05134837Topik2GenetikDanKeturunan

8/18/2019 05134837Topik2GenetikDanKeturunan

1/14

PENGENALANMari kita lihat Rajah 2.1. Rahimi mempunyai lesung pipi di pipi kiri dankanannya. Dia juga pandai menggulungkan lidah walaupun tanpa diajar olehibu dan ayahnya. Manakala adiknya, Sofiyah mempunyai lesung pipi di pipikanannya sahaja. Rahimi juga mempunyai tona kulit yang lebih gelap

berbanding Sofiyah serta mempunyai alis kening yang lebat seperti ayahnya.Kedua-duanya memiliki raut wajah yang hampir seiras. Bagaimana semua initerjadi?

Rajah 2.1: Raut wajah adik beradik boleh jadi seiras atau berbeza

TTooppiik k 22 Genetik dan Keturunan

HASIL PEMBELAJARAN

Di akhir topik ini, anda seharusnya dapat:1. menghuraikan bagaimana genetik diperturunkan;2. membincangkan trait dominan-resesif;3. mengenal pasti keabnormalan kromosom dalam lima sindrom

penyakit;4. menerangkan ujian-ujian yang boleh dilakukan untuk mengesan

sebarang keabnormalan kromosom; dan5. menjelaskan interaksi genetik dan persekitaran.


2/14

TOPIK 2 GENETIK DAN KETURUNAN 21

Pada pandangan anda, adakah ini terjadi secara kebetulan? Atau apakah adafaktor-faktor lain yang mempengaruhi kejadian ini? Jelasnya, setiap individumemiliki kemampuan dan keupayaan yang mungkin berbeza. Apa yang berlakukepada dua beradik ini dipengaruhi oleh faktor baka iaitu faktor genetik yangmemberi kesan terhadap perkembangan dan tingkah laku manusia. Kita sediamaklum, kebanyakan perkembangan psikologikal tidak boleh dikaitkan secaralangsung dengan genetik. Namun begitu, kecerdasan, tingkah laku danpersonaliti serta beberapa keadaan mental dikenal pasti merupakan hasilinteraksi antara genetik dan pengaruh persekitaran.

Dalam topik ini, kita akan melihat serta memahami bagaimana genetik

diperturunkan serta bagaimana kecacatan baka berlaku akibat ketidaknormalankromosom dalam sel-sel manusia. Akhir sekali, kita akan membincangkaninteraksi genetik dan persekitaran yang dapat mempengaruhi perkembangandan pembentukan tingkah laku kanak-kanak. Mari kita mulakan!

BAGAIMANA GENETIK DIPERTURUNKAN

Pernahkah anda terfikir, mengapa setiap individu yang pernah anda temui berlainan dengan anda sama ada daripada aspek sikap, fizikal, perwatakan danpersonaliti? Semua perbezaan yang ada pada seseorang individu berbandingindividu lain menyebabkan individu itu unik. Apa yang perlu diakui, tidak ada

dua individu yang sama dan serupa daripada semua sudut. Perbezaan yang berlaku disebabkan oleh baka atau gen yang diwarisi daripada kedua ibu bapakita.

Apakah yang dimaksudkan dengan gen?

Apakah peranan dan fungsi gen? Gen berperanan mengawal ataumempengaruhi kriteria baka seseorang. Gen juga berfungsi mencipta kod arahan

baka seperti arahan tentang warna anak mata, sistem saraf, warna rambut sertakebolehan atau kecerdasan seseorang individu.

2.1


3/14

TOPIK 2 GENETIK DAN KETURUNAN22

2.1.1 Reproduksi Manusia dan Pembahagian Sel

Proses kejadian manusia merupakan proses yang amat unik. Satu set tunggalhalus yang dipanggil zigot akan terbentuk daripada proses persenyawaanmenandakan satu kehidupan baru bermula. Sperma-sperma yang dihasilkanlelaki akan berenang dan bersatu dengan ovum. Apabila terdapat satu spermayang berjaya menembusi membran ovum, hampir dua puluh juta sperma lainakan gagal menembusi lapisan pelindung yang terbentuk secara semula jadi.

Zigot yang terhasil mempunyai satu nukleus dan pada nukleus zigot ini, segalamaklumat berkaitan genetik organisma baru ini sama ada dari segi biologi atau

psikologi akan terbentuk. Kebakaan atau jenis baka organisma baru yangterbentuk adalah berasaskan kepada gen-gen yang terhasil yang akanmenentukan sikap, trait dan tingkah laku kita.

Tahukah anda manusia mempunyai 46 kromosom yang terdiri daripada lebihkurang 100, 000 gen? Baka diperturunkan daripada 23 kromosom yang dimilikioleh ovum dan 23 kromosom lagi daripada sperma. Kromosom-kromosom inimuncul secara berpasangan dan dikenali sebagai homologos kromosom (lihatRajah 2.2).

Rajah 2.2: Manusia mempunyai 22 pasang kromosom (autosom) dan sepasang

kromosom jantina pada kromosom ke 23[Sumber: Child development, A thematic approach (1998). Halaman 68]


4/14


Wanita mempunyai sepasang kromosom jantina yang terdiri daripada sepasangkromosom XX. Lelaki pula mempunyai kromosom jantina yang terdiri daripadasatu kromosom X dan satu kromosom Y. Jantina organisma ditentukan olehkromosom Y yang hanya terdapat pada sperma. Oleh itu, jantina hanya dapatditentukan oleh lelaki iaitu sama ada sperma mengandungi kromosom X atau Y.

Set tunggal zigot yang terbentuk akan mula berkembang kepada satu organisasikompleks yang mengandungi jutaan sel dengan fungsi khas yeng berbeza.Pembentukan organisma berlaku melalui proses mitosis, iaitu prosespembahagian sel. Dalam proses ini, sel tunggal akan terbahagi kepada dua dankemudiannya terbahagi lagi kepada dua set kromosom yang sama seperti set

kromosom yang asal. Proses penggandaan dan pembahagian sel ini akan berlakusecara berulang-ulang bagi membentuk sel-sel badan yang lain yang akanmempunyai set gen yang sama (lihat Rajah 2.3).

Rajah 2.3: Proses mitosis


5/14


Pembentukan jantina berlaku dalam proses miosis (Rajah 2.4). Dalam proses ini, jumlah kromosom dalam sel akan terbahagi dua. Setiap sel baru hanya akanmenerima satu daripada pasangan kromosom yang terhasil iaitu hanya 23kromosom.

Rajah 2.4: Proses miosis

Ada kemungkinan setiap kromosom dalam pasangan akan bercantum dengansel jantina tertentu. Apabila keadaan ini berlaku, akan terdapat variasi dalam sel

jantina yang mengandungi kombinasi genetik yang berlainan. Variasi genetiklazimnya akan bertambah apabila proses persenyawaan berlaku. Sel jantina yang

bergabung semasa proses persenyawaan akan mengakibatkan wujudnya variasigenetik walaupun sesama adik beradik dalam sebuah keluarga.

AKTIVITI 2.1

1. Jelaskan bagaimana pembentukan sel organisma baru berlaku.2. Melalui perbincangan dengan rakan sekelas, nyatakan faktor wujudnya

variasi genetik dalam sesebuah keluarga.


6/14


KECACATAN BAKA

Sekarang mari kita pelajari kecacatan baka. Pertama sekali, apakah yangdimaksudkan dengan kecacatan baka?

Kecacatan baka boleh juga dikatakan sebagai kecacatan kromosom ataukeabnormalan kromosom. Kecacatan kromosom yang berlaku bolehmengakibatkan risiko beberapa jenis penyakit, sindrom, kecelaruan mental dansebagainya.

2.2.1 Trait Dominan-Resesif

Sepasang gen daripada ibu bapa lazimnya mempengaruhi trait individu. Satugen daripada ibu atau bapa yang lebih kuat akan lebih dominan menyebabkankita lebih mirip ibu atau bapa kita. Gregor Mendel telah memperkenalkanprinsip pewarisan ini yang menyatakan terdapat dua jenis trait dalam manusiadan tumbuh-tumbuhan iaitu trait dominan dan trait resesif.

Sudah semestinya trait dominan lebih kuat daripada trait resesif. Corak genetikpada manusia sangat kompleks. Hanya sebilangan kecil trait dikawal olehpasangan gen yang tunggal. Kebanyakan trait manusia ditentukan oleh lebihdaripada satu pasangan gen (trait poligenik) dan juga turut dipengaruhi olehfaktor persekitaran (pewarisan multifaktor). Jadual 2.1 memberikan contoh trait

dominan dan trait resesif pada manusia.

2.2


7/14


Jadual 2.1: Trait dominan dan resesif

[Sumber: Danuta & Marwin (1998), hlm. 72]

Trait Dominan Trait ResesifRambut kerinting Rambut lurusMata coklat Mata kelabu, mata biruRambut hitam Rambut kuningRambut lebat Rambut nipisDarah jenis A Darah jenis ODarah jenis B Darah jenis OSel darah normal Penyakit sickle cell

Bibir tebal Bibir nipisPenyakit Huntington Otak yang normal

2.2.2 Keabnormalan Kromosom Sindrom Down, SindromKlinefelter, Sindrom Turner, Sindrom Xxx, Sindrom

Xyy

Adakah anda tahu bahawa kecacatan kromosom boleh berlaku disebabkan duafaktor penting? Pertama, fenomena ini boleh berlaku kerana warisan dansesetengahnya pula berlaku secara kebetulan semasa proses perkembangan

kromosom. Kecacatan kromosom berlaku dalam dua kategori seperti dalam Jadual 2.2.

Jadual 2.2: Dua kategori kecacatan kromoson

Kategori Kecacatan HuraianKeabnormalan dalam

bilangan kromosom Berlaku semasa peringkat awal persenyawaan Pasangan kromosom tidak berpisah menyebabkan

wujud lebihan atau kekurangan kromosom dalamsatu sel tertentu

Keabnormalan dalam

struktur kromosom

Disebabkan kromosom berpecah atau bercantum

dalam bentuk lain daripada normal

Kedua-dua bentuk keabnormalan ini akan memberi kesan yang besar terhadapperkembangan seseorang individu. Terdapat beberapa cara sesuatu kecacatan

baka boleh diwarisi daripada satu generasi ke generasi berikutnya iaitu:(a) kecacatan baka yang diwarisi oleh gen dominan pada autosom.(b) kecacatan baka yang diwarisi oleh gen resesif pada autosom.(c) kecacatan baka yang diwarisi oleh gen jantina (gen resesif pada kromosom

X).


8/14


Terdapat beberapa sindrom yang wujud kerana keabnormalan dalam bilangankromosom sama ada mempunyai lebihan atau kekurangan sesuatu kromosomtertentu. Antara sindrom ini diterangkan dalam Jadual 2.3.

Jadual 2.3: Sindrom akibat ketidakabnormalan kromosom

[Sumber: Danuta & Marwin (1998), hlm. 82]

Sindrom Ciri-ciriSindrom Down (Tr isomy 21)

Mengalami ketidaknormalan kromosom pada set kromosomke-21

Simptom-simptom ialah kulit yang berlipat-lipat di tepi

mata, hidung rata, kepala yang kecil, lidahnya tebal sertamengalami kecacatan mental yang ringan

Nisbah kekerapan berlaku ialah 1:800 kelahiran Penyebab utama lebih cenderung kepada baka sekiranya

umur ibu kurang 35 tahun Umur yang meningkat meningkatkan risiko melahirkan anak

Sindrom DownSindromKlinefelter(Sindrom XXY)

Juga dikenali sebagai Sindrom XXY Berlaku lebihan satu kromosom X dan sesetengahnya

mempunyai lebihan dua kromosom X Mempunyai fizikal lelaki tetapi, tidak boleh menghasilkan

sperma Lebih tinggi, mempunyai bentuk badan seperti wanita

dengan nada suara yang nyaring Mempunyai masalah dengan pembacaan dan mengingat Nisbah berlaku sindrom ialah 1:500-1000 lelaki

Sindrom Turner

Mempunyai satu kromosom jantina sahaja Kebanyakannya mempunyai satu kromosom X sahaja Perkembangan psikomotor normal tetapi perkembangan

seksual terbatas Kurang mampu menghasilkan tisu ovari Mempunyai leher yang pendek Ada kalanya mengalami masalah kognitif seperti kebolehan

mengira, persepsi penglihatan dan pengamatan Boleh diatasi dengan pengambilan hormon estrogen dan

hormon-hormon lain bagi membantu meningkatkan sifatseks sekunder wanita

Nisbah kejadian 1 :1,200 hingga 2,500 wanitaSindrom XXX(„Super fe male‰)

Juga dikenali sebagai Sindrom Triple X atau „superfemale‰ Berlaku di kalangan 1:500 hingga 1200 wanita 90% wanita menerima dua salinan kromosom X Mengalami masalah kelewatan perkembangan bahasa dan

pertuturan, kordinasi yang lemah, pencapaian akademik


9/14


yang lemah serta tingkah laku tidak matang Perkembangan seksual lazimnya adalah normal Perkembangan secara keseluruhan normal tetapi

sesetengahnya menghadapi masalah bahasa, kognitif danmasalah sosio emosi

SindromXYY(„Supermale‰)

Berlaku dalam kalangan kaum lelaki Mempunyai lebih kromosom Y Mempunyai tahap ketinggian yang sederhana dengan

kemampuan intelek yang sederhana Kebanyakannya menjalani kehidupan yang normal Agak kasar berbanding lelaki biasa

Nisbah berlaku adalah 1 : 700 hingga 1,000 lelaki

2.2.3 “Screening Prenatal” dan Ujian Genetik

Ujian sebelum kelahiran (screening prenatal) merupakan ujian yang dilakukan bagi memastikan perkembangan dan kesihatan bayi dalam kandungan lancardan baik. Ujian ini biasanya dilakukan seawal kandungan berusia 20 minggu.Ujian-ujian yang dilakukan dapat membantu mengesan tanda-tanda awalsekiranya bayi menghadapi masalah. Apabila ujian yang dijalankanmenunjukkan hasil yang positif, rawatan susulan biasanya dicadangkan.

Terdapat banyak sebab mengapa ujian pranatal dilakukan seperti mengenal pastikecacatan baka yang diwarisi. Contohnya, ujian pranatal lazimnya dilakukansekiranya terdapat anak yang terdahulu dilahirkan dengan variasi kromosomatau kecacatan gen. Ujian genetik yang dilakukan juga bertujuan untukmengesan sekiranya berlaku kesukaran kepada si ibu sepanjang tempohkehamilan. Ini turut membantu mengesan sekiranya fetus berkembang padakadar yang berbeza daripada normal sepanjang tempoh kehamilan.

Kebanyakan pemeriksaan awal dilakukan untuk mengesan ketidakabnormalankromosom seperti sindrom Down. Ibu bapa juga boleh membuat pemeriksaan

bagi mengesan masalah spina bifida iaitu masalah berkaitan tulang yang boleh

menyebabkan lumpuh.


10/14


Jadual 2.4 menunjukkan beberapa contoh ujian Âprenatal screeningÊ.

Jadual 2.4: Beberapa contoh ujian Â prenatal screening Ê

Ujian HuraianMaternalSerum Screen (MSS)

Menggunakan sampel darah daripada lengan wanita untukmengukur jumlah bahan tertentu yang ditemui dalam darahsetiap ibu yang mengandung

Sesuai dijalankan ke atas semua ibu yang mengandung Sekiranya janin dikesan menghidapi sindrom Down atau

spina bifida , jumlah bahan tertentu di dalam darah berbeza

daripada biasaUltrasound Digalakkan dilakukan pada usia kandungan 18 hingga 20

mingguSoal selidik Dijalankan bagi mengetahui sejarah perubatan dalam

kalangan ahli keluarga

Selain ujian yang dilakukan pada si ibu, sampel darah janin turut diambil secaraterus daripada janin di dalam uterus si ibu bagi mengesan sebarangkeabnormalan pada fetus. Antara ujian yang dilakukan ialah amniocentesis ,chorionic villus sampling dan ultrasonography (Jadual 2.5).

Jadual 2.5: Ujian sampel darah janin

Ujian HuraianAmniocentesis Kaedah sampel cecair yang diambil daripada keliling

janin yang sedang berkembang dengan menggunakan jarum

Kaedah ini digunakan bagi mengesan gen janin dankelewatan perkembangan fetus sekiranya ada

Dilakukan antara minggu ke-14 hingga minggu ke-16kehamilan

Chorionic villussampling

Menggunakan sel embrio untuk mengesan keabnormalankromosom dan perkembangan embrio

Dilakukan seawal lima minggu kehamilanUltrasonography Lebih dikenali dengan ultrasound

Membantu mengesan perkembangan janin sama ada berkembang dalam keadaan normal atau sebaliknya

Mengesan usia kandungan Boleh mengesan sekiranya janin menghadapi masalah

microcephaly (saiz kepala yang kecil), sumbing dansengau atau kecacatan fizikal yang lain


11/14


Kesemua ujian yang dilakukan dapat membantu pasangan ibu bapa untukmengesan sebarang keabnormalan pada janin di dalam kandungan lebih awal.Oleh itu, usaha-usaha pencegahan atau kaedah rawatan terbaik boleh dirancangsekiranya wujud sebarang keabnormalan yang dikesan melalui ujian-ujian yangdilakukan. Ibu bapa juga boleh merancang penyediaan persekitaran serta kaedahdidikan yang sesuai untuk bayi yang bakal dilahirkan.

AKTIVITI 2.2

1. Terdapat dua kategori kecacatan kromosom iaitu kecacatan bilangan

kromosom dan struktur kromosom. Bincangkan apa yang anda fahamtentang kedua-dua kecacatan tersebut.

2. Jelaskan kepentingan Âprenatal screening‰.

INTERAKSI GEN DAN PERSEKITARAN

Adakah tingkah laku individu dipengaruhi oleh gen? Atau adakah tingkah lakudipengaruhi oleh faktor persekitaran? Tahukah anda bagaimana genmempengaruhi persekitaran mungkin bergantung kepada persekitaran itu

sendiri. Walau bagaimanapun, lazimnya bagaimana persekitaran memberi kesankepada tingkah laku bergantung kepada faktor genetik. Keadaan ini merupakanasas kepada interaksi kompleks antara gen dan persekitaran.

2.3.1 Julat Reaksi

Apakah julat reaksi? Hubungan interaktif antara genetik dan persekitaran bolehdirumuskan dalam istilah julat reaksi.

Fenomena interaksi ini boleh dikesan dalam julat yang besar. Sebagai contoh,kanak-kanak sindrom Down yang pada mulanya diletakkan dalam persekitaranyang terkongkong akan mengalami perubahan daripada aspek perkembanganinteleknya apabila diletakkan dalam persekitaran yang memberangsangkan.

2.3


12/14


Persekitaran yang sesuai dengan pelbagai aktiviti pembelajaran bagi merangsangperkembangan kognitif kanak-kanak ini, akan dapat membantu kanak-kanakuntuk mencapai fungsi kognitif yang lebih tinggi. Kanak-kanak yangmenghadapi masalah genetik yang lain juga boleh menerima kesan yang sama

bergantung kepada persekitaran dan rangsangan yang diberikan kepada mereka.

Sebagai ahli masyarakat, kita perlu peka dalam memikirkan konsep julat reaksiini. Ini memberikan tindak balas kepada apa yang kita faham berkaitan caragenetik ditekankan dalam persekitaran yang biasa bagi kita. Contohnya, apabilamengetahui bagaimana Trisomi 21 memberi kesan terhadap enzim dan proteinyang berperanan terhadap saraf yang telah difahami, persekitaran yang sesuai

perlu dibentuk supaya dapat membantu meningkatkan pencapaian intelekkanak-kanak sindrom Down ini.

Pengetahuan berkenaan proses biologikal dan lain-lain pengaruh yang dipanggilpersekitaran boleh membantu proses pengubahsuaian kaedah bagaimana gen

boleh mempengaruhi tingkah laku tertentu.

2.3.2 Perubahan Perhubungan antara Persekitaran danDidikan

Terdapat korelasi antara faktor genetik dengan pengalaman yang dilalui oleh ibu bapa dalam menyediakan persekitaran yang harmoni sesuai dengan minat dankecenderungan kanak-kanak. Ini dipanggil hubungan pasif kerana dicipta ataudisediakan oleh ibu bapa untuk anak-anak. Ibu bapa yang bersosialisasimungkin akan memindahkan genetik yang sama kepada anak-anak melaluipersekitaran sosial yang dibentuk di rumah. Namun begitu, hubungan antaragenetik dan persekitaran boleh menjadi positif apabila persekitaran yangdisediakan mengandungi elemen-elemen yang dapat menyokong danmelengkapkan potensi genetik kanak-kanak. Contohnya, apabila ibu bapamengesan sikap anak yang terlalu pemalu, boleh mengambil inisiatif untukmendidik anak tersebut bersosialisasi melalui aktiviti permainan berkumpulanserta aktiviti lain yang boleh membantu anak tersebut bersosial dengan rakan

sebaya.

Tingkah laku kanak-kanak sering dikaitkan dengan genetik, iaitu warisandaripada kedua ibu bapa. Kanak-kanak yang aktif sering mencuba untukmendapatkan perhatian berbanding rakan sebaya yang lebih pemalu. Sebagaiibu bapa, sokongan dan galakan perlu diberikan apabila kanak-kanakmenghadapi situasi sedemikian. Ini bagi membantu kanak-kanak ini untuk lebih

berkeyakinan terhadap potensi yang ada pada diri mereka.


13/14


1. Nyatakan jenis jenis ujian yang boleh dilakukan sepanjang tempoh

kehamilan.

2. Amir seorang kanakkanak yang suka memencilkan diri dan menghadapi

masalah sukar bergaul dengan rakan sebaya.

Pada pandangan anda, persekitaran bagaimanakah yang sesuai

disediakan kepada Amir supaya sikap tersebut dapat diubah?

Kanak-kanak perlu diberikan galakan dalam memilih aktiviti berdasarkan minatmasing-masing. Kesan genetik yang dimiliki oleh kanak-kanak akan memberipengaruh dalam proses penyediaan persekitaran yang sesuai untuk mereka disamping memberi peluang untuk kanak-kanak mengawal situasi dan mendapatpengalaman baru. Perbezaan antara setiap individu juga perlu diberi perhatiandalam penyediaan persekitaran kanak-kanak.

Kanak-kanak yang diberi ruang untuk memilih aktiviti yang diminati akan dapatmembiasakan diri dengan persekitaran yang telah disediakan untuk merekasehingga mereka dewasa. Ini akan membantu kanak-kanak untuk lebihmengembangkan bakat dan minat yang ada dengan sokongan serta didikan yang

sesuai daripada ibu dan bapa.

SEMAK KENDIRI 2.1

Perbezaan yang berlaku antara setiap individu disebabkan oleh baka ataugenetik yang diwarisi.

Pembentukan organisma berlaku melalui proses mitosis dan pembentukan jantina berlaku melalui proses miosis.

Terdapat dua jenis trait dalam manusia dan tumbuh-tumbuhan iaitu traitdominan dan trait resesif yang boleh mempengaruhi trait individu.

Kecacatan baka atau keabnormalan kromosom merujuk kepada suatukeadaan apabila perkembangan kromosom tidak berlaku dengansempurna.

Kecacatan kromosom boleh berlaku disebabkan dua faktor iaitu keranawarisan daripada ibu bapa dan sesetengahnya pula berlaku secarakebetulan semasa proses perkembangan kromosom. Kecacatan kromosomini boleh membawa kepada Sindrom Down, Sindrom Klinefelter, SindromTurner, Sindrom XXX dan Sindrom XYY.

Terdapat banyak pemeriksaan awal dan ujian yang boleh dilakukan untukmengesan ketidakabnormalan kromosom. Antara pemeriksaan awal yang

boleh dilakukan ialah maternal serum screen (MSS), ultrasound dan soal


14/14


selidik. Manakala ujian amniocentesis , chorionic villus sampling danultrasonography pula boleh dilakukan terhadap sampel darah janin.

Tingkah laku kanak-kanak sering dikaitkan dengan genetik, iaitu warisandaripada kedua ibu bapa.

Persekitaran yang sesuai dengan pelbagai aktiviti pembelajaran bagimerangsang perkembangan kognitif kanak-kanak ini, akan dapatmembantu kanak-kanak untuk mencapai fungsi kognitif yang lebih tinggi.

Kecacatan bakaKecacatan kromosomPrenatal screening Proses miosisProses mitosisSindrom Down (Trisomy 21 )

Sindrom KlinefelterSindrom TurnerSindrom XXXSindromXYY(„Supermale ‰) Trait dominan-resesif

Danuta, B., & Marvin,W. D. (1998 ). Child development: A thematic approach(3rd ed.). New York: oughton Mifflin Company.

Jas Laile Suzana Jaafar. (2002). Psikologi kanak-kanak dan remaja . Kuala Lumpur:Dewan Bahasa dan Pustaka.

Pettijohn, T. F. (1998). Psychology: A connectext (4th ed.). Ohio, Dushkin: McGraw-Hill.

Documents

05134837Topik2GenetikDanKeturunan