I. NTE: METNLERN SINIFLANDIRILMASI

Metinlerin Snflandrlmas

Metinler temelde insann kendini ifade etme ihtiyacndan domutur.

nsanlar her dnemde duygu ve dncelerini anlatma ihtiyac

hissetmitir ve bu anlatma iini daha ok yazyla ya da szle

yapmlardr. Bu adan anlatm, genel olarak yazl ve szl anlatm

olarak iki gruba ayrlabilir.

Deneme, makale, sohbet, mektup, yk, roman gibi metin trlerinde

yazl anlatm; mnazara, ak oturum, konferans gibi etkinliklerde

szl anlatm kullanlr.

Bir yazy ekil, anlatm ve noktalama zellikleriyle oluturan

kelimelerin btnne metin denir. nsanlarda zevk uyandrmak ve

onlar etkilemek iin ortaya konan yazlara ise edeb metin denir.

Zamanla bilimin, edebiyatn gelimesi ve buna bal olarak farkl

alanlarda metinlerin yazlmas, metinlerin snflandrlmas sonucunu

dourmutur. Bu snflandrma metin trlerinin birbirinden ayrlmasn

ve anlalmasn kolaylatrmtr. Metinler anlatm trlerine,

kullanlan dilin ilevine, yazl amalarna, gereklikle ilikilerine gre

gruplandrlabilir. Buna gre metinler genel olarak retici metinler ve

sanatsal (kurmaca) metinler olarak ikiye ayrlr.

RETC METNLER

Aklamak, bilgi vermek, retmek amacyla yazlr.

Gnlk yaantlar, tarih olaylar ve bilimsel gerekler ele

alnr.

Konuyla ilgili duygu ve dnceler ksa ve kesin ifadelerle

dile getirilir.

Dil, daha ok, gndergesel ilevde kullanlr.

Sz sanatlarna, kelimelerin mecaz ve soyut anlamlarna pek

yer verilmez.

Verilen bilgiler, yaplan aklamalar rneklerle, tanmlarla

pekitirilir.

Daha ok ansiklopedilerde, bilimsel kitaplarda ve ders

kitaplarnda kullanlr.

Gereksiz sz tekrarna, ses akn bozan, sylenmesi g

sesler ve kelimelere yer verilmez.

SANATSAL METNLER

nsanlarn i dnyasnda zevk uyandrmak ve onlar

etkilemek iin oluturulur.

iir, roman, tiyatro, masal, destan vb. metinleri sanatsal

metinlere rnek gsterilebilir.

slup ve anlatm kaygs n plandadr.

Dil daha ok sanatsal (iirsel) anlamda kullanlr.

arm ve duygu deeri yksek olduundan okuyanlarn

yeni ve farkl anlamlar karmasna elverilidir.

Kurmaca bir yaps olan sanatsal metinlerde bireysel yn

ne kan ilenmi, iirsel ve imgesel bir dil kullanlr.

Yan anlam deeri tayan, mecaz anlama gelen ve

okuyucunun yorumuna gre yeni anlamlar kazanan ifadelere

yer verilir.

Sanatsal metinleri anlatmaya ve gstermeye bal metinler olmak

zere ikiye ayrabiliriz.

Anlatmaya Bal Metinler

Yaanm ya da tasarlanm gereklikten alnan bir olayn,

bir anlatc tarafndan yorumlanp dntrlmesiyle

oluturulur.

Olay rgs bu metinlerde asl unsurdur.

Anlatmaya bal metinler kurmaca olduu iin olay rgs

yaanmaz, dzenlenir.

Anlatmaya bal metinlerde yap; olay rgs, kiiler, yer,

zaman gibi birimlerin bir dzen ierisinde verilmesiyle oluur.

Bu metinlerde ilah bak as, kahraman anlatcnn bak

as ve gzlemci anlatc olmak zere tip bak as ve

anlatc vardr.

Gstermeye Bal Metinler

Gstermeye bal anlatmlarda olay sergilenerek gsterilir,

yani anlatlmak istenen husus meydanda ya da sahnede

canlandrlr.

Gsterimlerin yazld metinler gstermeye bal metinler

olarak nitelendirilir.

Genel olarak dramatik metinler ve tiyatro olarak

adlandrabileceimiz bu tarz metinlerde, kurmaca olay ve

olay rgsn, bir sahne dzeninde topluluk nnde

canlandrmak esastr.

II. NTE: RETC METNLER

Mektup

Birbirinden ayr yerlerde bulunan kii veya kurumlar arasnda zel

veya resm haberlemeyi salayan yaz trne mektup denir.

Mektup Trleri

Mektuplar edeb mektuplar, zel mektuplar, resm mektuplar, i

mektuplar ve ak mektuplar olmak zere temelde bee ayrlr.

Bunlarn dnda manzum ekilde, yani iir olarak yazlan mektuplar

da vardr.

a. zel mektuplar: Birbirinden uzakta bulunan yakn akraba veya

arkadalarn haberlemek, bir olay aktarmak, bilgi vermek, ortak

dnceleri paylamak gibi eitli amalarla yazdklar ve sadece

yazanla okuyan ilgilendiren mektuplardr. zel mektuplar, konularna

gre deiik isimlerle anlr: Aile mektuplar, tebrik mektuplar,

teekkr mektuplar, davet mektuplar (davetiyeler), taziye

mektuplar, zr mektuplar gibi. zel mektuplarn gizlilii sz

konusudur ve bu gizlilik kanunla korunmutur.

b. Edeb mektuplar: Edeb mektuplar ak olarak bir dergide veya

gazetede yaymlanr. Yazar, birine hitaben herhangi bir konudaki

grlerini, dncelerini, duygularn anlatr. Ancak asl ama bu

duygu, dnce ve grleri herkese anlatmaktr. Edeb

mektuplardan yazldklar dneme ait sanat, edebiyat ve fikir olaylar

hakknda bilgi edinmek de mmkndr. Edebiyat dnyasnda

tannm sanatlar birbirlerine yazdklar mektuplarla genelde fikir ve

sanat olaylarn, eserleri tartrlar. Olaya bal sanatsal trlerde de

edeb mektuplardan yararlanlr. zellikle hikye ve roman trlerinde

kahramanlarn hayatlarn, ruh hllerini, duygularn, dncelerini,

anlaylarn daha etkili anlatmak iin zaman zaman mektuplar ara

olarak kullanlmtr. Hatta kahramanlarn birbirlerine yazdklar

mektuplardan oluan romanlar da vardr.

Dnya Edebiyatnda Mektup

Mektubun edeb tr olarak geliimi Latin edebiyatna dayanmaktadr.

Mektubun bugnk anlaya uygun nitelie ulamas ise 16.

yzyldan sonradr. Bu dnemden itibaren Fransa, talya, ngiltere ve

Almanyada bu trn yaygnlat grlmektedir.

Mektup trnn ustalar da ancak 18.-19. yzylda yetimitir.

zellikle Fransada Mme de Sevigne, Voltaire, Rousseau bu tr ok

kullanan sanatlarn banda gelmektedir. Mektup tr hikye ve

romanlarn yazmnda da kullanlmtr. Baz sanatlar eserlerini

romanlarn daha iten ve etkili olur diye mektup tarznda kaleme

almlardr. Bat edebiyatnda Balzac Vadideki Zambak, Goethe

Gen Werther in Istraplarn, J. J. Rousseau Nouvelle Heloise bu

ekilde yazmtr. Baz Avrupallann eski Trk hayat ile ilgili

mektuplar, bugn tarihi belge olarak kabul edilmektedir. Lady

Montegunn ark Mektuplar (Trkiye mektuplar) bu eserlerden

biridir.

Trk Edebiyatnda Mektup

Trk edebiyatnda mektup trnn gemii ok eskilere

dayanmaktadr. Mneat larda zel ve resm mektuplara oka yer

verilmitir. Yalnz bunlarn dili ok ssl ve ardr. Mneatlar

yazarnn adyla anlmaktadr: Mneat- Feridun Bey, Mneat-

Kni gibi.

Tanzimattan sonra ise gazetelerde yaymlanan birok ak mektup

gze arpar. Mneat ad verilen rnek mektup metinleri, bu

dnemde kalplam bir biimi olan mektup trnn yaamasn

salamtr. Tanzimattan sonra ilk ilgi ekici mektup rnekleri Akif

Paaya aittir ve bu mektuplar 1885 te yaymlanmtr. Sonraki

dnemlerde de nl kiilerin mektuplar kitap hlinde baslmtr.

Namk Kemalin Husus Mektuplar, Abdlhak Hamid Tarhann

Mektuplar, Muallim Nacinin Muhabert ve Muhvert adl eserleri

bunlara rnek gsterilebilir.

Sonraki dnemlerde baz sanatlar ise mektuplardan oluan

romanlar hikyeler, anlar, gezi yazlar kaleme almtr. Halide

Edipin Handan; Hseyin Rahmi Grpnarn Mutallaka, Sevda

Peinde; Reat Nuri Gntekinin Bir Kadn Dman adl romanlar

bunlar arasnda saylabilir. mer Seyfettin baz hikyelerini, Yakup

Kadri Karaosmanolu Bir Serencam mektup tarznda kaleme

almtr.

Mektup tarznda yazlan gezi yazlar da vardr. Cenap ahabettinin

Hac Yolunda, Avrupa Mektuplar; Ahmet Rasimin Romanya

Mektuplar byle yazlmtr.

Mektup tarznda yazlm iirler de vardr. Kemalettin Kamunun

zmir Yolunda Son Mektup, Orhan Velinin Oktaya Mektuplar adl

eserleri bu ekilde yazlmtr. Baz sanatlar da deiik eserlerini

mektuplar eklinde kaleme almlardr. Nurullah Atan Okura

Mektuplar adl deneme kitab mektuplardan olumaktadr.

Cumhuriyet Dneminde de baz sanatlarn mektuplar toplanarak

kitap hlinde yaymlanmtr. Bunlardan bazlar yle sralanabilir:

Cevat akir Kabaaal Mektuplarla Halikarnas Balks, Nazm

Hikmet Kemal Tahire Hapishaneden Mektuplar, Ahmet Hamdi

Tanpnar Mektuplar, Cahit Stk Tarana Ziya ya Mektuplar.

Gnlk (Gnce)

Bir kimsenin dzenli olarak, gnlk olaylarla ilgili yorumlarn,

bunlardan kaynaklanan o gnk anlaylarn, dncelerini, stne

tarih atarak kaleme ald ksa yazlara gnlk veya gnce denir.

Gnln zellikleri unlardr:

Gnlkler ne gn yazldn belirtmek iin tarih atlan, ou

zaman her gnn sonunda o gn olup bitenin sca scana

anlatld, olaylarla ilgili yorumlar, deerlendirmeler yapld

yazlardr.

Gnlkler her gn yazld iin ksadr.

Bu yazlar yazarnn yaamndan izler tar. Bu bakmdan

gnlkler iten ve sevecendir.

Okuyucular dikkate alnmadan yazlan gnlkler, zeldir.

Duygularn, dncelerin youn olduu anlarda sca

scana yazlan gnlklerin anlatm gelitirmede nemli bir

yarar vardr.

Gnlkler bir deftere yazlabilecei gibi daha kullanl olmas

bakmndan bir ajandaya da yazlabilir.

Trk Edebiyatnda Gnlk

Trk edebiyatnda Suut Kemal Yetkin, Seyit Kemal Karaaliolu ve

Oktay Akbal gnlklerini kitap olarak yaymlayan sanatlarn

banda yer almaktadr. Ayrca Ouz Atayn Gnlk Btn Eserleri;

Nihat Erim in Gnlkler; Fevzi akmakn Mareal ve Gnlkleri,

Salah Birselin Papaanname Gnlk adl eserleri bu trdedir.

Gnlk-An Fark

An ile gnlk ou zaman kartrlmaktadr. Gnlk, adndan

anlalaca zere yaanrken, gn gnne yazlr. An ise aradan

zaman getikten sonra yazlr. rnein kii gnlklerinden

yararlanarak ileride bir an kitab kaleme alabilir. Gnlk yazar

sadece kendisini ya da kendisini merkeze alarak evresindekileri

anlatt hlde; an yazarlar bakalarn anlatabilir.

An (Hatra)

Toplum hayatnda nemli grevler stlenmi, toplumu ilgilendiren

nemli olaylar bizzat yaam veya bu olaylara ahit olmu kiilerin

bu olaylar duyurmak iin sanat deeri tayan bir slupla yazdklar

yazlara an (hatra, hatrat) denir. Anlarn yazld defterlere

hatra defteri denir.

An yazlar yaanmakta olan deil, yaanm konu alr. Anlar ya

gn gnne tutulan notlardan yararlanlarak ya da yaanan olaylar

anmsanarak sonradan yazlr. Her iki durumda da anlar yaandktan

ok sonra kaleme alnr. Anlarda gzlem esastr. Anlar kiinin kendi

zel tarihidir. Mesleki yaamnda baarya ulam veya hreti

yakalam baz kiiler anlarn yazarlar.

Annn zellikleri unlardr:

Anlar tarihi gereklerin renilmesine katk salar.

Gelecek kuaklara ders vermek ve kamuoyu ile hesaplamak

amac da vardr.

Anlar kiinin yaad dnemle ilgili bilgiler de verir. Bu

bakmdan anlar tarihe k tutan kaynaklar arasnda yer alr.

Yaanm olaylarn gizli kalm baz ynlerini aa karr.

Ancak bunlar, olaylara kiisel bak asyla kaleme alnm

olduklarndan kesin ve bilimsel bir doru gibi kabul edilemez

ve nesnel bir belge nitelii tamaz.

Anlar sonradan kaleme alnd iin olaylar zerinden ok

zaman gemi olur. Kii bu zaman iinde deiim geirebilir,

olaylara bak as deiebilir. Dolaysyla anlar yazldklar

andan baklarak kaleme alnr.

Anlarn mutlaka gerei anlatt sylenemez, onlara salam

tarih belgeler olarak baklamaz.

An Trnn Tarihsel Geliimi

An, edebyatmzda olduka eski bir gemie sahiptir. Bu trn ilk

rnekleri ilk yazl metinlere kadar uzanr. Bu balamda, Gktrk

Yaztlarn edebiyatmzn ilk an rnekleri saymak mmkndr.

Ebulgazi Bahadr Hann 17. yzylda yazd ecere-i Trk adl

eseri an trndedir.

Osmanl mparatorluunda devletin resm tarihileri olan

vakanvislerin eserlerinde (vakaname) an nitelii tayan metinlere

rastlanr. Ayrca sefaretnameler, zellikle Fransa ve Avusturya

sefaretnameleri bata olmak zere, an zellii tar. An tr,

edebiyatmzda Tanzimatla birlikte canllk kazanr. lk an Akif

Paann Tabsra adl eseridir. Ziya Paann Defter-i Amal, Namk

Kemalin Magosa Hatralar, Ahmet Mithat Efendinin Menfa,

Muallim Nacinin merin ocukluu adl eserleri Tanzimat

Dneminde yazlan an trnde eserlerdir.

Ahmet Rasim, Ekl-i Zaman, Falaka ve Gecelerim; Halit Ziya

Uaklgil, Krk Yl, Saray ve tesi; Hseyin Cahit Yaln, Edeb

Hatralar; Ruen Eref naydn, Atatrk zleyi; Falih Rfk Atay,

ankaya; Yakup Kadri Karaosmanolu, Genlik ve Edebiyat

Hatralar; Yahya Kemal Beyatl, ocukluum, Genliim, Siyas ve

Edeb Hatralarm; Yusuf Ziya Orta, Portreler; Falih Rfk Atay;

ankaya, Zeytinda; Yakup Kadri Karaosmanolu. Zoraki

Diplomat; Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, Mor

Salkml Ev an trnn edebiyatmzdaki nemli eserleridir.

Biyografi

Edebiyat, sanat, siyaset, ticaret gibi alanlarda hakl bir ne

kavumu, tannm insanlarn hayatlarn, eserlerini, baarlarn

okuyucuya duyurmak amacyla yaln bir dille, tarafsz bir grle

yazlan inceleme yazlarna biyografi (yaam yks, hayat

hikyesi) denir. Eskiden bu tr yazlara tercme-i hl denirdi.

Biyografinin zellikleri unlardr:

Biyografide ama, sz konusu kiiyi tm ynleriyle

tantmaktr.

Biyografilerde anlatlan kiinin zellikle hayat, eserleri,

kiilii, grleri konu edilir.

Biyografide kiinin nerede doduu, ocukluunun nasl bir

ortamda getii, renim hayat, yapt iler, alt yerler,

kiilii, huy ve karakteri, davran zellikleri, baarl olduu

alanlar, eserleri, rnleri anlatlr.

Belgelere ve rneklere dayandrlarak hazrlanan biyografiler

sanat ve meslek alanndaki tarihiler iin nemli kaynaklardr.

Biyografiler belgesel nitelikte olup gelecek kuaklara nemli

bilgilerin, tecrbelerin, rneklerin, grlerin aktarld

kaynaklardr.

Dnya Edebiyatnda Biyografi

Tarihte len kiinin yaamn ve yaptlarn ven mezar yaztlar ve

cenaze trenlerindeki konumalar yaam yklerinin ilk rnekleri

saylabilir. Daha sonra eldeki verilerin keyfi ya da eletirellikten uzak

bir yorumuna dayanan, sz konusu kiiyi vmek ve okura rnek

oluturmak iin yazlan yaam ykleri balamtr. Bunun hemen

ardndan kiilerin gerek yzn ortaya karmay amalayan

eletirel yaam ykleri de kaleme alnmtr.

Biyografi trnn ilk byk yazar, eski Yunan edebiyatndan

Plutarkostur. Bu trn Bat edebiyatndaki kkleri Plutarkosun

Romallar anlatt Hayatlar adl eserine dayanmaktadr. Ancak

Bat da bu trn yaygnlamas 16. yzyldan sonradr. 20. yzylda

ise Bat da bir aileyi veya evreyi ele alan geni kapsaml biyografik

eserler yazlmaya balanmtr.

Trk Edebiyatnda Biyografi

Divan edebiyatnda airleri anlatan eserlere tezkire denirdi. aatay

yazarlarndan Ali ir Nevai 16. yzylda Meclisn-Nefis adl

eseriyle Trk edebiyatnda ilk biyografi rneini vermitir.

nl kiilerin hayatlarn konu alan, bunlar roman tarznda ileyen

edeb yazlara biyografik roman denir. Biyografik romanlar da Trk

edebiyatnda nemli bir yer tutmaktadr. Baz sanatlar romanlarn

biyografi tarznda yazmlardr. Mehmet Emin Eriilgilin Bir Fikir

Adamnn Roman: Ziya Gkalp, Bir slm airinin Roman: Mehmet

Akif; Tahir Alangunun lkc Bir Yazarn Roman: mer Seyfettin;

Ouz Atayn Bir Bilim Adamnn Roman: Mustafa nan adl eserleri

biyografik romana rnek gsterilebilir.

Otobiyografi

Bir kii hayatyla ilgili dnemleri btn ilgin ynleriyle geni ekilde

kendisi yazarsa buna otobiyografi (z yaam yks) denir. Yani

kii kendi biyografisini yazarsa bu otobiyografi olur.

Otobiyografinin zellikleri unlardr:

Otobiyografide doumdan itibaren otobiyografinin yazld

ana kadar yaananlardan anlatmaya deer olanlar yazlr.

Otobiyografilerde ou zaman sanat kendisiyle beraber aile

byklerinden ve sosyal evresinden, aile ii durumlarndan

da sz eder.

Edebiyat, sanat, siyaset, spor gibi deiik alanlarda nl bir

kii; dier insanlarca bilinmeyen ynlerini, baarsn nelere

borlu olduunu ve nasl kazandn anlatmak amacyla

otobiyografisini yazar.

Otobiyografi her ne kadar znel bir anlayla kaleme alnsa

da gerekler gz ard edilmemelidir.

Btn bu iyi niyete ramen otobiyografiler znel eserler

olarak kabul edilir. nk kii kendisini anlatmaktadr ve

bunu yaparken tarafsz davranamaz.

Kiinin kendi hayatn roman eklinde yazmas sonucunda ortaya

kan esere otobiyografik roman denir. Bu trn rneklerini an

trnde verilmi eserlerde de grmek mmkndr.

An-Otobiyografi Fark

Anlar slup ynyle otobiyografilere de benzer; ancak an

otobiyografi iinde sadece bir blm saylabilir. Yani otobiyografiler

anya gre daha geni ve daha uzun bir dnemi iine alr.

Gezi Yazs (Seyahatname)

Herhangi bir kimsenin, daha ok bir edebiyat sanatsnn gerek yurt

iinde gerekse yurt dnda gezip grd yerlerdeki toplumlar,

kentleri, yerleri, yaaylar, det ve treleri, gelenek ve grenekleri,

doal ve tarih gzellikleri, ilgi eken deiik ynleri edeb bir slup

iinde kaleme alarak anlatmasna gezi yazs (seyahatname) denir.

Yazar, gezip grd yerlerle ilgili gzlemlerini, incelemelerini,

bilgileri bir araya getirerek gezi yazsn yazar. Okur, anlatlan yerleri

bu sayede sanki yazarla birlikte geziyormu hissine kaplr. Gezi

yazlarnda aydnlatc, retici bilgiler de yer alr. Ama, gezilen yeri

okuyucuya her ynyle tantmaktr. Bu yaplrken gemile gelecek

arasnda ba kurulur, toplumlarn birbirleriyle iliki kurmas ve

birbirlerini tanmas, toplumlar aras kltr alverii ortamnn

olumas salanr.

Gezi yazsnn zellikleri unlardr:

Gezi yazlarnda, gezilip grlen yerin btn zellikleri ele

alnr.

Gezilen yerin zellikle tarih, coraf, tabi ve sosyal nitelikleri

belirgin ekilde anlatlr.

Gezi yazlarnda gezginin dikkatini eken ve farkl bir zellik

gsteren insanlar, tarih ve tabi gzellikler, farkl kltrler gibi

konular gncel olaylarla da btnletirilerek edeb bir slupla

yazya geirilir.

Gezi yazlarnda ayrca yrenin dil, din, inan, det, gelenek,

grenekleri incelenir. Blgedeki insanlarn dnce yaps

ortaya konur.

Blge, okuyucunun daha iyi anlamas asndan baka

blgelerle kyaslanr.

Yazar, gezisi esnasnda birok yer grr, birok insanla

tanr; bunlar hafzasnda tutmak zor olduu iin gezi

esnasnda ksa notlar alr ve bunlar hikye eder.

Gezi yazs gezilen blge iin belgesel bilgiler ierir. Bu bakmdan

gezi yazsnda yazar gzlemlerine yer vermeli, yanl bilgiler

aktarmamaldr. Gezi yazsnda gerek bilgiler verilmelidir. Ancak

gezi yazlar her eye ramen kiisel bir deerlendirme ierdii iin

nesnel verilerden oluan bilimsel bir belge nitelii tamaz. Sadece

fikir verici bir ierie sahiptir. D dnyay yazarn gzyle anlamaya

yarar.

Dnya Edebiyatnda Gezi Yazs

Dnya edebiyatnda gezi yazsnn ilk rnekleri saylabilecek eserleri

verenlerin banda Heredotos, Marco Polo, bni Batuda gelir.

Trk Edebiyatnda Gezi Yazs

Eski alarda zellikle keif, ticaret, sava amacyla deiik geziler

yaplmtr. Eski Trk edebiyatnda gezi yazsna seyahatname

denirdi. Trk edebiyatnda en eski seyahatnameler. Timurun olu

ahruhun yannda bulunan Gyasddin Nakka n yazd Acibl-

Letif ve Ali Ekber Hat adl bir tccarn kaleme ald

Htnmedir.

16. yzylda yazlan Baburnme ve Ktib mahlasyla tannan Seyit

Ali Reis in Mirat-l Memalik (Memleket Aynas); Evliya elebinin

17. yzylda yazd Seyahatname ise dnya edebiyatndaki en iyi

rneklerle boy lebilecek niteliktedir. Bu eserin birinci blm her

yn ile stanbulu anlatmaktadr. Kanun Sultan Sleymann

hizmetinde bulunmu olan Pir Reisin yazd Bahriye adl eseri

verdii corafya ve oinografya bilgileri dnda mkemmel bir

Akdeniz seyahatnamesi saylabilir. Ancak Trk edebiyatnda Batl

anlamda gezi yazs rnekleri Tanzimat dneminde yazarlarn

Avrupaya gitmesiyle verilmeye balanmtr. Avrupaya giden

sanatlar grdkleri ehirlerle ilgili yazlar yazmlardr. zellikle

Namk Kemal ve Ziya Paa bunlarn banda gelir.

An-Gezi Yazs Fark

Gezi yazlarnda gezilen yerlerle ilgili gzlemler yanstlrken zne d

dnyadr. Anlarda ise kii yaadklarn veya tank olduklarn anlatr.

Sohbet (Sylei)

Bir yazarn gnlk olaylar arasndan setii bir konuyla ilgili kendine

zg gr ve dncelerini fazla derinletirmeden karsndakilerle

konuuyormu gibi anlatt yaz trne sohbet (sylei) denir. Bir

dier deyile gncel bir konuda yazarn okuyucuyla konuuyormu

gibi samimi ve anlalr bir dille yazd, her trl zentiden uzak

yazlara sohbet denir. Bu yaz trnde yazar, ele ald konuyu

derinlemesine incelemez, bilimsel bir ispat da amalamaz. Yazarn

amac okuyucuyla samimi diyaloglar kurarak sadece dncelerini

aklamaktr. Bu yazlar genellikle gazete ve dergilerde yaynlanr.

Hatta gazetelerde sohbet (sylei) ad altnda bu tr yazlarn kaleme

alnd kelerde bulunabilir. Sohbet yazlarna eskiden muhasebe

denirdi.

Sohbetin zellikleri unlardr:

ounlukla, gnlk konularn ilendii sohbet yazlarnda

konuma senli benli bir anlatm yolu seilir.

Yazar deyimlerden, ataszlerinden, hatralardan, halk

fkralarndan, nktelerden, zl szlerden oka yararlanr.

Sohbet tr yazlarda herkesi ilgilendiren konular seilir.

Cmleler, konuma slubundadr ve genellikle devriktir.

Yazar karsnda biri varm gibi sorular sorar, cevaplar verir,

dncelerini gnlk konuma dili itenlii ierisinde aklar.

Sohbetlerde konu uzatlmaz, fazla ayrntya girilmez, sadece

konuya dikkat ekilir, anlatlanlar kantlanmaya allmaz,

anlatlanlara inanlmas iin bir gayret ortaya konmaz.

Ama, okuyucuyu konu zerinde dnmeye davet etmektir.

Bu yazlar gazete ve dergilerde yaymlanabildii gibi yazar bu

yazlar ayrca bir kitap olarak da basabilir.

Sohbet trnde makalede olduu gibi giri gelime ve sonu

blmleri bulunur; ancak karlkl konuma havas iinde

yazlmas ve aklanan dncelerin ispatlanma gerei

duyulmadan anlatlmas ynnden makaleden ayrlr.

Yazar sohbet trnde genellikle kiisel dncelerini anlatr,

bu yzden de sohbet tr znel bir anlatma sahiptir.

Sohbetle lgili Kavramlar

Sohbet: Dosta, arkadaa konuarak ho bir vakit geirme, sylei,

yrenlik, hasbihl.

Sylei: Arkadaa, dosta karlkl konuma, hasbihl, sohbet

anlamna gelirken bu kavramn edebiyattaki anlam: Bir bilim veya

sanat konusunu, konumay andran biimde inceleyerek anlatan

edebiyat trdr.

Musahabe: Konuma, grme, sylei.

Hosohbet: Gzel ve tatl konuan kimse.

Nkte: nce anlaml, dndrc ve akal sz, espri.

Nktedan: Nkteli ve ince anlaml konuarak karsndakini

dndren kimse.

Trk Edebiyatnda Sohbet

Sohbet trnn samimi havas ve bu trn okuyucuyla kurduu scak

iletiimden dolay pek ok yazarmz bu yaz trnde rnekler

vermitir. Bu yazarlarmzdan bir ksm ise bu yazlarn bir kitapta

toplayarak yaynlamtr. Trk edebiyatnn nemli gazetecilerinden

biri olan Ahmet Rasim bu yazarlarmzdan biridir. Sanatnn

Ramazan Sohbetleri adl eseri sohbet trndeki yazlarn toplad

bir eseridir. Bu tre ait eserler dier dzyaz trleriyle birlikte

Cumhuriyet dneminde gelimitir. Suut Kemal Yetkinin Edebiyat

Syleileri, evket Radonun Eref Saati, Melih Cevdet Andayn

Dilimiz zerine Syleiler, Nurullah Atan Karalama Defteri bu

trde yazlm yazlar ieren eserlerdir. Ayrca Cenap ahabettin,

Refik Halit Karay, Hasan Ali Ycel, Attila lhan gibi yazarlarmz da bu

trde eserler vermilerdir.

Sohbet Deneme Fark

Sohbette yazarn okuyucuyla konuuyormu gibi bir anlatm

vardr. Denemede ise yazarn kendi kendisiyle

konuuyormu gibi bir anlatm vardr.

Sohbette nktelerden, halk syleyilerinden, fkralardan

yararlanlr. Sohbetin dili ve anlatm yalndr. Denemede ise

daha cidd bir dil kullanlr.

Sohbette ksa ve yzeysel bir anlatm vardr. Ama, yazarn

okuyucuyu kendi dncesine ekmesi veya kendi dncesi

dorultusunda dnmesini salamasdr. Denemede ise

derinlemesine bir anlatm vardr ve okuyucuyu etkilemek,

ynlendirmek gibi bir ama gdlmez.

Haber Yazlar

Toplumda veya tabiatta meydana gelen eitli olay, durum ve

grnmle ilgili bilgi ve duyurulara haber; bu haberlerin halka

duyurulmas amacyla hazrlanan yazlara da haber yazs denir.

Haber yazlar, belli bir zamanda ve yerde olmu olaylar merak

giderecek dzeyde ayrntl ve anlalr bir dille aktarr. Haber

yazlarnda inandrclk, belgelere dayanma, olay tm boyutlaryla

aktarma, yansz davranma, okuyucunun farkl yorumlamasna imkn

vermeyecek ekilde, ak ve anlalr bir dil ve slupla aktarlmas

gibi unsurlara dikkat edilir.

Duyulduunda halk arasnda heyecan yaratan haberlere

sansasyonel haber denir. Doru olmayan haberlere ise asparagas

(uydurma) haber denir. Haber toplayan, haber yazan kiilere muhabir

denir.

Haber yazlarnn zellikleri unlardr:

Haber yazlarnn gnlk ve nemli olmas gerekir.

Kolay anlalr; akc, ak ve duru olmaldr.

Haber yazlar toplumun byk bir ksmn ilgilendirmelidir.

Yazan kii anlattklar karsnda tarafsz kalmal, yorumdan

kanmaldr.

Yanl anlalmalara yer verecek cmlelerden uzak

durmaldr.

Anlatlanlar ilgi ekici olmaldr.

Haber plan, tersine dnm piramit diye bilinir. Tersine dnm

piramitte, haberin giri blmnde olay birka cmle ile zetlenir.

Gelime blmnde sz uzatmadan gerekli ayrntlar verilir. Sonu

blmnde ise olayn etkisi, olaya el koyma anlatlr. Haber ilgin

olmaldr. Haberin bal da ilgin olmal, bala gz taklan

okuyucu, gerisini okumak iin can atmaldr. Haber duyulmam

olmaldr. Okuyucu duyduu bir olay ikinci kez okumaz. Haber

nemli olmaldr. Haberin ilgilendirdii okuyucu kitlesi ok olmaldr.

Haber doru olmaldr. Muhabir haberi tarafsz yazmal, habere

yorum katmamaldr. Yorum ke yazarlarnn iidir. Haber

yazlarnda, muhabir okuyucuyu haberle babaa brakmal,

okuyucusuna kendi varln hissettirmemelidir.

5N 1K zellikleri

Bir haber yazsnda Ne?/Kim?; Neyi?/Kimi?; Nasl?; Niin?;

Nerede?; Ne zaman? sorulannn cevaplar yer alr.

Haber yazlarnda bulunan bu zellikler 5N 1K formlyle karlanr.

Haber yazlar, 5N 1Kda yer alan sorulara verilen cevaplarla

geniler. Bu sorularn cevabnn yer almad haber yazlan eksiktir.

Okuyucunun merakn gidermez, olay tam olarak yanstmaz. Olay

hakknda yeterli bilgiyi iermez.

Bir haber yazsnda akla karlmam bir yn olmamaldr. lgi

ekici ve duyulmam olmaldr. Habercilikte Kpek insan srrsa

haber olmaz, ama insan kpei srrsa bu haber olur. eklinde bir

kural vardr. Ayn zamanda haberin bal da ilgin olmaldr. Haber

doru olmal, belgelere dayandrlmal ve yorum yaplmadan ak,

anlalr bir slupla aktarlmaldr.

Haber Kaynaklar

1. Resm haberler: En etkili kiilerden renilir.

2. zel haberler: Halk arasndaki olaylarn halk tarafndan

muhabirlere bildirilmesiyle elde edilir.

3. Ajans haberleri: Dnya olaylarn toplayp her yana bildiren

kurumlarn verdikleri haberlerdir.

Haber Yazsnn Konular

Haber yazlar konularna gre: siyasal haber yazlar, sanatla ilgili

haberler yazlar, ekonomiyle ilgili haber yazlar, bilimsel ve teknik

haber yazlar, sosyal haber yazlar, spor haber yazlar olmak zere

gruplandrlabilir.

Rportaj-Haber Yazs Fark

Haber yazlarnda olaylar olduu gibi aktarlrken rportajda yazarn

duygu ve dnceleri katlr. Dolaysyla rportaj, haberin

geniletilmi hlidir. Rportajda birinci kiili anlatm, haber yazsnda

ise nc kiili anlatm kullanlr.

Fkra

Sponsorlu Balantlar

Bir yazarn herhangi bir konu hakkndaki kiisel gr, anlay ve

dncelerini kantlama gerei duymadan ho bir slupla yazd,

ksa fikir yazlarna fkra denir.

Fkrann zellikleri unlardr:

Ke yazs olan fkralarda yazar, gndelik olaylar zel bir

grle, gzel bir slupla, hi kantlama gerei duymadan

her gn kaleme alr.

Dnceleri hibir kalba bal kalmadan serbeste ortaya

koyar.

Ele ald konu zerinde bir kamuoyu oluturmay amalar.

Gazetelerin baz sayfalarnda, belli kelerde, genel bir

balkla, ounlukla da her gn yazlan fkralarda konu

ksaca incelenir, ancak mutlaka bir sonuca varlr.

Daha ok ineleyici, alayc bir dille, bazen eletiri bazen de

sohbet tarznda yazlr.

Fkralarda okuyucuyla sohbet ediliyormu havas hkimdir.

Anlatm senli benlidir.

Cmleler ksa ve anlalr niteliktedir.

Konular gnceldir ve anlatlanlarn kalclk nitelii yoktur.

Olaylar kiisel bir bak asyla ilenir.

Ksa, etkili ve dokunakl bir sonuca varlr. Ama, okuyucuyu

etkilemektir.

Dnceler tekrarlanmaz. Bu yzden fkralar z ve youn bir

anlatma sahiptir.

Ama, okuyucuya baz gnlk sorunlar tantmak, bu sorunlar

hakknda dnceleri, derinlie inmeden kantlamaya

kalkmadan sylemektir.

Trk Edebiyatnda Fkra

Fkra tr yazlar Trk edebiyatna Tanzimat dneminde Bat dan

gemitir. 1908den sonra bu yaz tr Trk edebiyatnda grlmeye

balanmtr. zellikle Ahmet Rasim fkralaryla tannmtr. Daha

sonra Ahmet Haim, Hseyin Cahit Yaln, Falih Rfk Atay, Refik

Halit Karay, Bedii Faik, Orhan Seyfi Orhon, Refii Cevat Ulunay, Metin

Toker, Peyami Safa, Burhan Felek, Ahmet Kabakl, Aziz Nesin, etin

Altan, Ahmet Kabakl, lhan Seluk, Sabri Esat Siyavugil de

fkralaryla ne kmtr.

Fkra Sohbet Fark

Sohbette, fkradan farkl olarak, karlkl konuma slbu vardr.

Yazar karsnda biri varm gibi sorular sorar, cevaplar verir.

Fkralarda yazar serbest bir anlatmla dncelerini okuyucuya

benimsetmeye alr. Sohbetlerin da dnk bir yapsnn olmas da

onun fkradan ayrlan ynlerinden bir dieridir.

Makale-Fkra Fark

Makalelerde ispat esastr. Mutlaka bir sonuca varlr. Cidd, bilimsel

bir dil kullanlr. Oysa fkralar daha serbest ve mizah eler de ieren

yazlardr. Yazar ilgi ekici konulardaki dncelerini tarafsz olma

kaygs gtmeden aklar. Makaledeki gibi bir ispat (kantlama)

zorunluluu fkrada yoktur.

Deneme

Bir yazarn kendi isteine gre setii herhangi bir konuda kesin

yarglara varmadan, kiisel dncelerini kendi kendisiyle

konuuyormu havas tayan bir slupla kaleme ald yazlara

deneme denir. Deneme, yazarn gzlemledii ya da yaad olay,

olgu, durum ve izledii varlklarla ya da herhangi bir kavramla ilgili

izlenimlerinin belli bir plana bal kalmayarak, tamamen kendi kiisel

gryle serbeste yazya dkt ksa metinlerdir. Deneme yazar

ne srd dnceyi dorulama, ispatlama, kantlama kaygs

tamaz. Denemenin inandrcl, ele alnan konunun itenlikle

anlatlmasndan kaynaklanr.

Denemenin zellikleri unlardr:

Denemelerde yazar herhangi bir konudaki grlerini kesin

kurallara varmadan, kantlamaya kalkmadan, okuyucuyu

inanmaya zorlamadan anlatr.

Deneme, kiinin kendi dndaki varlklarla herhangi bir

konuda gerek ya da hayal olarak girdii diyalogun

rndr.

Denemeler tek bir konuyu rahat ve akc bir biimde ele alan,

ou kez yazarnn kiisel bak as ve deneyimini aktaran

orta uzunluktaki edeb metinlerdir.

Konularn kiisel bir anlayla ilenmesi; eitli sanatlarn

ayn konudaki deiik fikir, zevk ve inanlarn yanstmas

bakmndan bu tr nemlidir.

Denemeye zg belirli bir konu yoktur. Konu zgrce seilir.

Her ey denemenin konusu olabilir. Yeter ki yazarn o

konuda bir birikimi olsun. Ancak denemeler daha ok her

devrin, her ulusun insann ilgilendiren konularda yazlr.

Denemelerde dier fikir yazlarndan farkl olarak ak,

dostluk, iyilik, gzellik, ahlak, sevin, kltr, yiitlik gibi daha

ok soyut ama kalc ve evrensel konular ilenir.

Denemeci iin konu ama deil, aratr; kendi fikirlerini

syleyebilmesi iin birer sebep durumundadr. Denemeci,

irdelemelerinde tamamen kendini, kendi bilgi ve kltr birikimini,

beeni dzeyini esas alr. Deneme yazar eserini kaleme alrken

okuyucuyu hesaba katmaz. Okuyucunun verecei tepki konusunda

herhangi bir kayg tamadan konusunu diledii ekilde seer, istedii

tarzda iler. Denemeler konularn genellikle derinlemesine ilendii

yaz trleridir. Denemenin en belirgin zellii, yazarn konuyu kendi

kendine konuuyormu gibi kaleme almasdr. Denemenin bu zellii

Nurullah Atan u szleriyle zetlenebilir: Deneme benin lkesidir.

Ben demekten ekinen, her grgsne, her grevine ister istemez

benliinden bir para kattn kabul etmeyen kii denemecilie

zenmesin.

Bu trn ilk ustalarndan Montaigne, denemenin ilkelerini yle

anlatmaktadr: Herkes nne bakar, ben iime bakarm; benim iim

yalnz kendimledir. Hep kendimi gzden geiririm, kendimi yoklarm,

kendimi tadarm Bir ey retmem, sadece anlatrm. Bu

balamda denemenin her cmlesinde yazarn kendisi vardr.

Okuyucu ile yazar arasnda bir duygu, dnce ve ruh alverii

oluur. Esere hkim olan unsur, insann ta kendisidir.

Dnya Edebiyatnda Deneme

Deneme trnn ilk rnekleri, daha deneme teriminin bile ortaya

kmad eski Yunan ve Latin edebiyatlarnda grlmektedir. Bunlar

Epiktetosun Sohbetler, Eflatun un Diyaloglar, Ciceronun Kimi

Eserleredir. Senecann baz eserlerinde de denemelere

rastlanmaktadr.

Bugnk anlamdaki denemenin kurucusu 16. yzyl Fransz yazar

Michel de Montaignedir (1533-1592). Denemenin ilk rneklerini

veren Montaigne yazd metinlerin kiisel dnce ve deneyimlerinin

iletilmesine ynelik edeb paralar olduunu vurgulamak iin

deneme (essai) adn semitir. Daha sonra yine ok tannan ngiliz

yazar Francis Bacon (1561-1626) ve Charles Lamb da bu trde

eserler kaleme alm ve bu tr gelitirmitir. Fransz edebiyatnda

Andre Gide (1869-1951) ve Alain spanyol edebiyatnda ise Miguel

Dunamuno, Alman edebiyatnda R. Maria Rilke gibi sanatlar da bu

trdeki eserleriyle tannmtr.

Trk Edebiyatnda Deneme

Deneme tr, Trk edebiyatna Tanzimattan sonra Batnn etkisiyle

girmitir. Deneme nceleri Musahabe, Tecrbe-i Kalemiyye (kalem

tecrbesi) gibi isimler ile anlmtr. lk zel gazete Tercmn- Ahvl

(1860)in yayn hayatna balamasndan itibaren gazetelerde kan

deiik yazlar, zamanla ayr bir tr olan deneme iin dil, anlatm ve

yaklam bakmndan zemin oluturmutur.

Makale

Herhangi bir konuda bilgi vermek, bir gerei ortaya koymak, bir tezi

kantlamak veya bir dnceyi savunmak amacyla kaleme alnan ve

temel esi fikir olan yazlara makale denir.

Makalenin zellikleri unlardr:

Makalede temel unsur dnce fikirdir.

Yazar, herhangi bir konudaki grlerini, belli kantlar,

belgeler, inandrc veriler kullanarak anlatmaya alr,

bylece okuyucuyu bilgilendirmeyi amalar.

Makalenin amac; aklama, eletiri, tantm, bilgilendirme de

olabilir. Ama genellikle eletirel tutum n plandadr.

Makaleler, yazldktan sonra bir araya getirilerek makale

kitaplar eklinde yaymlanabilir.

Makalede ak, anlalr, ciddi bir dil kullanlr.

Makaleler retici yazlardr. Bu nedenle yazar tutarl,

tarafsz, bilimsel bir slp kullanr.

Makale Trleri

Makaleler seilen konuya gre uzun ya da ksa olabilir. Makale her

konuda yazlabilir. Makalenin yazlaca konu gncel olabilecei gibi,

felsefi, bilimsel, sanatsal da olabilir. Ancak edeb makale sanatla ilgili

konular iler. Makaleler niteliklerine gre temelde edeb makale ve

mesleki makale olmak zere iki grupta toplanabilir.

a. Edeb makale: Dil, edebiyat ve sanatla ilgili konular ileyen

makale trdr.

b. Meslek makale: Tp, ekonomi, sosyoloji gibi bilimin ve bilime

dayal mesleklerin deiik dallar ile ilgili konulan ileyen makale

trdr.

Trk Edebiyatnda Makale

Trk edebiyatnda makale trnn ilk rnekleri Tanzimat dneminde

grlr. lk makale, inasi tarafndan karlan ve ilk zel gazete

kabul edilen Tercman- Ahval de (1860) yaymlanmtr. Trk

edebiyatndaki bu ilk makale Tercman- Ahval Mukaddimesidir.

Namk Kemal, Ziya Paa, emsettin Sami, Muallim Naci, Beir Fuad

gibi sanatlar bu trn gelimesini salamtr. Servet-i Fnun

dneminde ise bu tr yaylm, gelimi, olgunlamtr. Trk

edebiyatnda makale trnde Hseyin Cahit, Cenap ahabettin, Fuat

Kprl, Nurettin Topu gibi sanatlar eser vermitir.

Eletiri (Tenkit)

iir, tiyatro, hikye, roman, resim, heykel, film gibi bir sanat veya

dnce eserinin, zayf ve gl ynleri gz nnde bulundurularak

gerek deerini belirleme amacyla yaplan inceleme sonucunun

anlatld yaz trne eletiri (tenkit) denir. Bir kimsenin kendi

eletirisini yazarken ortaya koyduu esere otokritik veya zeletiri

denir.Eletirinin amac, iyi ve gzel olan sanat yaptnn deerini

ortaya karmak, sanat iyi ve gzel olmayandan kurtarmak, kalc bir

nitelie kavuturmaktr. Sanaty daha gzel, daha gl, daha

olgun, daha baarl eserler yaratmaya tevik etmektir. Okura,

izleyiciye ve sanatya klavuzluk yapmaktr.

Eletirmen, hangi sanat eserini eletirecekse o sanat dalnn

gerektirdii birikime sahip olmaldr. Bu yzden, eletiri yazmak kolay

bir i deildir. Eletirmen; bir eseri veya kiiyi ekil, ruh, konu ve

anlatm bakmndan inceler. Eletirmen, eser hakknda okuyucuyu

her ynden bilgilendirir. Hem okura hem de eserin yazarna kendini

gelitirmesi iin yol gsterir.

Eletirinin zellikleri unlardr:

Eletirilen sanat eserinin kimin tarafndan, hangi zaman ve

evrede, hangi artlar altnda yazld dikkate alnr; yerli ve

yabanc benzerleriyle karlatrmas yaplr.

Eletirilen bir sanat eseri konusu, dili, slubu, teknii,

kahramanlar, gzlem ve betimlemeleri bakmndan

deerlendirilir.

Eletirilen eserin sanatsnn orijinal gr ve duyular

saptanr. Eserin sanat dnyasna ne gibi bir katk yapt

ortaya konur.

Bir sanat eletiriliyorsa onun hatalar, orijinal yanlar

belirtilir, sanatn gelitirmesi iin yapmas gerekenler

aklanr.

Eletiriye konu olan eser, yaln bir dille tantlr.

Eletirmen, eserin gerek deerini, gl ve zayf ynlerini,

zn ve nemini belirtir; yeni eserler iin sanatlara

klavuzluk eder.

Eletiri Trleri

a. zlenimsel (empresyonist) eletiri: Edeb eserlerin okuyucu

zerinde brakt etkilerden, izlenimlerden yola klarak yaplan

eletirilere izlenimci eletiri denir. lkelerini nl Fransz edebiyat

Anatole France (Anatol Frans)n belirledii ve eletirmenin bir eseri

kendi zevk, alglama, deer llerine gre inceledii eletiri trdr.

Bu tr eletirilerde znel, kiisel yarglar arlktadr. Bu nedenle

gnmzde izlenimsel eletiri edebiyat dnyasndan pek rabet

grmez.

b. Nesnel (bilimsel) eletiri: Edeb eserlerin ierik, yap ve slplar

zerinde tarafsz olarak yaplan eletirilere de bilimsel eletiri denir.

Bu eletiri trnde, her eserin deerlendirilmesinde kullanlabilecek

ltler vardr. Eletirmen, kiisel yarglara varmaktan kanmaya

alr. Bilimsel aratrmalardan yararlanarak, eseri tarafsz bir gzle

deerlendirir. Eseri, ister beensin ister beenmesin, kendi

duygularn iin iine katmadan, eserin sanat deerini ortaya

koymaya alr.

Dnya Edebiyatnda Eletiri

Eletiri uzun zaman, kusur bulmak gibi alglanmtr. Eletiriyi

kiiden kiiye deien bir zevkin sonucu olmaktan kurtarmak, onu

belli prensiplere gre deerlendirmek gerektii fikri 19. yzyldan

itibaren yaygnlamaya balamtr. zellikle edebiyat akmlar

dneminde eletiri, bir tr olarak karekteristik niteliklerini kazanmtr.

Eletiri tr Avrupada Boielau, Sainte Beuve, Hippolyte Taine,

Brunetiere, Jules Lamaitre, Anatole France, Remy de Gourmont,

Gustave Lanson, Lessing, Hazlitt, Cariyle, Ruskun ve Belinski gibi

sanatlarla temsil edilmitir.

Trk Edebiyatnda Eletiri

Eletiri tr Trk edebiyatna makale, fkra, deneme ve sohbet gibi

Batdan Tanzimat Dneminde gemitir. lk balarda dil ile ilgili

eletiriler yazlmtr. Sonra zellikle Namk Kemal ve Recaizde

Mahmut Ekrem, eletiri trnn snrlarn geniletmitir. Trk

edebiyatnda ilk eletiri yazs Namk Kemalin Lisan- Osmannin

Edebiyat Hakknda Baz Mlahazt mildir adl yazsdr. lk

eletiri eseri ise yine Namk Kemale ait olan ve Ziya Paann

Harabat iir antolojisini eletirdii eseri Tahrib-i Harabattr. Servet-

i Fnun edebiyat dneminde ise Bat tarznda eletiriler kaleme

alnmtr. Trk edebiyatnda ise eletiri trnde eserleriyle Hseyin

Cahit, Cenap ahabettin, Ali Canip, Yakup Kadri, Nurullah Ata,

Ahmet Hamdi Tanpnar, Mehmet Kaplan, Cemil Meri, Mehmet

Murat, Vedat Gnyol, Tahir Alangu. Asm Bezirci, Rauf Mutluay,

Metin And, zdemir Nutku ne kan isimlerdir.

Eletirinin Dier Trlerden Fark

Eletiri, yaratc sanatlarn arasnda deildir. Eletiri, edeb esere

veya baka sanatlara bal bir trdr. Eletirinin varl, kendisi

dnda bir sanat gerektirir. Edeb eserin konusu btn maddi ve

manevi varl ile yazar, evresi ve kinattr. Eletirinin konusu ise

sanat eseridir, bir bakasnn yazdklardr. Yani eletiri, bir dil yapt

zerine ikinci bir dil varldr. Eletiri, dorudan kaleme alnmaz.

Eletirinin yazlabilmesi iin ortada eletirilecek kii veya eser

olmaldr.

III. NTE: SZL ANLATIM

Rportaj

Gazetecilerin bir yeri, bir kurumu ziyaret ederek o yerin zelliklerini,

orada grdklerini kiisel dnceleriyle birletirip fotoraflarla

belgeleyerek kaleme aldklar yaz trne rportaj denir. Bu terimin

kkeni, Latincede toplamak, getirmek anlamlarnda kullanlan

reportare kelimesine dayanr. Gnmzde Franszca reportage

kelimesinin Trke telaffuzu olan rportaj terimi kullanlmaktadr.

Rportaj tr, gazeteciliin gelimesiyle ortaya kmtr. Rportaj

yazar; sorunu yerinde inceleyerek, gezip grerek, halkla, madurla

ve yetkili kiilerle konuarak fotoraf, belge, istatistik bilgiler gibi

verilerle destekleyerek konuyu okuyucunun bilgisine sunar.

Rportajda gzlem, aratrma, yorum ve deerlendirme nemlidir.

Rportajcnn amac, konuyu arptmadan belgesel olarak okuyucuya

sunmak, okuyucuyu konun iinde yaatmak, kamuoyunu

aydnlatmaktr. Rportaj, tek bir yaz olabilecei gibi, ayn konuda dizi

yaz da olabilir. Ortam, duygular, grnmleri betimlemek;

sreleri, eylemleri anlatmak; konuyla ilgili olarak sz konusu

ortamda yaayan kiilerin szlerini alntlamak; yazarn kiisel

dncelerini yanstmak ve anlatlanlardan sonu karmak bir

rportajda bulunmas gereken temel elerdir.

Rportajn zellikleri unlardr:

Rportaj, makale gibi, dnsel planla yazlr.

Rportajda ele alnan konu ya toplumal ya da sanatla ilgilidir.

lenen konu bilgi, belge, grsellerle desteklenir.

Rportajda verilen bilgiler ve ortaya konan belgeler gerei

yanstr. Anlatlanlar kendi iinde tutarldr.

Yazarn bilgi, izlenim, gr ve dncelerini yanstr. Yazar,

gerekleri znel yaamla harmanlar.

Rportajn anlatmnda diyaloglardan yararlanlr.

Yaanm olaylar, durumlar anlatlr. Ksa cmlelerle metin

hareketli hle getirilir.

Rportaj, birinci kii azndan yazlr.

Rportajda dil, arlkl olarak gndergesel ilevde kullanlr.

Rportajlar, medya organlarnda yaymlanr.

Rportajda ok ynl anlatm olanaklar vardr.

Rportaj yazar aklayc anlatm, ykleyici anlatm,

betimleyici anlatm ve tartmac anlatm gibi btn anlatm

yollarndan yararlanr. Rportajda yklemeye arlk verilir.

zelden genele gidilir.

Heyecann ls genelde imdiki zaman kullanmyla

artrlr.

Rportajlar genellikle soru cevap tarznda olur. Ancak baz

yazarlar rportaj hikye kurgusu ve slubu iinde vermeyi

tercih ederler.

Konularna Gre Rportajlar

1. Bir yeri konu alan rportaj: Rportaj yaplan yerde srdrlen

yaam her ynyle bilinir. Bu yerin farkl ynleri film, ses ve

fotoraflarla ortaya konur.

2. Eyay konu alan rportaj: Konu olan eya her ynyle bilinir.

Eyann dikkat ekici ve dndrc ynleri ele alnr.

3. nsan konu alan rportaj: Belli bir alanda ne kavumu

kiilerin dikkat eken ve dndren ynleri belirtilir.

Sunu Biimine Gre Rportajlar

1. Amerikan rportaj: Yazya en kuvvetli ynyle girilir. En son

sylenmesi gereken kelimeler, en nce sylenir.

Okuyucunun hi beklenilmeyen bir girile karlamas, ilk

paragrafn srpriz uyandrmas, giri blmnn deta ok

blm olmas bu tip rportajn en nemli zelliidir.

2. Alman rportaj: Bu rportajda, yazar konuyu ilerken yazya

kendini katar; konu hep ben ekseni etrafnda dner.

Rportaj Trnn Tarihsel Geliimi

Rportaj 20. yzylda, gazetenin ortaya kmasndan sonra

gelimitir. Dnyada Jack London. Hemingway, Sartre gibi pek ok

nl edebiyat, ayn zamanda rportaj trnde yazlar da kaleme

almtr. Trk basnnda rportaj tr, balangta mlakat niteliinde

gelimi, zellikle 1960tan sonra, Trk toplumunun eitli sorunlar

kamuoyuna duyurulurken, edebiyatlarmzn rportaj trnden

olduka baarl bir biimde yararlanmalar, ayn zamanda da rportaj

tekniinin gelimesini, rportajn gazetelerin vazgeilmez bir birimi

hline gelmesini salamtr. Basnmzda Ruen Eref naydn,

Falih Rfk Atay, Yaar Kemal rportaj trnde yapt veren sanatlar

arasnda saylabilir.

Mlkat

Bir gazetecinin, toplumdaki nemli kiileri ziyaret etmesi, bu ziyaret

srasnda o kiilere genellikle gndemde olan nemli bir konuyla ilgili

sorular sormas ve bu sorulara ald cevaplar gazetesinde yazmas

sonucu oluan yazlara mlakat ad verilir. Mlakat, grmeyle veya

grme sonucu ortaya kan yazlardr.

Mlakat; tannm veya alannda sz sahibi bir kimsenin belirli

konulardaki grlerini renmek amacyla o kiiyle buluma,

ahbaplk etme; bir i zerinde karlkl fikir yrtme, grme

anlamlarna da gelir.

Mlakatlarda ak bir anlatm kullanlmaldr. Ak bir anlatmda

akclk, duruluk ve yalnlk bulunur. Mlakat, diyaloglara dayal bir

anlatm trdr. Dolaysyla mlakatta sylemeye bal anlatm tr

arlkl olarak kullanlr. Bunun yannda aklayc anlatm ve

ykleyici anlatm tr de mlakatta bavurulan anlatm trleri

arasndadr.

Mlakat; belli bir ie veya bilgi edinmeye ynelik olabilir. Bu

bakmdan mlakatn iki ana blme ayrld sylenebilir.

Mlakatn Aamalar

Kendini tantma

steini en ksa yoldan aklama

Grme iin randevu talebinde bulunma

Hem grme ncesinde hem grme srasnda nezaketli

olma

Grlecek kiinin konuya ilgisini ekme

Grlecek kii ve konuyla ilgili iyi bir hazrlk sreci

geirme

Grmeyi bitirme ve izin isteme

Mlakatta ilk etki, ilk izlenim her zaman ok nemli olmutur. Bu

yzden mlakat yapacak kiinin konumasna, hareketlerine,

giyimine kuamna vb. dikkat etmesi gerekir. Tm bunlarn mlakat

verecek olan kiilerin zerinde byk etkisi vardr.

Sonu olarak mlakat yapacak kiinin dikkat etmesi gereken kimi

konular vardr. Mlakatlarda, dnce ve grler ak, anlalr bir

dille anlatlmaldr. Dnceler, istekler vb. gereksiz ayrntlara

girilmeden, ksaca aktarlmaldr. Konumacnn szleri iyi bir ekilde

dinlenilmeli; muhatabn sz asla kesilmemelidir.

Mlakat Yapacak Kiinin Dikkat Etmesi Gereken Hususlar

lk nce konuyu ve grlecek kiiyi belirlemek gerekir.

Mlakat yaplacak kiiyle grmek ve ondan randevu talep

etmek gerekir.

Grlecek kii ve konu hakknda iyi bir aratrma ve

hazrlk yapmaldr.

Randevu saatine mutlaka uymaldr.

Grt kiinin ilgisini ve dikkatini ekmelidir.

Bilgi, birikim ve kltryle muhatabn konumaya ikna

edebilecek yetenee sahip olmaldr.

Grme srasnda konumasna dikkat etmeli; ll, nazik

ve saygl bir slup kullanmaldr.

Grme esnasnda konumacnn szn gereksiz yere

kesmemelidir.

Sorular nceden yansz bir tutumla hazrlamaldr.

Mlakat yapt kiinin grlerini hibir deiiklik yapmadan,

olduu gibi yazya aktarmaldr.

Diyaloglardan oluan mlakat bir konuma ve konuturma sanatdr.

Mlakatn temelinde, bir kiinin baka bir kiiyi konumaya ikna

edebilmesi vardr Mlakat yapan kii, yumuak bir ses tonuyla

konuya giri yapar. Mlakat, konumacya sabrl, dikkatli, kibar

davranr; konuma istenmeyen bir yne kayarsa honutsuzluunu

belli etmez. Konuma, konu dna kayarsa nazik biimde gerekli

sorulan sorarak tekrar konuya dnmeye abalar. Ayrca mlakat

yapan kii, kendisi konumaktan ziyade, muhatabn konuturmaya,

ondan arpc bilgiler elde etmeye odaklanmaldr.

Mlakat yapmann eitli faydalar vardr. Mlakat yapmak, bireylerin

kiisel geliimine byk katklar salar. Her eyden nce mlakat

yapan kii. nemli insanlarla karlkl konumay, soru sormay,

konuma glklerini yenmeyi, ekingenlikten ve heyecandan

kurtulmay renir. Toplum tarafndan tannm nemli insanlarla

grt iin kltr dzeyi ykselir, bilgi birikimi artar, insani

ilikilerini gelitirir.

Mlakata Hazrlk

Mlakatn etkisi verimlilii yaplan hazrlkla doru orantldr.

Mlakatlara n hazrlk yapmak gerekir. Bu hazrlk srecini yle

aklayabiliriz:

Mlakat konusuna ynelik bilgi edinmek

Mlakat yaplacak kii hakknda bilgi sahibi olmak

Konu hakknda nceden sorular hazrlamak

Belirlenen grme zamanna uymak

Grme srasnda nazik ve ll olmak

Mlakat verecek kiinin ilgisini ve dikkatini ekmek

Karsndakini konumaya ikna edebilecek kltrel birikime

ve yetenee sahip olmak

Mlakat Yaplacak Kiiler

Alannda uzman veya tannm kiilerle, devlet adamlaryla vs.

mlakat yaplabilir. Toplumda nemli bir yer edinmi, n kazanm

insanlarla mlakat yaplr. Toplumda bir arl olmayan, tannmam

kiilerle mlakat yapmann bir anlam yoktur. Bunun yannda mlakat

yaplan kiinin sylediklerinin haber deeri tamas gerektiini de

unutmamak gerekir.

Mlakat Yaplan Kiinin Tantlmas

Mlakat yaplan kiinin doru ve eksiksiz ekilde

tantlmasna zen gsterilmelidir.

Kiinin hayat hikyesi, nemli noktalaryla belirtilmeli,

uzmanlk alan aklanmal, ne gibi almalar yaptna,

eserlerine ksa da olsa deinilmelidir.

Mlakat yaplan kiinin hayat felsefesi, bilgisi, donanm,

zevkleri, korkular, yaamn etkileyen olaylar vb.

yanstlmaldr.

Mlakat Yntemleri ve Trleri

Yz yze yaplan mlakatlar

Telefon, televizyon gibi annda ses ve resim ileticileri ile

yaplan mlakatlar

Sar ve dilsizlerle gerekletirilen hareketle (simgesel)

iletiim mlakatlar

Bunlarn dnda mlakat, grme amacna gre, grmeye

katlanlarn saysna, grlmek istenen kiiye, grme biimine,

grmenin yapsna, sorulara ve llmek istenen zelliklere,

grmedeki kurallarn niteliine gre de snflandrlabilir.

Mlakat Yazsnn zellikleri

Mlakat yazsnda;

Grlen kiinin ad

Meslei veya ne ile urat

Hangi amala konuulduu

Buluma mekn

Sorular ve cevaplar

Mlakat yaplan kimsenin o konu zerindeki temel gr yer

alr.

Sonu olarak mlakat; bamsz haber alma yollarndan biridir.

Mlakat; mlakat veren insanlarn kiilikleri gibi eitlidir. Mlakat

genellikle sorular ve cevaplardan oluur. Soru soran kii konuyu

geniletir, anlatm dzenler. Mlakatn baars, mlakat yapan

kimsenin yeteneine baldr.

Mlakat yaplan kiilerin sorulara verdii cevaplarn deitirilmeden

aynen yaymlanmas mlakat trnn en bata gelen zelliidir.

Mlakat yapan kii kendi yorum ve grlerini mlakata eklemez.

Mlakatta dil genel olarak gndergesel ilevde kullanlr. nk

mlakatta bilgi vermek, bir konuda okuru aydnlatmak sz konusudur.

Mlakatta cmleler ak, yaln olmal; diyalog izgisinden, trnak

iaretinden yararlanlmal; konumann ayrntlarna girmeyip ana

fikirler zerinde durulmaldr.

Sylev (Hitabet, Nutuk)

Bir dinleyici topluluuna bir dnceyi alamak, topluluu coturmak

ve bir ama dorultusunda ynlendirmek iin yaplan konumalardr.

Bir toplulua dnceler, duygular alamak amacyla sylenen,

uzunca, cokulu ve gzel szlere nutuk (sylev) denir. Nutuklarn

askeri, siyasal ve din olmak zere eidi vardr. Bunun yannda

kulp, dernek ve sendika yneticilerinin yapt konumalar da nutuk

tr iinde deerlendirilebilir.

Nutuklarda toplulua seslenen kii (hatip), dilin gzel ve etkileyici

olmasna nem verir. nk ama, dinleyicileri coturmak, onlar belli

bir hedefe ynlendirmek, ortak duygularda bir araya getirerek

heyecanlandrmak ve harekete geirmektir. Nutukta konumac belli

bir plana gre konumal, dinleyicileri skmaktan kanmal, ak ve

inandrc olmaldr.

Alcy harekete geirme nitelii tayan nutuklarda zellikle sonu

blm ok nemlidir. Bu blm, etkileyici bir szle bitirilmelidir.

Konumac, bu blmde ustaln gstermelidir.

Sylevin zellikleri unlardr:

Sylev veren kiiye hatip denir.

yi bir hatip nerede, ne syleyeceini bilmeli, dinleyiciyi

istedii dorultuda ynlendirebilecek iletiim becerisine sahip

olmaldr.

Sylevin baarl olmas; hatibin jest, mimik, vurgu ve

tonlama gibi eleri doru kullanmasyla orantldr.

Trk edebiyatnda nemli sylevciler Mehmet Akif Ersoy,

Halide Edip Advar ve Hamdullah Suphi Tanrverdir.