c¸c thiÕt bÞ ®o h¹t nh©nc¸c thiÕt bÞ ®o h¹t nh©n

vµ c¸c vÊn ®Ò an toµn liªn quanvµ c¸c vÊn ®Ò an toµn liªn quan

Cục An toàn bức xạ và hạt nhân

113, Trần Duy Hưng, Hà Nội

Néi dungNéi dung C¸c lo¹i m¸y ®o h¹t nh©nC¸c lo¹i m¸y ®o h¹t nh©n - M¸y ®o sö dông hiÖu øng truyÒn qua- M¸y ®o sö dông hiÖu øng truyÒn qua

- M¸y ®o sö dông hiÖu øng t¸n x¹ ng îc- M¸y ®o sö dông hiÖu øng t¸n x¹ ng îc

- M¸y ®o sö dông hiÖu øng ph¶n øng- M¸y ®o sö dông hiÖu øng ph¶n øng

C¸c bé phËn cña m¸y ®o h¹t nh©nC¸c bé phËn cña m¸y ®o h¹t nh©n- Nguån bøc x¹ cã vá kÝn (nguån kÝn) hoÆc m¸y ph¸t tia - Nguån bøc x¹ cã vá kÝn (nguån kÝn) hoÆc m¸y ph¸t tia bøc x¹ nh èng ph¸t tia X.bøc x¹ nh èng ph¸t tia X.

- Buång b¶o vÖ vµ hÖ thèng che ch¾n- Buång b¶o vÖ vµ hÖ thèng che ch¾n

- §Çu dß, thiÕt bÞ ph©n tÝch vµ hÖ ®iÒu khiÓn- §Çu dß, thiÕt bÞ ph©n tÝch vµ hÖ ®iÒu khiÓn C¸c m¸y ®o h¹t nh©n cè ®Þnh vµ di C¸c m¸y ®o h¹t nh©n cè ®Þnh vµ di

®éng®éng

C¸c lo¹i m¸y ®o h¹t nh©nC¸c lo¹i m¸y ®o h¹t nh©n

1. M¸y ®o sö dông hiÖu øng truyÒn qua1. M¸y ®o sö dông hiÖu øng truyÒn qua

Nguyªn lý: Nguån bøc x¹ ®Æt ë mét phÝa cña vËt cÇn ®o ®èi diÖn víi ®Çu dß. §o møc bøc x¹ truyÒn qua vËt thö nghiÖm. Sù kh¸c nhau cña møc ph«ng bøc x¹ cã mÉu vµ kh«ng cã mÉu cho ta biÕt c¸c ®Æc tÝnh cña vËt thö nghiÖm . MËt ®é vµ ®é dµy cña vËt thö nghiÖm cã thÓ ®o ® îc khi ta so s¸nh víi c¸c mÉu chuÈn.

S¬ ®å nguyªn lý bè trÝ thiÕt bÞ cña ph ¬ng ph¸p ®o truyÒn qua

VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông trong m¸y ®otrong m¸y ®o truyÒn quatruyÒn qua

Trong c¸c phÐp ®o truyÒn qua ho¹t ®é nguån th êng dïng kho¶ng 10MBq ®èi víi m¸y ®o dïng nguån beta, vµ vµi tr¨m GBq víi m¸y ®o dïng nguån gamma.

2. M¸y ®o dïng hiÖu øng t¸n x¹ ng îc2. M¸y ®o dïng hiÖu øng t¸n x¹ ng îc

Nguyªn lý: - §Çu dß vµ nguån ® îc

bè trÝ cïng mét phÝa so víi vËt thö nghiÖm.

- §Çu dß ph¶i ® îc che ch¾n ®èi víi tia x¹ ®Õn trùc tiÕp

- C¸c tia bøc x¹ sÏ t ¬ng t¸c m¹nh víi vËt chÊt cã mËt ®é vµ ®é dµy cao. §Çu dß sÏ ®o c¸c tia x¹ ph¶n x¹ l¹i tõ vËt thö nghiÖm.

- Víi cÊu tróc h×nh häc hîp lý ta sÏ ®o ® îc mËt ®é vµ ®é dµy cña vËt cÇn ®o.

M« t¶ bè trÝ thiÕt bÞ ®o t¸n x¹ ng îc

VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông trong m¸y ®o t¸n x¹ ng îctrong m¸y ®o t¸n x¹ ng îc

Ho¹t ®é nguån th êng dïng kho¶ng tõ 10 ®Õn hµng tr¨m MBq ®èi víi m¸y ®o dïng nguån beta vµ vµi tr¨m GBq víi m¸y ®o dïng nguån gamma. Nguån neutron th êng dïng ë kho¶ng GBq.

2. 2. M¸y ®o sö dông hiÖu øng ph¶n M¸y ®o sö dông hiÖu øng ph¶n øngøng

Nguyªn lý: - Tia gamma, tia X cã thÓ

ion ho¸ nguyªn tö cña c¸c nguyªn tè v× chóng ph¸t ra tia X thø cÊp (hiÖu øng huúnh quang) víi n¨ng l îng ®Æc tr ng cho vËt liÖu bÞ chiÕu.

- Nguån N¬tron cã thÓ - Nguån N¬tron cã thÓ dïng ®Ó biÕn chÊt dïng ®Ó biÕn chÊt kh«ng phãng x¹ thµnh kh«ng phãng x¹ thµnh chÊt phãng x¹. C¸c h¹t chÊt phãng x¹. C¸c h¹t nh©n phãng x¹ ® îc nh©n phãng x¹ ® îc h×nh thµnh bëi t ¬ng t¸c h×nh thµnh bëi t ¬ng t¸c cña h¹t nh©n bÒn víi cña h¹t nh©n bÒn víi neutron ph¸t ra tia neutron ph¸t ra tia gamma ®Æt tr ng cã thÓ gamma ®Æt tr ng cã thÓ ® îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch ® îc x¸c ®Þnh b»ng c¸ch x¸c ®Þnh n¨ng l îng cña x¸c ®Þnh n¨ng l îng cña chóng. chóng.

M« t¶ nguyªn t¾c lµm viÖc cña m¸y ®o h¹t nh©n kiÓu ph¶n øng

VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông VÝ dô sö dông nguån vµ øng dông trong m¸y ®o kiÓu ph¶n øngtrong m¸y ®o kiÓu ph¶n øng

Trong m¸y ®o kiÓu ph¶n øng, ho¹t ®é nguån th êng dïng trong d¶i hµng tr¨m MBq ®Õn GBq

C¸c bé phËn cña m¸y ®o C¸c bé phËn cña m¸y ®o h¹t nh©nh¹t nh©n

1. 1. C¸c nguån phãng x¹ kÝnC¸c nguån phãng x¹ kÝn •C¸c nguån phãng cã vá hµn kÝn hoµn toµn

•ChÊt phãng x¹ lo¹i nµy th êng ë d¹ng bÒn ho¸ häc

•C¸c phÐp thö víi nguån ph¶i ® îc tiÕn hµnh ë ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao trong kho¶ng thêi gian nhÊt ®Þnh vµ cã t¸c ®éng va ch¹m c¬ häc m¹nh

H×nh d¹ng nguån kÝn

2. C¸c thiÕt bÞ ph¸t bøc x¹ ion ho¸2. C¸c thiÕt bÞ ph¸t bøc x¹ ion ho¸

Nguyªn lý:Nguyªn lý:

- §iÖn tö ® îc gia tèc ®i vÒ - §iÖn tö ® îc gia tèc ®i vÒ phÝa bia (Anot) bëi phÝa bia (Anot) bëi ®iÖn tr êng víi ®iÖn ¸p ®iÖn tr êng víi ®iÖn ¸p cao cì kV vµ ph¸t ra bøc cao cì kV vµ ph¸t ra bøc x¹ sãng ®iÖn tõ gièng nh x¹ sãng ®iÖn tõ gièng nh bøc x¹ gamma. Nguån bøc x¹ gamma. Nguån ®iÖn tö lµ sîi ®èt kim lo¹i ®iÖn tö lµ sîi ®èt kim lo¹i ® îc nung nãng s¸ng b»ng ® îc nung nãng s¸ng b»ng mét dßng ®iÖn cì mA.mét dßng ®iÖn cì mA.

- - Do ®ã khi c¾t cao ¸p Do ®ã khi c¾t cao ¸p th× hoµn toµn kh«ng cã th× hoµn toµn kh«ng cã tia X ph¸t ra.tia X ph¸t ra.

èng ph¸t tia X

èng ph¸t tia X 1.Vá nguån vµ che ch¾n

3. Vá nguån vµ che ch¾n3. Vá nguån vµ che ch¾n

B¶o vÖ che ch¾n ng êi vËn hµnh khái chïm tia trùc tiÕp.B¶o vÖ che ch¾n ng êi vËn hµnh khái chïm tia trùc tiÕp. ThiÕt lËp c¸c hµng rµo vËt lý bæ sung ®Ó b¶o vÖ khi x¶y ThiÕt lËp c¸c hµng rµo vËt lý bæ sung ®Ó b¶o vÖ khi x¶y

ra c¸c sù cè ®èi víi nguån, cho phÐp chïm tia bøc x¹ ®i vµo ra c¸c sù cè ®èi víi nguån, cho phÐp chïm tia bøc x¹ ®i vµo h íng ®· ® îc lùa chän.h íng ®· ® îc lùa chän.

C¸c t¸c ®éng c¬ khÝ g©y nguy hiÓm víi nguån ph¶i ® îc C¸c t¸c ®éng c¬ khÝ g©y nguy hiÓm víi nguån ph¶i ® îc

lo¹i trõ.lo¹i trõ.

Vá nguån ph¶i ® îc lµm theo c¸c tiªu chuÈn qui ®Þnh song ph¶i tho¶ m·n c¸c yªu cÇu sau:

C¸c phÐp thö kh¾t khe ®èi víi vá nguån nh»m ®¶m b¶o r»ng chóng ®¸p øng c¸c tiªu chuÈn an toµn:

Thö nhiÖtThö nhiÖt Thö ®é cøngThö ®é cøng Thö kh¶ n¨ng chÞu n íc cña vá nguånThö kh¶ n¨ng chÞu n íc cña vá nguån

M« t¶ c¸c lo¹i vá b¶o vÖ vµ cÊu tróc c¬ khÝ cña khe ph¸t x¹ cña m¸y ®o

4. §Çu dß, thiÕt bÞ ph©n tÝch vµ hÖ 4. §Çu dß, thiÕt bÞ ph©n tÝch vµ hÖ

thèng ®iÒu khiÓnthèng ®iÒu khiÓn §Çu dß vµ thiÕt bÞ ph©n tÝch dïng ®Ó ®o tia bøc §Çu dß vµ thiÕt bÞ ph©n tÝch dïng ®Ó ®o tia bøc

x¹ sau khi t ¬ng t¸c víi mÉu ®o. x¹ sau khi t ¬ng t¸c víi mÉu ®o. HÖ thèng ®iÒu khiÓn vµ bé phËn c¬ khÝ ®iÒu HÖ thèng ®iÒu khiÓn vµ bé phËn c¬ khÝ ®iÒu

chØnh c¸c th«ng sè trong qu¸ tr×nh ®o vµ ®äc chØnh c¸c th«ng sè trong qu¸ tr×nh ®o vµ ®äc

c¸c sè ®Õm tõ ®Çu dß vµ ph©n tÝch.c¸c sè ®Õm tõ ®Çu dß vµ ph©n tÝch.

5. C¸c nh·n hiÖu trªn m¸y ®o h¹t nh©n5. C¸c nh·n hiÖu trªn m¸y ®o h¹t nh©n

Tªn nguån bøc x¹.Tªn nguån bøc x¹. Ho¹t ®é cña Ho¹t ®é cña

nguån.nguån. Ngµy hiÖu chuÈnNgµy hiÖu chuÈn H·ng s¶n xuÊt.H·ng s¶n xuÊt. Sè m¸y Sè m¸y C¸c ký hiÖu cÇn C¸c ký hiÖu cÇn

chó ý.chó ý.

C¸c nh·n hiÖu ph¶i cung cÊp c¸c th«ng tin sau:

HÖ thèng ®ãng më, nh·n m¸c vá nguån vµ biÓn c¶nh b¸o

M¸y ®o h¹t nh©n cè ®Þnh M¸y ®o h¹t nh©n cè ®Þnh vµ di ®éngvµ di ®éng

§©y lµ lo¹i m¸y ® îc l¾p cè ®Þnh t¹i mét vÞ trÝ §©y lµ lo¹i m¸y ® îc l¾p cè ®Þnh t¹i mét vÞ trÝ trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt hoÆc kiÓm tra thiÕt trong d©y chuyÒn s¶n xuÊt hoÆc kiÓm tra thiÕt bÞbÞ

Chøc n¨ng cña läai m¸y nµy ® îc thiÕt kÕ phï hîp Chøc n¨ng cña läai m¸y nµy ® îc thiÕt kÕ phï hîp víi qu¸ tr×nh vËn hµnh cña mét d©y chuyÒn s¶n víi qu¸ tr×nh vËn hµnh cña mét d©y chuyÒn s¶n xuÊt cè ®Þnh vµ chóng kh«ng cÇn di chuyÓn xuÊt cè ®Þnh vµ chóng kh«ng cÇn di chuyÓn

trong nh÷ng ho¹t ®éng b×nh th êng.trong nh÷ng ho¹t ®éng b×nh th êng.

1. M¸y ®o h¹t nh©n cè ®Þnh

M¸y ®o møc chÊt láng cao vµ thÊp sö dông hiÖu øng

truyÒn qua

M¸y ®o chiÒu dµy b»ng hiÖu øng t¸n x¹ ng îc vµ c¸ch che

ch¾n hÖ ®o

C¸c ®iÒu cÇn l u ý ®Õn an toµnC¸c ®iÒu cÇn l u ý ®Õn an toµn ®èi víi hÖ ®o cè ®Þnh ®èi víi hÖ ®o cè ®Þnh

X¸c ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm ®èi víi toµn bé qui tr×nh liªn X¸c ®Þnh râ tr¸ch nhiÖm ®èi víi toµn bé qui tr×nh liªn quan tíi c«ng t¸c an toµn, trang bÞ c¸c thiÕt bÞ kiÓm quan tíi c«ng t¸c an toµn, trang bÞ c¸c thiÕt bÞ kiÓm so¸t an toµn nh c¸c m¸y ®o suÊt liÒu.so¸t an toµn nh c¸c m¸y ®o suÊt liÒu.

C¬ së bøc x¹ ph¶i bæ nhiÖm c¸n bé phô tr¸ch an toµn C¬ së bøc x¹ ph¶i bæ nhiÖm c¸n bé phô tr¸ch an toµn bøc x¹ b»ng v¨n b¶nbøc x¹ b»ng v¨n b¶n

Ph¶i th êng xuyªn kiÓm tra cÈn thËn nguån bøc x¹, vá Ph¶i th êng xuyªn kiÓm tra cÈn thËn nguån bøc x¹, vá b¶o vÖ dïng trong m¸y ®o h¹t nh©n b¶o vÖ dïng trong m¸y ®o h¹t nh©n

H¹n chÕ ng êi qua l¹i khu vùc xung quanh m¸y ®o H¹n chÕ ng êi qua l¹i khu vùc xung quanh m¸y ®o ®ang lµm viÖc®ang lµm viÖc

Ph¶i cã c¸c kho cÊt gi÷ thÝch hîp, ®¶m b¶o vÒ an Ph¶i cã c¸c kho cÊt gi÷ thÝch hîp, ®¶m b¶o vÒ an toµn vµ anh ninh nguån phãng x¹toµn vµ anh ninh nguån phãng x¹

..........................................

2. Lo¹i m¸y ®o di ®éng2. Lo¹i m¸y ®o di ®éng

§o ®é Èm vµ mËt ®é cña ®Êt trong n«ng nghiÖp vµ x©y §o ®é Èm vµ mËt ®é cña ®Êt trong n«ng nghiÖp vµ x©y dùng cÇu ® êngdùng cÇu ® êng

Th¨m dß c¸c thµnh phÇn kho¸ng vËt trong c¸c mòi khoanTh¨m dß c¸c thµnh phÇn kho¸ng vËt trong c¸c mòi khoan

Theo dâi møc chÊt dËp t¾t löa trong b×nh cøu ho¶ v.v...Theo dâi møc chÊt dËp t¾t löa trong b×nh cøu ho¶ v.v...

Th êng ® îc sö dông trong:Th êng ® îc sö dông trong:

M¸y ®o h¹t nh©n dïng trong c«ng nghiÖp cÇu ® êng

M¸y ®o ®é Èm dïng trong n«ng nghiÖp

Khi dïng lo¹i m¸y nµy ta ph¶i x¸c ®Þnh khu vùc an Khi dïng lo¹i m¸y nµy ta ph¶i x¸c ®Þnh khu vùc an toµn cho ng êi lµm viÖc vµ khu vùc xung quanh, vµ toµn cho ng êi lµm viÖc vµ khu vùc xung quanh, vµ ®¶m b¶o an toµn cho ng êi vµ thiÕt bÞ. ®¶m b¶o an toµn cho ng êi vµ thiÕt bÞ.

Vïng kiÓm so¸t ph¶i cã biÓn b¸o ký hiÖu nguy hiÓm Vïng kiÓm so¸t ph¶i cã biÓn b¸o ký hiÖu nguy hiÓm vµ qui ®Þnh ranh giíi khu vùc lµm viÖc nguy hiÓm vµ qui ®Þnh ranh giíi khu vùc lµm viÖc nguy hiÓm

§iÒu quan träng lµ khi vËn chuyÓn c¸c lo¹i m¸y ®o cè §iÒu quan träng lµ khi vËn chuyÓn c¸c lo¹i m¸y ®o cè ®Þnh hoÆc di ®éng, chóng ph¶i ® îc cè ®Þnh ch¾c ®Þnh hoÆc di ®éng, chóng ph¶i ® îc cè ®Þnh ch¾c ch¾n trªn xe t¶i. ch¾n trªn xe t¶i.

Nh©n viªn phô tr¸ch an toµn bøc x¹ ph¶i l u ý c«ng Nh©n viªn phô tr¸ch an toµn bøc x¹ ph¶i l u ý c«ng nh©n vËn hµnh c¸c thiÕt bÞ ®o h¹t nh©n ph¶i cã ý nh©n vËn hµnh c¸c thiÕt bÞ ®o h¹t nh©n ph¶i cã ý thøc vÒ vÊn ®Ò gi¶m liÒu chiÕu ngoµi dùa trªn 3 thøc vÒ vÊn ®Ò gi¶m liÒu chiÕu ngoµi dùa trªn 3 nguyÖn t¾cnguyÖn t¾c t¨ng t¨ng kho¶ng c¸ch, gi¶m thêi gian kho¶ng c¸ch, gi¶m thêi gian vµvµ che ch¾n.che ch¾n.

Nh÷ng ®iÒu cÇn l u ý vÒ an toµn Nh÷ng ®iÒu cÇn l u ý vÒ an toµn ®èi víi c¸c lo¹i m¸y ®o x¸ch tay®èi víi c¸c lo¹i m¸y ®o x¸ch tay