Prof. Dr. Vecihe HATBOGLU

TRK DLNDE

KLEME GENLETLM KiNC BASKI

ANKARA NVERSTES BASIMEV. ANKARA -1981

TDK TANITMA YAYINLARI D 1 L KONU LA R 1 DZ 1 S I 18

TRK DL KURUMU YAYINLARI 328

NDEKLER

Sayfa N SZ 9

ikilemelerin Genel zellikleri 13 kilemelerde Ses Benzerlii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 lkilemelerdeki Szckler Arasnda nl Kurallar 14 kilemelerde Kalplama 15 kilemelerde Sra Kalplamas 15 kilemelerde Kalplamann Srdrlmesi 16 kilemelerde Kalplamay Perinleyen Etkenler 16

Szck Yaps Bakmndan kileme Trleri 18 Trke Szcklerden kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Trke ve Yabanc Szcklerden kileme 19 Yabanc Szcklerden kileme 19 Saylardan ikileme 20 Tamlamadan kileme 20 m-'li ikileme 21

Aralkl kilemeler 22 Balal kileme 22 Sorulu kileme . . . . . . . . . . 22 kileme Etkisiyle leme 23 Ayr kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Say Adlarndan Aralkl ikileme 25 kileme ve Yineleme . . . . . . . , . . 25 kileme ve Balal Tamlama . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Szck Tr Bakmndan kilemeler 28 Adlardan kileme 28 Adllardan kileme 29 Sfatlardan kileme . . . . . . . . . . . . . . . . , . . 30 Belirtelerden ve Belirte Grevindeki Szcklerden kileme 31 nlemlerden ikileme 32 Balalardan kileme 33 Eylemlerden kileme 33

6 NDEKLER

Ya1>1 ve Kurulu Bakmndan kilemeler Sayfa

35

Ad Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler

Yaln Durumdaki kileme Yansmalardan Kurulan kileme

35

35 35

Ynelmeli kileme 37 kmal kileme ,38 Kalmal ikileme 39 Yklemeli kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Ara Durumundaki kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 yelikli kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Ba:z Ya;m Ekleriyle Kurulan kilemeler 42

Eylem Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler 44

Ulalardan Kurulan kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Ortalardan Kurulan kileme 45 Eylemliklerden Kurulan kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Eylemden Tretilmi Sfatlardan Kurulan kileme 47 ekimli Eylemlerden Kurulan ikileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 ekimli Eylemle Birlikte Ulatan Kurulan klleme 49 Yardmc Eylemlerle Kurulan kileme 49

Grev Bakmndan kilemeler 51

ikilemeden :zne 52 kilemeden Nesne 52 kilemeden Tmle . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 kilemeden D:z Tmle 53 kilemeden Dolayl Tmle 53 kilemeden Yklem 53

Anlam Bakmndan kilemeler 55 Anlam Pekitirme 55 Anlam Glendirme 56 Anlam Abartma 56 Anlam oaltma 56 Anlatm Kolaylatrma 57

Anlam Bakmndan kilemeyi Kuran S:zckler 57 ki S:zc de Anlaml kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Ayn Anlaml S:zcklerden Kurulan kileme 58 Anlamlar Yakn Szcklerden Kurulan kileme . . . . . . . 58.

NDEKLER

Anlamlar Kart Szcklerden Kurulan kileme Bir szc Anlaml kileme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ki Szc de Yar Anlaml kileme kilemeyle Resim izme

7

Sayfa 59 59 59 60

Tarih Boyunca Trkede kileme 61 Orhun Yaztlarnda kileme '61 Uygurcada kileme 61

Trkiye Trkesinde kileme 62

iirde kileme 62

Dzyazda kileme 78 Deyimlerde kileme 79 Ataszlerinde kileme 81

kileme Szl... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

N SZ

kileme, anlat m gcn artrmak, anlam pek itirmek, kavram zenginletirmek amacyle, ayn szcn tekrar edilmesi veya anlamlar b irbirine yakn yahut kart olan ya da sesleri b irbirini and ran ik i szcn yan yana kullan lmasd r.

ki leme, Osmanlcada "atf- tefsiri"; Franszcada "redoublement, hend iadyoin"; ngi l izcede "redu plication d ual, hend iadyoin"; Almancada "Verdoppelung, Zwillingsformen, Hendiadyoin" terimleriyle kar lanr.'

kileme, Trkenin bil inenden ok daha nemli bir zell iid ir. kileme, n l uyumlar. nsz benzemeleri g ib i Trkenin kurallar arasnda yer almald r. Trke, i kileme konusu ele al nmadan yap bak mndan ayd nlat lamaz. Trkede, i kileme o kadar yaygn , rnekleri o kadar oktur k i, baka d illere bakarak, olayn ayrca ele alnmasndan, i nceden i nceye btn rnekleriyle saptanmasndan vazgeilemez. nk ik i leme olay , ya.p bakmndan , Trkenin temellerine kadar inen b ir zelliktir. Trkenin yaps , bal bana ele aln nca, ik i leme olayn n nemi ortaya kar. kileme, Trkenin zenginliidir, yaratma gcdr. Trk dncesindeki anlam bolluunu kavr:-m incel ii n i karlamak zere, szck kurar gibi , trl yn

-lerden birbiriyle ilgi l i iki

szck yanyana getirilir ve yen i bir anlat m yolu yaratl r.

kileme, Trkenin yzyl lar boyunca, evre evre i lgi l i bulunduu sanskrite, Farsa, Arapa, Franszca g ib i d i llerde az kullan lan bir zelli ktir. Bu bak mdan d i l im izde yabanc d il-

1 kileme olay iin "ikizleme" veya "sz komas" gibi terimler kullanlmsa da, olayn trl ynleri, zellikle, ekimli deiik eylemlerde de meydana gelii dikkate alnarak "ikileme" terimi yelenmitir.

10 NSZ

!erin etkisi arttka ikilemenin kullanl alan daralm ve ikileme daha ok halk dilinde geerli saylmtr.

kileme olay, genlikle, "oluk ocuk, ana baba, anak mlek, ev bark, kap baca, aka maka, eri br, allak bullak" gibi rneklerden ibaret sanlm, bu dil olaynn Trkedeki yaygnl, nemi ok defa dikkatleri ekmemi, gc, deeri kmsenmitir.

Trkedeki ikileme olay daha nceleri, baz yazarlarca ele alnm, birka rnei de bir ik i sayfalk dizin hal inde yaynlanmtr. Bu konuda, ilk olarak 19. yzy l n sonlarnda, Kari Foy'un bir incelemesinin yaynlandn, daha sonra da bu yayn bakalarnn izlediini gryoruz.2

Kagarl Mahmut, XI. yzylda Trkedeki ikileme ,olayna nemle eilmitir: "Bi l inmel idir ki, Ouzlarn d i l i inced ir, Trklerin, birisi as l ve kk brs taknt olmak zere ift o larak ku l land klar her b i r ismin ve fiilin Ouz lar taknt olann ku l-

2 Kari Foy; Studien zur Osmanischen Syntax, Das Hendiadyoin und die Wortfolge ana baba Mittheilungen des Seminars fr Orientalische Sprac

hen (MSOS), c;lt: il, s. 105-136, 1899 Berlin. Saadet aatay: Uygurcada Hendiadyoinler, Trk Dili ve Edebiyat Ara

.trmalar, s. 97-145, 1940-1941 stanbul. A. C. Emre; Trk Dilbilgisi; Yineleme, kizleme, Katmerleme; s. 541-

548; 1945 stanbul. Osman Nedim Tuna; Trkede Tekrarlar, stanbul niversitesi Edebi

yat Fakltesi, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, cilt: 111, s. 429-447, 1948 !stanbul. Hasan Eren; kiz Kelimelerin Tarihine Dair, Dil ve Tarih-Corafya Fa

kltesi Dergisi, Cilt: Vll, say: 2, s. 283-286, 1949 Ankara. H. Marchand; Alliteration, Ablaut und Reim in der Trkischen Zwill

ingsformen, Oriens Dergisi, cilt: V, s. 60-69, 1952 Leiden. M. A. Aakay; kizlemeler zerine, Trk Dili, Cilt: I!, say 16; s.189-

191, 1953 Ankara. M. A. Aakay; kizlemeler zerine, Trk Dili , Cilt: il, say 17, s. 268-

271, 1953 Ankara. M. A. Aakay; Trkede Kelime Komalar; Trk Dili Aratrmalar

Yll, s. 97-104, 1954 Ankara.

N SZ ll

lanrlar. Halbuki, br Trkler, bunu tek olarak sylemezler. sz gelimi: Trkler bir eyi bir eye kattklar zaman -j ':?:: 0 J:; katt kard derler. Burada kk olan - katt' dr. ':?::";J kard kelimesi takntdr. Ouzlar, bir eyi bir eyle kartrdklar zaman ':?:: J:; kard deyip, asl olan brakrlar.

Yine byle, Trkler )-1 J'J\.i edh yawlak derler, iyi kt demektir. )-1 edhg =iyi, 0J'J\L_ yaw/ak =yavuz, kt anlamndadr. Bu ikisini birlikte kullanrlar. Tek olarak birisini kullanmazlar. Ouzlar ise bunlar tek, yalnz olarak tanrlar.3

Grlyor ki Kagarl, kendi lehesinde kullanlan ikileme rneklerini yeliyor, Ouzcadaki tek Ye doru szckleri benimsemiyor.

Son yzylda Trkeye verilen byk nemle ilgili ve orantl olarak, dilimizdeki ikileme olaylarnn deeri belirmi ve ikileme yaz dilinde de etkisini gstermee balamtr.

kileme, aslnda anlam gc salamak iin yaratlan bir psikoloji ve mzik oiaydr. Trkede ikileme, iire, dzyazya, anlam, aydnlk katan, gzellik, ahenk salayan ve arcak baarl ozanlarca, yazarlarca sezilmi bir srdr.

Aslnda, yntemine gre kullanlan uyak (kafiye), nuyak (alliteration), iuyak (seci'), redif, ayak ve nakaratlar, ses ve sz benzerliine ya da tekrarna dayandklar iin bir eit ikileme saylrlar. rik kafiye, redif gibi edebi sanatlar da ses ve sz benzerliine ya da tekrarna dayanmaktadr. kileme de ses ve sz benzerliine ya da tekrarna dayanr. Aradaki fark kafiye, redif gibi edebi sanatlarn baka baka satrlarda alt alta sralanmas, ikilemede ise benzer seslerin ya da szck tekrarlarnn yan yana ayn satrlarda kullanlmasdr. Buna gre, kafiye ve redif gibi edebi sanatlarda sralan dikeydir, ikilemedeki sralan ise yatay saylr.

3 Divan LOgat-it Trk Tercmesi, Besim Atalay, cilt: I, s. 432.

12 NSZ

Kafiye, redif gib i edebi sanatlara ok yer veren halk ozanlar kilemeyi de ok k uilanrlar. Bu bakmlardan Trkede halk iiri katmerli bir gzel l ik kazanr. Nitek im halk i irine deyi zellii ve gzellii veren kafiye ve red ifle bir l ikte i ki lemed ir. Hemen hemen her hlk ozan bol bol ik i leme ku l lanr.

Ataszlerinin, deyimlerin, hafzalarda yer etmesine yard m eden zell iklerin banda ikileme gelir. Trkedeki deyimlerin hemen hepsinde ik ileme trlerinden birine rastlanr. Deyimleri, uz:un anlatmlardan ok daha etkili k lan yaplarndaki iki lemedlr.

kilemeyi d illerinde az kullanan bat l lar da, son yl larda, bu d il olaynn nem ini, toplum zerindeki etkisini gz nnde tutarak, reklamlarda, propagandasn yapmak isted ikleri sanatnn zel adnda ve soyadnda ayn sesin tekraryle, ikilemeye benzer b ir zelli i yelemekted irler.

renim ve ret im i kolaylat ran, gl k lan yntemlerin banda tekrarlama gelir. Anlalmas istenen bir konu, bir szck en az iki kez tekrarlanr; bylece salam, gl b i r anlat m veya anlay e lde ed i lmek isteni r. Aslnda, psikolojinin aklda tutma ku rallar arasnda en etk i l isi, tekrarlama ve arm yntemlerid i r.

Trkedeki iki lemenin varl da, insanlarn teden beri denedikleri byle psikoloj ik olaylara ve bir eit mzik zelliine dayan r. Gerekten de iyi kullanlan i ki lemenin anlatma katt g, baka yollarla kolayca salanamaz.

Dilin en gzel rn, muhakkak ki i i rd ir. i i r in en gzeli de, anlam gc ile ses gzelliini b i r l ikte yanstand r. Ses gzell iinde de, yan yana kullanlan szcklerin uygun ve benzer seslerinin etkisi byktr.

k ileme olaynda, bu ik i etkenin, ses gzel l i in in, tekrardan doan anlam gcnn, b i rl ikte, yan yana kul lanld grlr. Bu bakmlardan i ki leme, ses uygunluu i le, ezgi ile younlatr lm b i r anlam gcdr.

5 mays 1981 Prof. Dr. Vecihe Hatibolu

KLEMELERN GENEL ZELLKLER

Trkedeki ikilemelerin hi bir dilde grlmeyen zengin rnekleri metinlerle belirtilmeden nce, genel zelliklerinin aklanmas, sonra da dilbilim asndan ok degiik degerler gsteren ynlerinin incelenmesi gerekmektedir.

kilemeyi kuran szcklerin genel zelliklerinin banda ses benzerlii daha dogrusu ses uygunluu, ses gzellii, gelir. Ses benzerlii, anlatm zorunluu ile birlikte, ikilemeyi kuran en byk etkendir.

kilemelerde Ses Benzerlii

kilemelerin kurulmasnda, ses benzerliinin ses gzelliinin nemi ve etkisi byktr. kilemeleri kuran szcklerin ounda, nseste veya sonseste ses benzerlii vardr. Ksaca. Trk dncesi, ikilemeleri kurarken bir eit kafiye arar. nl uyumlar, nsz benzemeleri gibi, ikilemede de ses benzerlii, ses uygunluu kural vardr. Anlatm glendirmek iin, ikileme kurulurken ya ayn sesi veren ayn szck tekrar edilir yahut sesleri birbirine yakn olan, birbirini andran szckler yan yana kullanlr.

A. nseste Benzerlik

nseste benzerlik, ikilemeyi kuran szcklerin bandaki nszlerin benzemesiyle salanr : "cmbr cemaat, ul aput, erden pten, ekip evirmek, ba bahe, bet beniz, k kyamet, dl d, dn dernek, kz kzan, kol kanal, kr ktk, sa salim, selam sabah, soy sop,

VECHE HATBOLU

sr sepet, kul kurban, yarm yamalak, yalan yanl, yamru yumru, zar zor, -sama sapan, toz toprak" vb.

B. Sonseste Benzerlik

Sonsesteki nsz ya da nllerin ses bakmndan benzerlii bir eit kafiye saylr : "krk dkk, yrtk prtk, eci bc, az buz, tuz buz, sklm pklm, selam kelam, har neir, hesap kitap, yaza boza. dur otur, durmu otur-, mu, giyim kuam, dirlik dzenlik, a biila, halim selim aka paka, ayr gayr" vb.

kilemelerde sonses benzerlii, genellikle sonek benzerlii ile de salanr: "krk dkk, gelen giden, arama tarama, yorgun argn, durmu oturinu, sarma dola, sk' tk,' dei toku, allak bullak, dirlik dzenlik, belli bab, evli barkl, irili ufak, kkl bykl, anl anl, tatsz tuzsuz, anasz babasz" vb.

kilemelrdeki Szckler Arasnda nl Kurallar

Ayr szcklerden kurulan ikilemelerin ounda, zellikle yansmalarda, birinci szcn ilk hecesinde "a" sesi varsa, ikinci szcn ilk hecesinde "u" sesi bulunur: "arpk urpuk, artl urtlu, takas tukas, tak tuk, at ut, fart furt, cart curt, zart zurt, katr kutur, abur cubur, atr utur, akr ukur, takr tukur, hatr hutur, har huur, gacr gucur, apr upur, allak bullak" gibi. Bu kural ince sral nllerde de yrtlr : "eski psk, eri br, ters trs4, tek tk, kem km, efil fl" vb-'

kilemeyi kurar ayr szcklerden birincisinin ilk hecesinde, zellikle kaln, dz, dar nl varsa btn he-

4 "ters tiirs" ikilemesinin, bir baka kurala gre meydana gelmi "ters pers" biimi de vardr (bkz. s. 18, mad. ).

KJLEME 15

celerde ve teki szckte de kaln,dz, dar nl bulunur : "Sk fk, kvr zvr, vr zvr, mlnn krn, pll prt" gibi.

kilemelerde Kalplama

kilemeler, uzun yzyllar birlikte kullanlan birka bakmdan kalplam szcklerdir. Kalplama, o kadar kesindir ki, ikilemelerde kullanlan baz szcklerin sras deitirilemez, bazlar da tek balarna yaayamazlar, kullanlamazlar.

Genel olarak, Trkede, hemen hemen her tr szck, belli bir kavram iin, yan yana ya da bir iki szck aralkla sralanarak ikileme kurulabilir. Fakat ok defa ikileme, yan yana sralanm kalplam iki szckle kurulur. kilemeyi kuran szckler arasmdaki kalplama, kenetlenme o kadar kesindir ki, szcklerden biri ya da ikisi tek bana kullanlamaz, yaayamaz. "Tek tk'', "eski psk", "oluk ocuk", "eri br", "yamru yumru'', "yrtk prtk" gibi ikilemelerde "tk, psk, oluk, br, yamru, prtk" szckleri, zorlanmadan, tek bana kullanlamaz. Bunlarn arasnda, birlikte kullanlmalarn gerektiren grnmez bir ba, bir zorunluk vardr ; bu bir kalplamadr. Bunlardan baka, her iki szc de tek bana kullanlmayan ikilemeler de vardr:. "didik didik, buram buram, tklm tklm, allak bullak, karman orman, mrn krn, zrl zrl, grl grl, fokur fokur, tiril tiril" vb.

kilemelerde Sra Kahplamas

kilemeyi kuran iki szck arasnda sra bakmndan da kesin bir kalplama vardr. nce kullanlan szck sonra, sonra kullanlan szck nce kullanlamaz; kullanlrsa kalplama bozulur, dolaysyle ikileme de ortadan

16 VECHE HATBOGLU

kalkar. "Kar koca, eninde sortunda, k kyamet, kol kanat, kr ktk, kt kanaat" gibi ikilemelerin arasndaki kalplama o kadar kesindir ki, birinci szck, ikinci szck olarak kullanlamaz. Bylece ikilemelerdeki szcklerin sras, kalplama ile kendiliinden saptanmtr. ok az ikileme bu kuraln dnda kalr : "bykl kkl veya kkl bykl", "deli dayal veya dayal deli" gibi5

kilemelerde Kalplamann Srdrlmesi

kilemelerin nemli bir bl kalplamtr, bir bl de kalplama yolundadr. Bunlarn nce kullanlan szckleri sona alnabilir ama, zorlama derhal kendini gsterir : "zene bezene" yerine "bezene zene", "yalvar yakar" yerine "yakar yalvar", "sk tk" yerine "tk sk'', "delik deik" yerine "deik delik'', belki denebilir ama Trkenin gidiine, szdizimine uygun dmez.

kilemede Kalplamay Perinleyen Etkenler

kilemeyi kalplamaya zorlayan, perinleyen belli bal birka etken vardr. Bir ikilemede birka etkenin birlikte bulunduu da grlebilir.

A. kilemede Az Heceli Szcn :nce Gelii

kilemeyi kalplatran, perinleyen etkenlerin banda, tek heceli ya da az heceli szcn, ok heceli szckten nce gelmesidir. ok heceli bir szcn ne alnmasyla ikileme kurulamaz: "ul aput, don gmlek, kr to-

5 Bu tr rneklere dikkat edilecek olursa her iki szcn de ayn zellii tad grlr. Bunlardan biri tek heceli olsayd yahut nl ile balam bulunsayd , ikileme sras bozulamayacak kadar k.alplanu olacakt.

KLEME 17

pal, din iman, ekip evirmek, kul kle, kul kurban, kol kanat, k kyamet, dirlik dzenlik, ba bahe, kr ktk, da! budak, bkmak usanmak" vb.

B. Ikilemede nl ile Balayan Szcn nce. Gelii

kilemede, genellikle nlyle balayan szck, nszle balayan szckten nce kullanlr : "ara sra, az buz, ak sak, el ayak, el pene, eksik fazla, eninde sonunda, ekip bimek, it k6pek, o gn bu giin, aka paka, er ge, ieri dar" vb.

kilemelerde, zellikle nlyle balayan szcklerin ounda geni, kaln, dz nlnn bata bulunduu grlr : "az buz, ara sra, ak sak, ana baba, anas danas, ar namus, asl fasl, asl astar, ayan beyan, a biila" vb.

C. kilemede Trke Szcklerin nce Gelii

kilemelerde genellikle nce Trke, sonra yabanc szckler kullanlr : "kul kurban, k kyamet, eksik fazla, gl kuvvetli, aka paka, a biila" vb. Yukarda aklanan B . ve C. kurallarna gre iki etken arasnda kalarak "akll uslu" veya "uslu akll" biimlerinde iki trl kullanlabilen ikileme de vardr. "Gnl hatr" veya "hatr gnl" ikileme biimleri de ayn nedenlerin etkisiyle iki trl kullanlmaktadr.

Baz ikilemelerde de nceki olaydan sonraki olaya doru bir sralan grlr : "alm satm, alveri ' (al+ veri)" gibi.

18 VECHE HATBOLU

. kilemede "b-" veya "p-" ile Balayan Szcklerin Sonra Gelii

kilemelerin bazlarnda "b-" veya "p-" ile balayan szcklerin ikinci szck olarak kullanld grlr : "eri br, orda hurda, ondan bundan, oram buram, eski psk, yrtk prtk, blk prk, ss ps, sklm pklm, ters pers" vb. zellikle "p-" sesinin ikilemenin, hatta pekktirmenin kuruluunda etkili olduu grlyor : "pll prt" gibi ikilemedeki szcklerin nsesinde bulunan "p-" sesi, "eski psk, yrtk prtk, ters pers, blk prk, ss ps, sklm pklm, ekli pkl" gib ikilemelerde de yalnz bana kullanlmayan psk, prtk, pers, prk, ps, pklm, pkl gibi szcklerin nsesine getirilmektedir. Tek szck pekitirmelerinde, zellikle, nl ile balayan szcklerin pekitirilmesinde, yine "p" sesi kullanld da dikkate alnmaldr : "ap-ayr, up- uzun, ip-ince" gibi.

Szck Yaps Baklmndan kileme Trleri

Trkede anlam aklamak, kavram pekitirmek iin hemen hemen her tr szckten ikileme kurulabilir6 Bunlarn .nemli bir bl kalplamtr, bir bl de kalplama yolundadr (bkz. kilemelerde Kalplama, s. 15.)

kilemeyi kuran szcklerin her ikisi de Trke olabilir, yahut'biri Trke, biri yabanc ya da her ikisi de yabanc olur.

A. Trke Szcklerden kileme

Trke szcklerden kurulan ikilemelerin nemli bir bl yansmalardr. Yansmalar doann verdii sesi

6 Ayn kkten deiik biimde--kurulan iki szcn yan yana kullanlmas kavramda ayrca bir g, bir pekitirme salamadndan ikileme saylmaz; bunlara kkteleme denir. "rt rtmek, t tlemek, yaz yazmak, yemek yemek" ve benzerleri ikileme deil, kktelemedir.

KLEME 19

yanstmaya alan szcklerdir. Su sesn andran eitli yansmalar olduu gibi, tahta, ta ya da yamur ve benzeri tabiat olaylarn ve seslerini yanstmaya alan szcklerimiz ktur ve ok defa da ikileme biiminde kullanlrlar: "akr akr sular akyor", "kr kr oynuyor", "tak tak kap alnd", "yamur yaar isi/ isi!", "kedi mr mrl uyuyor" vb.

Yine yansmaya benzer pek ok szcn, Trkede ancak iileme biiminde kullanldn grmekteyiz. Bunlarn, doa seslerini yanstma olay ile ilgileri varsa da bu ilgi kolayca sezilemez: "m;n krn etmek", "vck vck yemek", "kml kml bcekler" vb.

Trke szcklerden kurulan ikilemelerin bir bl de kullanlmakta olan bir Trke szckle, eskiden kullanlm olduu sanlan bir baka Trke szckten kurulur. Bu tr Trke szckler, genellikle, ikilemelerde ikinci szck olarak kullanlr : "yorgun argn alyorum", "yarm yamalak bir i'', "eri br bir yol", "soyu sopu belli" vb.

B. Trke ve Yabanc Szcklerden kileme

Bir baka tr ikileme de bir Trke szckle, ayn ya da yakn anlamdaki bir yabanc szckten kurulur. Bu tr ikilemelerde Trke szck nce kullanlr: "gl kuvvetli bir adam", "kl kyafeti yerinde bir kadn", "a biila gezmek", "yz surat gerek" vb. (bkz. s. 17, mad. C).

C. Yabanc Szcklerden kileme

kilemelerin bir bl de, Osmanlca dneminde, yalnz yabanc szcklerden kurulmutur : "rica minnet etmek"' "hal hatr sormak"' "ayan beyan olmak"' "ecir

20 VECHE HATBOLU

sabr vermek", "hayr hasenat sahibi", "hara mezat satmak"; "hak hukuk aramak", "hsm akraba saymak", "an hret sahibi olmak", "en atr grnmek", "zarar ziyan etmek" vb.

Saylardan kileme

Say bildiren szcklerin bazlar, kk saydan byk sayya doru sralanarak ikileme kurarlar : "bir iki elbise", " be kuru'', "sekiz on kii" vb. Bunlarn bir bl de ayn say adndan kurulur : "bir bir anlatmak", "er er yerletirmek", "on on datmak" vb.

Tamlamadan kileme

Ayn szckten kurulu belirtisiz tamlama biimindeki ikilemeler, anlam en son snrna kadar pekitirerek artrrlar, glendirirler : "bykler by Atatrk", "kahramanlar kahraman Fatih", "arslanlar arslan Ali," "gzeller gzeli bir kz", "Hey gidinin efesi, efesi, efelerin efe"tvbeler tvbesi" vb.

Zaman bildiren szcklerden kurulan ikilemeli belirtisiz tamlamalar da anlam pekitirirler : "Yllar yl birlikte oturduu evden kmt", "Seneler senesi bu gn bekledi'", "aatlar saati" vb.

Bu tr ikilemelerin bir blm de belirtili tamlama biiminde kurularak, zellikle ktlemede kullanlr : "aptaln aptal bir kadn", "sersemin sersemi bir ocuk", "ktnn kts bir adam", "beterin beteri biri " vb.

Bir de "ne" sznden belirtili tamlama biiminde kurulan ikileme vardr : "neyin nesi" veya "nenin nesi"

"oul" szc ile de belirtisiz tamlama biiminde ikileme kurulur. Bu tr tamlamalarda da anlam kuvvet-

KLEME 21

lendidirilir, pekitirilir : "hayvan olu hayvan, it olu it, kpek olu kpek, eek' olu eek" vb.

"st" szc ile baka szcklerden iki trl ikileme kurulabilir : "sigara stne sigara, kavga stne kavga, znt stne znt" veya "sigara sigara stne, kavga kavga stne, znt znt stne, kazak kazak stne" vb. Bazen de "st" szc, tamlama k urmadan da ikileme biiminde kullanlr : "st ste sigara iiyor; ocuklar st ste dtler, Bu yl st ste zntye uradlar,, gibi.

m-' li kileme Trkiye Trkesinin bir zellii de, m-'li ikileme ku

rabilmesidir. Trkiye Trkesinde aslnda Trke olan szckler "m-" sesiyle balamaz. Buna gre Trkede, "m-" i le balayan bir szck bulunmadndan, ikilemede szckler arasnda herhangi bir karma sz konusu olamaz. Trkenin bu zellii bir yaratma gcdr. "m.....:" ile balamayan her trl Trke ya da yabanc szcn bir ikilemesi "m-" sesiyle kurulabilir ; bunun iin nlyle balayan szcn bana ya da nszle balayan szc n bandaki nsz kaldrlarak yerine "m-" sesi getirilir, geriye kalan ksm olduu gibi tekrarlanr: "rt mrt bulmak" "elim melim yand" "aka maka derken sahi oldu'', "sandalye manda/ye istemez", "ocuk mocuk gelmesin", "para mara lazm'' , "ekmek mekmek yok mu?'', "kz mz bulsun'', "defter mefter, kalem malem alacak" "perde merde ykanacak" vb7

Bu tr ikilemelerde de anlamda, bir pekitirme, glendirme grlr. Bu glendirme, bu pekitirme, fazla szck kullanmadan "ve saire, benzer, ilgili eyler" kavramn verir.

7 ok az sayda baz ikilemelerin m'den baka nszlerle balatld da grlr: "kambur zumbr, bakkal akkal, sk fk" gibi.

22 VECHE HATiBOGLU

ARALIKLI KLEMELER

Aralkl ikilemelerin bazlar kalplam, bazlar ka-' lplamamtr. Aralkl ikilemeler en az szckten, (arada "mi" eki gibi ayr yazlan ek de olabilir), en ok da birka szck arayla kurulabilir. Bunlarn hepsinde ama, anlam pekitiqnek, glendirmektir.

Balal kileme

Anlam pekitirmek iin "ve" balacyle ayn szckten ikileme kurulabiJir : "yllarca ve yllarca beklemesi gerekti'', "gnlerce ve gnlerce durdu kimse almad", "yalnz ve yalnzs'', "ancak ve ancak" gibi.

Balal ikilemenin bir tr de "de" balacyla kurulur : "bebek de bebek diye tutturdu'', "eker de eker isterim diye alyordu", "ev de ev diye srar etti" vb. Bu tr ikilemelerin bazlar da eylemlerden kurulabilir : "Sanat cotu da cotu", "ocuk alad da alad", "Kadn gld de gld'', "Kzcaz isterim de isterim diye tutturdu" vb.

Sorulu kileme

Anlam kuvvetlendirmek, pekitirmek 1n ayn szcn arasna "mi" ya da nl uyumuna gre deiimleri getirilerek, ikileme kurulmaktadr : "ev mi ev", "i mi. i (ev'in ya da i'in iyi olmad pekitirilerek anlatlmak is-

8 Ayn szckten kurulmayan balal yabanc anlatmlar ikileme saylmaz: Sdk-u selamet, ilm- irfan, din- iman, sulh-u sal.ah, _servet- samap. izzet- ikbal, seyr- sefer gibi.

KLEME 23

tenir). Ayn kurulu, sorulu-cevapl olarak eylemlerde de kullanlr : "gider mi gider, yapar m yapar, olur mu olur, lr m lr, oldu mu oldu" vb.

Ayn ikileme biimi belirte ve sfatlarla kurulduunda, kavramda, "ok" szcnn yerini tutar : "hi mi hi dnct yok,fakir mi fakir (ok fakir), zengin mi zengin, uslu mu uslu, gzel mi gzel, temiz mi temiz, aptal m aptal" vb.

Sorulu ikilemelerin bazlar da "ne" i le kurulabilir : "ne adam ne adam", "ne ev ne ev", "ne ocuk ne ocuk" vb. Eylemlerden de sorulu ikileme yaplabilir : "ne oldu ne oldu?" gibi.

Sorulu ikilemenin oul biimi balal olarak da kullanlr : "neler de neler" gibi.

kileme Etkisiyle leme

kileme olay Trkede o kadar yaygn, o kadar etkili olmutur ki bu yolla lemeye de gidilmitir.

Ayn kkten veya gvdeden kurulan bir ikilemeyle ayn kkn veya gvdenin eylem biiminin, birlikte kullanlmasna leme denebilir : "srm srm srnmek, inim inim inlemek, ezim ezim ezilmek, didik didik didiklemek kpr kpr kprdamak, n n nlamak, afr atr atrdam(lk, zp zp zplamak, parl parl panldamak, fosur fosur fosurdatmak, zonk zonk zonklamak, kurum kurum kurulmak" vb.

Ayr kileme

kilemenin etkisi Trkede o kadar yaygndr ki, araya baka szckler de girse ikileme srdrlr ve anlam kuvvetlendirmek, pekitirm.;:k iin, aradaki szlerden de

24 VECHE HATBOGLU

yardm grerek ikilemeye devam edilir. Yalnz bu tr ikilemeler kalplamam saylr.

Namk Kemal'de ayr ikilemenin gzel rneklerine rastlanr:

Ar ileri ar; bizimdir felah Ar yiitler vatan imdadna!

A vatan gsn ilahna a hedan kar da ortaya sa

Gnmz iirlerinde, anlatm gucunun nemli zelliklerinin banda, ikileme, ayr ikileme ve tekrarlar gelmektedir.

Bir mutluluk cokusuna katlm akar her ey \

Toprak sel, k sel, gne sel, ay sel Sel orman ve deniz; sel. sel. sel ...

(Tahsin Sara ; Gne Kavgas, s. 24).

Divan ve halk iirinde, trklerde ynlarca ayr ikilemeye rastlanr. Hatta bunlar btn dizeler boyunca srp gider.

Fuzuli' de ayr ikileme :

Beni candan usandrd cefadan yar usanmaz m Felekler yand ahmdan muradm em'i yanmaz m

Bir trkden :

"Seni bilir bizim sokak talar Beni bilir sizin ke balar" gibi.

KLEME 25.

Deyimlerde ayr ikileme ok kullanlr : "gel zaman git zaman; ne in var ne cin var; gn ola harman ola; dilim seni dilim dilim edeyim" vb.

Say Adlarndan Aralkl kileme

Say adlarndan da aralkl ikileme kurulabilir: " aa be yukar", "be aa be yukar", "bir deri bir kemik'', "bir ferahlad bir ferahlad", "yedi iklim drt bucak'', gibi . (bkz. Saylardan ikileme, s. 20).

kileme ve Yineleme

kileme, anlam glendirmek, pekitirmek iin, arma dayanan psikolojik olayn dilimizdeki grntsdr. Anlam glendirmek, pekitirmek, kavram geniletmek, zenginletirmek amacyle her yerde, her trl tekrara ya da yineleme sanatna (Osm. tekrir ; Fr. repetition) ba vurulur. rnein "Bu kadronun en sevimli, sevimli olduu kadar da en_ korkun adam odur" tmcesinde de, anlam glendirmek, pekitirmek iin trl tekrarlarla. bir ,eit ikileme kurulmutur9 Namk Kemal'in iirlerinde, anlam glendirmek, pekitirmek iin bu tr yinelemelere bavurulmutur ki, bunlar ,da bir eit ikileme saylr10 :

Gl deil arkasnda kanl kefen Sen misin, sen misin garib vatan

9 "Yineleme" termne karlk baz kaynaklarda "geneleme" de k.llanlmtr. Baz' yazarlara gre de yineleme konumann, yaznm, telifin kusuru saylmtr-,...Anlam zayflatc bu tr yinele_meler konumuz dndadr.

10 Bilmecelerde, ocuk oyunlarnda, genellikle halk rn olduklar iin. tekrarlara bu arada ikilemelere ok rastlanr, bir iki bilmece rnei :

26 VECHE HATBOGLU

Sen oldun cevrine ey dil-iken mahzun ben mahzun Felek glsn sevinsin imdi sen mahzun ben mahzun lrsem grmeden nillette mmid ettiim feyzi Yazlsn seng-i kabrimde vatan mahzun ben mahzun

Gen kuak airlerinde de ikilemeye benzer, etkili biimde kullanlm yinelemelere rastlanr:

Bir gn herkes lecektir lecektir Tanr kalacaktr. Ocak yanacaktr.

Her kapda syleniyor rzgar Kar kar

(Glten Akn ; Krmz Karanfil, s. 23, 25; 1971 Tstanbul).

kileme ve Balah Tamlama

kilemelerin, grnrde, balal, tamlamalara benzer ynleri vardr ama, asla balal tamlamalar ile bir tutu-

Biz biz idik, biz idik Otuz iki kz idik Ezildik bzldk ki duvara dizildik (diler)

Fini fini fincan, ii dolu mercan (Nar).

"Uzun uzun ak sakall babalar Gelir gider duramaz Gece gndz abalar (dalgalar).

(kr - I;lin; Trk Bilmeceleri, Istanbul 1970)

ocuk oyunlarnn balca zellii, bol bol tekrarlara, ikilemelere yer verilmesidir: "Ulu utu ku utu", "dm dm a benim canm, dm, krkn giy, krkn giy a bein camn krkn giy" vb.

KLEME 27

lamaz. Anlam bakmndan, balal tamlama belirlidir, snrldr, ikileme ise geni snrl, esnek anlam verir. yleki, Trkede "az burnu yerinde bir kz", denildii zaman, "az burnu, gz ka hatta sa ba dzgn bir kz" tablosu izilmi olur. Ayn szckler balal tamlama biiminde kullanlr da "az ve burnu yerinde bir kz" denilirse, anlam bakmndan durum hemen deiir. Byle bir tmceden yalnz "az ve burnu dzgnce bir kz" anlatm elde edilir ki, bildirilmek istenen kavramn, anlamn snrlar belli olmu ve ok daralmtr.

Durum, bu tr llerle incelenirse ikilemelerin zellii daha ak olarak ortaya kar. Bu durumu birka ynden inceleyebiliriz :

A) Kimi szcklerden kurulan ikilemelerden balal tamlama, yaplamaz : "ak ak, baka baka, adl adnca, az aza, ba baa" vb. Bu tr ikilemeleri "ve" balac ile kullanma olana yoktur. (bkz-Balal ikileme s. 22)

B) Ayr szcklerden kurulan ikilemelerin ou da "ve" balac ile kullanlamaz ; kullanlrsa anlam derhal deiir: "belli bal" yerine "belli ve bal", "katr kutur" yerine "katr ve kutur", "sama sapan" yerine "sama ve sapan" denilemez, denilirse bambaka anlamlar ortaya kar.

C) Ayr szcklerden kurulmu baz ikilemelerin "ve" ile balal tamlama biimine girebilecei sanlr; "A susuz kalm" yerine "a ve susuz kalm" denebilir, ancak Trkede bu iki tmce arasndaki anlam inceliini, ayrntsn, lsn de belirtmek gerekir. "A susuz kalm" tmcesinde daha baka "perianlklar" da belirtilmek istenir. "A ve susuz kalm" tmcesinde ise yalnz "alk ve susuzluk" ektii anlatlmtr. Ksaca birinci tmcede, anlam gldr, geni snrldr, sonsuzlua git-

28 VECHE HATBOLU

mektedir ; ikinci tmcede, yani "ve" balac ile kurulan anlatmda, szci.iklerin anlam iinde kalan snrl bir kavram belirtilmitir . Bunun gibi "Tasn taran toplad, git,ti" tmcesinden "btn eyalarn toplad, gitti" anlam kar ; hatta bu tr anlatmlarda, araya "ve" girerse ikileme dolaysyle deyim bozulduu iin, tmce de olduka sarslmtr, bir bakma bu tmce anlamsz da saylr. Bu bakmlardan- "ve" balac, ok defa ikilemeleri, kesinlikle balal tamlamalardan ayran anlam gcn veya anlamszl be.lirten iyi bir kontrol anahtar grevini yapabilir. rnein "ift ubuk sahibi" yerine "ift ve ubuk sahibi'', "ekip gitmek" yerine "ekip ve gitmek'', "satp savmak" yerine "satp ve savmak", "atp tutmak" yerine "atp ve tutmak" denilemez ; denilirse Trkenin kullanl bakmndan anlatm doru saylmaz. yle ikilemeler vardr ki balal tamlama biiminde kullanld zaman gerekle de badaamaz. "Saz sz yeinde bir adam" rneinin, "Saz ve sz yerinde bir adam" olarak kullanlmas olana yoktur, belki de adam saz alinamaktadt. "Saz" ve "sz" szckleri, kalplama gereince, bu biimde kullanlmaktadr.

Szck Tr Bakmndan kilemeler

Trkedeki sekiz szck trnn (kelime snfn) hemen hepsinden ikileme yaplabilir.

Adlardan kileme

Trkede adlarn hemen her eidinden ikileme kurl!-labilir.

KLEME 29

A. zel Adlardan kileme

zel adlardan, seslenmeler dnda (hitap dnda) ok az ikileme kullanlr : "in'den Main'den, Hanya'y Konya'y ; Ali Veli, Hasan Hseyin, Ahmet Mehmet" gibi.

Seslenmelerde de anlam pekitirilmek istenir, hitapta srar edilir. Bu bakmdan hitaplar veya seslenmelerdeki tekrarlar bir eit ikileme saylr : "Ali! Ali! buraya bak", "Murat! Murat! diye bard", "Kubilay! Kubilay! sesleriyle ortalk nlad" vb.

B. Cins Adlarndan kileme

Cins adndan pek ok ikileme kurulur : "bek bek iekler, demet demet gller, sra sra serviler, dizi dizi boncuklar, salkm sallam zmler, kap kap, sokak sokak dolamak, ev ev aramak, yldan yla yalanmak, elden ele gezmek, baa ba gelmek, dere tepe,' da ta dolamak" vb. Cins bildiren, adlarn, birleik szck olarak kullanlanlarndan bazlar da ikilemelerden kurulmutur11

Adllardan kileme

Adllardan kurulan ikilemeler az kullanlr : "Sen sen ol bakalarna uyma; sen sen, ben ben"; "sen seni bil sen seni" "u bu sylemi"; "unu bunu dert etme"; "un-

1 1 Trl szcklerle kurulup, uzun yzyllar boyunca, yan yana, birlikte kullanla kullanla kalplaan ikilemelerden bazlar, yazmda (imlilda) bir tek szck olarak saptanmtr: "ela/em, senlibenli, olupbitti, vargel, slrgir, erp, gerisingeri, dedikodu, kapka, kag, gnbegn, anbean, kellifelli, de/idol, karmakark" vb. Bunlar gibi birleik szck olmu yansmalar da vardr: "akak, mzmz, ipak, zpzp, czbz, tt, pisipisi, drdr, frfr, grgr" gibi. kilemeli birleik szcklerden bazlar da terim' niteliindedir: "bierbalar, bierder, emmebasncl' Vb.

30 VECHE HATBOGLU

dan bundan konuuldu" gibi . Adllardan, ikilemelerde en ok kullanlan zlk adldr : "Kendi kendime kzyorum" ; "Kendi kendine oynuyor" ; "Kendi kendine karar versin" ; "Kendim ettim kendim buldum" vb. Soru adllarndan da ikileme kurulur: "Ne? ne?", "Kim? kim?" vb. Araya giren gsterme sfat ile de kurulan ikilemeler vardr. "gidi o gidi, geli o geli'', ka o- ka gibi. (bkz. s. 47.)

Sfatlardan kileme

Trkede sfatlardan kurulan ikilemeler ok kullanlr. Bunlarn bazlar ayn sfatn tekrar ile, bazlar da ayr sfatlardan kurulur.

A. Ayn Sfattan Kurulan kileme

Ayn sfat, bir adn nnde tekrar edilerek ikileme kurulur : "gzel gzel kzlar ; mavi mavi gzler ; kara kara salar ; irin irin ocuklar ; beyaz beyaz evler ; kk kk baheler ; byk byk ayaklar ; mfnik minik, yumuk yumuk eller ; dolu dolu gzler ; iri iri erikler; renkli renkli talar ; krmz krmz elmalar" vb.

B. Ayr Sfatlardan Kurulan kileme

Anlatm glendirmek iin, ok defa anlamlar veya sesleri birbirine yakn, bazen de bal bana anlam olmad halde ses yaknl dolaysyle kullanlan szcklerin kurduu ikilemeler de sfat grevinde kullanlr: "anl an

-L tarih, eri br sokak, abuk sabuk yaz, yarm yamalak i, ufak tefek adam, doru drst lakrd, solgun sar beniz, kara kuru olan, yorgun argn kadnlar, tatsz tuzsuz yemek, gl kuvvetli delikanl, delik deik elbise, yarm yamalak i, yalan yanl sz" vb.

KLEME 31

Belirtelerden ve Belirte Grevindeki Szcklerden kileme

Belirtelerden ve belirte grevinde kullanlan szcklerden kurulmu ikilemelere ok rastlanr. Bunlarn bir bl aslnda belirte olan szcklerden, bir bl belirte grevinde kullanlan ad, sfat ve ulalardan kurulur:

A. Asl Belirte Olan Szcklerden kileme

Asl belirte olan szcklerden kurulan ikilemeler, ok defa olduklar gibi tekrar edilirler : "peki peki gitsin", "evet evet olur", "hayr hayr olmaz' ', "imdi imdi anlyorum", "orda orda gezme' ' , "orda hurda konuma", "byle byle reneceksin" vb.

B. Asl Ad Olan Szcklerden kileme

Asllar ad olan baz szcklerden ikileme kuruhrak belirte grevinde kullanlr: "sabah sabah sylenme'', "akam akam gitme", "akam sabah gezer", "zaman zaman alar", "vakit vakit gelir", "gece gndz, yaz k a,lr" vb. Yansmalardan kurulan ikilemeler de bu blmden saylr : "angr ungur krlmak", "tangr tungur _yuvarlanmak", "ml ml uyumak'', "akr akr akmak", "zml zrl alamak" vb.

C. Asl Sfat Olan Szcklerden kileme

Sfatlarn ou belirte grevinde kullanlabilir. Trkede "ok yava git" yerine "yava yava git" anlatm yelendiinden, hemen hemen her sfat tekrarlanarak belirte grevinde kullanlmaktadr : "gzel gzel anlatmak, kk

32 VECHE HATiBOLU

kk doramak, byk byk konumak, scak scak yemek, souk souk imek, hzl hzl yrmek" vb.

Bazen de iki ayn sfattan ikileme kurularak belirte grevinde kullanlr : "doru drst dnmek, iyi kt kabul etmek, sama sapan konumak" vb.

. Asl Ula Olan Szcklerden kileme

Dnl, edilgen, ettirgen, _ ite ve olumsuzlar yaplabilen ula biimindeki eylemsilerin yan yana kullanlmasyle ikilemeli belirteler kurulabilir : "alaya alaya anlatmak ; gle gle gitmek ; altra altra retmek ; baka baka usanmak ; gre gre renmek ; sylene sylene gitmek ; koa koa yorulmak ; dura dura, dne dne konumak ; sallana sallana dolamak ; salna salna gezmek ; sylemeye sylemeye unutmak" vb12

kileme biiminde kullanlan bu ulalarn salad anlam gc, bir tek ulala salanamaz : "koa koa gitmek" yerine "koarak gitmek" anlatm, anlam bakmndan daha zayftr.

Bu tr belirteler bazen de iki ayr ulatan kurulur : "araya taraya bulmak, gle oynaya gitmek, de kalka bymek, le bayla almak, gide gele usanmak, gidip gelip bakmak" vb.

1 Unlemlerden ikileme

nlemlerin belirttikleri duygular, cokular, dnceleri pekitirmek, glendirmek iin hemen hemen her

12 Bu tr ulalar bazen kendi kklerinden kurulan eylemlere belirte olurlar : "k kvermek, bas basvermek. gl glvermek" gibi. Bazen de yardmc eylemle birlikte kullanlr : "bihsede ede bitiremiyor" gibi (bkz. Yardmc Eylemlerle Kurulan kileme, s. 49).

KLEME 33

dilde nlemler tekrar edilir, ikilenir, hatta lenir : "vah vah ! , eyvah eyvah ! , hele hele ! , haydi haydi ! , hay hay ! , of of!, f f! , ah al ! , yazk yazk ! , oh oh !", ta yoruluncaya kadar" "ta uyuyuncaya kadar, vb.

Balalardan kileme

Balalardan ikilemeler ok az kullanlr. Bir zorlama olmadka her balatan ikileme yaplamaz. Balalarn ou yabanc szckler olduu iin aslnda ikilemeye uygun saylmazlar. Bununla birlikte, baz konumalarda "fakat fakat" ya da "ancak ancak" gibi, tekrarlara rastlanabilir. Balalar gibi ilgelerden de ikileme kurulamaz13

Eylemlerden kileme

Eylemlerden ikilemeler trl biimlerde kurulur. Bazlar ekimli eylemin tekrardr, bazlar da eylemsilerin tekrardr yahut aralkl ikileme biiminde kurulmutur :, "gitti gitti durdu", "kotu kotu yoruldu'', "olmaz olmaz'', "yeter yeter'', "brak brak", "buyur buyur", "gel gel", durur durur", "oldum olas", "oldu olacak", "dt decek", "dt deli", "grp grecegi", "oralk aarmad", sokaa kt", "yemei yedi yemedi, dar frla d", "sarp sarmalad", "sordu soruturdu", "buldu buluturdu", "verip veritirdi", "ne derse desin'', "'idare etsin

yor: 13 Baz balalarn, yeni yeni, ikileme biiminde kullanldit grl-

"Zonklayan sa ularmda brtlen brtlen Dkk kprler gibi atrdayan bir yalnzlk Ve ttn ve iki ve sonra, ve ve ite kanl gzlerini outurdu kum kum Devrilen dul bir sabaha uyanan uykusuzluum"

(Tahsin Sara : Gne Kavgas, s. 20)

34 VECHE HATBOLU

etsin bir ay etsin", "olsa olsa krk yl sonra olur", "gelse gelse bugn gelir", "durup dururken bayld", "koarken koarken dt", "yerse yer, yemezse yemez" vb. (bkz. Eylem Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler, s. 44).

YAPI VE KURULU BAKIMINDAN KLEMELER

kilemeler, szdizimine gre, kullanlrken ya ad kk veya gvdelerinden ya da eylem kk veya gvdelerinden kurulur. Bu bakmdan ikilemeler, balca iki blme ayrlr :

ler

1. Ad Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler II. Eylem Kk veya Gvdelerinden Kurul.an kileme-

1. Ad Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler

Ad kknden veya gvdesinden kurulan ikilemeler, szdizimine gre kullanlrken ya yaln durumda bulunurlar ya da ad durum eklerinden birini veya ikisini alrlar.

Yaln Durumdaki kileme

Ad kk veya gvdesinden kurulmu yaln durumdaki szcklerin banda yansmalar gelir.

Yansmalardan Kurulan kileme

Yansmalar, doa olaylarnn seslerini yartstrnaa alan szcklerdir. Bunlar, Trkede szck tretimi bakmndan ad gibi kullanldndan, bir eit ad saylrlar.

Doann seslerini taklit eden, yanstan ve ok defa yaln durumda kullanlan yansmalar ya ayn szckten ya da ses ve yap bakmndan birbirlerini andran szcuklerden kurulur.

36 VECHE HATBOLU

A. Ayn Yansmadan Kurulan kileme

Doann seslerini yanstan ayn szckler yaln durumda i kilenir : ''fokur fokur veya fkr fkr kaynamak ; horul horul veya ml ml ya da mrl mrl uyumak ; akr akr, rl rl akmak ; tkr tkr yrmek ; kkr kkr glmek" vb.

B. Ayr Yansmalardan Kurulan kileme

Yap ve ses bakmndan birbirini andran ayr biimdeki yansmalar yaln durumda ikilenir : "takr tukur grlt etmek ; apr upur, hapr hupur yemek ; angr ungur krlmak ; tngr mngr yuvarlanmak" vb. (bkz'. Asl Ad Olan Szcklerden kileme, s. 3 1 , mad. B.)

Yalm Durumdaki Adlarla Kurulan kileme

Ad kknden veya gvdesinden tretilmi yaln durumdaki adlarla kurulan ikilemelerde .de -s,zcklerin ya ayn ya da ayr olduu grlr.

A. Yaln Durumdaki Ayn Adla Kurulan kileme

Ad kk veya gvdelerinden tretilen ve yaln durumda kullanlan szcklerin bir blm de unlardr : "top top kuma, demet demet gl, deste deste para, bek bek iek, bklm bklm yol, bukle bukle sa, saak saak rt, anak anak yourt" vb.

B. Yaln Durumdaki Ayr Adlarla Kurulan kileme

Yaln durumda kullanlan ve iki ayr addan kurulan ikilemeler eitli grevlerde kullanlabilir : "kavga d bir yaam, tarla tapan gerek, i g sahih;,

KLEME 37

yol yordam bilmek, el pene divan durmak, sa sakal brakmak" vb.

Ynelmeli kileme

kilemeyi kuran adlar,dan biri ya da ikisi ynelme durumunda olabilir. Bunlar da ya ayn szcklerden ya da ayr szcklerden kurularak ynelme durumuna girmilerdir.

A. Aym Szcklerden Kurulan Ynelmeli kileme

Bu tr ikilemelerde ya birinci szck ya da ikinci szck ynelme durumuna girer : "gze gz, die di, kana kan, mcadele ; baa ba gelmek ; dara dar yetimek ; yz yze gelmek ; sa saa clmek ; ba baa, az aza, omuz omuza, srt srta vermek ; gz gze, burun buruna gelmek ; diz dize, kucak kucaa oturmak ; el ele, kol kola dolamak ; yan yana sralamak ; soluk solua, nefes . nefese komak ; st ste, alt alta, i ie yerletirmek ; kiru kuruya yemek ; yar yarya blmek ; arka arkaya, geri geriye gitmek" vb.

B. Ayr Szcklerden Kurulan Ynelmeli kileme

Ayr szcklerden kurulan ynelmeli ikilemelerde genellikle her iki szcun de ynelme durumunda bulunduu grlrt4: "vara yoa zlmek ; saa sola atmak; ee dosta gvenmek ; paraya pula aldanmak ; sele suya karmak ; ele kola gelmek ; yalana dolana sapmak; kurda kua yem olmak ; olua ocua karmak ; ste baa dikkat etmek" vb.

14 ok az ikilemede de yalnz ikinci szck ynelme durumunda bulunur: "ne iplie veya bir deri bir kemie dnmek gibi.

38 VECHE HATBOGLU

ki szc de ynelme durumunda bulunan ikilemelerin bazlar, ok defa olumsuz eylemlerle kullanlr : "ipe sapa gelmemek ; etliye stlye karmamak ; e bee bakmamak ; yere ge smamak ; eve barka uramamak; suya sabuna dokunmamak" vb.

kmal kileme

kilemeyi kuran ayn ya da ayr szcklerden ikisi ya da biri kma durumunda bulunabilir :

A. Aym Szckten Kurulan kmal kileme

Ayn szckten kurulan kmal ikilemelerin bazlarnda, iki szck de kma durumunda olabilir. Bunlarn rnekleri azdr : "kydan kydan, kenardan kenardan gitmek ; ordan ordan okumak ; arkadan arkadan konumak ; iten iten yanmak" gibi .

kilemeyi kuran ayn szcklerden birincisi kma, ikincisi ynelme durumunda olabilir. Bu eit ikilemelerin ok kullanld grlr : "batan baa dolamak, kulaktan kulaa fsldamak, dadan daa kamak, elden ele, dilden dile dolamak, evden eve tanmak, inceden inceye dnmek, uzaktan uzaa tanmak, derinden derine alamak" vb.

B. Ayr Szcklerle Kurulan k.mal kileme

kilemeyi kuran ayr szcklerin her ikisi de kma durumuna girmi olabilir : "dereden tepeden konumak, havadan sudan bahsetmek, undan bundan tatmak, ordan hurdan derlemek, sadan soldan toplamak, stten batan vazgemek, iten dtan kaplamak, elden ayaktan dmek,

KLEME 39

elinden dilinden kurtulmak, dilden zikirden drmemek, evden barktan ayrlmak" vb.

kilemeyi kuran ayr szcklerden birincisi kma, ikincisi ynelme durumunda olabilir : "tepeden, trnaa giyinmek, ineden iplie hazrlanmak, batan ayaa donanmak, batan aaa= aaya onarmak" vb .

. Kalmal kileme

kilemeyi kuran ayn ya da ayr szcklerden ikisi veya biri kalma durumunda olabilir.

A. Ayn Szcklerden Kurulan Kalmal kileme

Ayn szckten kurulan kalmal ikilemelerde her iki szck de kalma durumuna girmi olabilir. Bunlarn da rnekleri pek azdr: "ayda ayda demek, arda arda dolamak" vb.

B. Ayr Szcklerden Kurulan Kalmal kileme

kilemeyi kuran ayr szcklerden her ikisi de kalma durumunda olabilir: "ayda ylda grmek, arda hurda dolamak, arada srada uramak, tede beride konumak, elde avuta kalmamak, kyda kede saklamak" vb.

Yklemeli kileme

kilemelerin pek ,az da ykleme durumuyle kalplamtr : "yan ban almak ; elini eteini ekmek" gibi (bkz. kilemeden Nesne, s. 52).

4(1 VECHE HATBOGLU

Ara Durumundaki (lnstrumentalis) kileme

kilemeyi kuran szckler ara durumu ekini alm olabilirler. Bunlar ayn szckten kurulan ve az kullanlan ikilemelerdir : "iin iin yanmak, ardn ardn gitmek, ucun ucun bitirmek" gibi. _

"ile" ilgeciyle kurulan ikilemeler de bu blme .girer : '"canla bala almak" gibi .

yelikli kileme

yelik ekleri, ad durum ekleri gibi, ikilemelerin kuruluunda etkili olurlar. .Pek ok ikilemenin iyelik ekiyle kurulduu grlr.

kilemeyi kuran ayn ya da ayr szcklerin her ikisi pe iyelik eki alabilirler.

A. Ayn Szckten Kurulan yelikli kileme

Ayn szckten kurulan ve iki szc de iyelik eki aldktan sonra yaln durumda kullanlan ikilemeler ok azdr : "Topu topu bir ev, hepsi hepsi yz lira" gibi.

Ayn szckten kurulan ve iki szc de iyelik eki aldktan sonra, ikinci szc ynelme durumunda bulnan ikilemeler ok kullanlr "boyu boyuna; huyu huyuna uymak; laf lafna, sz szne uymamak ; kt ktma yetimek; elifi elifine, harfi harfine tekrarlamak ; dengi dengine rastlamak ; al alna, moru moruna komak; bou bouna yanmak; pisi pisine gitmek ; ucu ucuna yetimek ; gn gnne saat saatna yetitirmek ;- kelimesi kelimesine ezberlemek ; tp tpna, tpks tpksna benzemek" vb.

KLEME 41

kilemeyi kuran ayn szcklerden birincisi iyeliksiz, yaln, ikincisi iyelik ekiyle birlikte ynelme durumuna girmi olabilir : "a acna gitmek, tam tamna uymak" vb1.

Ayn szckten kurulan iyelikli ikilemelerin bir trnde de yalnz birinci szck iyelik ekiyle birlikte ynelme durumuna girmi olabilir : "gzelliine gzel, fakirliine fakir, zenginliine zengin" gibi.

yelikli ikilemelerin bir trnde de birinci szck sadece iyelik eki alr : "ii i, gz gz, sz sz deil" vb. (bkz. Grev Bakmndan kilemeler, s. 5 1) .

kilemeyi kuran ayn szckler, iyelik eki aldktan sonra, her ikisi de ynelme durumuna girmi olabilir : "bana bana, eline eline vurmak ; gzne gzne sokmak ; dikine dikine gitmek ; tersine tersine davranmak ; stne stne gitmek" vb.

B. Ayr Szcklerden Kurulan yelikli kileme

kilemeyi kuran ayr szckler, yaln durumda yalnz iyelik ekiyle kurulabilir : "kolu kanad krlmak (kolum kanadm krld) ; az dili kurumak ; yz gz morarmak ; beti benzi umak ; sa solu belli olmamak ; eli aya dzgn olmak ; soyu sopu belli olmak ; eskisi yenisi karmak ; ya ba uygun olmak ; ta topra altn olmak ; hali vakti yerinde olmak ; asl fasl, asl astar yok ; eli aya ekilmek ; sz saz dinlenmek ; evi bark yklmak" vb16

kilemeyi kuran ayn szckler, iyelik ekinden sonra her ikisi de ynelme durumuna girmi olabilir : "eline ayana abuk olmak veya kapanmak ; stne bana dikkatli

15 Kendi kendine (kendisine) karar vermek biiminde kullanlan ikilemenin durumu'da bir szc iyelik eki alm ikileme biimine uymaktadr.

16 yelik eki alm ikilemelerin bir bl de eylem kk veya gvdelerinden tretilmi olabilir : "Alacu verecei kalmamak ; girdisi kts belli olmamak" gibi (bkz. ekimli Eylemlerden Kurulan kileme, s. 48).

1.2 VECHE HATBOGLU

olmak ; diline eline sahip olmak ; etine buduna dolgun olmak ; yzne gzne bulatrmak ; sana bana bakmak ; sana sakalna bakmamak" vb.

kilemeyi kuran ayr szckler iyelik eki aldktan sonra, yalnz ikincisi ynelme durumuna girebilir : "eli ayana dolamak ; sa sakalna karmak ; dili damana, derisi kemiine yapmak" vb. (bkz. Grev Bakmndan kilemeler, s. 5 1 ve kilemeden zne, s. 52).

yelikli ikilemelerin bir bl de ykleme durumuyle kullanlabilir : "varn younu harcamak ; maln mlkn kaybetmek ; oluunu ocuunu dnmek ; evini barkn _terketmek ; stn ban temiz tutmak ; san sakaln aartmak ; yan ban almak" vb. (bkz. Grev Bakmndan kilemeler, s. 5 1 ve kilemeden Nesne, s. 52).

Baz Yapn Ekleriyle Kurulan kilemeler

Baz ikileme trleri, zellikle yapm eklerinden "-li" ya da "-siz" ekiyle kurulur. Bu eklerle kurulan ikilemelerin bazlar ayn kk veya gvdeden bazlar da ayr kk veya gvdeden tretilir.

A. Ayn Kk veya Gvdeden "-li" Ekiyle Kurulan kileme

Ayn kk veya gvdeden "-li" ekiyle tretilen ikilemelerin ou sfat veya belirte grevinde kullanlr : "akll akll ocuklar ; pullu pullu kumalar ; boyal boyal yzler ; tatl tatl anlatmak ; uslu uslu oturmak ; sesli sesli konumak" vb.

Ayn szckten kurulan baz ikilemelerde, szcklerden birincisi "-li" ekini alr, ikincisi iyelik ekinden sonra ynelme durumuna girebilir : "yerli yerine koymak;

KLEME 43

bal bama bir i ; evli evine, kyl kyne gitmek" vb. (bkz. Grev Bakmndan kilemeler, s. 5 1 ve kilemeden Tmle, s. 53).

Ayn kk veya gvdeden "-li" ve "-siz" ekiyle birlikte tretilmi szcklerden ikilemeler de kurulur : "vakitli vakitsiz gelmek ; yerli yersiz konumak ; zamanl zamansz yemek yemek ; belli belirsiz bir leke" vb.

B. Ayr Kk veya Gvdelerden " -li" Ekiyle Kurulan kileme

Ayr kk veya gvdelerden "-li" ekiyle tretilip kurulan ikilemeler ok kullanlmaktadr: "anal babal bymek ; mall mlkl adam ; irili ufakl, bykl kkl elma ; all yeilli veya all pullu elbise ; gl kuvvetli adam ; evli barkl kadn ; akll uslu ocuk ; deli da tal veya dayal deli ev ; derli toplu oda" vb.

Bunlardan baka, "-lik" yapm ekiyle ayr kk veya gvdelerden tretilerek ikileme biiminde kullanlan szler de vardr : "gnlk gnelik bir yer ; gllk glistanlk bir dnya ; dirlik dzenhk yaratmak" vb.

"-siz" ekiyle kurulan ikilemelerin de bazlar ayn kk veya gvdeden, bazlar da ayr kk veya gvdeden tretilmi olarak kullanlr.

A. Ayn Kk veya Gvdeden "-siz" Ekiyle Kurulan kileme

Ayn kk veya gvdeden "-siz" ekiyle tretilmi ikilemelerin bazlar da unlardr : "sessiz sessiz alamak; tatsz tatsz olaylar veya konumak ; yzsz yzsz glmek ; arsz arsz ylmak" vb.

44 VECHE HAT,BOLU

B. Ayr Kk veya Gvdeden "-siz" Ekiyle Kurulan kileme

Ayr kk veya gvdeden "-siz" ekiyle kurulan ikilemelerin bazlar da unlardr : "sessiz sedasz alamak ; tatsz tuzsuz yemek ; ipsiz sapsz veya yersiz yurtsuz adam ; parasz pulsuz kadn ; borsuz harsz yaamak" vb.

Bir tr ikileme de "-cik" ekiyle kurulur, bunlar sayldr : "hanm hanmck oturmak ; kadm kadnck i grmek ; kargack burgack yazmak" gibi.

il. Eylem Kk veya Gvdelerinden Kurulan kilemeler

J

KLEME 45

koa gitmek ; komaya komaya ayaklar durmak ; baka baka veya gre gre renmek ; gle gle gitmek ; sevine sevine yapmak ; alaya alaya uyumak ; salma salma yrmek17 vb.

kileme biiminde kullanlan ayn kk veya gvdeden tretilmi ulalarnlbir bl de "-ip" veya "-ken" ekiyle kurulur : "dnp dnp bakmak, dp dp baylmak, kalkp kalkp oturmak, koup koup terlemek veya yorulmak, giderken giderken yuvarland" vb.

B. Ayr Ulalardan Kurulan kileme

Ayr eylem kk veya gvdelerinden kurulan ula biimindeki ikilemeler de belirte grevinde kullanlr : "de kalka yrmek ; bata ka veya dala ka i lerlemek ; yana yakla anlatmak ; sere serpe uzanmak" vb.

Ayn eylem kk veya gvdelerinden "-ip" ekiyle tretilerek kullanlan, ula biimindeki ikilemelerden bazlar ' da unlardr : "yatp kalkp dua etmek, sorup soruturup anlamak ; yiyip iip yan gelmek ; satp savp gitmek ; alp rpp veya alp mp oynamak" vb.

Ortalardan Kurulan kileme

Eylem kk veya gvdelerinden tretilen ortalarla kurulan ikilemelerin de bazlar ayn szckten bazlar da ayr szcklerden kurulur.

1 7 Halk dilinde dar nl ile tretilmi ulalarn da ikileme olarak kullanld grlr : "Saln saln yrmek" gibi. Halk iirinde de bu tr ulalara rastlanr: "Gzel ne gzel olmusan grlmeyi grlmeyi,

Siyah zlfn halkalanm r/meyi r/meyi" gibi.

Mi VECHE HATiBOGLU

A. Ayn Ortatan Kurulan kileme

Ayn kk veya gvdeden tretilen ve ikileme kuran ortalarri bazlar "-mi", bazlar "-en", bazlar da "-ir, -mez", ok az da "-dik" ekiyle kurulabilir : "sararm sararm yzler, kurumu kurumu yapraklar, bilmi bilmi konumak" vb.

"-en" orta ekiyle, ayn eylem kk veya gvdesinden tretilen ikilemelerdeki ikinci szck ynelme durumuna girer : "giden gidene, gelen gelene, kaan kaana, koan koana, kran krana" gibi .

"-ir" ve "-mez" orta ekleriyle tretilmi szcklerden kurulan baz ikilemeler de unlardr : "bilir bilmez; olur olmaz ; der demz ; gelir gelmez" gibi.

Ayn kk veya gvdeden "-dik" ekiyle tretilmi ortatan kurulmu pek az ikileme de kullanlr: "tandk tandk simalar" gibi .

B. Ayr Ortatan Kurulan kileme

Ayr eylem veya gvdelerden tretilen ve ikileme kuran ortalarn bazlar "-mi" ekiyle, bazlar "-en", bazlar da "-ir, -er, -mez" ekleriyle kurulmu olabilirler : "sararm solmu yzler ; yazan izen insanlar ; gelen geen arabalar ; yenir yutulur ey deil ; dmez kalkmaz bir Allah ; bitmez tkenmez yol ; yemez imez soyundan veya yenmez iilmez ey" vb.

Eylemliklerden Kurulan kileme

ikilemelerin bazlar da kalplam eylemliklerden kurulur. Bunlarn da bir bl ayn kkten, bir bl de ayr kkten tretilmi olabilir.

KLEME 47

A. Ayn Eylemlikten Kurulan kileme

Ayn kk veya gvdeden tretilen eylemlik biimindeki ikilemelerden bazlar da unlardr: "ek etmek tek etmek denkletirmek" ; "burma burma byklar, oyma oyma dolap, sama sama iler", "gidi o gidi, geli o geli, ,ka o ka" (bkz. s. 30.)

B. Ayr Eylemliklerden Kurulan kileme

Ayr kk veya gvdelerden tretilen eylemlik biimindeki ikilemeler de vardr : "derme atma bir ev ; arama tarama yapmak ; okuma yazma bilenler ; bitmek tkenmek, bkmak usanmak, yalvarmak yakarmak, dei toku, bar gr" vb.

Baz ikilemelerde de eylemlikle birlikte orta veya sfat kuJlanlr : "sama sapan sz veya karmakark (karma + kark) i" gibi .

Eylemden Tretilmi Stfatlardan Kurulan kileme

kilemelerin bazlar eylem kk veya gvdesinden tretilmi sfatlarla kurulur. Bu tr eylemden tretilmi sfatlarn ortalardan fark, olumsuzlularnn yaplamaydr.

Eylemden tretilmi sfatlarn da bir bl ayn eylemden bir bl de ayr eylemlerden kurularak ikilemeleri meydana getirirler.

A. Ayn Eylemden Tretilmi Sfatlardan Kurulan kilemeler

Ayn eylem kk veya gvdesinden tretilmi sfatlarla kurulan ikilemelerin bazlar unlardr : "baygn baygn gzler, dalgm dalgn baklar, akn akn ocuklar

VECHE HATBOLU

kesik kesik salar, kmk knk camlar, yrtk yrtk elbiseler" vb.

B. Ayr Eylemlerden Tretilmi Sfatlardan Kurulan kilemeler

Ayr eylem kk veya gvdelerinden tretilmi sfatlarla kurulan ikilemeler de unlardr : "aygn baygn maniler ; ak sak resimler ; krl} dkk eya ; delik deik duvar ; abuk sabuk konumalar" vb.

ekimli Eylemlerden Kurulan kileme

Trl kii kavramlarna gre ekime girmi eylemlerden de ikileme kurulur. Bunlarn da bazlar ayn kk veya gvdeden bazlar da ayr kk veya gvdeden tretilmi ekimli eylemlerle kurulan ikilemelerdir.

A. Aym ekimli Eylemden Kurulan kileme

Ayn kk veya gvdeden tretilerek her tr kii kavramna gre ekime giren eylemlerden kurulan ikilemelerin bazlar 3. Kii ekimine gre yledir : "kotu kotu dt ; alad alad sustu ; yapmadk yapmadk da ne oldu ; yiyor yiyor doymuyor ; durmu durmu turnay gznden vurmu ; barm barm duyuramam ; olsa olsa o olur ; gelse gelse bugn gelir, bilse bilse o bilir" vb.

Bu tr ikilemelerin ikinci ve birinci kii kavramna gre kullanld da grlr : "buldun buldun bunu mu buldun", "kotum kotum yoruldum" vb.

Ayn iki szckten birincisi, ekeylemle ekimlenerek; ikileme kurulmaktadr : "paraysa para - veya para ise para- ;

KLEME 49

elbiseyse elbise - veya elbise ise elbise- ; gzelse gze/veya gzel ise gzel -" vb.

B. Ayr ekimli Eylemlerden Kurulan kleme

Ayr kk veya gvdelerden tretilmi ekimli eylemlerden de ikilemeler kurulabilir : "dnd tand kararn verdi ; arad tarad buldu ; bir bir sayd, dkt ; ezildi bzld anlatmaya balad ; alad szlad kendini affettirdi" vb.

ekimli Eylemle Birlikte Ulatan Kurulan kileme

ekimli eylemle birlikte ok defa "-e" ya da "-ip" ekleriyle tretilen ulalar kullanlarak ikileme kurulabilir. Bunlarn da bir bl ayn eylemden, bir bl de ayr eylemden tretilir.

A. Aym ekimli Eylemle Birlikte Ulatan Kurulan kileme

Bir ekimli eylemle ayn kk veya gvdeden tretilen ula, birlikte kullanlarak ikileme kurulabilir : "kala + kaldm" (doru yazm : kalakaldlm) ; dura + dursun (doru yazm : duradursun) ; veri + versin (doru yazm : veriversin) vb'8

Yardmc Eylemlerle Kurulan kileme

"etmek" ve "olmak" ve bazen de "eylemek" yardmc eylemleriyle, baz ikilemeler birlikte kullanlabilir : "m-

18 Bu eit ikilemeler birleik szck durumuna girdikleri iin, tek szck gibi bitiik yazlrlar. Bu tr eylem kkleri "kalmak, durmak, '

50 VECHE HATBOGLU

rn krn etmek ; ka gz etmek ; al al olmak; mor mor olmak ; toz toprak olmak" vb.

Baz ikilemeler de hem "etmek" !\em de "olmak" yardmc eylemleriyle kullanlabilir : "alt st etmek veya olmak ; tiftik tiftik etmek veya olmak ; didik didik etmek veya olmak; para para etmek veya olmak" vb.

Baz yabanc szcklerle birlikte kullanlan "etmek", "olmak veya "eylemek" gibi yardmc eylemlerin ula biimlerinde, yabanc szck ikilenmez : "bahsede ede bitiremiyorlar, redede ede bir hal oldu ; iyi olacak zanede ede bu hale geldik ; rica ede ede yardm saladk ; perian ola ola aklland ; piman ola ola uslana bilir ; niyaz eyleye eyleye muradna erdi" vb.

GREV BAKIMINDAN KLEMELER

kilemeler tmce iinde her trl grevde kullanlabilir. D

52 VECHE HATBOLU

ine kavuur" biiminde bir deiiklik yaplsa, anlatmn gc hemen der.

kilemeden zne

kileme, tek bir szck gibi zne grevini zerine alr : "oluk ocuk gitti, yalnz kaldm", "ana baba ok defa ocuklar iin tartr" ; "kz erkek, kark otursun" vb.

Bazen de zne olarak kullanl.an szck, ikileme etkisiyle meydana gelmi bir tekrar saylabilir ama aslnda bir eit ikilemedir. nk bu tr kullanlarda da anlam pekitirilmek, glendirilmek istenir. Dadalolu'nun nl "len, lr, kalan salar bizimdir" sz byle bir anlatmla kurulmu, zne-yuklein tekrar, ikilemesidir. "Syleyen sylesin sen aldrma" sznde zne-yklem ikilemesi kullanlmtr. " iten geti", "yer yerinden oynad" szlerinde de zne-dolayl tmle ikilemesi kullanlmtr ve bunlar birlikte g, etki yaratmaktadrlar. "El elden stndr" atasznde de, zne-dolayl tmle, "sz, sz aar" atasznde ise, zne-nesne ikilemesi vardr. Bunun gibi "Ac acy bastrr, su sancy" atasznde de znenesne ikilemesi kafiye gibi kullanlmtr.

kilemeden Nesne

kilemelerden belirtili ya da belirtisiz nesne yaplabilir. "Tas tara, ply prty toplad" ; "evi bark terketti, oluu ocuu perian etti" gibi rneklerde belirtili nesne, "anak mlek satyor ; defter mefter almal" gibi rneklerde de belirtisiz nesne olarak kullanlan ikilemelere rastlanr.

KLEME 53

kilemeden Tmle .

kilemelerden kurulan tmlelerin bir bl dz tm-le, bir bl de dolayl tmletir.

kilemeden Dz Tmle

"Ali sokak sokak dolat", "seni kap kap aradk", "babas olunu vilayet vilayet aryor", "Fuzuli, iirlerinde yer yer platonik ak terennm eder" vb.

Karacaolan'n nl dizeleri de ikilemeli dz tmlecin gzel bir rneidir :

ncecikten bir kar yaar Tozar Elif Elif diye

kilemeden Dolayl Tmle

Trl ad durum eklerini alm bulunan ikilemeler, dolayl tmle olarak kullanlabilir : "Kent batan baa donanmt" ; "Dedikodu, dilden dile, azdan aza, kulaktan kulaa, yrekten yree bir yel gibi, bir jet gibi hzlanr, yaylr" ; "Laftan lafa geildi", "Ortalk birdenbire kart, "kaan kaana; herkes evine kotu" ; "Ali, klna kyafetine ok dikkat ediyordu" ; "Eninde sonunda o buraya gelecek" ; "Gzne dizine dursun" ; "Ele gne kar, stne bana dikkat etmelisin" ; "Diinden trnandan arttrdyle bu evi ald" vb. (bkz. Ad Kk veya Gvdesinden Kurulan kilemeler, s. 35).

kilemeden Ykl_em

Trl ikileme biimleri yklem olabilir. Yahya Kemal Beyatl bir iirinde ikilemeyi yklem olarak kullanmaktadr :

54 VECHE HATBOGLU

Ben o rzgarla imdi ba baaym ; Galiba yol grnd sevdaya ; Kendi gnlmce bir saat yaaym ; Girmesin baka bir hayal araya ; Ben o rzgarla imdi ba baaym.

Yahya Kemal Beyatl baka bir iirinde ise yle demektedir :

Yine bir sofrada en akraktk, Gn denizlerde snerken baktk Ve obanlar gibi dallar yaktk.

Bir baka yazda, "Byk tehlikelerle kar karyayz", "Sessizlik iinde duyulan, saatm tik tak/aryd" rneklerine rastlyoruz ki, yklemler ikilemelerden kurulmutur.

ANLAM BAKIMINDAN KLEMELER

Trkede ikilemenin ortaya kmasndaki etken anlamdr. Trk dncesindeki durmadan gelien anlamlara yeni kalplar bulmak, kavramlar belirtmek iin, szckleri yan yana getirip bir tek szck gibi kullanma yoluna gidilmitir. Bylece, anlam belirtmek, pekitirmek, glendirmek amacyle yeni bir szck yaratr gibi, iki szck yan yana getirilir ve bu birlikten ortaklaa yeni bir anlam, gl bir kavram elde edilir.

Yan yana kullanlarak ikileme kuran szckler, anlam bakmndan birka ynde incelenebilir.

Anlam Pekitirme

kilemenin balca amac anlam pekitirmektir. "ok, pek, fazla, gayet" gibi szcklerin belirttikleri kavramla ikilemenin anlamda salad g, pekitirme bakmndan llemez. "bek bek iekler, demet demet gller, salkm salkm zmler, deste deste para yahut gzel mi gzel, temiz mi temiz" gibi ikilemelerle salanan kavramlar "ok" ve benzeri szcklerle salanamaz19

19 Szcklerdeki pekitirme olay da bir eit ikileme saylr. Bir tr ikilemede iki ayr szck yerine. bir szcn ilk hecesi ikilenir. Bir szcn ilk hecesinde mevdana getirilen ikilemenin de amac, szck ikilemesinde olduu gibi, anlam glendirmek, pekitirmektir : "up - uzun, apak, kp-ksa, yem-yeil, mas-mavi, ter-temiz, tor-top, ep-evre, srl-sklam, rl-plak" gibi pekitirmeli szckler, erden pten, ters pers, eski psk, ekli pk/, estek kstek ikilemeleri gibi , ailarn pekitirirler.

56 VECHE HATBOLU

Anlam Glendirme

kilemenin bir amac da anlam glendirme, kuvvetlendirmedir. Szsk tekrar etmekle anlam tekrar edilir ve bylece anlamda pekitirme, g salanr, kavramn da deeri geniler, artar. "Gle gle bir hal olduk ; alaya aaya bandan geenleri anlatt ; dnp dnp bizi szd ; gide gee usandk ; yavara yakara ikna ettik" gibi ikilemelerin, anlamda gsterdii kuvvet, kullanlabilecek bir tek szckle kolay kolay salanamaz. Bu bakmdan, dikkat edilecek olursa, ok kullanlan ataszlerinde, deyimlerde, eski ve yeni a ozanlarnn nl dizelerinin ounda, anlam gc ve ses gzelliini salayan sr, ok defa ikilerri.edir. kileme, tek szcklerin anlam snrlarn zorlayarak, anlatma esneklik verir.

Anlam Abartma

kilemenin bir amac da, anlamn salad gb, deeri artrmak, abartmaktr. Buna gre ikilemede az ok bir mbalaa vardr, denebilir. "Seve seve yapmak", "severek yapmak" anlatmndan deer bakmndan ok fazla abartlmtr. Bunun gibi "sylene sylene gitmek", "sylenerek gitmek"ten daha mbalaal saylr, "kosa kosa yorulmak" anlatm, hi bir zaman "koarak yorulmak", anlatmyle bir tutulamaz. Birinci anlatmlar, ikinci anlatmlara gre, daima daha gl saylrlar.

Anlam oaltma

ikilemede, anlam pekitirme, glendirme, abartma ile birlikte bolluk, oulluk kavram da vardr. ok defa "-ler" oul ekiyle kullanlmalarnn bir nedeni de ilerindeki oulluk kavramdr. "bek bek iek, demet demet

KLEME 57

gl, deste deste para" gibi ikilemeler bazen de "-ler" oul ekiyle bazen de eksiz kullanlr. Yalnz sfatlardan kurulan ikilenelere oul eki getirmek zorunluu vardr : "gzel gzel kzlar, krmz krmz gller, yumuk yumuk eller" vb.

Yine adlardan kurulan ikilemelerin tmle olarak da oul kavram verdiklerini gryoruz : "ev ev dolamak", "ok ev dolamak"tan daha baka bir oulluk belirtmektedir. Bunun gibi "sokak sokak aramak", "ehir ehir taramak" ikilemelerlndeki oulluk kavram, ancak "her", "btn" szcklerinin de katlmasyla salanabilecek biimde, bir baka ynden de pekitirilmektedir.

Anlatm Kolaylatrma

kileme ile anlam, teki anlatmlardan ok daha kolaylkla, ok daha yaln, esnek ve ak olarak anlalr. "Gayet temiz bir kadn" yerine "temiz mi temiz bir kadn" ; "ok fakir bir adam" yerine, ''fakir mi fakir bir adam" anlatm, durumu ok daha kolay aklar.

Anlam Bakmndan kilemeyi Kuran Szckler

Yan yana kullanlan szcklerden kurulan ikilemeler, anlam bakmndan, bir tek szckm gibi sk skya birbirlerine perinli, baldrlar. yle ki yazm zorluu olmasa, birleik szckler gibi bitiik yazlabilecek kadar anlam bakmndan aralarnda kesin birlik vardr. Hatta baz iki lemelerde szcklerden biri ayn yaayamaz, bazlarnda da iki szck de ayr ayr kullanlamaz durumdadr ama ikilemede ortaklaa, pekitirmeli, gl anlam birlikte belirtirler.

58 VECHE HA TBOGLU

ki Szc de Anlaml kileme

Bu tr ikilemelerde, iki szck de bal bana anlamldr ve ok defa yalnz olarak kullanlrlar : "doru drst, sa salim, uslu akll, yalan yanl, aa yukar" vb.

iki szc de anlaml olan ikilemeler balca trl olabilir :

1) Ayn anlaml szcklerden kurulan ikileme

2) Yakn

3) Kart

Ayn Anlaml Szcklerden Kurulan kileme

Bu tr ikilemelerde, szckler grnrde ayn anlaml saylrlarsa da, her yerde birbirlerinin yerine kullanlamadklar iin, gerekte ayn anlaml deillerdir : "it kpek, yz surat, sorgu sual, klk kyafet, deli diva_ne, ses seda, bet beniz, ke bucak" vb.

Gerekten anlam ayn olan sz:;klerden kurulan ikilemelere en iyi rnek, ayn szcn tekraryla kullanlan ikilemelerdir : "gle gle gitmek, uslu uslu oturmak, yava yava ilerlemek, alaya alaya anlatmak, seve seve yapmak, gzel gzel_ kzlar, demet demet iekler" vb.

Anlamlar Yakn Szcklerden Kurulan kileme

Bu tr ikilemelerde de, her iki szcn kendi anlamnda bal bana kullanld gri)lr. Fakat yakn anlaml szcklerden kurulan ikilemelerdeki szcklerin bazlarnda anlamdan baka, ses ve biim yaknlklar da var-

KLEME 59

dr : "delik deik, e dost, dnya alem, doru drst, sama sapan, ak sak, derme atma, derlemek toparlamak, dermek devirmek, ar sz, ak pak, akl fikir, ar namus, ayan beyan, mal mlk, yol yordam" vb.

Anlamlar Kart Szcklerden Kurulan kileme

Kart anlaml szcklerin, yan yana ikileme biiminde kullanlmas, ok defa aklanmas istenilen kavramn snrlarn belirtir : "irili ufakl elmalar ; bykl kkl ocuklar ; eninde sonunda, er ge olacak bir 'i ; eksik fazla ziyan yok ; dosta dmana kar ; iyi kt bir akraba ; tal tatsz anlar ; yerli yersiz, iferi geri konumalar" vb.

Bir Szc Anlaml kileme

Bu tr ikilemelerde, ya birinci szck ya da ikinci szck tam anlamldr, teki szckler, anlaml szcn glgesidir ama anlam glendirmede yardmcdrlar. Bu bakndan, glge szcklere de "yar anlaml" denebilir : "eri br, eski psk, ufak tefek, yamru yumru, yrtik prt1k, ters pers, estek kstek, evirmek evirmek, sklm pklm, incik boncuk, ekli pkl" gibi.

ki Szc de Yar Anlaml kileme

Yar anlaml szck, zorlama olmazsa, tek bana kullanlamaz. Bununla birlikte anlama katklar olduu iin bsbtn anlamsz da saylmazlar. Bu tr szcklerden kurulan ikilemelerde de gl bir anlam, bir pekitirme apak ortadadr : "eci bc bir adam, kvr zvr eya, cn ccn karmak, atra patra konumak, abur cubur

60 VECHE HATBOGLU

yemek, yalap alap temizlik" gibi. Bu tr ikilemelerin nemli bir bl yansmalardr. Yansmalar ok defa tek bana yaayamazlar20 : "akr akr, tTkr tkr, hngr hngr, fildtr .fldr, hapr hupur, katr kutur, arl arl, tiril tiril" vb. Grlyor ki bu tr iki lemelerdeki szcklerin, baka bir ek almadan, bal balarna yaama yetenekleri yoktur ama birlikte anlam bakmndan g salarlar21

kilemeyle Resim izme

Bir olay, bir grnt, bir hayal, bir dnce szle, yazyla ana izgileri bakmndan resim gibi aktarlablir. kilemede, iki szckle kk bir tablo izilir ki etkisi kolayca silinemez. nl airlerin bazlarndan alnan dizelerde resim izer gibi ikilemeler kullanlmtr. :

Karl dalarn banda Salkm salkm olan bulut San zm benim iin Yan yan alar msn

Atr ar kacaksn bu merdivenlerden

Sen iek iek elma

Ceylanlar sr sr, kuzular al al Irmaklar grl grl, dereler ail aTI

Ben bcek bcek umu sessizliklerinde Sen insan insan kemik

20 Bazen de birleerek tek szck kurarlar : "tt, grgr, drdr, hrgr" gibi.

21 Osmanlcada bu tr szckler, "anlamsz, ihmal edilmi" sayla rak "mhmelat" terimiyle karlanmtr.

TARH BOYUNCA TRKEDE KLEME

Btn Trk lehelerinde, ilk yaztlardan balayarak ikileme olayna bol bol rastlanr.

Orhun Yaztlarnda kileme

lk Trk metinlerinden, nl Orhun Yaztlar, ikileme ile balar: " Tengri teg tengride bolm Trk bilge kagan . . . ", "bilig bilmez kii . "yug sgt tutp . " , "ire asz, tara tonsz, yabz yablak budunda ze olurtm22"

Uygurcada kileme

kileme, Uygurcann balca zelliklerinden biridir. Uygurca dneminde, yabanc dillerin Trkeye etkisi artmaya balamtr. lkilemeden vazgemeyen Trkler, bu dnemde, Uygurca szcklerle birlikte ayn ya da yakn anlaml yabanc szckleri de yan yana getirerek ikileme biiminde kullanmaya balamlardr : in kirt "doru hakiki" ; hua eek "iek" ; kalp d "zaman, vakit, devir, a" gibi Uygurcada Trke szcklerden kurulmu ynlarca ik ilemeye rastlanr : krk mengiz "beniz, grn, yz, endam" ; kngl kkz "gnl, kalp" ; a barm "servet, varlk" ; k telim "ok " ; kz karak "gz" ; k

22 Orhun Yaztlar, Hseyin Namk Orkun, 1 936 stanbul, s. 22, sat : 1 ; s. 24, sat. 27 ; s. 30, sat. 9 ; s. 42, sat. 2.

62 VECHE HATBOGLU

erdem "g, kuvvet, fazilet, e,rdem" ; san sak "say, hesap, adet" ; yol yeri "klavuz" ; ota emi "doktor, tabip" ; sevgsiiz taplagusuz "sevgisiz, sadakatsz" vb.23

Trkiye Trkesinde kileme

Trkiye Trkesinde ikileme trleri o kadar ok kullanlr ki, hemen hemen her yazda ve konumada birine ya da birkana rastlanr. Yerinde kullanlan ikilemeli bir anlatm, ses uygunluuna, ses benzerliine dayand iin Trkiye Trkesine bir anlam gc, anlatm zenginlii ile pirlikte bir mzik esintisi, ahenk salar. Bu bakmdan Trk dili iirle konuur gibidir.

Eski Osmanlcadan balayarak, gnmze kadar, her ada, halk ve divan edebiyat yazarlar, ozanlar, ikileme trlerini bol bol kullanmlardr.

iirde kileme

Sultan Veled'in Manzumeleri'nde kileme

Eski Osmanlca dneminde, zellikle Sultan Veled, Trke manzumelerinde, ikileme ve ikilemeye benzer tekrarlara ok yer vermitir. Hatta Sultan Veled'in T_rke Divan'nn balca zelliklerinden biri de ikileme ve ikilemeye benzer tekrarlardr, denebilir.

Ol, kim ekdi, delim delim gtre24 Umak ire sevnben otura

23 Ahmet Caferolu; Eski Uygur Trkesi Szl, stanbul 1 968. 24 Sultan Vcled'in Trke Manzumeleri, Yaynlayan ve leyen

Mecdut Mansurolu, Istanbul 1958, s. 1 1 . 13 , 3? "d.elim = ok"

KLEE

Canlarun can sdk u imandur, kii bu nur ile Mselmandur

63

Sultan Veled'in manzumelerinde, ikilemelere benzer tekrarlara da ok rastlanr (bkz. Aralkl ikilemeler, s . 22).

Bakma bana, bakma bana bu gz ile,. bu gz ile ; Can gzini ger aa sen, sen nola sen sen nola

Rahmetnle diini gn eyleye sen (eyleyesin) Kudretnle giini dn eyleye sen

* * *

Yunus Emre'de kileme

kilemeyi en iyi kullanan - ozanlarn banda Yunus Emre gelir. Halk diline dayanan Yunus Emre, Trkede ikilemenin anlatmdaki gcn, etkisini kavramtr. Hemen hemen her iirinde, bir veya birka ikileme trn , ustalkla kullanr.

Akn ald benden beni, Bana seni gerek seni Ben yanarm dn giin, Bana seni gerek seni25

Beni bende demen, bende deilim Bir ben vardr bende, benden ier

ol cennetin rmaklar Akar Allah deyii dey km slam blblleri ter Allah dey deyii

* * *

25 Burhan Toprak, Yunus Emre Divan, Aukara, 1 966, bkz. Adllardan kileme, s : 29.

VECHE HATBOGLU

Necati'de kileme

On beinci yzylda Necati, ikilemeyi en sevimli, en etkili biimde kullanan bir Divan edebiyat ozandr.

kal gklere ahm ereri dne dne Yand kandil-i sipihrin cieri dne dne

Sen olasn dey yer yer aslp ayineler Gelene gidene eyler nazar dne dne

* * *

Fuzuli'de kileme

On altnc yzylda, ikileme ve trlerini ustalkla kullananlardan biri de Fuzuli'dir.

Lahza lahza gnlm odndan 1 ererlerdr han Katre katr(\ gz tken sanman sirikm kandur

Zerre zerre hak-i dergahna ister sala nur Dnmez ol dergahdan ger olsa pare par su

* * *

Baki'de kileme

On altnc yzylda ikilemyi en etkili biimde kullananlardan biri de Baki'dir. nl beyiti gl bir ikileme ile bitmektedir.

Kadrini seng-i musallada bilp ey Baki Durup el balayalar karna yaran saf saf

KLEME

emir gibi ruy-i zemine taraf taraf Saldn demir kuaklu cihan pehlivanlar

Nedir bu pi pi in in ham-be ham

65

Nedir bu turralar bu halka halka zlf-i mgasa kak

* * *

Nailii Kadim'de kileme

On yedinci yzylda ikilemeyi baarl bir biimde kullanan Divan ozanlarndan biri de Naili'dir.

Kadem kadem gece terifi Naili o mehin Cihan cihan elem-i intizara demez mi

Zerre zerre hak-i guristan pamal etme kim Tude tude Husrev-i zerrin klehdr her biri

* * *

Karacaolan 'da kileme

On yedinci yzylda ikilemeyi etkili, sevimli, baarl biimde kullanan halk edebiyat ozan aracaolan'dr.

Ilgt lgt esen seher yelleri Esip esip yare demeli deil Ak elleri elvan elvan knal Karadr gzleri srmeli deil

Ala gzlm ben bu ilden gidersem Zlf perianm kal meli! meli/

VECHE HATBOLU

Karl karl dalarndan atm Souk souk sularn itiim Elvan elvan dmelerin zdm imdi ince bele kol ister gnl26

Nedim'de kileme

kilemeyi baaryla kullanan halk ozanlarndan biri de Emrah'tr ;

Tutam yar elinden tutam kan dalara dalara Olan bir yaral blbl nem balara balara

Birin bilir birin bilmez Bu dnya kimseye kalmaz Yar ismini desem olmaz Der dillere dillere

Emrah eydr bu gnmdr Ara kan ttnmdr Yare gidecek gnmdr Dem yollara yollara

* * *

Nedim'de kileme

18 . yzylda, Nedim' ri iirlerinde ikilemelerin deiik, renkli rneklerine rastlanr.

Srma kakl sim gerden zlf tel tel ince bel Gl yanakl glgli kerrakeli mor hareli

Fikr gani. canma kar eyledi bilmem bilmem Ah hercai kouldun m ki ayara aceb

26 Karacaolan, Btn iirleri, Hazrlayan. Cahit ztelli, lstanbul 1 970, s. 108, 1 1 1 , 1 1 3 .

KLEME 67

Sen al gl gibi zar ile hezar olsun Nedim Bend bend olsun ham-i zlfn ikar olsun Nedim

* * *

eyh Galip'te kileme

On sekizinci yzylda, eyh Galip, edebiyatta "icad elfaz" denen bir tr ikilemeyi yabanc szcklerle bol bol kullanm, arada da Trke szcklerden ikilemeye gzel rnekler vermitir.

Ketmetme yegan yegan syle Gam defterinin tamam yok mu

Gehi ziri serde desti gehi aya koltuunda De kalka hastei gam der-i ltf-i yare dt

Dergah- mevlevide niyaz ile hak olan Eflake naz ederse yeridir yeri yeri

** *

Tanzimatlar da yazlarnda halk ve konuma diline yer verdiklerinden, ikileme trlerini kullanmlardr.

inasi'de kileme

Yaseminden bile naziktir o boy pos anda Sarmak-vari sarlsam eilir ol anda

* * *

Namk Kemal'de kileme

Gna geldi cihanda hretin sytin kemallnden Kemal'i gah gah etsin bilenler yad lazmsa

ok ak gremezsen de sanda sakalnda El minnet lillah yz ak aln aktr.

* * *

68 VECHE HATBOLU

Ziya Paa'da kileme

nk mevlam kul eyledi sana ozumu Bastn yerlere srsem yzm gzm

Akam olur, gne batar imdi buradan Garip garip kaval alar oban dereden Pek krpesin esirgesin seni Yaradan

** *

Abdllak Hamit Tarhan'da kileme

Niin alar hazin hazin Ne temennas var bu dnyada Gezdiim demde gl-sitanlarda Beni yadndr eyleyen taltif Duyarm iefhan hafif haif' Rzigar estii zamanlarda

Geliyor naleleri gOuma sadan soldan Dalgalar, bende olan derde lmdr are

* * *

Mehmet Emin Yurdakul'da kileme

Mehmet Emin Yurdakul Trkeye ok nem verdii iin deiik ikilemeler kullanmtr.

Ninesini lgn gibi sokaklara uratt. Ona ky ky hekim hoca ila ifa aratt.

Bu kitaptr, her insana iin dn reten, Gkte yerde, tende canda bir Yaradan sezdiren

* * *

KLEME 69

Mehmet Akif Ersoy'da kileme

Mehmet Akif, halk dilini ustalkla kulland iin, hal-kn dilinde kalplam, ikilemeleri yelemitir.

Zavall ben . amar, tahta, her gn ura da, Sonunda bir paralar yok, el elde, ba bata ; ..

O her sabah okuyordu grl grl czn ; Ayrmyordu kitaptan ne olsa hi gzn.

Snk snk yanyor rafta isli bir lamba . nnde bir kme : fes, takke, hrka, salta, aba

Canm skld dn akam, sokak sokak gezdim ; Sonunda bir yere saptm ki, nce bilmezdim.

Fenerim balad etrafn tek tk hisse Vaka ben de yoruldum, o fakat, pek yorgun . . .

Demek tanmal artk oluk ocuk buraya ; Ayol, nedir bu senin yaptn ? Utan azck . .

Knk dkk ieler, bir de inko tepsiyle Be on kadeh, iki testi sonra tezgahlk

* * *

Ahmet Haim' de kileme

kilemeyi ses ve anlam gcne gre, yerinde ve etkili kullananlardan biri de Haim' dir.

Ar ar kacaksn bu' merdivenlerden, Eteklerinde gne rengi bir yn yaprak

70 VECHE HATBOLU

Sular karard Yzn perde perde solmakta, Kzl havnalar seyret ki akam olmakta . . .

Akam, yine akam, yine akam Bir srma kemerdir suya baksam

* * *

Tevfik Fikret'de kileme

Tevfik Fikret de, kalplam ya da kalplamam ikilemeleri, tekrarlar, ara sra kullanmtr.

Trnaklaryle bir yed-i kahrn, didik didik, Ykseldi gavr-i cevve bacak, kelle, kan, kemik .

Meali, i'ri, snfhat, ruhu, lafz sizin Sizin, ne varsa hepsi hepsi hepsi sizin ;

Ey anl avc, damn bihude kurmadn ; Attn . Fakat yazk ki, yazklar ki vurmadn !

* * *

Yahya Kemal Beyatl'da kileme

kilemeyi gzel ve bol bol kullananlardan biri de Yah-ya Kemal Beyatl'dr.

Eslaf kapldka gzelden gzele Fer vermi o neve'yle gazelden gazele Snmez seher-i hare kadar i'r-i kadim Bir me'aledir devredilir elden ele

Her rengi istemez gzmz imdi aldadr ; spanya dalga dalga bu akam bu aldadr Alnnda halka halkadr aufte kakl Gsnde yosma Grnata'nn en gzel gl .

KLEME

Allaha kredip duruyorlar ve kol kola, Sessiz, yava yava dalyorlard bir yola

71

Gforce n.. grdm ne de bir kimseye sordum Yarab hele kalb arlarm durdu diyordum.

Da da o gzel ses btn etraf gezindi ; Grm ve geirmi denizin kalbine sindi.

Sesler denizin ufkunu u(an uca sard. Benzim, lmn i'ri yayldka sarard

Mehtap . . . iri gller . . ve senin en gzel aksin . . . Velhasl o r'ya duruyor yerli yerinde !

* * *

amzn ozanlar, iirin srlarndan, gizli glerinden birini bulmulardr. Divan ozanlarnn, ara sua, ekine ekine kullandklar ikilemelerden ok daha deiik, gzel, etkili olanlar, bu gnn iirinde, bol bol grlr. Gnmzn ozanlarnn renkli, ekici, etkili ikileme ve yinelemelerinden seme rnekler aada sralanmtr.

Birinden birinde bahenin yle bir bakt sana soluna Oturdu Ondan sonra artk deme gitsin

Ta akamlara kadar Bir trk bir trk bir trk

.O eski yorgunluum yok Gne gnee kar

72 VECHE HATBOGLU

Bir kz geer arkadaki yoldan Bir eda bir alm aka paka Az yz bir delice trk Vurur kokusu uzaklatka

(Sabahattin Kudret Aksal)

* * *

Baktm donanm tepeden trnaa Sen iek iek elma

Benden Istanbul diye diye lmesi Bakarsn diye diye szm lstanbul olur Bir yanm Sarayburnu bir yanm Kzkulesi .Arada gider gelir arabal bir vapur Sularda ak gzlerim pul pul

Tek tek alan fakir pencereleri Boyunca ky .ky sokak sokak

ayr imen dalara yr Telli kavaklarla gklerde gerin Dalgalan baak baak ovalarda

Kaldrmlarn dibinden dibinden Mutludur denize doru giden

Arada rhtm var deniz var vapurlar Denizi vapurlar koa koa geiyorum. Ay altnda kalkan uaklara yetiip iti kak bilekler eller ayaklar Her gece sana doru geliyorum tekrar tekrar

KLEME

Nerenin krlar bunlar Nerenin yoncalar nsan durur durur hatrm-

Gnn yorgunluklar Uc uca uykusuzluklarla Yktka ar pazara Il l elma Batan baa elma

El ele yan yana omuz omuza Uultulu sesli bir kalabalkta Bu kalp bu dudak susa susa lr her gn bir daha lr

73

(Necati Cumal) * * *

Ceylanlar sr sr kuzular al al Irmaklar grl grl dereler al al

Dallarda kandil kandil yanar sat meyvalar Bakarsn demede akl akl kilim var.

Ateinden yolculuu Deniz gzler buu buu

Keyfim usun ar ar Tan petekten ballarn

Dudak desin ayak basmasn yere Gs gs tepe mum mum minare

(Behet Kemal alar) * * *

74 VECHE HATBOGLU

Gidiyordum, gurbeti gnlmde duya duya, Ulukla yolundan Orta Anadolu'ya

Yannda damla damla bittiimi duyarm Yoklarm, yerinde mi yzm, alnm, salarm ?

Sen anlayan bir gzle szersin uzun uzun Yabanc bir ehirde bir kadn heykelini

Ateten kzaran bir gl arar da Gezer badan baa oban emesi

(Faruk Nafiz amlbel)

Ben bcek bcek umu sessizliklerde, Sen insan insan kemik

Geceler geceler alm giderim, Kara ta uyudun mu ?

Denem altn tarlalar zre Dalgalanr dalgalanr Tanrma kar.

Ben bir bceim O yllarla yllarla uzak.

stmde Yenilmiin yenilmiin trks.

(Fazl Hsn Dalarca) * * *

stanbul'u dinliyorum gzlerim kapal Kular geiyor, derken Ykseklerden, sr sr, lk lk

KLEME

Serin serin kapal ar ; Cvl cvl Mahmut Paa ;

Sabah akam gider gider geliriz. Denizlerimizle aalarmz arasnda

Oymu diyorum, zavall airin Grp grecei

Ne ho deniz deniz dolamak Dceler gibi ba bo

Versem kendimi btn btn Bir yelkenli olup engine

75

(Orhan Veli Kank)

* * *

-nsanlar yzyllar yl evler yaptlar rili ufakl, birbirinden farkl Ahap evler, kagir evler yaptlar. Doup lenleri oldu, gelip gidenleri oldu, Evlerin ii devir devir deiti Evlerin d pencere, duvar.

(Behet Necatigil)

* * *

O yerde ben gkte, el ele gz gze Ar ar kayp giden bulutlan Dkyordu akl, gmrah salarn Denize, o yerde ben gkte, el ele ;

76 VECHE HATBOGLU

Geri kalmak, gml dinsel kovuklarda, Eli brnde, a ana sele kar

Sevgimin arkasna gizleniyorum ; , im dm kml kml hiyeroglif!

Yolcuyu uurladk. Srekli Bir yamur, vck vckt toprak

Bulutlar geiyor, lk la, stten, Denizle gk iftleiyor homurdanarak.

(Oktay Rfat) * * *

Yal varmak yakarmak nafile bugn Gzn n yana bakmadan gider

Neden byle dman grnrsnz, Yllar yl dost bildiim aynalar ?

Hayal meyal eylerden i lk akmz ; Hatras bile yabanc gelir Hayata beraber baladmz Dostlarla da yollar ayrld bir bir ; Gittike artyor yalnzlmz.

(Cahit Stk Taranc) * * *

Ksm yemeine yavru, baklar buu buu Kanar sol brnden al al bir gne delikanl

Ekmein ortasnda bir l ve sszlk Bolua bak bak saplanan lk

KLEME

Ama ssz dudaklarda, baklarda l l Yine ylgn ynlarn o ta dilsizlii

77

Ama gz gz, yrek yrek ve kan scaklnda Aar, binbir frtnann demir parmaklndan

Han yrei ve bir ift kmr kpkmr Erir ylece kannda suskun suskun Gecesi gecesine kar

Kutsanr ekmek ekmek, yl yl, iek iek zlenir yaantya bir engin ynlarn

Zonklayan sa ularmda brtlen brtlen Dkk kprler gibi atrdayan bir yalnzlk

(Tahsin Sara) * * *

Her millete birer yzden grndn Kendini sakladn sardn sarmdn

ki kapl bir handa Gidiyorum gndz gece

(Ak Veysel atrqlu) * * *

DZYAZIDA KLEME

Eski Osmanlca dneminde, zellikle dzyazda, ikilemelerin ounun ya yabanc szckten ya da bir Trke ve bir yabanc szckten kurulduu grlr, ok defa .da araya "ve" balac getirilir.

Kabusname'de, "af kl yarlga" gibi ikilemeye benzer biimlerle birlikte, "dzenin ve tertibin", "nizam ve dzgn", "tten ve nasihatten" gibi balal tamlamalara daha ok rastlanmaktadr.

Dede Korkut'ta kileme

On beinci yzylda, zellikle Dede Korkut kitabnda, ikilemelerin deiik, etkili, renkli biimlerine bol bol rastlanr. Dede K orkut kitabnn ekiciliini salayan zelliklerin banda ikileme gelir21 : "Ol zamanda biglern alk alk, kark kark idi ;", " Tavla tavla ahbaz atlarna bindiler katar katar kzl develerini yetdiler" ; "nm anlan bigler, szm dinlen bigler, yata yata yanumuz ard, tura tura bilmz kurd, yoryalum a bigler, av avlayalm, ku kulayalum, sn geyik ykalum, kaydalum otamza delm, yiyelm ielm ho kielm."

* * *

Dede Korkut kitab dnda, Eski Osmanlca dnemi dzyaz yaptlarnda, Arapa ve Farsann etkisiyle, ikileme trleri az kullanlmtr.

27 Dede Korkut Kitab, Yaynlayan : Dr. Muharrem Ergin, Cilt I. s. 95, 96, 1 1 7, Ankara 1958, "sn = geyik".

KLEME 79

Kelile ve Dimne gibi bir yaptta da, bug baz yazlarda grld biimde, szcklerin eskisi ve yenisi ikileme zentisi gibi kullanlmaktadr : "ot ve ilac", "firak ve ayrlmak" gibi . Bugn de, baz yazlarda ve konuma larda "ilim bilim", "artlar koullar' ' , "hrriyet zgrlk" gibi biimler kullanlmaktadr. Bu tr rnekler, gerek ikileme saylmaz. Yirminci yzylda, Trkeye verilen byk deerle birlikte, dilimizin nemli bir zellii olan ikileme, iirde olduu gibi dzyazda da bol bol kullanlr olmutur. nk yirminci yzylda, konuma dili, dzyazya byk lde yanstlmtr. kileme olaynn da konuma dilinde

ve azlarda eskiden beri yaad, yaygn biimde kullamld bilinmekte-dir.

Bu bakmlardan, ikileme rneklerini en iyi belirten dzyazlar, daha ok, son yzylda yazlm olanlardr.

20. yzyla gei dnemindeki Trkeyi, en iyi kullananlardan biri olan Refik Halit Karay'n yazlarnda iki leme trlerine ok rastlanr : " yanaklar pene pene, al al olarak susuyordu" ; "Azlarnda beyazms bir kpk ineyerek dalgn ve kskn arka arkaya, ar ar, yumuak yumuak, iz brakmadan ve toz karmadan gidiyorlard" ; "Durmadan dinlenmeden, nefes almadan, yanaklar sevincinden pembe pembe, dudaklar titreyerek taze, gevrek, billur sesiyle biteviye konuuyordu" ; "Bunu iiten ocuk, hkra hkra, katla katla alamaktadr28".

* * *

Deyimlerde kileme

Deyimlerde, etkinlii, anlatmda kolayl salayan balca zelliklerden biri de ikilemelerdir. Pek ok deyimde ikileme trlerinin bol bol kullanldn grmekteyiz : "Boyu

28 Refik Halit Karay; Gurbet Hikayeleri, Istanbul 1 965, s. 8 ve de-vam.

80 VECHE HATBOGLU

boyuna, huyu huyuna uyuyor" ; "ocuklar al.t alta, st ste bouuyorlar", "gze gz, die di mcadele", "O kadar kalabalk vard ki kim kime, dum duma", "Sfra sfr elde var sfr", "Al al, moru mor - al alna, moru moruna - ieri girdi'', "Analar ta yesin, yarm yarm be yesin'', "Ayaklar geri geri gidiyordu'', "Ayda ylda bir olan toplantya gidilmeli'', "Az buz deil", "baa ba geldi", "bile bile lades", "Bire bir berabere kaldlar", "bucak bucak kamak", "Bugne bugn zengin saylr", "Bulup buluturup demek gerek'', "fitil fitil burnundan getirmek'', "an an etmek", "dedii dedik, ald ddk'', "dereden tepeden konumak" "Durdu durdu turnay gznden vurdu", "direk direk barmak", "dik dik bakmak", "el elde, ba bata kalmak', "elini kolunu sallaya sallaya gezmek", "Evli evine, kyl kyne", "fellik fellik aramak", "Grp grecei rahmet bu", "huyuna suyuna gitmek", "cn ccn karmak", "ipe sapa gelmemek", "kafa kafaya vermek", "kalptan kalba girmek", "Kr kr parmam gzne", "kr krne inanmak", "ne yapp yapp baarmak", "Pisi pisine gitti", "sca scana sylemek'', "ta ta stnde brakmamak'' , "tepe tepe kullanmak", "topu topu bir ev'', "torun torba sahibi olmak", "tyleri diken dik(;!n olmak", "uzun uzadya konumak", "vakitli vakitsiz gelmek", "yan yan bakmak", "yar yarya blmek", "yze yze kuyruuna gelmek'', "zoru zoruna -zor zoruna- baarmak" vb.

Deyimlerde, ses ve biim benzerliinden yararlanarak, aralkl ikileme trleri bol bol kullanlr : "ast astk, kestii kestik'', "evet efendim, sepet efendim", "har vurup harman savurmak", "tamtakr kuru bakr ' ' , "yel yeperek yelken krek", "a deil ak deil" vb. (bkz. vecihe Hatibolu ; Kelime Gruplar, Trk Dili Aratrmalar Yll, Ankara 1963).

kilemeyi yerli yerinde, tam deerinde kullanan, yzyllar boyunca hafzalara ileyen ataszlerimiz ve deyi-

KLEME 81

lerimizdir. Hemen hemen, iki atasznn ya da iki deyimin birinde, gzel bir ikileme vardr. kilemenin psikolojik deerini, retme, anlatma, hafzalarda etkisini srdrme gcn, ataszlerimiz ve deyimlerimiz en ak biimde belirtmektedir.

Ataszlerinde kileme

Ataszlerimiz t ve yarglarn en iyi biimde ikileme ile anlatrlar : "damlaya damlaya gl olur", "bal bal demekle az tatlanmaz", "bol bol yiyen, bel bel bakar", "dn gle gle gider, alaya alaya gelir", "k k eden naladr, i bitiren akadr", "zm zme baka baka kararr'', "da daa kavumaz, insan insana kavuur", "yer 'damar damar, insan soy soydur", "da da stne olur, ev ev stne olmaz", "erken kalkan yol alr, erken evlenen dl alr", "komu komunun klne muhta olur.29

29 mer Asm Aksoy, Ataszleri ve Deyimler, Trk Dil Kuru