmojn se nj sr himnesh kombtare t bots nuk jan hartuar n rrethana lufte, por jan krijuar edhe n koh paqeje, me ose pa konkurs. Ndr sa e sa shembuj t njohur mund t prmendim rastin e himnit kombtar hungarez, i cili dikur zvendsoi marshin e Rakocit, pas nj konkursi t shpallur m 1842 e t fituar nga kompozimi i Franc Erkilit (1810-1893). Theksojm se edhe ky kompozim ka qen zvendsuar fill pas dy vjetsh nga nj tjetr himn i zgjedhur nprmjet nj konkursi zyrtar. Disa himne, kundruar nga pikpamja e hijeshis s tyre, nuk paraqesin vlera t mdha artistike, madje mund t mos ken shum vlera as si krijimtari origjinale. I till sht, pr shembull, rasti i himnit polak, kompozuar nga Kurpinksi, duke shkmbyer nj nga dy ariet e operas frnge Le Secret t Y. P. Solicit (1796). I till sht, gjithashtu, rasti i himnit kombtar portugez, kompozuar m 1822 nga Don Pedro I. Theksojm se ngrehina e ktij himni shtjellohet porsi ariet e vjetra italiane ku, pr m tepr, dallohet nj fraz e tr (Viva, viva, viva, Rey) krejt e ngjashme me at t himnit kombtar grek. N miratimin dhe n vlersimin e disa himneve kan ndrhyr edhe faktor subjektiv, madje nganjher n mnyr vendimtare. Rndom, vet efekti i tyre emocionues kushtzohet m fort nga rrethanat, se sa nga cilsit prkatse. Sidoqoft, dihet se shum himne kombtare kan ushtruar ndikime t rndsishme, si n koh paqeje, ashtu dhe n koh lufte. Bukur e pat thn Viktor Hygoi se Gjysma e fitoreve franceze i detyrohet Marsejezs. Me t drejt mallngjehen veterant e lufttart e nj ideali kur dgjojn kngt q dikur kndoheshin n rrethana prpjekjesh heroike, sepse ato kng u kujtojn ditt e betejave dhe t flijimeve pr liri, u kujtojn astet e gzueshme t fitoreve, sepse n ato kng gjejn vetveten dhe shokt e lufts. sht e kuptueshme lidhja e disa veteranve me Himnin e Famurit q i bashkonte me nj dshir e nj qllim. Ky himn q lidhet me rrethana historike aq t rndsishme pr vendin ton, ashtu si sa e sa kng patriotike t huazuara, pati

15

qen nj arm e fort politike ose nj emblem e lar me gjak. Nse ky himn e ka kryer me nder misionin e vet dhe nuk e plotson m, futet n histori si shum e shum kujtime t lavdishme. Duke arsyetuar kshtu, shum shtete zvendsuan himnet e vjetruara me himne t reja. N rastin ton, prve sedrs kombtare, kemi edhe kto arsye - shteti rumun pas Lufts se Dyt Botrore e zvendsoi kt himn t cilsuar si reaksionar, mirpo kur vinin ktu delegacione rumune priteshin me kte himn dhe, ca m keq, ishin t detyruar t pritnin delegacionet tona po me kt hinm t ndaluar n Rumani. Sosm pothuajse n mbarim t eksursionit ton rreth historikut t Himnit t Flamurit (nnvizuam fjaln pothuajse meq ky historik vazhdon ende). Prej vitit 1956 e ktej, tri her sht shpallur konkursi pr nj himn t ri, meq vet sedra kombtare krkon q t mos prfaqsohemi m me krijime t huazuara. Mjerisht nuk u zgjodh asnjri nga konkuruesit e shumt, sepse krkohej dhe pritej dika m e goditur. N kt dshtim ndikuan doemos edhe ngatrresat, apo prapaskenat dhe konjukturat partiake t zgjedhs komniste. Sidoqoft, nse ndrkoh, shpata e Liktorit dhe ylli pescepsh u hoqn nga flamuri yn sepse ishin simbole t huazuara, vall a duhet t pranojm nj himn kombtar trsisht t huazuar? Studiuesit e ndershm e kan pr detyr t gjykojn e t hulumtojn drejt q t qartsojn dhe t zbrthejn sa m mir me njohurit q kan. Por, mjerisht, vetm me nisma vetjake, pa mbshtetje dhe pa kushte financiare, zor se mund t zgjidhet. Ndokush mendon se nuk qenkan pjekur kushtet e volitshme pr nj shtje t till, kur ky popull mbetet i ndar katrsh nga kufijt shtetror t dhunshm. Ca m keq kur ndokush qllimisht i shtrembron faktet e vrteta dhe, porsi matrapaz flamujsh, mund ti shes e ti blej pa ndroje. Po ku sht (ish) Lidhja e Shkrimtarve dhe Artistve t Shqipris? Se dihet q Akademia Shqiptare e Shkencave nuk merret me shtjet kombtare t mirfillta, kur kemi nj titullar pa vepra e me ca shok t indoktrinuar nga parimet e internacionalistve. S fundi, kur shoqata e mbiquajtur Miqt e Shkodrs n Shkodr shpalli dshirn pr ta hequr at mish t huaj dhe krkonte ta zvendsonte at himn, ashtu si dhe Komisioni Mbretror me rastin e 25 Vjetorit (1937), uditrisht, zoti Abdi Baleta shprthen plot mllef n artikullin e botuar n gazetn Rimkmbja dhe e cilsonte si provokacion cinik antikombtar, prars, antishqiptar q i shrben vetm lojrave t armiqve t kombit Shqiptar(!). Me sa duket z. Baleta nuk ishte n dijeni t vendimeve pr zvendsimin e Himnit Kombtar me rastin e 25 vjetorit t Pavarsis Kombtare (1937). As nuk ishte n dijeni t vendimeve t viteve 1957-1970, as nuk ishte n dijeni rreth argumentave t gjenezs s Himnit Kombtar t botuara n gazeten Eurorilindja (6 mars 2000), prndryshe nuk kuptoj shkaqet e shprthimit t dufit plot me hemorragji flluskash, sharjesh dhe fyerjesh. As nuk do t kundronte si nj ... atentat me nj prapasken politike shum djallzore dhe t rrezikshme, as nuk do ti gjykonte (ar)miqt e flamurit, t njohur si t indoktrinuar t zellshm me ideologjin komuniste! E, ndryshe, nuk do t gjykonte kshtu at Komision Mbretror si dhe gjykatsit e nderuar, patriot kombtar si At Gjergj Fishta e z. Kostaq Cipo. Si thot populli, kush pshtyn prpjet, sprkat fytyrn e vet. mblsira prfundimtare vjen me botimin e Dr. Vasil Toles rreth Himnit Kombtar (Tiran 2003). Si thuhet n hyrje t librit nga z. Alfred Moisiu, President i Republiks t Shqipris: Prgzoj kompozitorin dhe studiuesin e njohur Vasil Tole, i cili bn nj sintez t udhs q ka prshkruar ky himn i flamurit, e mirnjohja jon ndalet tek autori i poezis, poeti i shquar Asdreni dhe kompozitori rumun Cimbrian Porumbesku. Pr t mikluar Presidentin e Republiks, autori i librit e prsrit tri her lavdrimin e lartprmendur n t njjtin libr. Pavarsisht fjalve t bukura, por t tjerrura gjat e gjat pr t prligjur nj huazim t shpallur botror, mrtis shumka.

16

N botimin e lartprmendur z. Artan Shkreli thekson duke mtuar se n Shqipri nuk sht shkruar kurr nj her ndonj vepr e veant pr kt vjersh t vogl, e cila e shoqruar me muzik krijon emocione t tilla n rrethana t caktuara, duke sugjestionuar mendjen dhe kurmin e mijra njerzve. Pr sa m lart, prgnjeshtron vet autori n parathnien e librit ku thuhet shprehimisht se ... mungesa e analizave, debatet artistike dhe problemore mbi lndn n fjal, n t shumtn e rasteve, kan sjell shtrembrime dhe keqkuptime vese nuk thuhet aty se kur dhe nga kush jan sjell shtrembrimet dhe keqkuptimet e pandehura. Autori, Dr. Vasil Tole, thot prer se: Muzika e Himnit kurrsesi nuk mund t quhet plagjiatur e, pr m tepr, e imituar e se, pr fat t keq, shpesh nuk sht kuptuar n thellsi dhe teksti i tij (faqe 23). Po vall, k shfrytzon keq, duke mbushur thesin me miellin e tjetrkujt, ndrkoh dihet se nga sita e holl del byku n shesh dhe ksodore i del shprdoruesit nami i keq dhe, si thot populli, sht m keq t t dal nami i keq, se sa t t dal syri i ballit. Mjerisht, tash pr tash, shefi i muziks n Ministrin e Kulturs ka n dor gurin dhe arrn! Tash pr tash.... Historia e Himnit Kombtar sht plot me dram t dhimbshme. Urojm q botimi i ktij shkrimi t shrbej si nxitje pr nj himn t ri t kalitur n kudhrn e zjarrit e t prvojs son, q t jet zri kushtrimor i zemrs s popullit ton e t prshkohet nga afshi i ksaj zemre t madhe, shkurt, t jet gatuar me intonacione kombtare, q t prek ndjenjat e dgjuesve shqiptar.

17

BIBLIOGRAFI THELBSORE1. 2. 3.

4.5. 6. 7. 8.

9.

Ballauri, Robert. Hymni yn Kombtar: Banda Vatra, etj., AKS, numr 35, 9 mars 1995, faqe 19. Brahaj, Jaho. Flamuri yn Kombtar n Shekuj, Rilindja, numr 71, 1996, faqe 6. Hoxha, Hysni. Urrejtja dhe frika ndaj Kombit, Rilindja, numr1274, 26 gusht 1997, faqe 12. Fjalori Enciklopedik Shqiptar, Tiran 1985, faqe 373-374. Memishaj (Lepenica), Enver. Cili Flamur qe ai q u ngrit m 28 nntor t 1912-s, Rilindja, numr 180, 9 shtator 1996, faqe 6. Sirdani, Marin. Flamuri Kombtar, Hylli i Drits, numr 4, 1924, faqe 271-276. Drenova, Aleksandr. Hymni Kombtar, Albania, numr 268, 15 nntor 1998, faqe 11. Poradeci, Lasgush. Si lindi Hymni Kombtar, Diaspora Shqiptare, 1 shtator 1948, faqe 3. obo, Sknder. Antikombtart (lidhur me nj mendim pr ndryshimet e Hymnit Kombtar), 55, numr 65, 10 mars 2001, faqe 14.

18