EKONOMİK VE FİNANSAL SİSTEM

Hazırlayan: Doç.Dr.Metin COŞKUN

Ekonomik Sistem

Ekonomik sistem, hangi ürünler ne kadar üretilecek, üretim nasıl gerçekleştirilecek, üretim kimler için gerçekleştirilecek sorularına cevap verebilmek için doğal kaynaklar, işgücü, sermaye ve girişimci olarak nitelendirilen üretim faktörlerini en optimal şekilde bir araya getiren sistemdir.

Ekonomi yönetimlerinin ulaşmak istediği temel hedef ülke vatandaşlarının refah içerisinde yaşamasını sağlamaktır. Bu nasıl mümkün olacaktır? Başka bir deyişle insanların refah içerisinde yaşayabilmesi için ne gereklidir? Bu sorunun cevabı bellidir. Nasıl ki bir kişi çalışmadan, para kazanmadan, üretmeden yaşamını idame ettiremezse ülkeler de üretmeden büyüyüp, kalkınamaz. Ülke kalkınamayınca o ülkede yaşayanların da refah düzeyi artırılamaz.

Ekonomik Sistem

Ekonomi yönetiminin temel hedefinin ülkede yaşayan insanların refah düzeyini artırmak olduğu ifade edilmişti. Refah düzeyi kişi başına düşen milli gelir ile ölçülmektedir. Bazı ülkelerin toplam üretimleri (gayri safi yurt içi hasıla) fazla olmakla birlikte, kişi başına düşen milli gelir düşüktür. Örneğin, Türkiye 2012 yılında 786 milyar dolar GSYİH’ı ile dünyanın 17. büyük ekonomisidir. Aynı yıl kişi başına düşen milli gelir ise yaklaşık 10.500 dolar olmuştur. Türkiye milli gelirin adil dağıldığı varsayımıyla bile kişi başına milli gelirde dünyada 180 ülke arasında 62. sırada yer almaktadır. Gelişmiş olarak nitelendirilebilecek ülkelerde ise kişi başına düşen milli gelir 35.000 doların üzerindedir.

Ekonomik Sistem

İnsanların refah düzeyi ve yaşam kalitesini gösteren diğer bir ölçü de İnsani Gelişme Endeksidir. İnsani Gelişme İndeksi; şu dört parametreye dayanarak, üç boyuta göre ölçekleniyor:

1. Doğumdaki Yaşam Beklentisi

2. Yetişkinlerin Okur Yazar Oranları

3. Eğitime Kaydolanların Oranı

4. Kişi Başına Gelir Düzeyi

Ekonomik Sistem

İnsani Gelişme Endeksi; iki eğitim parametresini birleştirerek üçe indirgiyor ve ulusların insani gelişmişliği, UZUN VE SAĞLIKLI YAŞAM (+) BİLGİ (+) SAYGIN BİR YAŞAM STANDARDI metriğine dönüşüyor. Bu ölçüye göre Türkiye 1965 yılında 152. sırada iken 1998 yılında 85. sıraya, 2009 yılında ise 182 ülke arasında 79. sıraya yükselmişken, 2012 yılında 90. sırada kalmıştır. Görüldüğü gibi Türkiye gerek kişi başına düşen milli gelir açısından gerekse de İnsani Gelişmişlik açısından arzu edilen düzeye gelememiştir. Bu hedeflere ulaşabilmek için daha çok üretim yapılması gerekliliği açıktır. Bu da ekonomik sistemin daha iyi çalışması ile mümkündür.

Ekonomik Sistem

Bir ekonomik sistemde temel olarak üç tür piyasa mevcuttur: Bunlar; üretim piyasası, faktör piyasası ve finansal piyasalardır. Üretim piyasaları, mal ve hizmet üretiminin gerçekleştirildiği piyasalardır. Üretim faktörlerinin alınıp satıldığı piyasaya faktör piyasası denir. Finansal piyasalar ise fon akımının gerçekleştirildiği piyasalardır.

Finansal Sistem

Ekonomik sistemi oluşturan unsurlardan biri olan finansal sistem; bir ekonomide fon fazlası olanlardan fon açığı olanlara fon transferini gerçekleştiren sistemdir. Ekonomide bazı birimler gelirlerinin tamamını harcamayarak, tasarrufta bulunur. Başka bir deyişle fon fazlası verir. Bazı birimler ise gelirlerinden daha fazla harcama yaparlar. Başka bir deyişle fon açığı verirler. Finansal sistem işte bu iki kesimi bir araya getiren mekanizmadır. Finansal sistem aracılığıyla fon fazlası verenlerden fon açığı verenlere fon transferi gerçekleştirilir. Fon transferi doğrudan ve dolaylı olmak üzere iki şekilde yapılabilir.

Finansal Sistem

FONLAR

FİNANS KURUMLAR

I

FONLAR

Tasarruf Sahipleri

• Hanehalkı• Şirketler• Hükümet• Yabancılar

Yatırımcılar• Şirketler• Hükümet• Hanehalkı • Yabancılar

FİNANS PİYASALARI

DOLAYLI FİNANSMAN

DOĞRUDAN FİNANSMAN

FONLAR FONLAR

FONLAR

Finansal Sistemin Unsurları

• Tasarruf sahipleri (fon arz edenler)

• Yatırımcılar (fon talep edenler)

• Finansal araçlar

• Finansal aracı kurumlar

• Hukuki ve idari düzen

Finansal Sistem

Hane halklarının emeklilik için birikim oluşturup bunu yatırım olarak değerlendirmek istemesi.

Karlı ve belli bir olgunluğa erişmiş olan şirketlerin nakit fazlasını değerlendirmek veya belli bir süreliğine nakit fazlası olan şirketler bu fonları nemalandırmak istemesi.

Hızlı büyüyen sektörde çalışan şirketlerin yeni makine parkı, fabrika veya diğer alanlara yatırım yaparak kapasitesini genişletmek istemesi bunun için uzun vadeli sermaye teminine ihtiyaçları olması.

Şirketlerin kısa vadeli nakit giriş çıkışlarından kaynaklanan kısa vadeli nakit ihtiyaçlarını gidermek istemesi.

Devletin bütçe açığı nedeniyle borçlanmak istemesi.

Hane halklarının ev otomobil almak veya tüketime yönelik kredi temin etmek için borçlanmak istemesi.

Hisse Senedi Piyasası

Hisse senedi ve benzerlerinin ihraç edildiği ve ikinci el piyasalarda işlem gördüğü piyasalardır. Hisse senetleri şirketin kar payına ve yönetimine katılma hakkı sağlamaktadır.

Birincil ve İkincil Piyasalar

Birincil piyasalar, menkul kıymetlerin işletmeler ya da devlet tarafından ilk defa çıkarılarak borç verenlere satıldığı finansal piyasalardır. Örneğin; işletmelerin hisse senetlerini halka arz etmesi, Hazine Müsteşarlığı’nın Hazine Bonosu ihraç etmesi birincil piyasa işlemidir. İkincil piyasalar ise daha önceden çıkarılmış menkul kıymetlerin yeniden satıldığı finansal piyasalardır. Örneğin; İstanbul Menkul Kıymetler Borsası’nda yapılan işlemler ikincil piyasa işlemleridir.

Birincil ve İkincil Piyasalar

İkinci el piyasalarda yapılan işlemlerde şirketler finansman temin etmezler. Şirketler birinci el piyasalarda yapılan ilk ihraçta fon temin etmektedirler.

İkinci el piyasalar yatırımcılara birinci el piyasada satın aldıkları menkul kıymetleri satabilme imkanı tanıyarak birinci el piyasayı desteklemektedir.

İkinci el piyasaların diğer önemli görevi menkul kıymetlerin şirketlerde ve ekonomideki gelişmelere göre fiyatlanmasıdır.

Örgütlenmiş ve Örgütlenmemiş Piyasalar

İkincil piyasalar iki şekilde oluşur. Birincisi örgütlenmiş piyasalar şeklinde oluşumdur. Örgütlenmiş piyasalara organize olmuş piyasalar da denilmektedir. Örgütlenmiş piyasalar, binaları, üyeleri, yasaları, kuralları ve yönetenleri olan piyasalardır. Örgütlenmiş piyasalarda, piyasayı etkileyebilecek bilgiler, yatırımcılar tarafından kolay ve doğru bir şekilde elde edilebilmektedir. Örgütlenmiş piyasalarda tam rekabet koşullarının geçerli olması, alıcı ve satıcıların tek başlarına piyasayı etkileyebilme gücüne sahip olmaması gerekir.

Örgütlenmiş ve Örgütlenmemiş Piyasalar

İkincil piyasaların diğer bir oluşum şekli ise örgütlenmemiş piyasalar şeklinde oluşumdur. Örgütlenmemiş piyasalara, organize olmamış, tezgahüstü ya da over-the-counter piyasalar da denilmektedir. Örgütlenmemiş piyasalar, belirli bir fiziki mekânın olmadığı, fiyatların pazarlıkla belirlendiği piyasalardır. Tefeciler, bankerler, Tahtakale bu piyasalara örnek verilebilir.

Sermaye Piyasaları

Bir yıldan uzun vadeli finansal varlıkların işlem gördüğü piyasalar sermaye piyasası olarak adlandırılır.

Doğrudan fonlamanın yapıldığı piyasalardır. Şirketler sermaye ihtiyaçlarını doğrudan kamudan sağlarlar.

ARAÇLAR: Hisse senedi, tahvil, finansman bonosu gibi menkul kıymetlerdir.

Sermaye Piyasaları

Sermaye Piyasalarının Gelişimini Etkileyen Faktörler

Ekonomide tasarruf düzeyinin yüksek olması

Özel ya da kamu işletmelerinin uzun süreli fonlara ihtiyaç duyması

Menkul değerlere yatırım yapılmasına uygun ortamın olması

Çok sayıda halka açık anonim ortaklıkların olması

Sermaye piyasasında aracılık yapacak aracı kurumların gelişmiş olması

Halka açıklanacak bilgileri izleyecek onaylayacak yatırım analizleri yapabilecek kişi ve kurumların olması

Sermaye piyasasının güven açıklık ve kararlılık içinde çalışmasını sağlayacak yasal düzenlemelerin olması