122-Felsefeye Girish-Temel Qavramlar Ve Quramlar(Kazimierz Adjukiewicz) (cheviri-Ahmet Cevizci) (Istanbul-1994).pdf

8/14/2019 122-Felsefeye Girish-Temel Qavramlar Ve Quramlar(Kazimierz Adjukiewicz) (cheviri-Ahmet Cevizci) (Istanbul-1994).…

http://slidepdf.com/reader/full/122-felsefeye-girish-temel-qavramlar-ve-quramlarkazimierz-adjukiewicz-cheviri-ahmet 1/195







K a z i m i e r z Adjukiewicz

F E L S E F E Y E G İ R İ S

Temel Kavramlar ve Kuramlar

Çeviren: Dr. Ahme» Cevizci

GÜNDOĞAN YAYINLARI



ULRICH P L E N Z D O R F

GEN CW .NIN YENÎ ACILARI

Çev. P ro f. D r . N uran Özyer

Öğren imin i yanda b ı rak ı r , evden kaçar

ve b i r ku lübede saklanır . Burada ken

dis in i özgür h isseder; temizl ik yok,

düzen yok, mektuplar ın ı açan annesi

de yok.

Müzik d in ler , Hândelsohn Bacholdy

falan de ği l, ge rçek m üz ik Ş arkı söyler ,uyur , res im yapar ve kendi kendine

dans eder .

Kreşte ça l ışan y ir m i yaşındaki

Char l ie 'ye aşık o lur . . . .



K Z İ M İ E R Z D J u K i E W i C Z

L S Y G I R I ST M L K V R M L R V E K U R M L R

Ç e v i r e n : D r . A h m e t Cev izc i

G Ü N D O G A N Y A Y I N L A R I



K a z i m i e r z A c i j u k i e w i c zF E L S E F E Y E G İ R İ Ş

Temel Kavramlar ve K u r a m l a r

Ç e v i r e n : D r . A h m e t C e v i z c i

Gür\eioân Y a y ı n l a r ı : Ö 9 . 0 6 / 99 . 1 6 3 3

F e l s e f e D i z i s i : 0 4 . 6 . 3

D ü z e l t i : Ahmet C e v i z c i & N ü k e t H ü r m e r i ç

Y a y ı m a H a z ı r l a y a n : N u r t e n S ı c a k y U z / N u r a n D e m i rD i z g i , S a y f a D ü z e n i : G i i n d o ğ a n E l e k t r o n i k D i z g i

K a p a k D ü z e n l e m e : Gündoân Graf'\k

B a s k ı , c i l t : A k s i S e c l a M a t b a a c ı l ı k

B i r i n c i B a s k ı : N i s a n 1 9 6 9

İ k i n c i B a s k ı : 1 9 9 4

I S B N : 9 7 5 - 5 2 0 - 0 0 4 - 5

G ü n d o ğ a n Y a y ı n l a r ı

B a y ı n d ı r S o k a k 6 / 3 3

K ı z ı l a y / A n k a r a

e m a i l : g u n d o g a n ® t r - n e t . n e t . t r

e m a i l : g u n d o g a n y a y ® t u r k . n e t

T e l : O 3 1 2 4 3 3 9 7 9 6 ( 4 h a t )

F a k s : 4 3 2 3 2 5 0

Y a z ı ş m a A d r e s i :

P . K . 2 7 1 Y e n i ş e h i r / A n k a r a

http://net.tr/

http://net.tr/



İ Ç İ N D E K İ L E RÖ n s ö z 9

Giriş 11

Bilg i K uram ı, M etaf iz ik ve Diğer Felsefî Dis ip l in ler 11

I. B Ö L Ü M : B İ L G İ K U R A M I

1. Bilg i K uram ının Klas ik Prob lemleri 152. Doğ ruluk Prob lemi 17

— Kla sik Doğr uluk Tanınıı ve Ona Yö neltilen ttiı-azlar 16

— Ölçütlerle Uyu şma Olarak Doğruluk 19

— Klasik Olmayan Doğruluk Tanım lan 21

— Klas ik Doğruluk Anlayışmm Uygu n Bir Formülasyonu 25

— Kuşk uculuk ve Kuşkuculuğun Çürütülüşü 27

—İdeal izme Götüren Tanmılar Olarak Klasik Olmayan Doğruluk

Tanımlan 30

3 . Bilg in in Kay nağı Pro blem i 31

— Problemin Ps ikolojik ve Epis temolojik Vers iyo nlan 31

— Aprior izm ve Empir izm 34

—^Radikal Ap riorizm 35

—R adikal Em pi ı izm 36

—^nunlı Em pirizm 37

— Ilımlı Apriorizm 38

—Ampüizmle Aprior izm Aras ında Geçen Matemat ikse l

Sav lann Karakterleri Hakkındaki Tartışma 39

— Saf ve Uygu lamalı Matematik 40

— Ilunlı Empirizmin Bir Görüşü 44

— Radikal Empirizmin Bir Görüşü 45

— U z l a ş ı m c ı l ı k • 4 5

— Ilun lı Ap ıiorizmin Bir Görüşü: Kant'ın Öğretisi 47

— Fenom enol o j i süe ı e G öre A Priori Bi lg inin Özü 51—R asyona li zm ve î iTasyonal izm 54

5



4 . Bilginin Slnırlan Problemi./. 59

— A ş k ı n h ğ ı n îki Anlamı 59

—tçkin Epistemolojik İdeal izm 61— A l g ı ve N esnes i 63

—Transsendental Epistemolojik İdeal izm 64

—Transsendental İdeal izmin Temsilcis i Olarak Kant 67

—R eal i zm 69

—Pozi t i v i zm 70

—N eopoz i t i v i zm 73

5 . Bilgi Kuramının Diğer Felsefî Disiplinlerle İlişkisi 77

II B Ö L Ü M : M E T A F İ Z İ K

6. Metafizik Teriminin Kökeni ve Metafiziğin Kapsamı

İçinde Yer Alan Problemlerin Bölünmesi 81

— Metafizik Terimi 81

—Metafiziksel Problemlerin Bölünmesi 82

7 . Ontoloji 83—Ontsî^lojinin Görevleri 83

—Ontoloji Tarafından Analiz Edilen Kavramlaıa Örnekler 85

—Ontolojik Savlar 87

8. Bilgi Üzerine Düşünmenin Sonucu Olan Metafiziksel

Çıkarımlar 89

—^İdeal Nesneler Problemi: Tümeller Kavgası 89

-Plüton'un İdealan 89

-Tümeller 90

-Tümeller Kavgasının Çağdaş Biçimi 91

—Metafiziksel İdeal izm Problemi 92

(a) Öznel İdealizm 92

- Epistolomojik idealizmin Sonuçlan 92

- Öznel idealizm Tezi • 93

' Öznel idealizmin Bakış Açısından Gerçeklik ve Gerçekliğin

Görünüşü 96

6





- Öndeyi Problemi 141

- Doğa Yasaları Yalnızca İstatistiksel Yasalar mıdır? 143

- İrâde Özgürlüğü 144

-Geleceğin Varoluşu Problemi 146

— M ekanizm ve Final izm 148

— Dü nya mn Bir Am aca Göre Dü zenlen işiyle î lgi l i Tartışma 148— Antropom orfik Am açlı lık 148

— Biyo loj ik Mekan izm ve Vi ta l izm 154

—-Antropomorfik Olm ayan Am açlı Kuruluş An layışı 155

—Neovital ist ler 157

—H ol i zm 159

—Y ararb Am açl ıhk 160

— Optim izm ve Pess imizm 161

10 . Dinden Ka ynaklanan Metaf iz ikse l Prob lem ler 163— Di ns el Tanrı Kavramı 163

— Ruhun Ölümsüzlüğü 164

— Din se l Metaf iz ik 164

— Felsef î Tan n Kavramı 165

— Tanrı'mn Varo luşuna İlişkin Kanıtlar 167

—T anrı ve Dün ya 168

—A t e i zm 168

— Filozoflar Arasında Ruhun Ölüm süzlüğü Problemi 169

— Din sel Metafizik ve Ahlâk 170

11 . Temel ve N iha î B ir Dünya Görüşüne Ulaşma Gir i ş imi

Olar ak M etaf iz ik 173

Sonuç 183



Ö N S Ö Z

Okuyucu bu kısa ki tapta bi lgi kuramı ve metaf iz ikte ge lenekse l

olarak içer i len en önemli problemlere i l işkin eleşt ir isel bir inceleme

bulacakur . Okuyucu ayra zamanda bu problemler in , fe lsefe tar ihinde

kendi le r iy le çok s ık o larak karş ı laş ı lan , çözümler ine ve bunun sonu

cu olarak, bilgi kuramı ve metaf izikteki felsef î eğil im ve yönelimlere

il işkin eleşt ir isel bir inceleme de bulacaktır . Bu kitapta çeşit l i

eğil imler in karakter is t ik tezler inin çıplak sunuluşlar ının yanı su-a, bir

başka deyişle felsef i bakış açı lar ının yanı s ıra, çoğu durumdadüşüncenin söz konusu bakış aç ı lar ına götüren doğrul tusunu ve bazı

durumlarda da bi rbi r le r ine karş ı t okul lar ın temsi lc i le r i a ıasmda geçen

polemikler i k ısaca aç ıklamaya çal ı ş t ık .

Yazmaya baş lad ığ ım zaman bü tün b i r k i t ab ı yazmay ı

düşünmemişt im. Bu ki tabın ge l iş imi şöyle o lmuştur ; y i rmi beş y ı l

önce felsefenin, daha sonra çeşit l i yazailardan seçilmiş metinler le

örneklenen , temel problemler ine ve akımlar ına i l i şkin kısa bk ince le

me içeren bi r önsözle gi r iş yapt ığım, Felsefenin Temel Akımları adlıfe lsef i met in le rden o luşan bi r k i tap yayın ladım. Yakın zamanlarda

yukar ıda sözü edi len met in le r in yeni baskıs ın ı hazı r larken , önsözün

yeni baştan yazılması gerektiği sonucuna vaizdim. Bunun sonucu bu

önsözü yeniden yazmaya baş ladım. Önsözün yeni vere iyonu öyle bi r

hacme ulaşt ı ki , o ar t ık metinler le aynı ci l t iç inde yer alamazdı ve

böylelikle , bende önsözü ayr ı bir ki tap olai ak yayımlama f ikr i doğdu.

Okuyucunun ş imdi e l inde bulunan c i ldin öyküsü iş te bundan ibare t -

tiı-.Kitabın söz konusu öyküsü aynı zamanda onun kai ' akte r in i de

açıklar . Kitap herşeyden önce, i ler i düzeydeki öğrenciler iç in, yazar ın

kolay anlaş ı labi l i r l iğ in gerekler ine hiç bakmaks ız ın , e l inden ge len en

büyük dakiklikle yazdığı bir ders kitabı değildir . Tam ters ine bu

kitabı yt ızarken der in analizlerden kaçındım ve yalnızca

anlaş ı labi l i r l ik ten vazgeçmek pahas ına e lde edi lebi lecek türden bi r

kavramsal aç ıkl ığa ulaşma gi r iş iminde hiç bulunmadım. Buna göre ,

ki tapta beklent i le r i bu aç ıdan çok yük sek o lan okuyucu lar iç in ye te r in-



ce açık ve dakik olmayabilen bazı ifade ve tümceler vaidır , ancak bu

or ta lam a okuy ucu yu rahats ız e tmeyecekt iı -. Bund an bu ki tapta yer a lan

tanım ve fo ımül le r i daha kes in , n ihaî ve daha dakik hale geüı i lemeye-cek tan ımlar o lduğu tülünden bü- yanl ı ş an lamadan kaç ınmak iç in söz

ed iyo r um.

Bununla bir l ikte , bu küçük kilap felsefeye bir i lk gir iş olarak ideal

bi r k i tap deği ldi r . O bu amaç göz önünde tutulduğunda o ldukça özlü

bir b iç imde yazı lmış o lup, burada problemler in ve çözümler in in an

lamlı b i r b iç imde sunuluşu iç in söz konusu o labi lecek o lanakl ı tüm

yollar kullanılmış değildir . Felsefe problemler i iç in en uygun gir iş

ki tabı her zaman, öze l problemler i ayr ın t ıh o larak iş leyen monolog-la ıdı r . Buna rağmen, e l imizdeki bu ki tap, yakında ç ıkacak Felsefi Me-

tinler'le birü kte bu türden bir i lk gir iş olai'ak hiz m et edebilecek tir .

Bu kitap en iyi durumda bir ara düzey kitabı olacaktır . O felsef i

metinler i okumazdan önce belir l i bir felsef î bi lgiyle tanışıklık ka

zan m ış ok uyu cula r iç in bü de rs kitabı olarak işlev görü lebilecektir .

Bu , oku yucu lai 'a felsefenin a kım ve prob lem ler inin az ya da çok elle

tutulabil ir olan tanımlar ını bulma olanağı verecektir . O belki bazı

okuyuculara çeşit l i felsef î konularda kendi görüşler ine ulaşma fu^sat ıda verebilecektii .

Bütün eks ik ve kusur lar ına rağmen ki tabm fe lsefe l i te -

ra tüıümüzdeki c iddi say ı labi lecek bi i ' boş luğu dolduracağına

inanıyorum. Çünkü fe lsefe Utera türümüzde s is temat ik o la ıak bütün bi r

bi lgi kuramı ve metaf iz iği kapsayan ki taplar pek bulunmamaktadı r .

Bu boşluk yüzyıl ın başlar ında Alman yazar lar taraf ından yazılan ve

ş imdi baskıs ı oh naya n Felsefeye Gi ı iş le r ta raf ından doldu ruluyor -

du. Bu gir işler , f i lozoflann savlar ına il işkin analizler i açıs ında n ger ide eksikliği duyulan pek çok şey bu-aktı lai . Elinizdeki bu çalışma

sunuluş düzeyinde yapt ığı fedakaı i ık lara ve hacminin s ın ı rh o luşuna

karşm, öğret i ler ini or taya koyarlarken f ı lozoflaı- taraf ından kullanılan

ter imler in anlamlar ını açıklamaya çalışmaktadu- . Bu duınım dikkate

almdığında, onun okuyucunun yararh bulacağı bi r k i tap o lduğuna

inanıyorum.

Temmuz 1948

K.A.

10



G İ R İ Ş

Bilgi Kuramı, Metafizik ve Diğer Felsefî Disiplinler

Felsefe nedir? Bu kolayl ıkla somlabi len ancak yanı t lanmas ı

o ldu kça güç o lan bi r sorudur . Fe lsefe sözcüğü nün o lduk ça uzun bi r

tal ihi vai-du- ve o farklı dönemlerde faiklı şeylere karşı l ık gelmişt ir .

Fe lsefe sözcü ğüne , gerçek ten de onun tek anlam lı o larak kul-

lan ıhnas ı iç in ye te rü o lacak bLr an lam, beürh bi r zaman di l iminde

yaşayan insanlarm üzer inde uyuşacakla ı ı tam ve dakik bi r an lam ve

r i l ememiş t i r .

Fe lsefe te r iminin kök enind e ant ik Yu nan bulu nm aktadı r . Et im o

loj ik olaıak, onda iki bileşeni birbir inden ayırabil ir iz:

F î7eo=s ev iyon ım, peş inden koşuyor um ve sophia=hilgclik, bilgi .

D em ek ki , felsefe ter imi ba şlan gıç ta Yunanlılaı- iç in bilgelik sev gis i

ya da bi lginin peş inde n koş m a anlam ına ge l iyordu. Başlang ıç taki

bu özgün anlamına göre , her türden bi l imsel araş tumacıya f i lozof adı

ver i lm ekteyd i . Şu halde , baş lan gıç ta fe lsefe te r imi bi l im te rüniy le

ayn ı an lam a ge l iyo r du . Zam an la , b i lg i b i r ik imindek i büyük a i t ı şm b i r

sonucu o larak, b i lgin in kapsamı iç inde kalan herşeyi bi lmek tek bi r

insanın kapas i tes in i aşar hale ge l ince , b i l imlerde uzmanlaşma

başladı . Çeşit l i bi l imler kendiler ini felsefe adı ver i len tümel bil imden

yavaş yavaş ayırmaya başladılar . Bu bil imler ayr ı adlaı- aldı lar vefe lsefenin kapsamı iç inde kalan konula ı la bundan böyle pek

kanştmhnadı lar . Doğa bi lüni , matemat ik , ta r ih gibi ayr ı d is ipl in le r ,

özel iht isas alanlar ı felsefe adlı tümel bil imin or tak özünden ayr ı ldı lar

ve daha sonra da felsefeden bağımsız olarak gelişt i ler . Felsefenin

özgü n doğas ı ya da nüv es inden ger iye , fe lsefe adın ı koruy an vey a

tohumlan Avrupa düşünces in in lar ih sahnes indeki i lk görünüşü

s ı ras ında , b i r başka deyiş le uzmanlaşma baş lamazdan önce a t ıhnış

11



ya da daha sonra or taya ç ıkmakla bi r l ik te , bu baş langıç

araşt ırmalaı ıyla bii şekilde i l işkil i olan aıaşt ırmalar kaldı .

Yakın zamanlara dek felsefe kendi içinde şu dis iplinler i

kapsıyordu: Metaf izik, bilgi kmâmı, mantık, psikoloji , ahlâk ve es te

t ik . Günümüzde uzmanlaşma daha da i le r i evre le re ulaş t ıkça , d is ip

l inler felsefeden yuk arıda sözünü et t iğimiz ikinci anla m içinde ayr ı l ı r

olmuşlardır . Bugün kendis ini diğer felsef î dis iplinlerden çok biyoloji

ya da sosyolo j iye yakın bulan çağdaş ps ikolo j i , f e lsefeden kopmaya

çalışmaktadu- . Bazı bölümler inde kendis ini diğer felsef î dis iplinler

den çok, matemat ikle yakından i l i şkiU gören çağdaş mant ık da ,günümüzde fe lsefeden kopma çabas ı iç inde o lan bi r başka dis ipl indir .

Onu belir l i bir ahlâk bil imi olarak düşünecek olursak, ahlâkın da aynı

durumda o lduğunu görüi 'üz . Bundan başka es te t iğin de merkezkaç

eği l imler i gös te rdiğin i unutmamak gerekir . Başlangıç taki özgün fe lse

fe kavrayışına sadık kalan dis iplinler ise , yalnızca metaf izik, bilgi

kuramı ve neyin iy i neyin kötü o lduğunu gös te imeye ça l ı şan normat i f

ahlâk olmuştur . Elinizdeki bu kitabın bölümler i iş te bu dis iplinler in

ilk ikis ine, en temel ve en önemli felsef i dis iplinlere ayr ı lmışt ır .

İ ler ideki sayfalarda bu dis iplinler in zengin içer ikler iyle tanrşmış

olacağız .

1 2



1. B Ö L Ü A A

BİL6İ K U R A A A I



W .K.C . GUTRIE

İ LKÇAĞ FELSEFESİ TARİHİÇeviren: Dr. Ahmet Cevizci

B u kitap VV.K.C. Guthr ie'nin, Antik Yunan Felsefesi üzerine Felsefe Ta-

rihi'nin en geniş kapsamlı, en eleştirisel ve en nitelikli yorumu olan,

1980'li yıllarda tamamlanan yedi ciltlik dev İlkçağ Felsefesi Tarihi'nin

bir taslağı olup, onun temel tüm tezlerini içermektedir. Guthrie, İlkçağ

Felsefesi Tarihinde, insanlığın mitolojiden felsefeye yükselişini antik

Yunan özgün düşünme biçimlerini ayrıntılarıyla betimlemekte ve Antik

Yunan Felsefesinin karanlıkta kalmış birçok, yönlü, bu felsefenin

doğal dekoru olan kent-devletinin beliriediği siyasal ve toplumsal

koşullar içinde, büyük bir yetki ve özgürlükle gözler önüne sermekte

dir.

İlkçağ Felsefesi Tarihi Antik Yunan Felsefesinin bütün bir yaratıcı

döneminin -Sokrates öncesi İyonya ve İtalya doğabilminin. Sofistler ve

Sokrates'in insan merkezli felsefelerinin Sokrates'in büyük ardıllan

Platon ve Aristotales'in güçlü felsefesinin Thales'le başlayan ve Aristo-

tales'le doruk noktasına ulaşan gelişimiyle, bu gelişim süreci içinde

yer alan filozoflardan her birinin bilim ve felsefeye olan katkılarıyla il

gili olarak sağlam bir kavrayış. Yunan anlığı ve onun yasamkarşısındaki tavrı üzerine pariak bir yorum sağlamaktadır. Kitap felse

fe. Yunan Dili ve Edebiyatı öğrencileri için olduğu kadar. Antik Yunan

dUşünürierinin bizzat kendilerini öğrenmek isteyen, ya da bunların

daha sonraki İslam ve Avrupa düşüncesini nasıl ve hangi yönlerden

etkilemiş olabileceklerini merak eden okuyucular için de değerli bir

başvuru kaynağı olmak durumundadır.

G Ü N D O Ğ A N Y A Y I N L A R I



Bilgi Kuramının Klasik Problemleri

( ingi l izce 'de bi lgi sözcüğü yle eşanlamlı o lan Yu nanc a episteme-

den ge len) epis temoloj i ya da ( İngi lizce bi l i ş sözcüğ üyle eşanlam lı

o lan Yunanca gnosisten ge len) gnoseolo j i o larak da adla ndu i lan bi lgi

kuram ı adından da anlaş ı ld ığı g ibi , b i lgin in bi l imidir . Anc ak — bilgi

nedir? Bi lgiy le hem bi l i şse l ey lemler i hem de bi l i şse l sonuçlar ı an la t

mak is t iyoruz . Bi l i şse l ey lemler a lgı , an ımsama, yargı lama ve dahas ı

akı lyürütme, düşünme, ç ıkarsama yapma gibi z ihinse l faa l iye t le rdi r .

Bi l imsel savlar bi l i şse l sonuçla ı ın bi r örneği o lma hizmet i

görebil ir ler . Bil imsel savlar zihinsel faaliyet ler değildir , bu yüzden

onlar ın bi l i şse l ey lemler aras ında yer ahnamalar ı gerekir . Çekun

yasası ya da Phytagoras teoremi şu ya da bu türden zihinsel bir feno

men o lmayıp, kendi le r inde bu yasalar ın formüle edi ldikle r iönermeler in an lamlar ına karş ı l ık ge l i r le r .

Bi lgin in bi l imi o lduğunu söylediğimiz bi lgi kuramının kendis i

bil işsel eylemler ya da bil işsel sonuçlar la uğraşu- mı? Bu soruyu bilgi

kuramı tar ihinde aktüe l o larak yer a lmış o lan öğre t i ya da an layış lan

ince leyerek yanı t layacak o lursak, ona hem bi l i şse l ey lemler in ve hem

de bi l i şse l sonuçlar ın , b i lgi kuramına özgü araş t ı rmanm konusunu

oluş turmuş o lduklar ı karş ı l ığ ın ı vermemiz gerekir .Bi lgi kuramı bi l i şse l ey lemler i , eşdeyiş le bi r takım zihinse l feno

menler i konu a l ıyorsa o , kendi dal lanndan bi r i iç inde ps ikolo j i ne

üzer inde çahşıyorsa , tam tamına aynı şeyler üzer inde duımaktadı r .

Psikoloji gerçekten de zihinsel fenomenler le ve dolayıs ıyla, bi l işsel

ey lemler le uğraş ı ı . Ancak ps ikolo j i ve bi lgi kmamı her ne kadar ko

nular ı bakımından bi rbi r iy le bü- dereceye dek tam bir benzer l ik sergi -

15



lese de, söz kon usu bu dis iplinlerd en her b h i her şeye karşın a ynı

konuyu kendi bakış açıs ından araşt ı ı ı r . Psikoloji bi l işsel süreçler in

aktüe l o larak o luşumlanyla i lg i len i r , bu süreç le r i be t imlemeye ,

s ın ı flamaya ve onlar ın o luşum lar ın ı yöneten yasalar ı bu lgu lma ya

çalışır . Bilgi kuramı ise bundan daha farklı bir şeyle uğraşır .

Bi l i şse l ey lemler ve sonuçlar her zaman beür i i bazı bakımlardan

değer biç i lmeye konu o lur lar . Onlara doğrulukla ı ı ya da yanhşl ıklan

bakımından değer biç i l i r ; on lara aynı zamanda hakl ı k ı l ınmalar ı

açıs ından değer biçer iz. Demek ki bil işsel süreçler in, psikolojinin

iş in i ve konusunu o luş turan aktüe l o luşumlan , kendi le r iy le bi lgiyebir değer biç i ldiği s tandaidlar ve dolayıs ıy la doğmluk ve yanl ış l ık ,

hakl ı k ı l ınm a ya da temels iz l ik üzer inde duran bi lgi kura mın ı pek i l

g i l end i rmez . Doğr u luk ned i r ? Bu b i lg i kur a ımm n t eme l p r ob lem le r in

den i lk i o lup, doğruluğun özünün ne o lduğu sorusuna kaiş ı l ık ge l i r .

Bi lgi kuramının ikinc i k las ik problemi , b i lgin in kaynaklar ı problemi

di r . Bu problemde bi lgin in , o gerçekl iğe i l i şkin tümüyle halkı

kı l ınmış bi r b i lgi o lacaksa eğer , neye dayanmas ı gerekt iği konusuyla

ve böyle bi r b i lgiy le ulaşmak iç in zorunlu o lan yöntemler le uğraş ınz .

Bi lgi kuramının üçüncü klas ik problemi bi lgin in s ın ı r lan problemidir ;

bu problem bizden neyin bi lgin in konusu o labi leceği ve öze l l ik le de ,

bi len özneden bağuns ız o lan bi r gerçekUğin bi l in ip bi l inemeyeceği so

rular ın ın yanı t lanmas ın ı i s te r . Ş imdi l ik bi lgi kuramının üç klas ik

problemine i l i şkin bu genel formülasyonlar la ye t inmel i ve hemen bu

problemlere ge t i r i lmiş o lan çözümler i ince lemeye geçmehyiz .

16



D o ğ r u l u k P r o b l e ı n i

Klasik Doğruluk Tan ımı ve Yöneltilen İtirazlar

Doğı-uluk nedii? Bu soruya ver i len klasik yanıt , bir düşüncenin

doğruluğunun, onun gerçekl ikle uyuşmas ından o luş tuğunu or taya

koyai . Veritas est adaeq uatio rei el intellectus: Bu, skolast ik

fonnülasyonu iç indeki klas ik yanı t t ı . Ancak doğruluk tan ımının teme

li olai ak, düşün cey le g erçekliğ in bu uy uşm ası g erçekte nc anla m a

gel i r? Bu, kes in l ikle düşüncenin kendis in in onun be t imlediği

gerçekl ikle özdeş o lmas ı deği ldi r . Belki de , bu uyuşma düşüncenin

gerçek bir şeyin bir benzer i , gerçekliğin bir yansıması olmasıyla be-

luleni r . Anca k düşü ncenin gerçekl ikle uyuşm as ı na i li şkin bu

yorum bi le , bazı i i lozof lara saçma bi r düşünce o la ıak görünmüştür .

Onlaı- , 'Düşünce nası l olui ' da kendis inden oldukça faiklı olan birşeyin benzer i o labi l i r? Zamandan başka hiçbi r boyutu o lmayan

düşünce nas ı l o lur da , mekânsal o lan bi r şey in benzer i o labihr?

Dü şün ce , b i r kü p ya da Nia gaıa Şe lâ la le r ine nas ı l benz eyeb i l i ı? diye

sorar lai . Bundan başka, zamansal-sürenin kendis i dikkate al ındığında

bi le , bir düşüncenin doğru o lmas ı iç in , onun i lg i l i o lduğu gerçekhğe

benzer ohnas ı gerekmez. Kısa süre iç inde o lup bi ten bi r fenomenle i l

gil i olan bil ' düşüncenin doğru ohnası iç in, düşüncenin kendis inin de

kısa süreh bi r düşünce o lmas ı gerekmez. Öyleyse bi r düşünce

gerçekl iğe benzemeyebi l i i ' , ancak o y ine de doğra bi r düşünce o labi

lir.

Klasik doğfuluk tanımını savunanlar bu türden eleşt ir i lere ,

düşünce eylemine karş ı l ık ge len iş lemin bk şey , onun içer iğin in

başka bü' şey olduğuna işaret ederek kaışı l ık ver ir ler . Onlai '

gerçekl iğe benzemek zorunda o lanın düşürane iş leminin bizzat ken

17



dis i o lmayıp, düşü nce doğ nı bü- düşü nce o lmak du rum und aysa eğer ,

düşün cenin içer iği o lduğ unu vurgular lar . Anc ak klas ik doğru luk

tanımını eleşt irenler i bu bUe tatmin etmez. Klasik doğruluk tanımınıe leş t i ren ler benzer l ik kavıamınm hiçbir şeki lde aç ık bi r kavram

ohnadığma işare t eder le r . Benzer l ik , temel öze l l ik le r in kısmî bi r

özdeşhğinden oluşur ; iki ayr ı nesneyi benzer nesneler olaı-ak niteley

ebi lmek iç in , bunlann öze l l ik le r inden ne kadar ın ın söz konusu iki

nes ney e or tak olm ası gerek ir? Bu, hiçbii- şekild e açık seçik olarak

bel i r lenmemişt i r . Şu halde , o , düşüncenin doğru ohnas ı iç in ,

düşüncenin içer iğiyle gerçeklik aı-asmdaki benzer l iğin hangi ölçüde

ohnası gerektiğini belir lemeyeceği iç in, içer ikler i gerçek bir şeye ben

zeyen düşünceler i doğru düşünceler o larak be t imleyen doğruluk

tanımı dakikl ikten yoksun o lup doğru o lmayan bi r tan ım olacakür .

Klasik doğruluk tanımım eleşt i ı -enlere göre, düşünceyle gerçeklik

arasındaki bu uyuşma, ikis inin özdeşliğine de ikis i aı-as ındaki benzer

l iğe de e ş i t o lmadığ ından , s o r u bu uyuşman ın s on çözümlemede

neden o luş tuğu sorusudur . Klas ik doğruluk tanunma karş ı ç ıkanlar

bu soruya doyurucu bi r yanı t bulamayınca , bu doğruluk tan ımınıngerçek bir içer ikten yoksun olduğu sonucuna var ır lar .

A nca k baz ı düşünüı l e r i k la s ik doğn ı luk t an ımın ı r edd e tme ye

götüren başka bir düşünce çizgis i daha vaıdu- . Bazı f i lozoflar ,

düşünceler imizin gerçekl ikle uyuşup uyuşmadıklar ın ın hiçbi r

şeki lde .be l ir lenemeyeceğine in andık lan iç in , k las ik doğruluk

tanımını reddeder ve onun yer ine başka bir doğruluk tanımı arar lar- .

Doğr u luk düşüncen in ge r çek l ik le uyuşmas ından o luşur s a , he r hangibir şeye ihşkin olaı-ak onun doğru mu yoksa yanlış mı olduğunu bile

meyiz . Düşüncenin gerçekl ikle uyuşmas ı o larak doğruluk

anlayış ından , o ulaş ı lamaz bi r ideal o lduğu iç in , öyleyse

vazgeçi lmel i ve onun yer ine bize düşünceler imizin ve savla ı ımızın

doğru olup ohnadıklaı- ını beli ı leme olanağı verecek başka bir

doğruluk anlayış ı geç i r i lmehdir .

18



Düşünce ıün ge r çek l ik le uyuşup uyuşmadığ ın ı t am o la ı ak s ap tay -

amayacağ ımız gör üşü an t ik kuşkucu la r ın a r güman lanna dayanmak

tadır . Bu aıgüm anlai şöyle özetlene bil ir : Bii ' insan bell i bir dü şü nceya da savın gerçekl ikle uyuşup uyuşmadığın ı b i lmek is te r se , onun bu

amaçla yaln ızca düşüncenin kendis in i deği l , ancak aynı zamanda

gerçekl iği de bi lmes i gerekecekt i r . Ancak o bunu nas ı l yapabi l i r? O

deneye başvuracak, şu ya da bu şeki lde akı l yürütecek, k ısacas ı be

l i rl i yön tem ya da ölç üü erden yara ılanacaktu . A ncak bu ölçüt le r

arac ı l ığ ıy la kazandığımız bi lgin in çarpı t ıhnamış bi i ' gerçekl iği b iz im

için bil inü- hale get irdiğini gösteren kesinlik nerededir? Bu nedenle

ölçüt le r imizi d ikkat le ince lem em iz gerekir. Bu ince lem e bun unla bi r

l ikte , ancak aynı ya da muhtemelen fa ikl ı o lan ölçüt le r kul lan ı larak

gerçekleşt ir i l i r . Bu incelemenin gerçer l i l iği ise , şu ya da bu biçhnde,

ince leme s ı ras ında kul lan ı lan ölçüt le r in geçerül iğine bağl ı o lacakt ı r ;

bu da bi r kez daha kuşkulu o lup başka bi r a ıaş t ı ımaya gerek duyaı

ve bu sonsuzca sürüp gider . Uzun sözün kısası , gerçekliğfr iUşkin ola

rak hiçbi r zaman hakl ı k ı l ınmış bi r b i lgiye sahip o lamayacağız ve

bundan dolayı da , düşünceler imizin gerçekl ikle uyuşupuyuşmadık lanm h içb i r zaman b i l emeyeceğ iz .

Ölçütlerle Uyuşma Olarak Doğruluk

Yukar ıda ana hatlarıyla ser imlenen düşünce ç izgis i b i rçok f i lozo

fu düşüncenin gerçekl ikle uyuşmas ı o la i ' ak doğruluk tan ımını reddet

meye ve söz konusu doğruluk tan ı ımm başka bi r doğruluk tan ımıyladeğişthTneye götüı ınüştür . Bu yeni doğruluk tan ımına kabaca şu

şeki lde ulaş ı lmış t ı r : Doğ ruluk te r imini aktüe l o la ıak ne biç im de

kul landığımız üzer inde düşünel im. Böyle l ikle , söz konusu te r imin

biz im iç in gerçekte ne an lama ge ldiğin i be lki daha iy i b i r b iç imde

bihne durumuna ge lebi leceğiz . Hiç kuşkusuz herkes , kendis in in

inandığı , kanaatler ine karşı l ık gelen, bir savı doğm bii sav olarak

kabul etmeye hazırdu . Bir insan A'nm B olduğuna inanıyorsa, A'nın

19



B olmas ın ın doğru o lduğunu savlayan hiı öneıme i le r i süı ıneye

hazırdır ve bunun ters i de aynı ölçüde geçer l idir . Kişi bir sava

doğruluk yüklerse . o savladığı şeye inanmaya hazı r dunımdadu . Bu

nunla bir l ikte , hiç kimseye doğru bir savın kendis inin inandığı savla

aynı şey olduğunu öne sürmeyecekti i ' . Herkes , sal t bihnediği iç in,

kendi le r ine inanm adığı doğru savla ı ın vai- o lduğu nun bi l inc indedir .

Öte yandan, hiç kimse kendis in i yanı lmaz o lan bi r i o la ıak görmez ve

herkes kendis in in inandığı , ancak doğru o lmayan önenneler bulun

duğunu bil i ı . Kanaatler imizin hepsinin t i t iz ve ve s is temh aı-aştuınalaı-

yoluyla kazanıhnamış o lduğunun, ancak bu kanaat le re ,geçer l i l ik le r in in sorgulanmas ı ve daha sağlam ve güveni l i r ö lçüt le r le

karş ı laş ı ld ığı zaman değiş t i r i lmeler i gereken yöntemler , eşdeyiş le

ölçütler kullanaıak ulaşt ığımızın tam olaıak fai 'kmdayız. Yalnızca,

kanaat le r imize , n ihaî ve arük daha faz la değiş t i r i lemez o lan ve kendi

le r inden kalkarak başka ölçüt le re gi tmenin söz konusu o lmadığı

ölçüt le r kul lanarak vaımış o lsaydık, bu takdirde bütün bu kanaat le r i

hiç duraksamadan doğru kanaat le r o larak tan ıyacakt ık .

Bu ve benzer i doğrultudaki argümanlar , bazı f i lozoflara şu

doğruluk tanmıın ı önermiş t i r : Doğru bir sav nihaî ve değiştirilemez

olan ölçütleri yerine getiren bir savla aynı şeydir. Biı savrn

doğruluğuyla i lg ih o la ıuk ikna o lmanın , onu, hükmü, başka bu-

ö l ç ü t ü n h ü k m ü n ü n o n u n l a d e ğ i ş t ü i l m e m e k d u r u m u n d a o l m a s ı

anlamında, kesin sonuçlu ve değişt ir i lemez olan nihaî biı- ölçütle

s ınamak dış ında hiçbi r yolu yoktur . Bu n ihaî ö lçütün s ınamas ından

geçen bi r savın gerçekl ikle uyuşup uyuşmadığrnr bi lemeyiz ve bunu—kuşkucular rn da gös te r -miş o lduklar r g ibi— hiçbir zaman bi lemeye

ceğiz. Bunun bir- sonucu olarak doğı-uluğu yanlışl ıktan ayrruken göz

önünde tutmamtz gereken nokta , be l i r l i bü- savın gerçekl ikle deği l de ,

bhtakrm nihaî ö lçüt le r le uyuşup uyuşmadrğrdr r . Öyleyse , doğruluk

kavramını bu f ikr i aktüe l o larak kul lamş biç imûnize göre tanmılamak

için, doğr-uluğu düşüncenin nihaî ve değişt ir i lemez ölçütler le

uyuşmas ı o larak tan ımlamal ıy ız .

20



Klasik Olmayan Doğruluk Tanımları

Bu doğruluk anlayışına değişik fUozoflaı- taraf ından, nihaî ölçüto la ıak düşünülen ölçüt her ne ise , ona göre fa ikh biç imler ver iUr . Bu

yüzden, örneğin doğruluğa ilişkin olarak tutarlılık kuramı, doğruluğ u

düşüncelerin kendi aralarındaki uyuşması olarak tan ımlar . Bu

kuramın ta ıaf tar lar ı be l i r l i b i r savın kabul edihnes i ya da reddedi lmes i

gerektiğini belir leyen nihaî ve değişt ir i lemez ölçütü, o savın daha

önce kabul edi lmiş savlar la uyuşmas ı o la ıak görür le r ; uyuşma ise bi r

savın diğer savlar la çe l işmemes inden ve s is temin ger i ka lan ıy la uyumlu o lmas ından o luşur . Deneyin hükmü bize n ihaî b i r ö lçülmüş gibi

görünebi l i r , ancak durum hiç de böyle deği ldi r , çünkü deneyin

hükmünün üs tünde , uyuşma ölçütüne kaış ı l ık ge len daha yüksek bi i

mahkeme vardı r . Bir ba ıdak suya bat ı r ı lmış bi r çay kaş ığım

düşüne l im. G ör me duyus unun hükmü kaş ığ ın eğr i , buna ka r ş ın do

kunma duyus unun hükmü kaş ığ ın doğr u o lduğunu s öy le r . Bur ada

n iç in gör me duyus una değ i l de , dokunma duyus una inanmz? Çünkü

göıme duyusu ta ıa l indan des teklenen sav, ger i ka lan diğer bi lgi le r i mizle (örneğin , kaş ığın görünüşte des teks iz o lan üs t k ıs ımınm suyun

dış ında kahnas ınm serbes t düşme yasas ıy la çe l işmes i) uyumlu

deği ldi r ; ö te yandan dokunma duyusuyla des teklenen sav (kaş ığın

sürekl i o lduğ u) ger i ka lan diğer bi lgi le r imizle ye tkin bi r b iç imde

uyuşur . Bu savın bi r daha değişmemeces ine kabulünü be luleyen , sa l t

duyulann hükmü (ki , o bu durumda bi r çe l işkiye götürür ) deği l de ,

tam tamına bu savın kabul edi lmiş tüm diğer savlar la uyuşmas ıdı r .Tutar l ı l ık kuramı ta ıaf ta ı ianna kaiş ı , düşünceler imizin kendi ara-

la ı ındaki uyuşmas ın ın doğruluk iç in ye ter l i bk ölçüt o lmayacağı sa-

vunuhnuş tu r . Düşünce le r imiz in kendi a r a lanndaki uyuşmas ı

doğmiuk iç in ye ter l i b i r ö lçüt o lsaydı , kendi iç inde uyumlu ve tu ta ı i ı

olan her öykü, laboratuvar gözlemler i ve deneyler ine dayanan biı- f izik

kuramı kadai- , doğru olabil irdi . Böyle bir i t i raz kaişıs ında tutaı l ı l ık

yandaşlar ı bakış açı lannı , temel kavrayışlaı ını dalıa açık ve dakik

21



kıla ıak savun abildiler . Onlaı- belir l i biı- düş ünc enin her ne ol m sa

olsun herhangi bi i ' düşünceler öbeğiy le uyuşmas ı üzer inde deği l de ,söz konusu düşüncenin deney taraf ından des teklenen diğer savlar la

uyuşmas ı üzer inde dmdula i . Ancak burada bi le , deney taraf ından des

teklenen bi r savla i ' öbeğinden , bi rbüler iy le uyum iç inde o lan savla ı -

dan o luşan bi r deği l , f akat b i rçok bi rbüler iy le uyumlu s is tem kurula

bilir . Yanlış biî s i s t em, bü yan ı l s ama o la ı ak gör mek dur umunda

olduğumuz bi r s is tem seç i ldiğinde , bu yanhş s is temde deneye daya

nan ve başka bh s is temde, onunla uyumlu o lduklar ın ı iç in , doğru o l

duklar ı düşünülecek savlar vardı r . Şu halde , sa l t deneyle uyuşma ve

içsel uyum yeter l i değildir . Bize tutar l ı savlardan oluşan ve

gerçekl ikle uyuşan farkl ı s is temler aras ında bi r seç im yapma o lanağı

verecek bi r başka ek ölçüt dah a o lmal ıdu . Tu ta ıh s is temler aras ından

bir seç im yapma o lanağı veren bu ek ölçüt , tu la ı i ık la behr lenen

doğruluk kuramının daha ge l işmiş bazr vers iyonla ımda gerçekten de

sağlanmışt ır . Örneğin, s is temin basitUği, araçlardan yana tasanuf,

v.b. , söz konusu ek ölçüt o larak öner i lege lmiş t i r . Bu değer lendirmelerdoğa bil imin savlar ını kuşkulu bir yönü bulunan tutar l ı l ık

kurammdan bağuns ız o larak kabul eünede yol gös te ren husus lar ın

ne le r o lduğunun b i l inc inde o lmak bakun ından h iç kuşkus uz büyük

bü- değer taşrriaı-.

Burada tutar l ı l ık kuıamı taraf ta ı ia ımca benimsenen başka bü

argümandan daha söz e tmeye değer . Bi i savm doğruluğuna, o savın

deneye dayanan savla ı la uyuşmas ına bakı larak karar ver i lecekse , butakdirde burada onun ş imdiye dek deney taraf rndan des teklenmiş

olan savlar la uyuşmas ın ı mı , yoksa onun hem şundiye dek o lan

deney ve hem de ge lecekteki deneyle uyuşmas ın ı mı kas te t t iğ imiz so

rusu doğar . Eğer ikinci olas ı l ık söz konusuysa, herhangi bir savın

doğru o lup o lmadığına , ge lecekteki deneyin henüz biünmediği bü-

s ı rada , eşdeyiş le bugün kaıa ı - veremeyiz . Bir sav ş imdiye kadar kabul

edi lmiş tüm savla ı la tam anlamıyla uyumlu o labi l i r , ancak ge lecekte

ki deneyin bizi s is temimizi belir t i bir savın onunla çelişeceği bir -



biç imde yen i baş t an kur mak zo r unda buak ıp buakmayacağ ın ı

önceden kes t i remeyiz . Doğruluk, b i r savın hem ş imdiki hem de ge le

cekteki deneyi kucaklayan s is temin bütünüyle uyuşmas ındanoluşuyorsa , b i r önermenin doğru o lup o lmadığın ı ya ln ızca sonsuzluk

ta bilebil ir iz . Buna benzer düşünceler i geUştiren bazı f i lozoflaı-

(ö r neğ in , M aibur g Okulunun yen i - Kan tç ı l a ı ı ) doğr u luğa i l i şk in o la

rak şu fo ımü le ulaşmış la ıdı i Do ğm iuk sonsuz bi r süreç ti r . Bu bakış

açısın ın sav un uc ulu ğu nu y ap an filozoflar (onlaı^ aıâsmda ye ni-

Kantçı lar dışında, başka biıçok f i lozof daha vaidır) iç in, nihaî ve

de ğiş tüi lem ez olan hiçbir ölçü t yoktur ve nih aî olarak, bii dalıa

değiş t i r ihnemeces ine kabul edi l ip (örneğin deneyin yeni ver i le r in insonucu o la ıak) reddedi lmeyen hiçbi i - sav söz konusu o lamaz. Tüm

savlaı- , doğrudan doğruya deneye dayanan savlaı- kadar , varsayımlar

ve kuramlaı- olaıak işlev gören savlar da, değişt ir i lebil ir . Hiçbir şey

nihaî o larak ve bi r daha değiş t i ı i lmemeces ine öne sürülemez; her sav

geçicidii-.

Bununla bir l ikte , bazı başka f i lozoflar yine de belir l i bi ı- savın

tümel uyuşma iç inde kabulünü be l i r leyen n ihaî ve değiş tüi lemez bi rölçüt bulmaya çal ı şmış lardı r . Gecenin sess iz l iğinde haf i f ve uzun

süi-eh bil- vızı l t ı duyar ve bu sesin gerçekten mi vaıolduğunu, yoksa

benim öznel bi r yanı lsamanın kmbanı mı o lduğumu bi lmek is te r sem,

benimle bul ikte o lan diğer insanlara , aynı ses i duyup duymadıkla ı ın ı

s o r a ıun . S es i başka la ı ı da duymuşs a , ku lak lanmm hükmüne

inanı r ım. Bu ve benzer i değer lendirmeler bazı düşünür le r i , n ihaî ve

değ i ş t i r i l emez ö lçü tü tüme l uyuşmada bu lmak du ıumunda

bı r akmış t ı r . Doğr u luk bu ö lçü t l e uyuşmadan o luş tuğuna gör e , b i rsavın doğruluğunun o savla i lg i l i tümel uyuşmadan o luş tuğu or taya

çıkaı- . B u tüm el uy uşm a kavı-amı dah a fazla çö zü m len m eye ve

açıklanmaya gerek duyaı- ; burada beli ı l i bu- savın yalnızca yaşayan,

ölmüş ve doğacak o lan herkes onunla i lg i l i o la ıak uyuşmaya vaıdığı

zaman, kabul edilebileceğini söylemek is temiyoruz. Burada tai ' t ış ı lan

doğru luk kuram ı , söz konu su tümel uyuş ma n ın ne biç im de

tanımlandığına bağl ı o la ıak fa ikl ı b iç imler a to .

2 3



Buna kaş ın başkalar ı da , b i r savın kabulü iç in ,

değiş tui lmemeces ine be l i r ley ic i o lan sonsal ö lçütü apaçıklıkta bulur -

laı\ Bu apaçıklık, yalnızca bü- savı bizim için kendis inden kuşku duy-

ulamaz bi r sav yapmakla kalmaz, ancak aynı zamanda biz i , onu anlay

an herkes in savı kabul e tmek zorunda kalacağı hususunda temin eder .

Apa çıkl ık kav ramın ı savunanla ı- dah a sonra bu apaç ıkl ığın neden

oluştu ğun u çö zü m lem ey e gir işmişlerdû-: Onlaı- ba zen apaçıklığ ı bir

savm ken diler iyle i lgil i oldu ğu duru m ve olgu laı ın açık ve seçik bir

biç imde sunuluşuna indirgedi le r (Descar tes ) , bazen de ona daha fa ıkl ı

bi r yorum ver i ldi . Örneğin yeni-Kantçdann Baden Okulunun temsi lc i s i Alm an f ilozofu Ricker t , bü: savm b ize apaç ık görü ndü ğü zam an,

onun kendis in i b ize bi r yükümlülük o larak hisse t t iğ imiz bi r zorunlukla

kabul et tü-diğine işaret eder . Buna göre, bü- sav onu kabul etmemiz

gerekt iği duygusuna kapı ldığımız zaman, apaç ıkt ı r . Ancak her ödev,

her yükümlülük bi r norm içeren bi r buyruğa kaiş ı l ık ge l i r . Apaçık

savlaı- , öyleyse savların kabulünü belirleyen belli bü- norma işai-et

eder le r . Bu n o m bizden baguns ızdu- , b iz im ötemizd e bulu nur ; bun

dan dolayı Ricker t ona t ıanssendenta l norm adın ı ver i r . Şu halde ,

apaç ık bü- sav t ranssendenta l b i r norm la uyuşan bi r savla aynı şeydir .

Klas ik doğruluk tan ımının , kendi le r i iç in doğruluğun, düşüncenin

nihaî ö lçüt le r le uyuşmas ından o luşmğu, ve bu n ihaî ö lçütü

apaçücl ıkla bulan , karş ı t la r ı , bü- düşüncenin doğmluğunun onun şu

ya da bu biç imde anlaş ı lan apaç ıkl ığından o luş tuğu sonucuna

vaı ı r lar . Örneğin Ricker t iç in , be l i r l i b i r düşüncenin doğruluğu onun

transsendenta l b i r normla uyuşmas ından o luşur .

Bü- başka ünlü doğraluk anlayışı ise pragmatizm tar-afından

gelişür i lmiştü- . Pragmatizm, homojen bir öğret i değildir ve

yandaşlaı ı doğruluğu birçok faıklı biçimde tanımlar lar- . Radikal

biçimi içinde pragmatizm, bir çrkrş noktasr olarak, belir l i bir savrn

doğruluğunun onun n ihaî ve değiş t i r i lemez ölçüt le r le uyuşmasrndan

oluştuğıtnu öne sürer . Bununla bir l ikte , bu nihaî ölçütler radikal

biçimi içindeki pragmatizm tarafrndan belMi bü- savrn eylem için ya-

24



iM İ ı l ı ğ ı oku ' i lk düşünülmüşlür . Şu halde , doğruluk tan ımı , pragma

t izmde, be l i r l i b i r savm doğruluğunun onun y tuar l ı l ığ ıy la

özdeşleş tui lmes inden o luşur . Pragmat is t in argümanı , kabaca şu

şekilde özetlenebil i i ' . Entellektüel fonksiyonlaı- ımız ve dolayıs ıyla,

örneğin kanaat le r imiz pra t ik faa l iyeüer imizden bağımsız deği ldi r . Ka-

naa ' le r imiz ey lemimizi e tki le r , ona yön ver i r , ey lemi gerçekleş t i ren

kişiye onu düşündüğü amacına ulaşt ıracak etkil i yollan ve tu-açlaı ı

gös te r i r . Kanaat le r imizin ey lemler imiz üzer indeki hu e tkis i ey lemi

başai ' i l ı ve etkil i bir eylem kıhyorsa, bir başka deyişle bize

düşündüğümüz amaç la ı a u la şma o lanağ ı ve r iyo r s a , kanaa t doğr udur .Örneğin , ka ıanhk bu odadan içer i g i rdiğimde, ı ş ığ ı yakmak is t iyo

rum. Elekt r ik di i i 'mes in in kapın ın sağında o lduğunu tahmin ediyorum.

Benim bu kan; ıa ı im, ( ı ş ığı yakma a ızumla bi r l ik te ) e l imi kapın ın

sağına götürür ve dolayıs ıy la ey lemime öze l b i r yön ver i r . Sahip

olduğum kanaat taı-afmdan bu şekilde yönlendir i len eylem, ışığın

ış ığı yak m a is teğime uy gun o la i ak yakı lm as ına g ötürüyorsa , kanaat

doğrudur . Öte yandan, kanaaüm ta ıafmdan be l i r lenen doğrul tuda

gerçekleşen eylemin başaı ı s ız bi r ey lem olduğu or taya ç ıkaisa , kana

at im yanlıştu . D ah a önce de işaıet e tmiş olduğ um gibi , do ğru luğ un

yaıa ı i ı l ık la özdeşleş t i r i lmes i pragmat izmin yaln ız radikal vers iyonu

nun bil ' kaıakter is t iğidir . Dalıa az radikal vers iyonlar ı iç inde pragma

tizm bu denli i ler i gi tmez, ancak temel eğil imi dikkate al ınırsa, o biraz

sonra ince lemeye baş layacağımız , empir izm ve pozi t iv izm ta i ' a l îndan

adeta çekimlenir .

Klasik Doğruluk Kavramının Uygun Bir Formülasyonu

Yuktmda, klasik doğruluk anlayışından ayr ı olarak, çeşi t l i

doğruluk anlayışlar ını , kısaca ve ayrmtılan hiç dikkate alm<ıksızın,

gözden geçhdik. Klas ik doğruluk anlayış ın ın dış ında kalan bu

değ i ş ik doğr u luk an lay ı ş l annm tümü doğr u luğun özünü düşüncen in

25



bütakım ölçütler le , bü- başka deyişle , bell i bir savın son

çözümlemede kabul ed i lmek ya da r edded i lmek dur umunda o lduğuna

kaıaı- veren yöntemler le uyuşmasında bulur lar- . Yaı-gunızın bu enyüksek ölçüt le rüı i bulgulamaya yönel ik a ıaş tu-mala i ' zaman zaman

oldukça i lg inç ve eği t ic i o lmuşlardı r , ancak doğruluğun özünü

düşüncenin bu ölçüt le r le uyuşmasmda buünak sonuçta or taya yanl ış

bü- doğruluk anlayışı ç ıkaru- . Doğruluk kavramının içer iği , doğru bir

düşüncenin gerçekl ikle uyuşan bi r düşünce o lduğunu di le ge t i ren kla

s ik doğruluk tanunı taraf ından daha iyi dile get ir i lü- . Bu bölümün

baş lang ıc ında bk düşüncenin gerçekl ikle o lan söz konusu

uyuşmas ın ın neden o luş tuğu hus us unun ye te r ince aç ık ohnad ığma

işare t ederek, k las ik doğruluk tan un m a yönel t i len kim i i t i raz lan

gözler önüne serdik . Bununla bü- l ik te , bu uyuşmanın özünü kavrama

güişüni , k las ik doğruluk anlayışmı e leş tüenler in savunduğu gibi ,

umutsuz bi r çaba deği ldi r . Bir sav gerçekl ikle uyuşuyorsa , bu

gerçekl ikteki o lgu ve hal le r in t ıpkı savm bet imlediği g ibi o lduğu

anlamına ge l i r . Demek ki , dünyanın yuvar lak o lduğu savr , dünya yu

var lak o lduğu iç in gerçekl ikle uyuşmaktadu- ; güneşin dünyadan dahabüyük o lduğu savr i se , güneş dünyadan gerçekten de daha büyük

olduğu iç in , gerçekl ikle uyuşmaktadr r . Buna göre , k las ik doğruluk

tanrmm rn temel düşü nces i şu şeki lde di le ge tü i lebi l i r . D dü şün ces i

doğrudur —bu şu anlama gelü: D düşüncesi f i lanm var (ya da vakıa)

olduğunu ve f i lanm gerçekten var- (ya da vakra) olduğunu savlamak

tadır . Klasik doğruluk tanunrnrn bu son for-mülasyonuyla ihşkil i ola

rak, or taya bu tanrmr kul lanuken dikkat l i ve tedbul i ohnayr gerekt i

ren bhtakun mant ıksal güç lükler ç ıkar . Bu konuyu, bununla bi r l ik te ,

burada anal iz e tmeyeceğiz .

Kuşkucular rn i tüazlar ı , k las ik doğruluk tanrmmrn bu son

for-mülasyonu için, ar t ık daha fazla bü- tehlike arzeünez. Kuşkucunun

i t i razr dünyanın yuvar lak o lduğu düşünces in in gerçeklüc le uyuşup

uyuşmadrğrn ı hiçbü- zaman bi lemeyeceğkniz i söyler , ancak bunu bi l

mek dünyanın yuvar lak o lduğunu bi lmekle aynr şeydir . Çünkü daha

2 6





s av layamayacağ ımız ı kabu l e tmek dur umunda ka lacak t ı r .

Kuşkucula ım argümanı kabul edi lmiş o lsaydı , 'doğru ' sözcüğünü kla

s ik doğruluk tan ımına göre an lamamız koşuluyla , b i r düşüncenm

doğru o lduğu o lgusu hakkında hiçbh zaman hakl ı k ı l ınmış bi r bUgi

e lde edemeyeceğimizi kabul e tmek zorunda kalacakt ık .

Kuşkucular ın yol açüğı güç lükler sa l t k las ik doğruluk anlayış ına

yönel ik güç lükler deği ldi r le r ; bunlar , biı düşüncen in doğr u luğunu

ölçüt le r le uyuşma o la ıak be t imleyen diğer doğruluk tan ımlar ın ı da

aynı ölçüde kuvvetü bi r b iç imde e tki le r le r . Kuşkucular ın savunduğu

gibi , herhangi bü şey hakkında hakl ı k ı l ınmış bi r bUgi e lde edemememiz o las ı l ığ ı gerçekten de söz konusuysa , düşünceler le ölçüt le r

aras ındaki uyuşma o lgusuyla Ugi l i bu bi lgiy i e lde e tmemiz de hiçbk

şeki lde o lanakl ı deği ldi r , Bu nedenle , kuşkucular ın klas ik doğruluk

tanımına karş ı ge t i rdikle r i a rgümanlardan kaynaklanan güçlüklerden

kaçınmamızda biz i zora koşacak ve klas ik doğruluk tan ımı yer ine , bü

düşüncen in doğr u luğunu ö lçü t l e r l e uyuşmay la özdeş le şür en

doğruluk tan ımını kabul e tmemizi gerekt i recek bi r neden yoktur . Kla

s ik tan ımdan vazgeçip başka bi r doğruluk tan ımı kabul e tmekle , şu

ya da bu şeki lde tan ımlanan doğruluğun bi l inemeyeceği i tkazry la bü-

kez daha aynr ölçüde karşr laşrrrz.

Bununla bi r l ik te , kuşkucular ın argümanlar rnrn bu korkunç tez i

hakir kr lmasr söz konusu mudur? Bu soruyu o lumlu bi r b içünde

yant t lar ve kuşkucu lar rn argümanrnrn geçer l i o lduğ unu kabu l eder

sek, kuşkucularrn tezini kabul etmekle bir çelişkiye düşer iz. Bir yan

dan, kuşkucularrn tezini kabul etmekle, hiçbir şeyin hakir

kr lrniunayacağrnr savlayacağrz; öte yandan, kuşkucular ın

argümanrnrn onlar rn tez in i hakh kı ldığım kabul e tmekle ,

kuşkucular ın tezine karşı , bir şeyin (en azrndan kuşkuculannrn tezi

nin kendis inin) hakir kr lrnabileceğini kabul edeceğiz. Kuşkucularrn

kendi le r i bu güçlüğün büinc indedr r le r . Bu güçlükten kaçr ranak iç in ,

onlar hakir kı irnmrş bir bilginin olanaksızirğr hakkındaki tezler inin

kategor ik o larak öne sürülmediğine , ancak yalnrzca , bunun gerçekten

28





hakl ı k ı l ınmas ın ın hiçbi r zaman tamamlanamayacak bi r

akı lyürütmeye ihşkin o larak sonsuz sayıda adım gerekt iği

biçimindeki sonuçlar ını kendis inden çıkardıklar ı öncül yanlışt t f(onun, bil- regressus ad finituma. gö tür düğü yan l ı şü r ) .

İdealizme Götüren Tanımlar Olarak Klasik Olmayan

Doğruluk Tanımlan

Bazı f i lozof lar ın klas ik doğraluk tanumnr reddetme nedenler in in ,

önce l ikle , k las ik doğruluk anlayış ında içer i len temel düşüncenin tam

ve düzgün bh- biç im de formüle ed ihne miş o lm as ı , ik inc i o la ıak da

kuşkucular ın gerçekliğe i l işkin bilginin olanaksızığıyla i lgil i

e leş t i r i se l görüş le r i o lduğunu görmüş bulunuyoruz . Klas ik doğruluk

tanım ını da ha açık ve düz gün bü- biç im de form üle et t ikten ve

kuşkuculann i t i raz lannı ber ta ıaf e t t ik ten sonra , k las ik doğruluk

tanımından vazgeçerek, k las ik o lmayan bi r doğruluk tan ımı seçmek

iç in hiçbü- neden bulunmadığı sonucuna ulaşabi l i r iz . Bu klas ik ohnayan doğmluk tan ımlan fe lsef î düşüncenin tar ihinde önemli bi r ro l

oynamışlardı r ; on lar , b i lgin in kendis ine nüfuz edebi ldiği dünyayı

doğru gerçekl ik o larak görmeyen ideal izmin ç ıkış nokta lar ından bhi

hal ine ge ldi le r ; söz konusu dünya düşüncenin bh konsül iks iyonu

ohna ro lüne ve dolayıs ıy la şürse l Aks iyondan, yaln ızca yargı lar ımızı

o luş tururken son çözümlemede kendi le r ine dayandığımız bazı

düzenU ölçüt le re göre kurulmuş o lmak bakımmdan farkl ı l ık gös te ren

bh f iks iyon türüne indhgendi .

30



B i lg i n i n K a / n a g ı P r o b l e m i

Problem in Psikolojik ve Epistemolojik Versiyonları

Bilgin in kaynağı problemi baş langıç ta genel o la ı -ak kavram

lar ımızın , yargı la ı - ımızın ve düşünceler imizin o lgusal o luşumlanyla

i lgi l i ps ikolo j ik araşürmalar ın bü parças ı o larak görülmüştür .

Yet işkin bk insan var l ığ ın ın züın inde kendi le r iy le karşüaş t ığımızkavramlar aras ında doğuştan düşünceler ve kavramlaı - bulunduğu ya

da s ah ip o lduğumuz kavr am ve düşünce le r in bü tünüy le deney

taraf ından oluşturulduğu alternatif ler i aras ında bir karşı t l ık söz konu

s uydu . İşte bu karşıtlıkta, doğuştan düşüncelerin varoluşuna inanan

lara genetik rasyo nalistler ya da doğuşta ncılar adı verilmektedir;

buna karşıt görüşte olanlar ise genetik em piristler olarak ad

landırılırlar. Do ğu ştanc üara ( inne ist le re) gö re , düşü nceler imizden ve

inanç lanmızdan bazüan , z ih in le r imiz on la r a duyulanmız ın veiçebak ı şm s ağ lad ığ ı ma lzemeden bağ ıms ız o la r ak , başka h içbh

düşünceye deği l de sa l t bu düşüncelere , başka hiçbü- inanca deği l de ,

salt bu inançlara ulaşmak zorunda olacak şekilde kuı-ulmuş ya da

oluşmuş o lmalar ı an lamında, doğuştandı r . Duyula ım,

doğuştancılaı-a göre, düşünceler imizin ve inançlar ımızın en azından

bazı lannın içer iği üzer inde hiçbi r ka tküai ' i yoktur . Duyular ın ro lü ,

insan z ihnin in organizasyonunda potans iye l o larak içer i len be lul i

düşünceler in serbest bırakıhnası ya da gün ışığına çıkai- ı lmasıylas ınurl ıd ı r. Bu görüşü n savu nucu la ı ı a ıasm da P la ton , De scaı tes ve

Leibniz gibi f i lozoflar vardı .

Genetik empir izm taraf tar lar ı ise , doğuştancıl ığa kai-şı t olaıak,

insan zihninin, üzer ine kendi işaret ler ini yazdığı boş bir levha {tabula

rasa) olduğunu öne sürdüler . Bu işare t le r baş langıç ta bi re r iz len im

den başka bh şey deği ldi r le r ; bu iz len imlerden daha sonra be l lekte

onlaıın tasaıımlaı-ı türetilir ve türetilen bu tasanmlaı-m çeşitli

31



şekil lerde bir leşt ir i lmeler i ve incelikle işlenmeler i daha çok ya da

daha az kompleks düşüncelere götüı l i r . Tasaıuıüaı ı inceükle i ş leme

bazen o denli komplike olabil ir ki , özgün işaret ler i , eşdeyişle butasanmlarm kendi le r inden ç ıkaı ı ld ıkla ı ı iz len imler i saptamak hiç

kolay o lmaz. Genet ik empuis t le r bu düşünceler in i k ısa ve ne t b i r

biçimde dile get i i ' i r ler ; Nihil est iri intellectu quod non prius fiıerit in

sensu ( Z ihinde; daha önce duyularda var o lm am ış o lan hiçb k şey

yoktur ) . Genetik empir is t lere en açık ve en belirgin örnek olarak,

öncelikle onyedi ve onsekizinci yüzyıl İngil iz f i lozoflar ı John Locke,

David Hume ve diğer ler i göster i lebil ir . Bu f i lozoflaı- duyulaı ın izle

n imler i ta raf ından sağlanan malzemeden diğer düşünceler imizin ,öze l l ik le de yüksek bi r soyut lama düzeyin in ürünü o lan

düşünceler imizin nas ı l doğduğunu gös te rmek iç in büyük bi r çaba sa ı -

fetmişlerdir . Fransız f i lozofu CondiUac yetişkin insan vaı-hklar ınm

zihin ler indeki bu ge l işme sürec in i , kendi le r i a ıac ıhğıy la sürekl i o la

rak yeni izlenimler in geldiği , farklı duyu organlar ıyla bezenmiş bir

heykel model iy le ser imlemeye koyulmuş ve bu iz len imler in nas ı l z ih

n in daha yüksek düzeydeki ürünler ine dönüştürüldüğünü

gös teraı işt ir . Hu m e ise gene tik em pir iz m in tezini onla ı ın salt hay alîbi r an lama sahip o ldukla ı ım gös tererek, be lkl i i f ade ler in gerçek

doğalaı ını açığa çıkarmak için kullanmışt ır . Empüris t teze göre, o

geçe r h b i r kavr am o la r ak gör ü lmek dur umu ndays a , he r kavr am deney

se l kökenin i aç ığa vurmak zonındadı r . Bu- i fadenin kökenin in deney

de bulunduğunu gös te remezsek, o i fade yaln ızca sözde ve yanı l t ıc ı b i r

an lama s ah ip tk .

Hume 'un a ıgümanlar ı , onun a ıdı l la r ım i fade ler in anal iz i i ş in i daha

ayrınt ı l ı ve tüketici hiı biç imde gerçekleş t i rmek iç in bereke te geç i lenverünh ve coşku dolu bi r or tam yaıa t t ı . Zamanın akış ı iç inde , her i fa

denin deneyse l kökenin i aç ığa vurmak zorunda o lduğu pos tülas ı ,

onunla i l i şkih başka bk pos tülayla değiş t i r i ld i . Yakın zamanla ıda ,

yaln ızca anlamı bize onu nesneler le i lg i l i o la ıak kul lanma, bi r başka

deyiş le söz konusu nesneler in bu sözcükle adlandı r ı l ıp ad-

landın lmayacakla ı ı hususunda bi r ka ıa ı - veme o lanağı veren bi r

yönte m sağlayan bi r i fadeyi an lam lı b i r i fade o larak g ö m e duru mu na

gehniş bulunuyoruz . Günümüz operasyonal izminin s loganı o lan bu

3 2



postüla, doğa bil imler inin gelişimi için çok yaıar l ı ve ver imli

o lmuşmr . Bu pos tüla , başkaca şeyler yanında, modem f iz ikte Eins te -

min göre l i l ik kuramı ta ıaf ından baş la t ı lan devr im iç in bi r ç ıkış noktas ı ha l ine ge lmiş t i r . Eins te in i şe ik i o lay ın mut lak hemzamanl ı l ığ ı

f ikr inin redd ed ilm esiy le başlai ve onu belirl i bir m ek ân sal s is tem e ve

dolayıs ıy la bi r c is imler öbeğine göre l i o lan hemzamanl ı l ık f ik i iy le

değiş t i r i r . Eins te in mut lak hemzamanl ı l ık f ikr in i , tam tamına bize

mekândaki ik i ay r ı o lay ın mut lak an lamda hemzaman o lup

olmadıklann deney temel i üzer inde be l i r leme o lanağı verecek bi r

yöntem bulunmadığı iç in reddeder .

Genet ik rasyonal izmin üzer inde durduğu ve bizün burada kısacaince lediğüniz , düşünceler imizin ve inançlar ımızın kökeni problemi

özü i t iba ı iy le psücolo j ik bh n i te l ik arzeden bh problemdir . Söz konusu

problem düşüncelerüniz in aktüe l b i r o lgu o la ıak nas ı l ya da hangi

biç imde insan z ihninde yer ahna durumuna ge ldikle r iy le uğraş ı r . Bu

psücolo j ik problemle i l i şki l i o lan ve zaman zaman bununla

kar ışür i lan başka bi r problem daha vardu- . Bu temel karakter i i t ibar i

y le ps ikolo j ik o lmayıp, metodolo j ik ya da epis temoloj ik bi r problem-

dh. Bu problem, gerçekl iğe ihşkm olarak bütünüyle hakl ı k ı l ınmışbi lgiye nas ı l u laşabi leceğimiz , b i r başka deyiş le doğru o lan bi lgiye

hangi yöntemler le varabi leceğhniz problemidir . Bu problem bi lgi

kuramının , yani bi lgin in o lgusal an lamda o luşumuyla deği l de , b i lgi

n in doğruluğu ve hakl ı k ı l ın ış ıy la i lg i lenen dis ipl in in kapsamı iç inde

yer a l ı r . Dikkat imizi ş imdi , i ş te bu probleme yönel teceğiz .

Bu problemle i lg i l i o la ıak bi ıbi r le r ine karş ı t bakış aç ı la ı ından

oluşan iki ayr ı ç i f t vardu. Bmalaıdan rasyonalizm ve empirizm ilk

çifti, rasyonalizm ve irrasyonalizm ikin ci çifti oluşturul . Söz ko nu suçif t ler iç inde geçen karşı t bakış açı lannın adlar ı dikkate al ındığında,

kendi le r iy le daha önce düşünceler imizin ps ikolo j ik kökeni problemi

ne i l i şkin tan ışmada karş ı laş t ığ ımız rasyonal izm ve empir izm te r im

ler in in burada yeniden o ı laya ç ıkt ığın ı görürüz . Ancak söz konusu te -

rünler burada biraz daha faıklı bir anlama gelir ler . Bu nedenle dalıa

önceki ta i-üşmada rasyonal izm ve em pü izm te r imler in in önü ne

genet ik sözcüğü ge tüi lm iş t i ; ş imdi i se , bunu n te r s ine , metodolo j ik

33



r a s yona l i zm ve empi r i zmden s öz e tmek dur umunday ız . A ncak bunu

yapt ığımız zaman bi le , muğlakl ığı or tadan kaldı r ıp , söz konusu o labi

lecek yanl ış an lamalann önüne geçmiş o lamayız , çünkü (metodolo j iktürden) rasyonal izm te r iminin , o empir izmle kaiş ı karş ıya ge t i r i ld iği

z a m a n , iiTasyonalizmle karş ı karş ıya ge tmidiği zaman sahip

olduğundan, fa ikl ı b i r an lamı vaidı r . Bundan dolayı , metodolo j ik em

pir izmin karş ıs ında yer a lan bakış aç ıs ın ı rasyonal izm olarak be t im

lemey eceğiz , ancak, rasyonal izm te r iminin ürasy ona l izm e karş ı t

olan bakış açıs ını göstermesine izin vererek, ona apriorizm adın ı ve

receğiz . Yanhş anlamalann herşeye karş ın , y ine de or taya

ç ıkabi leceği bazı durumlarda ise , bu rasyonal izmi anti-irrasyonalizmdiye adlandı racağız . Bir g i r i ş n i teUği taş ıyan bu değer lendirmelerden

sonra , önce metodolojik apriorizm v e empirizm aras ındaki

tar t ı şmayı ince leyeceğiz ve daha sonra da rasyonalizm (ant i -

i r rasyonal izm) ve irrasyonalizm aras ındaki ta r t ışman ın özün ü gözler

önüne sereceğiz .

Apriorizm ve Empirizm

Gerçekhğe i l i şkin o larak hakh kıhnmış ya da doğru bi lgiye nas ı l

ulaşabi leceğimiz problemini ince lemeye , şu halde apr ior izm ve empi

r izmle baş l ıyoruz . Apr ior izm ve empir izm aras ındaki bu tarüşma de

neyin bi lgimizde oynadığı ro lü , bk başka deyiş le duyular ımızın ve

içebakışın algıdaki rolünü belklemekle i lgil i olan bk tar t ışmadu- .

Ken di le r in i duyu lara borç lu o ldu ğum uz a lgılaı - b iz i d ış dünya daki ( fi

z ikse l dünyadaki) nesne ler ve o laylar hakkında bi lgi lendkir ve bualgılaı- dışsal deneyden oluşur ; buna kaı-şm, kendiler ini içebakışa

borçlu olduğumuz algı laı- bize kendi zihinsel haUerimiz (örneğin,

üzgün ya da neşe l i o lduğumuz hakkında) bi lgi ver i r ve böyle a lgı la ı -

içse l deneyden o luşur . Empir izmin değiş ik tür le r i b i lgimizde başat

rolü deneye ver ir , buna karşın apr ior izm a priori bi lgmin , yani deney

den bağımsız olan bilginin rolünü vurgular .

3 4



Radikal Apriorizm

Empir izmle apr ior izm arasmdaki ta r t ı şma fe lsefe ta l ih inde çeş i t l i

biçim ler almıştu . Av ru pa felsef î d üşü nces inin antik Y una n'da ki

doğuşunda , apr io r i zm egemen dur umdaydı ve apr io r i zm bu dönemde

deneyin gerçekl iğin bi lgis i iç in bh değer taş ıdığı düşünces ine

ş idde t le karş ı ç ıku; o deneye dayanan bi lgin in yaln ızca görünüşte ya

da sözde bi lgi o lduğu, deneye dayanan bi lgin in biz i gerçekl iğin bizzat

kendis iy le deği l de , sa l t görünüşüyle tan ış t ı ran bi r şey o lduğu

yargıs ına vardı . Deneye dayanan bi lgin in değer in in bu şeki lde

küçüms enmes i i ç in ç ık ı ş nok tas ı , b iz im deney in hükmüneduyduğumuz güvenin a l t ın ı kazıyan duyu yanı lsamalar ı ohnuştur .

Buna ek o larak, deneyin hükmüne karş ı , f arkh insanlarm aynı nesne

ye Uişkin a lgı lannda kimi öznel farkldıklar ın bulunduğu bulgusunun

sonucunda or taya ç ıkan bi r güven eks ikl iği de söz konusuydu. Bunun

la bi r l ik te , bazı an t ik f i lozof lann deneye en küçük bh güven duyul

mas ına bi le karş ı ç ıkmalar ına yol açan temel neden , onlann tam

an lamıy la ge r çek o lan ın değ i şmez o lmas ı ge r eküği b iç imindek i

inançlar ıydı . Onlar değişenin beUi bi r zamanda be l i rh bh türdenolduğu, buna karş ın daha sonraki bh zamanda söz konusu türden

ohnadığı iç in, bir çelişki içerdiğini savundular . (Onlar her tür

değişmenin zorunlu o larak bi r çehşki içerdiğin i gös te ren başkaca

bhçok önemh ve de r inük l i kan ı t l amala r o luş tu r du la ı . ) H e r şey bh

yana, onlann görüşle rme göre , kendinde çehşik o lan her ne ise varo-

lamaz. Deney bize değişebi l i r o lan nesneler i gös te rdiği iç in , deneyin

bize sunduğu gerçekl iğin bizzat kendis i o lmayıp, ya ln ızca

görünüşüdür . Ant ik apr ior is t le re göre , b iz i gerçekl ikle yaln ızca , hertüı iü deneyden bağuns ız o lan düşünce , yani akı l tan ışürabi l i r .

Rad ikal aprio rizmin tezi, bizi gerçeklikle deneyin değil de ,

yalnızca aklın tanıştırdığı savı o lmu ştur . Bu eği lim kend is ine hem en

hemen tümüyle an t ik düşünür le r aras ından taraf tar buhnuşüı r . Bu

nunla bhi ikte , bu eği l im insanlann z ihin le r in i empir ik araş tumadan

uzaklaş t ı rdığı ve onlar ı çoğunluk yarars ız spekülasyonlara yönel t t iğ i

iç in , onun bi l imler in i ge l işmes i üzer inde y ıkıc ı b i r e tkis i ohnuştur .

35



Söz konusu eği l im, e lemek ki doğa bi l imler in büyük ölçüde engel le

miş ve doğaya i l i şkin bi l imsel bi lgi sürec in i gec ikt in ıüşür . O, aynı

zamanda ye r yüzündeki ya§amm an lam ve değe r in i küçüms ey ip ,gerçek değer le r in bu yaşamm ötes inde aranmasmı is teyen bakış

aç ıs ın ın temel in i de hazulamış tu- . P ra t ik yaşamın gereks in im ve zo-

runluluklannın doğaya i l i şkin deneyse l a ıaşüımaya karş ı o lan bu

önyargıy ı zor lay ıp or tadan kaldı rmada ye ter ince güçlü bi r mot i f

o lduğu zamandan baş laya r ak , modem doğa b i lün indek i deneys e l

a ıa§ t ı rmalann iy iden iy iye ge l işmeye baş ladığı rönesans sonras ı

dön em de , r ad ika l apr io ri zm hemen hem en tüm üy le o r tadan ka lk t ı .

Son zamanlarda , deneyden bağımsız (apr ior is t ik) o lgula ı ınbiüşse l değer in in tan ınmas ın ı i s teyen apr ior izmle deneyin önemini

vurgulayan empir izm arasmdaki karş ı t l ık ve çekişme farkl ı b i r n i te

l ik kazanmışt ı r . Tar t ı şma ar t ık daha faz la deney ya da akhn biz i

ge r çek l iğ in b izza t ke nd i s iy le . t an ı ş tm p t an ı ş tmnadığ ı hakk ında

o lmay ıp , da ha çok doğr udan ya da do lay lı o lar ak deneye dayanm ayan

bir savı , şöyle ya da böyle, bir şekilde doğru hiı sav o la ıak kabul e t

meye hakkımız bulunup bulunmadığıy la i lg iüdi i - . Kendi le r in i doğru

s av la r o la ı ak kabul e tmek hakk ımız bu lunduğu , ancak deneye dayanmayan s av la r a a priori sav lar ad ı verilir .

Radikal Empirizm

Radikal empir izm hakl ı k ı immış bh savın doğrudan ya da dolayl ı

olarak deneye dayanması gerektiğini iddia eder . Deneyle en az iHşkîl i

g ib i gör ünen önemele r b i l e , ha t t a ma temat iğ in aks iyomla r ı , man t ığ ınilk i lkeler i bi le , radikal empir izme göre, deneysel savlardu- (bir başka

deyişle , onlaı- deneye dayanulaı-) . Onlaı- , bu düşünce okuluna göre,

deneyin bizi kendiler iyle tanışt ı rdığı tekil savlaıa dayanan

tümevaıunsal genel lemelerden başka hiçbi r şey deği ldi r le r .

36



Ilımlı Empirizm

Bu radikal empir izm hem üunl ı apr ior izmin hem de ı l ıml ı empir izm in karş ıs ınd a yer alu . Söz kon usu her iki eğil im d e bil im demeşru, yasal o lan , ancak y ine de deneye dayanmayan a priori savlann var o lduğuna inanı r . I lunh empir izmle ı l ıml ı apr ior izmaıasmdaki farkl ı l ık , on lar ın bu yasal savlann oynadıklan ro l le refarkl ı önem derece ler i ve an lamlaı - vermeler inden kaynaklanmaktadı r .I l ımlı empir izm yalnızca, terunler inde içer i len anlamı salt açık veanlaşılıı- kılan a priori sav lan m eşrâ savla ı- o la ıa k görür . Bu na göre ,bk karenin dör t kenan bulunduğunu, bi r dakenin tüm yaı ıçapla i ' in ınbkbir le r ine eş i t o lduğunu a priori olarak öne sürebi lkiz . Bu savla ı ıöne sür me k i ç in deneye başvu r mam ız ge r ekm ez ; bunu n iç in , ka r eya da dai re te ıknin in ne an la m a ge ldiğin i b i lm em iz ye ter l id i r . Her hangi bi r deneyin bu savlar la çe l işebi leceğinden , bk başka deyiş ledeneyin örneğin biz i her karenin dör t kenar ı o lmadığın ı kabul e tmekzor unda b ı r akab i l eceğ inden ko r kmamız h iç ge r ekmez . B iz i böy le bkzorunluluk karş ıs ında bı raka bihn es i iç in , deney in bize bi r kare o larak adlandı r ı lacak, ancak herşey bk yana kendis in in dör t kenara sahip

o lduğunu yads ıyacağ ımız bk şey s unmas ı ge r ekk . Bunun la b i r ük te ,ka ı e sözcü ğün ün gerçek anlam ı ( kare kav ram ının içeriği ) dör t ke-

nai l i ohn adığ ın ı b i ldiği seki le kare adın ı veren bi r k im seyi buanlamı bozma ya da y ıkma durumunda bı rakacak bi r n i te l ik arzeder .Öy leyse , ka ıe te r imini norm al an lam ı iç inde kul lanarak, dö r t -ke naıhohnayan b i r şek le bu ad ı vememiz o lanak l ı değ i ld i r .

Günümüzde ı l ımh empir izm yukar ıdaki örnek taraf ından dagöster i ldiği gibi , kendiler inde içer i len teı- imler in anlamını

aç ıklamaktan faz la hiçbi r şey yapmayan savlan , meşru yasal a priorisavlaı- olaıak göıUr. Böyle savlaıa belirh ter imler in anlamlaıını gözlerönüne seren belir t ik ya da ör tük tanımlaı- arasında (bkz. Saf ve uygulamal ı matemat ik a l t -bölümü) ve böyle tan ımlaım mantdcsal sonuçla ı ıaıas ında ras t lanabil ir . Kant ' tan ber i , bu türden savlaıa anali t ik savlar(anal i t ik tümceler , anaUt ik yaıgüar ) adı ver i lmektedk. Şu halde , ıhmhempü- izmin tez i tam ve dakik bi r b içknde şu formül le di le ge tki lebi -Ik : M eşru ve kabul edilebilir o lan a priori savlar, yalnızca ana litik

savlardır.

37



Ilımlı Apriorizm

Öte yandan, ü ımlı apr ior izm, aynı zamanda anal i t ik o lmayanm e ş r u a priori savlar bulu ndu ğun u savunur . Anal i t ik o lma yan bu

savlaıa, sentetik savlar (sentetik tümceler, sentetik yaı-gılar) adı veri

l ir . Bir sav, buna göre, kendis inde yer alan ter imler in anlamlar ının

aç ıklanıp aydın la t ı lmas ıy la s ınulanmadığı , ya ln ızca be lMi te rünler in

anlamlaıını ya da böyle bir tanımın mantıksal sonuçlar ını or taya

koyan ör tük ya da belir t ik bir tanun oünayıp, deney tarafrndan

doğrulanabi len ya da çürütülebi len o lgusal bü sav o lduğu zaman, o

sav sentet ik bir savdır . Fransa 'nm ilk ünparatorunun kısa boyluolduğu savı sentet ik bü- savdır , çünkü o, bu savda yer alan terünler in

anlamlaı- ından çıkmaz. Buna karşın, Fransa 'nın i lk ünparatorunun bir

m ona rk olduğ u savı anali tüi bü: savdır , çün kü o knp aıator ter iminin

tanımından çıkaı-.

Sente t ik savlar ın büyük bi r çoğunluğu, hiç kuşkusuz deneye

dayanu- . Taı t ı şmal ı o lan konu yaln ızca , tüm sente t ik önemeler in ,

hiçbü- i s t i sna o lmaks ız ın , hakl ı k ı l ımşlar ım deneyden ç ıkar tmak zo

runda mı o lduktan , yoksa hakl ı k ı l ınmala ı ı deneye bağl ı o lmayan, bhbaşka deyiş le a priori olan yasal sen te t ik yaıgı la ı ın var o lduğu mu

üzer inedir . Empir izm ve apr ior izmin modem biç imini be l i r leyen , i ş te

tam olaı-ak bu noktadır : Emp irizm yasal sentetik a priori önermelerin

varoluşunu yadsır, oysa ılımlı apriorizm sentetik apriori savların var

olduğunu öne sürer.

İ l ımlı apr ior izmin tezini nası l temellendirdiğini ser imlemek için,

bü- üçgenin iki kenai ın ın toplamının üçüncü kenaıdan daha büyük

olduğunu öne süren geomeüik savı e le a la lun . Apr ior is te göre , bu

anal i tüv bh önerme deği ldi r , çünkü o üçgenin ve kenar la ı ınm

tanımından ç ıkmaz. Bununla bhi ikte , apr ior is t le re göre , bu savın

doğruluğundan, deneye başvurmadan emin o labi l i r iz . Bunun iç in iki

ucundan, bir l ikte ahndıklaı- ında tabandan kısa ya da tabana eşi t , iki

doğru ç ıkan ve bi r üçgen iç in taban hizmet i görebi len bh doğru imge

lememiz ye ter l id i r . İmgelemhniz bize hemen, bu iki doğrunun taban

çevres inde döndürüldükler i zaman, tabana bi t i ş ik ohnayan nokta la ı - ın

38



bk üçgen o luş tu r acak b iç imde h içbk zaman kavuşmayacakkuım

s öy le r . Bk üçgen in ik i kena ımm üçüncü kena i ından büyük oknas ı ge

rekt iği sen te t ik yaıgısmı kategor ik o larak öne sümek iç in deneye gi t memiz , a lg ıya dayanmamız ge r ekmez .

Yukandaki örnek aynı zamanda, sen te t ik a priori yûgı toa , apr io-

r is t lere göre, nası l ya da hangi biçimde ulaşt ığımızı oı taya koyar .

Sente t ik a prion yaıgı lar ı b ize doğ rudan ve a ıac ıs ız o la ıak ver i len

nesnelerde , nomal deneyde o lduğu gibi , ya ln ızca bi reyse l o lgular ı

a lgı lamamıza deği l de , genel düzenl i l ik le r bulmamıza iz in veren bi r

kapas i teye ya da ye t iye borç luyuz. Bu iki kenan ungeleycrek, onla ıda ,

her üçgende iki kenann toplamının üçüncü kenai ından daha büyükohn as ı ge r ek t iğ in i ön e s üren gene l b k yas ay ı g ö m e du nr a ıuna g ehr iz .

İmgelemimizin çabas ı , öy leyse , b ize yaln ızca , bulgulanmas ı iç in nor

mal a lgmm yeter l i o lacağı , be lkl i bk üçgende iki kenann toplamının

üçüncü kenai ından büyük o lduğu bi reyse l o lgusunu deği l , f akat aynı

zamanda be lkl i b i r genel düzenl i l ik bulgulama o lanağı ver i r . Bize

arac ıs ız o la ıak ver i len nesnelerde genel düzenhi ikle r bulgulama

olanağı veren kapasite ya da yetiye saf sezgi (Kant) , özlerin sezgisi

(Husserl) gibi adlaı- verilir .

Em pirizmle Apriorizm Arasında Geçen , Ma tematikselSavların Karak teri Hak kında Tartışına

E m pk izm le apr ior izm aras ındaki tai -t ışma m od em biç im i iç inde ,

bü yük ölçüde m atem atiks el savlaı-m nitel iğiyle i lgili bir tar t ışm a

olmuştur . Radikal empir izm tüm matemat ikse l savlann deneye day-andıklaı- ını düşünür . Öte yandan, apr ior izm onlar ın, kendiler inin a

priori savlaı- old uk laı ım den eyd en bağ uns ız olaı-ak kab ul ede bile

ceğ imiz , a priori savlaı- olduklaı-mı dü şünü r; apr ior iz m (bura da ı l ımlı

apr io r i zmi kas t ed iyomz, çünkü apr io r i zmin moder n zaman la r da

yaln ızca bu biç iminde ras t lamaktayız) aynı zamanda en azından bazı

ma tematiksel savlara sentetik yargılar olm a özelliğini yükler. Ilımlı

empirizm, son alarak saf matematikle uygulamalı tnatemaîiği birbirin-

3 9



den ayırır ve onlara a nalitik yargılar olm a özelliğini yükleyerek , saf

matema tiğin savlarının a priori savlar olduklarını düşünür; öte yan

dan ılımlı emp irizm, uygu lama lı matem atikte, belirli ana litik savlaraek olarak, burada emprik oldukları, eşdeyişle deneye dayandıkları

düşünülen sentetik savların da var olduğunu kabul eder.

Saf ve Uygulamalı Matematik

Saf ve uygulamal ı matemat ik arasmdaki fark nedi i? Fark matema

t ikse l te r imler in saf ve uygulamal ı matemat ikte an laş ı lmabiç imler inden kaynaklanmaktadı r . Bunu en iy i b iç imde herhalde , geo

metr iden bh örnekle aç ıklayabi lhiz . Geomet ı ide kat ı , küre , küp, koni ,

v .b .g . te r imlere ras t lamaktayız . Bu te r imler pra t ik yaşamda, matema-

tüde uğraşmadığımız zaman kul landığımız günlük di lde de or taya

çıkar lar . Bu ter imler in her bir i günlük dilde den eyse l bir an lam a sa

hipt i r. Örneğ in küp sözcüğ ü, bu anlam ı sözcüğ e yükleye n herkes in ,

kendis ine ver i lmiş bir kat ı c ismin yüzeyler ini sayarak, yüzeyler inin

aç ı lar ın ı ve kenar la ı ın ı ö lçerek, be l i r l i bh kat ı c ismin bh küp o lupolmadığı konusunda kendis in i deneyse l o la ıak (ölçme hata lannın

s ın ı r lar ı iç inde) ikna edebi leceği bh anlama sahipt i r . Burada kendis iy

le, ken dhn iz i bu konu da, küp sözcüğü nün kend is ine günlük di lde

ver i len anlam sayes inde , ikna edebi leceğimiz bh yönteme sahibiz .

Şimdi geomeüiyle uğraş ı rken , geomeüiye ve günlük di le , on lar ın

günlük di lde , b i r başka deyiş le emphik anlamda bize bu te r imlerden

meydana ge len (en az ından) bazı önermeler hakkında deney temel i

üzer inde bh karar verme o lanağı sağlayan bh anlama sahip o lmala ı ı

anlamında, or tak olan ter imler i kuUanu-ız. Geomett iyle uğraşırken,

onun te r imler ine em ph ik bi r an lam yüklersek eğer bu, geo m et i iy le

uygulamah matemat iğin bi r dah o la i ' ak uğraş ıyoruz demekt i r .

Geometr i üzer inde ça l ı şmanın , bununla bi r i ik te , bh başka biçhni

dah a va ıdu . Bu ikinc i şeki lde , gerçekte geom et i i üzer inde uygu la

mal ı matemat iğin bh dal ı o larak ça l ı ş ı rken kul landığımız aynı

sözcükler i kul lan ı r , ancak onlara o ldukça farkl ı bh anlam yükler iz .

Şimd i küre ve küp gibi te rhnler günlük kon uşm a di l inde sahip o l -

4 0



dukJaı ı an lamdan ve öze l l ik le de herhangi bi ı - empir ik an lamdan soy-

uhnuşla ıdı r . Bu le r imler bi r kez özgün anlamlaı ından soyulunca , b iz

onlaıa yeni bir anlam ver ir iz. Bu, zaman zaman belirük bir tanrm,aıacdığıy la yapdu. Bununla bi r l ik te , be l l i b i r te r ime i l i şkin her be lü-

t ik tan ım söz konusu te r imi başka te r imlere indi ıgemekten o luşur .

BelH bir terüne i l işkin behrt ik bk tanım bize tanımlanan ter imi içeren

her tümceyi , bu te r imin onun tanunında kul lan ı lan diğer te r imler le

değiş t i ri ld iği b i r tüm ceye çevi ım e o lanağı ver i r . Örneğ in , küre

yüzeyindeki tüm nokta lardan eş i t uzakl ıkta bulunan bi r merkeze sahip

bir ka t ıdı r tan ımı , b ize küre sözcüğünü içeren her tümce yi , kend i

s inde kür e s özcüğünün h iç geçmediğ i , ancak kür e s özcüğünü nyüzeyindeki tüm nokta lardan eş i t uzakl ıkta bulanan bk merkeze

sahip kat ı i fadesiyle değişt ir i ldiği bir tüm ceye çeviı ıne olanağ ı ver ir .

An cak bu du rum da or taya şöyle bi r soru ç ıkaı : Kü re , küp ,

v.b., te r imler lanun arac ı l ığ ıy la daha önce günlük konuşma di l inde

sahip o lduklar ı an lamlaıdan soyulmuş o lan ba .şka geomeüik te r imlere

indirgenkler . Ancak kendi le r in i tan ımlamakta o lduğumuz te r imlere

indirgediğimiz bu te r imlere hangi an lam ver i lmel idi r? Bu te r imler i

be lki daha başkaca tanunla i a ıac ıhğıy la başka te runlere indirgeyeceğiz , ancak bu şeki lde ger iye doğru sonsuzca gidemeyeceğiz ve bu

tanımlar z inckin i , bütün bk tanunlar s is temimiz iç in bi r ç ıkış noktas ı

ohna iş levin i görecek bazı te r imlerde kesmemiz gerekecektk. Bu

başlangıç ter imler ine i lkel ter imler adı ver i l ir . Bu i lkel ter imler hangi

an lam iç inde a l ınmak dur umundadı r l a r ? On la r o r t aya konmuş

yer leş ik an lamlan , yani bu te r imler in daha önceden günlük konuşma

di l inde sahip o lduklar ı an lamlar ı iç inde mi a lmacakla ıdı r , yoksa onla

ra , o r taya konmuş yer leş ik an lamlanndan yola ç ıkarak yeni bk anlammı ve rki z? Şimdi , geom etr iy le uygu lamal ı deği l de , saf m atem at iğin

bk dal ı o la ıak uğraş t ığunızda , i lke l te r imler de or taya konmuş

yer leş ik an lamlanndan soyulur ve onla ıa yeni an lamlar ver i r iz .

Ancak onlar tüm tan ımlaım ç ıkış nokta lan o lduklan iç in , bu i lke l

te r imler in tan ımlanamayacaklan söylenebi lkdi . Şu halde , onla ıa bk

anlam yükleyemeyiz , ancak en az ından bu te r imler i o r taya konmuş

yer leş ik an lamlan iç inde , yani onla ı ın günlük konuşma di l inde sahip

4 1



olduklar ı an lamlar ı iç inde a lmamız gerekir . Bu akı lyüıütme ç izgis i ,

bununla biı l ikte , yanlıştu- . Bu ter imler in belir t ik tanımlai ' aıacı l ığıyla

tan ımlanamayacaklan o lgusundan, onla ıa bi i an lamyükleyemeyeceğ imiz s onucu h içb i r b iç imde ç ıkmaz . P ek i bh s özcüğe

bh anlam yüklemek iç in ne yapı lmal ıdı r? Bu sözcüğü kul lanacak be

lMi bir insan öbeği iç in, o sözcüğü anlamanın belhli ve kesin sonuçlu

bh yolunu or taya koymal ıy ız . Ana di l in i çocukluğunun erken evre le

r inde öğrenmiş o lan biz le rden her bhine bu di lde yer a lan sözcükler i

anlamanın belir l i ve kesin sonuçlu bir yolu bize anne ve babalar ımız

ve öğre tmenler imiz taraf rndan öğre t i lmiş t i r . Bununla bhi ikte , ana di -

Ihnizde , onla ı ı kendhniz iç in bu şeki lde tanunlamakla an lama dum-muna ge ldiğhniz çok sayıda sözcük yoktur . Öyleyse , b ize sözcükler i

anlamanın, tanun dışında, spesif ik bir yolu daha vardır . Bu yol ya

bancı bir dil i doğrudan yöntem adı ver i len bir yöntem aracı l ığıyla

öğr end iğ imiz zaman ku l l an ıh r . Bu yön temi ku l l anuken öğr eünen

öğren ciye sözcükler i d ikte e tmez, b h başka deyiş le yabancı di ldeki

sözcükler i çocuğun kendi di l indeki sözcüklere çevirmez, ancak o

ağz ında n bütün bütü n yaba ncı dilden sözc ükle r çıkaıu . Fran sızca

öğre tmeni önce bh masaya işare t ederek, c'est ime table, ikincileyin

bh ki taba işare t ederek c'est un livre, ve üçüncü ley in de bh ka leme

işai-et ederek c'est un crayon der ve öğrenci yaln ızca Frans ızca 'table'

s özcüğünün mas a , livre sözcüğ ünün ki tap anlamına ge ldiğin i

deği l , ancak aynı zamanda c'est ifadesinin bu...du- soyu t ifade sine

kaiş ı l ık ge ldiğini de kavrai . Birer küç ük ço cuk old uğ um uz zam an

yet işkin ler in konuşmala ı ım çok büyük ölçüde bu şeki lde öğrendik.

Yetişkinler in farklı durum ya da koşullar ın ürünü olan

konuşmala ı ım ya da söylemler in i d in leyerek, bu i fade ler i aynı

biç imde kul lanma ye teneği kazandık ve böyle l ikle bu i fade ler i

yet işkinler in onlar ı anladrğr biçimde anlamayr öğrendik.

Bur ada gözden kaçu ıhnamas r ge r eken hus us , b iz im s a f ma tema

t ikle uğraştrğımrz zaman, bir başka deyişle i lkel terhnlere, yani tüm

tanrmlar için bir çrkrş noktasr olma işlevi gören ter imlere anlam

yüklediğhniz zaman, aynr yöntemi kul landrğunrz hususudur . Buna

göre , ağzrnuzdan, başkaca ifadeler in yanrsrra, daha önceden belirh ve

4 2



kesin sonuçlu bir biç im de anlaşı ldıklar ı vaıs ayıla n bu i lkel ter imler i

içeren belir l i yargılar çıkar ır ız. Dinleyicinin, onun daha önce, şhndi

i lkel ter imler olarak alınan ve anlamlaıını içer i ldikler i önermelerdenabn ak durum und a o lan , bu te r imlere yükled iği an lamr unut tuğu ya da

b h kryrya at t ığı kab ul edil ir . B un a gö re, iki nok ta bir ve yalnrzca b h

doğ ru çizgiyi srnrr iaı yargrsrnr ön e sürer iz. Din leyicin in, yaln ızca

geom eti 'inin spesif ik terhnle r i arasrnda yer alm aya n iki ve bh ve

yalnrzca b h . . .yi s rnrr iar ifadeler inin or taya ko nm uş yer leşik anlam-

laırm koru yarak , da ha önc e, geo m etiinin i lkel terhn ler i . olan nokta

ve doğru ifadeler ine yüklediğ i anlam ı unu ttuğu varsayrlu . O

nokta ve doğru te r imler in in or taya ko nm uş yer leş ik an lamrnr b hkez unutunca , d in leyic in in bu te r imler i ik i noktanm her zaman bi r ve

yalnrzca bir doğru çizgiyi srnrr iadrğrna inanabilecek bir şekilde kul-

landığı kabul edil ir .

Geomet i in in i lke l te r imler ine tan ımlanan şeki lde an lam veren bu

önermelere , bu dis ipl in in aks iyomlaı ı adı ver i lh . Aks iyomlar bhkaç

değişkeni o lan denklemler ta raf ından oynanan ro le benzer bh ro l oy-

naılai . İki ya da daha fazla bil inmeyen içeren bir denklemeler öbeği,

söz konusu bi l inmeyenler in değer le r in i be lhi i bh biç imde be l i r le r . Bil inmeyenler in değer le r i , demek ki , b i l inmeyenler in yer ine

geç hi ldik le r i takdirde , denklem ler i sağlayan , b i r başk a deyiş le onlar ı

doğru fo ımüUere dönüştüren sayüaıdı r . Benzer bi r b iç imde, aks iyom-

laı- da , b i l inmeyen anlam a i li şkin ifade ler o larak, söz konu su aks iyom

larda içer i len i lkel terünler in anlamını belir ler ler . Şu halde, onlaı- aksi

yomlaıı sağlamak ya da tamamlamak için bu iUcel terhnlere

yüklememiz gereken anlamı be luie r le r .

Aksiyomlai onlarda içer i len i lkel ter imler in anlamlaıınıtan ımlanan şeki lde be l i r ledikler i iç in , aks iyomlara zaman zaman, be-Iht ik tanımlara karşr t olarak ör tük tanunlar- adr ver i lh. Belhtiktanrmlar- ter imler in anlam laırnr bu terünle r in eşd eğe rier iyle , yanidoğrudan ve aracrsrz bir biçimde verh; öte yandan aksiyomlar- ise terhnler iç in an lamlar la yüklenmiş eşdeğer le r sağlamaz, ancak bize buanlamr , aynen bh denklemler öbeğin in bize bu denklemlerde içer i lenbüinmeyenler in değer ler ini çrkar-sama olanağr verdiği şekilde,

çıkarsama olanağr ver ir .4 3



öy leys e , geomeüik t e r imle r in konuşma d i l indek i an lamlanndan

tam bü- soyuüama içinde ve bu ter imlere biı- dizi ör tük ve belir t ik

t an ım ya r d ımıy la an lamla r yük leye r ek geomet r i yapab i l i r i z . G eomeüiüzer inde bu ş.ekilde çalışt ığımız zaman, geometr iyi saf matematiğin

bir da l ı o la ıak görüyoruz demekt i r . Saf geometr i yapmayla uygula

mal ı geomeüi yapma a ıasmdaki en temel fa ıkl ı l ık gerçekte , uygula

mal ı geomeüide geometr ik te r imler in aks iyomlardan bağımsız spes i

f ik bi r an lama sahip o lmalar ından o luşur ve bu, empi ı ik an lamdır ;

bundan dolayı , bu te rünler in yer a ldığı önermeler in doğraluğu empi

r ik bil- çerçeve içinde belir lenu- . Buna kai-şın, saf geomeüide, geomet

r ik ter imler herhangi bir anlama değil de, aksiyomlaı- taraf ından belir lenen anlam a sahiptir ler . Şu ha lde onlaı- , aksiyo m lar ın doğru olm alar ı

du rum und a hang i an lam a ge leceklerse , o an lam a ge l i rle r ve onlar ın

empir ik bu: an lamlan yoktur .

Ilımlı Em pirizmin Bir Görü şü

Matemat iğin hem saf ve hem de uygulamal ı matemat ik o larakyapı labi leceğin in bihncinde o lan ı l ıml ı empir is t le r saf matemat iğin

deneyden ge lecek des teğe gerek duymadığı g ibi , bu tür bü- matema

t iğin ter imler i çok yalın bir biçimde şöyle ya da böyle empir ik bü' an

lama sahip o lmadığı iç in , savla ı ınm bir zaman ge l ip de deney

taraf ından çürütüleceğinden çekinmes i gerekmeyen a priori, yani de

neyden bağımsız bi r d is ipl in o lduğunu di le ge tüi r le r . Öte yandan, uy

gulamal ı matemat ik söz konusu o lduğunda, o ı l ıml ı empir is t le re göre ,

yalnızca empir ik bir dis iplin olarak yapılabil ir . Aksiyomlaı- , bir başkadeyiş le matemat ikte diğer savlardan türe t i lmeks iz in doğru kabul edi

len temel matemat ikse l savlar , uygulamal ı matemat ik söz konusu

olduğu sürece , manüksal sonuçla ı ın deneyle karş ı karş ıya ge t i r i lme

ler i suret iyle doğrulanabilen ya da çürütülebilen vaısayunlardu- ,

yaln ızca .

4 4



Radikal Em pirizmin Bir Görüşü

Radikal empir izm, saf ve uygulamah matemat ik a ı -as ındakiayr ımın henüz bi l inmediği b i r zaman di l iminden ge len , eski bh

öğr e t idh . M atemat ik t en söz e t t ik le r i ve onu empir ik bh bi l im ola ıak

düşündükle r i zaman , r ad ika l emphis t l e r in z ihn inde uygulamal ı ma te

mat ik va r d ı ve uygulamal ı ma temat ik sö z konus u o lduğu s ür ece ,

on la ı ın gömşle r i kendüe r i de uygulamal ı ma temat iğ i emphik bh

bi lhn o la ıak düşünen ı l ıml ı empir is t le r in görüş le r inden fa ıkhl ık

gös te i ın iyordu. Matemat iğin ş imdi le rde saf matemat iğin değiş ik dal

lan taraf ından temsi l edüen şekl i radikal emphizhnin yandaştantaraf ından bi l inmiyordu.

Uzlaşımcıhk t

I l ıml ı empir izm taraf tar lar ı , uygulamal ı matemat iğin emphik bh

bi l im olduğunu düşünerek, bu görüşü uzlaş ımcr lüc (konvens iyona-

üzm) adr ve r i l en öğr e t iy le bh le ş thmiş le r d i r . U ygulamah matemat iğ in

emphik bi r b i lhn o lduğu görüşü, matemat ikse l savlarda or taya ç ıkanterünler in bi l inen yer leş ik an lamlan iç inde a l ınmalar ı durumunda, bu

önenneler in doğruluk ya da yanl ış i rkla ı ınrn ı deney taraf ından be lhle-

nebi leceği savına indirgenebi l i r. Örneğ in , b i r üçgenin iç açüar rnm

toplamr 180 de rec ed ü önerm es inde içer ilen geom etr ik te rimler

gün lük konuşma d i l indek i an lamla r r i ç inde a lmuia ı s a öne ımen in

doğruluğu yaln ızca deney ta ıaf ından be lhienir . Ş imdi bu görüş , mate

mat ikse l savlar ın temel öze l l ik le r i üzer inde düşünen bazı düşünür le re

göre , ufak te fek bazı değiş ikl ikle re gerek duyar . Bu düşünür le r matemat ikse l te r imler in günlük konuşma di l indeki an lamlar ınrn bi rçok du

rum da bize , ma tema t ikse l savlar ın do ğm luğ uy la i lg iü o la ıak deney

temel i üzer inde bh karma varma o lanağr verecek bh yöntem

sağlamadtğrna işaret eder ler . Önlai şu halde, matematiksel terhnler in

günlük konuşma di l indeki an lamlar ım anlasak bi le , matemat iğin sav

lar ından ba zı la ny la i lg i li o larak — sö z konu su o lan savlar herşey den

önce bazı geo m etr ik savlardrr— deney yolu yla karar ver i lem eyec eği

4 5



görüşünü dile get ir ir ler . Onlar , bununla bir l ikte , bu savlann

doğruluğu konusunda deneyden bağımsız o larak, yani a priori olarak

bir karaı- ver i lebileceğini savlamazlaı- , ancak geomeüik ter imler ingünlük konuşma di l indeki an lamlar ın ın , b ize bu te r imler i her ne o lur

sa o lsun bi r şeki lde içeren önermeler in doğruluk değer le r i hakkında

bir ka ıa ıa varma o lanağı venneye ye tecek kadai- tam ve dakik

olmadıklar ına işaret eder ler . Ter imler in anlamlar ının yeters iz tamlığı

ve dakikl iği çoğu zaman bu önermeler in , doğruluk değer le r i hakkında

b i r ka ıa r a yan lamayan öne r me le r ohna lann ın t eme l neden in i

o luş tu r ur .

Örneğin çay sözcüğü nü e le a lah m . Bu sözcüğü n günlü kkonuşma d i l indek i an lamı b ize , akan umağa bak t ığun ız zaman , dene

yse l temel le r üzer inde , farkl ı b i rçok dmumda ona bi r çay adın ı ver ip

ve r emeyeceğ imiz konus und a ka r a r ve r me o lanağ ı ve r ecek b k yön tem

sağlar . Varşova 'daki Vis tül nehr i çay sözcüğü günlük konuşma diün-

deki an lamı iç inde a lmırsa , b i r çay o larak adlandı r ı lamaz; öte yandan

kaynaklarmdaki Vis tül , h iç kuşkusuz bk çay o larak adlandmlacaktu .

Bununla bklüc te , Vis tül nehr in in kaynaklar ından i t ibaren bütün bk

yatağın ı e le a ldığımız zaman, onun bk çay o larak mı , yoksa büyükbk nehk o la r ak mı ad land ın lacağ ı konus unda kes in ka r a r a va r amaya

cağımız yer le r bulacağız . Böyle bk yerde Vis tül 'ün dermliğin i ve

genişl iğini ölçebil ir iz , ancak bu da bize şu somyla i lgil i olarak bk ka

r a r a vannada ya r d ımc ı oknayacakür ; V is tü l bur ada bk çay mıd ı r ? Bu

nu nla bk lik te , çayla suyu n, yı l l ık or talam a genişl iğ i şu kadai- m ette

o lan hareke t ha l indeki akın t ı s f 'n ı an layacak o lursak, bu uzlaşma ya

da anlaşmadan sonra , daha önceki güç lükler or tadan kalkacakür ; bu

durumda, deneysel ver i lerden oluşan temel üzer inde, Vis tül 'ün akışıboyunca her yerde , onun be l l i bk noktada çay o lup o lmadığı konusun

da bk kai-aı-a varabileceğiz.

Şimdi bazı lar ına göre , an lamlar ı tam ve dakik o lmayan sözcükler

yaln ızca günlük konuşma dihndeki te r imler deği ldk; geomet ı ik te r im

ler in ve özell ikle de a doğrusu b doğ rusu na eşi t t ir i fadesinin

anlamı da tam ve dakik deği ldi r . Onlar bu i fadenin günlük konuşma

dilindeki anlamıyla, iki doğru birbir ieı inden ayr ı ldığı zaman, a

4 6





ori önermelerdi r . Örneğin geometr in in , be l l i b i r doğnınun dışrndaki

bi r noktadan o doğruya para le l o lan bi r ve yaln ızca bi r doğru

ç iz i lebi leceğin i öne süren , aks iyom unu e le a la irm. Uyg ulam alr ma temat iğin bi r önermes i o lan bu aks iyom, içerdiği geomet t ik te r imlere bi r

anlam veren ör tük bü tanınun bü bileşeni oünadığı gibi , yalnızca te

r imler in in günlük konuşma di l indeki an lamrnr açrklayan bü- önerme

de değildir ; o öyleyse, sentet ik hiı yargrdr r . Ancak o deneye dayanan

sente t ik bü- yargı deği ldü- . On un ö ne sü rdüğü şey deney se l o larak

aı-aştu-r lamaz. Ancak bu aksiyomu tam bir kesinlikle doğru kabul ede

r iz ve dahasr kendüniz i onu doğru kabul eünek zorunda hisseder iz .

Çü nkü bu noktadan ver i len doğ ruya para le l o lan bi r ve yalnrzca bi rdoğru ç izebi leceğüniz i görmek iç in doğra ç izgiy i ve onun dış ında

ka lan bh nok tay r hnge lemeye ka lk r şmak ye te r üdh . Duyu deney i

değil de saf sezgi, deneye başvurmadan yargr vermek için yeter l i bir

temeldh. Matemat ikse l aks iyomlar ın karakter ine i l i şkin bu görüşün

başirca temsilcis i onsekizinci yüzyıl Alman f i lozofu Immanuel

Kant ' t r r .

U ygulamah matemat iğ in s av lann ın a priori kaıakter ine ihşkin —•

biz im gör üşümüze gör e yanhş o lan— bu gör üş le üg i l i yoğuntar t ı şmalar ın iç ine gi rmeks iz in , k i bunun yer i buras ı deği ldh,

yaln ızca bu görüşün, matemat iğin ondokuz ve yhminci yüzyıUardaki

geüşmes in in bi r sonucu o larak ş idde t l i bh darbe yediğinden söz

edeceğiz . Ondokuzuncu yüzyı lda , saf matemat ik a lan ı iç inde ,

yukar ıda sözü edi len paıa le l doğrular la i lg i l i aks iyomun, onunla

uyuşmaz o lan aks iyomlar la değiş t i r i ld iği Eukl ides -drşr geometr i le r

kuruldu. Fransrz bUhn adamr H. Poincare bu Euklides-drşr geometr i

s is temlermi uzlaş ımcı bi r yaklaşunla anal iz e t t ik ten soma, bhbhler i -y le karşrhkh o larak uyuşmaz o lan bu geomet i i s is temler inden her bi

r inin, onun içerdiği ter imler in günlük konuşma dil indeki anlamlarmr

spes i f ik bh yoldan daha tam ve dakik hale ge t i rdiğimiz takt i rde , o uy

gulamalr matemat iğin bi r da i r o larak düşünüldüğü zaman, t ıpkı Buk-

lidesçi s is tem gibi , deneyle uyuşmasının sağlanabileceğini gösterdi .

Son olar-fik, 20. yüzyrida görelUik kuramrnrn ymalrcrsr A. Einstein, te-

m elh niz olar-ak Euk lides-drşr ge om eü ilerd en bir ini seçm ek suret iyle ,

4 8



biz im deney }'oIuyla Kant 'm tek doğru ve apriori olarak kuşku duyu -

lamaz bi r geometr i d iye gördüğü Eukl idesç i geometr i s is temini

seçmiş o lsaydık e lde edeceğimizden daha bas i t b i r f iz ik s is temine

vaidığımızı gös te rdi . Bu konu üzer inde dal ıa ayrmt ıh bi lgi iç in , okuyucu özel ve teknik l i teratüre başvurmalıdır .

Matemat ikse l savla ı la i lg i l i o la ıak apr ior izm ve empüizm aras ında

or taya ç ıkan ta i t ı şma hakkındaki bu not ve değer lendûmeler i b i r ka

ıa ıa bağlamak iç in , uygulamal ı matemat iğin savla ı ınm sente t ik a pri

ori savlan n karakter ine sa l ıip o lduğu nu kabul eden herhang i b h apr i

or izm için söz konusu olan hir başka probleme işa ıe t edeceğiz .

U ygulamal ı ma temal iğ in s en tcük s av lan deney t a ı a f mdan doğr udan

ya da dolayl ı o larak doğmlanabi len ya da çürütülebi len şeyler i öne

sürer ler . Örneğin, bir üçgenin iç açdannın toplamının iki dik açıya

eşit olduğu savı , günlük konuşma dil indeki anlamı içinde al ınırsa, bü

başka deyişle uygulamalı matematiğin bh savı olaıak görülüı^se, bii

üçgenin iç aç ı lannı ölçmek ve ölçümler imizi toplamak sure t iy le dene

yin s ınamasına tâbi tutulabil ir . Aprior izmin yaptığı gibi , bu savın

doğr u luğunun a priori olaıak gai-anti edildiğini kabul edersek, gele

cekteki deneyler in sonuçlanyla i lg ih o la ıak a priori bir b iç im de, yani

her ne türden o lursa o lsun deneyden önce ve deneye hiç

başvul-maks ız ın öndeyide bulunabi ldiğimiz şekl indeki hayre t ver ic i

olguyla karşı kaişıya kalır ız. Bir üçgenin iç açı lar ına i l işkin

ölçümler imizin sonuçlannı beklemeden, bu sonuçla ı ın ne ler

o lacağına i l i şkin o la ıak öndeyide bulunabi lüiz . Bununla bi r l ik te ,

f iz iğin ya da diğer doğa bi l imler in in yasalannm oluş turduğu temel

üzer inde , deneyin kendi le r in i daha sonra doğrulayacağı be l i ı l i o lgula

r a i l i şk in o la r ak öndey ide bu lunduğumuz zaman , bu b iz im üze r inde

durduğumuz, ge lecekteki deneyler in . sonucuna i l i şkin öndeyi deği ldi r .

F iz iğin ve diğer doğa bi lünler in in yasalannm bizzat kendi le r i deneye

dayanı r ; bu yasalann o luş turduğu temel üzer inde ge lecekteki o lgulara

ihşkin o larak öndeyide bulunurken , ge lecekteki deneyler in

sonuçlar ın ı geçmiş deneyler temel i üzer inde öngörürüz , oysa geo -

meüinin yasalan , apr ior izme göre , deneyle şöyle ya da böyle hiçbi r

ihşki le r i o lmayan savlardı r . Geomet t in in yasalannm oluş turduğu

4 9



temel üzer inde ge lecekteki deneyse l o lgulara i l i şkin o larak öndeyide

bulunduğum zaman, onlar ı her tür deneyden bağımsız bi r b iç imde

öngöiTir ve bu öndeyi le r i ya ln ızca akla dayandı ı ı r ım.

Onun değiş ik biçhnler inden hangis i sözkonusu o lursa o lsun , empi

r izm iç in bu problem varo lamaz. Çünkü empir izm uygulamal ı geo

metr in in sente t ik savlannın tümünün doğa bi l imler in in yasalanyla

aynı türden emphik yasalar o lduklar ın ı düşünür . Anal i t ik geomeüinin

savlan gerçekte a priori olup, deney taraf ından ne doğrulanabUh ne

de çürütülebi l i r le r (Bk z. Ilımlı apriorizm a l t - bö lümü) .

Bu, bununla bi r l ik te , gözler imizi kapadığumz, kulakla ıunız ı

t ıkadığımız v .b .g . , k ısaca deneyle o lan tüm bağlarünız ı kes t iğhniz vegeçmiş in deney le r inden ya r a r l anmadığun ız zaman , ge lecek tek i dene

y ler in sonuçlanna i l i şkin o la ıak yaln ızca saf akdla öndeyide buluna

bi lmemizin nas ı l o lup da söz konusu o labi ldiğin i aç ıklamak durumun

da o lan apr ior izm iç in c iddi bh problem oluş turur . Apr ior izm her tür

deneyden bağımsız o larak akı lyürüüneyle , deneyin kendis i a ras ında

or taya ç ıkan şaşur t ıc ı uyumu aç ıklamak zorundadı r . Kant , bu o lguyu

açıklarnak için söz konusu uyumun deneyde kendi le r iy le i l i şki iç inde

olduğumuz nesneler in z ihinden bağuns ız ohnayıp, b izzat z ihintaraf ından yara t ı ld ıktan o lgusuyla aç ıklanmak durumunda o lduklannı

kabul e tmenin zorunlu o lduğunu gördü. Algı sürec i , Kant 'a göre ,

yaln ızca , b izden bağuns ız o lan bi r gerçekhğin edi lgen bh biç imde

al ınmas ından o luşmaz; bu süreç te , b izden bağımsız bi r gerçekl ik

taraf ından haixkete geçir i len zihinler imiz, algının nesneler i adını

verdighniz bu nesneler i yaraür . Bu nesneler bütünüyle ve tam ola ıak

gerçek olan şeyler olmayıp, gerçek nesneler in bh tür zihinsel

tasar ımlar ıdı r lar . Burada dikkat edibnes i gereken nokta , z ihnin bu z i hinse l tasar ımlan yaraürken , onun her tür deneyden bağımsız o larak

akü yürütürken takip e t t iğ i aynı menta l kodif ikasyonlan takip eüpes i -

di r . Bu o lgu bizhn yaln ızca , deneyde ver i len nesneler in kuruluşuna

i l i şkin menta l kodif ikasyonlardan kalkıp , deneyi hiç beklemeden, a

priori olaı-ak b h rapor verebilm em izin ve bu a priori savla ı ın ge lecek

teki deney tai 'af ından doğrulanacak olmalannın nedenini açıklar .

Kant 'm deneyse l nesne ler i , bh başka deyiş le biz i çevre leyen doğayı

50



meydana ge tüen nesneler i z ihnin yara t ı la r ı o larak gören varsayımı , bu

kitabın dalıa i ler iki bölümler inde tar t ı l ışüacak olan idealizmin farklı

vers iyonlanndan bi r in i o luş turur .

Feno men olojistlere Göre A Priori Bilginin Özü

A priori bilgi , yarat ıcıs ı ve başlıca temsilcis inhı Alman f i lozofu

Edmund Husser l o lduğu, fenomenolo j i adı ver i len ünlü çağdaş fe lsefe

okulunun aynnül ı a ıaş tu-malannm ana konusunu o luş turur . Bu

düşünür empi r i zmin maks imine e şdeğe r o lan bh maks im kabul ede r :

Sözcükler in an lamını aç ıklayan sa l t sözse l n i te l ik teki bh bi lgiden

daha faz la bi r şey o lan her tür bi lgi , deneye dayandmhnak zorun

dadı r . Ancak bu maks imin Husser l iç in , onun empir is t le r in gözünde

taş ıdığı an lamdan fa ikh bi r an lamı vardı r . Deneyden söz e t t ik le r i

zaman, emphis t le r in z ihninde ya bize f iz ikse l nesne ler in ve fenomen

ler in ver i ldiği duyu-deneyi ya da bize zihinsel fenomenler in ver i ldiği

içebakış vardır . Husser l , bununla bir l ikte , ne f iziksel ne de zihinsel

dünyanın bi r üyes i o lan be lhl i var l ık lann , duyu-deneyinde f iz ikse l fe

nom enler , içebakış ta züı inse l fenomenler nas ı l verüiy oı iar sa , aynen

o şeki lde doğrudan ve a ıac ıs ız o larak ver i ld ikle r i başka bi r deney

tülü daha o lduğuna işare t eder . F iz ikse l ve z ihinse l dünyalar bhi ikte

zaman iç inde varo lan gerçek var l ık lar ın dünyas ın ı o luş turur . Bu

gerçek dünyadan başka , Husser l ' e göre , eze l î -ebedî o lan ideal

var l ık ların o luş turduğu bi r başk a dünya dah a vardı r ( vardır d iyo

ruz , çünkü Husse ı l ' in kendis i bu dünyanın gerçek dünyayla aynı

anlam içinde varolmadığmr savunur) . İdealar , şeyler in özler i iş te bu

dünyanrn üyes idhier .

Hu sser l ' in şeyler in özler i de yh niyle dile get irdiği özler old uk ça

gizemli var l ık lar o lup, bunlar hemen hemen Platonik tdealara (Bkz. ,

8 . B ö l ü m : Platonik İdealar al t -bölümü) karşürk ge l i r le r . Bel l i bh

türün b h örneğ i o larak be l l i b i r şey in özü, ka lem türüdür ; önü m dek i

kağ rt yap rağın a çizi len ve ka rey e karşı l ık gelen bir ç izh nin özü ,

kare türüdür (genel olaıâk kai-edir) v.b.g. Şimdi Husserl şeylerin bu

özler inin bize trpkr-duyu deneyindeki cis imler gibi doğrudan ve

51



aracıs ız olaıak ver i ldikler ini savlaı . Masamı kaplayan kınnızı ör tüye

bakt ığım zaman, duyula ı ımla bu somut şeyi a lgı lar ım, ancak aynı

anda z ihnün de kumız ı l ığm özünün neden o luş tuğunun b i l inc inevarn. Kıımızıl ığın özüne i l işkin bu bil inçli l ik, Husseıl 'e göre, duyu-

deneyinden fa ikl ı bk doğrudan ve arac ıs ız deney biçünidi r . Bu iki

deney biç imi a ıasmdaki fa ıkhl ıklar Husser l ta raf ından ayr ın tdı o larak

analiz edilmişt ir . Bize kendis inde şeyler in özler inin ver i ldiği deneye

Hu sser l özlere i l işkin sezg i {Wessensdmu) ad ın ı ver i r . Öz lere

i l i şkin bu sezgi temel i üzer inde , b iz Husse ı l ' e göre , duyu-deneyiy le

ulaşamayacağımız , kendi le r inden kuşku duyulamaz savlara ulaş ınz .

Böylelikle , örneğin kumızıl ığm özüne i l işkin sezgi bize kuTOizıl ığınmekândan ayr ı lamaz o lduğu ve dolayıs ıy la kumızı o lan her şeyin yer

kaplamas ı gerekt iği kes in bi lgis in i sağlar . Kınnız ı o lan ın yer kap

ladığı savı gen el bir sav olup , t ikel bir duyu algıs ı yalnızca bu

kımızı şeyin yer kapladığı savın ı des tekleyebi leceğinden , t ike l b i r

duyu a lgıs ına dayandır ı lamaz. Savımızın kuşku duyulamaz o lduğu

yerde , tümevar ımsal sonuçlar kes in o lmadığı iç in , savımıza büçok

duyu-algısmdan yola ç ıkmak sure t iy le , tümevar ımsal bi r yoldan da

ulaş ı lamaz. Kımızı o lan ın yer kapladığı savı , onda içer i len te r imler in an lamlanna i l i şkin bi r anal ize dayanmadığına göre , anal i t ik bi r

sav da deği ldi r, ö öyleyse , duyu -deneyind en bağım sız ve bunun so

nucu o larak a priori olan bir savdu ; anc ak o aynı zam and a, anali t ik

bü- sav oh nad ığın a göre, sentet ik a priori bir savdır .

Fenomenolo j is l le re göre , matemat iğin aks iyomlar ı ya ln ızca ,

sayılaı- ve diğer matematiksel vail ıklaı- hakkında özlere i l işkin daha

önceki sezgi le r a ıac ıhğıy la kazanı lmış bi lgin in di lse l

f om üla s yo n lan d ı r . Doğa l s ay ı , nok ta , doğr u ç izg i , düz lemgibi ifadeler kendiler ine duyu-deneyi taraf ından nüfuz edilebil ir olan

gerçek nesneler in adlaı ı değildir , önlaı- , bize fenomenolojisüer in

özlere i l işkin sezgi adını verdikler i söz konusu deney biçimi içinde

doğrudan ve ai 'acıs ız olaıak ver i len ideal nesneler in adlaı- ıdular .

Özlere ihşkin bu sezgi arac ı l ığ ıy la , matemat iğin kendis ine konu

aldığı ideal vaı l ıklaı ın belir l i özell ikler ini , i l işkiler ini , v.b.g. , bi lme

durumuna ge l i r ve aks iyomlaı ı fomüle ederken , bu şeki lde

52



kaz anılm ış bilgiy e i l işkin olaı-ak biı- rapo r ver ir iz. Fen om enolo jis t ler

bizim aksiyomlar aracı l ığıyla, bazı insanlaı ın sandığı gibi , ideal

vaı l ık lar ı kurmadığımız ya da kons t i tüe e tmediğimiz üzer inde ı s rareder le r . İdeal var l ık lar insanın kâdes iy le gerçek nesnelerden daha

fazla yara t ı lamazlar . İdeal var l ık la ım dünyas ı b iz im düşüncemizden

bağımsız olaıak vardu , bu dünyayı araştu-mak matematiğin ve diğer

a priori dis ipl in le r in i ş idi r . Biz , onu aks iyomlardan mant ıksal

tümdengel imler arac ı l ığ ıy la çeş idi sonuçlar ç ıkaısayarak araş tuınz .

Aks iyomlar ın kendi le r i boş luktan ç ıkar t ı lmadıklar ı g ibi bh

uzlaşmayla kabul edihniş de deği ldi r le r ; on lar ideal matemat ikse l

nesnelere i l i şkin , tüm tümdengel imlere önce l o lan öze i l i şkin sezgiy lekazamhnış , b i lgin in i fades idi r le r . Boşluktan ç ıkaıülmış , b i l im

adamının kı rbac ıy la dikte e t th ihniş ve bh öze i l i şkin sezgiy le des tek

lenmemiş aks iyomla r a dayanan matemat ik bh bü tün o la ı ak havada

kalacak ve dolayıs ıy la , b i l i şse l b i r değerden yoksun o lan bh şey o la

caktır .

Fenomenolo j isüer in bu görüş le r in in yaln ızca , savla ımda yer a lan

ter imler in günlük konuşma di l indeki an lamlar ı iç inde ahndrğr , uygu

lamalr matemat ikle i lg i l i o lduğu çok açrkür . I lunh empi ı - izm uygulamalr matematiğin aksiyomlarrnrn, yalnızca onlar ın anali t ik savlar ol

mamalar ı durumunda, empir ik s ınamaya konu o labUecekler in i öne

sürer . Öte yandan fenomenolo j i i se anal i t ik o lmayan bu aks iyomlara a

priori yargr laı- olm a özell iğini yükler . Sentet ik a priori yar-grlaırn

meşruluğunu tes l im ederken , fenomenolo j i kendis in i r i rmir apr ior iz

min taraf ına otur tur .

Fenomenolo j isüer in görüş le r ine i l i şkin daha ayr ın t ı l ı bh e leş the l

anahze kalkrşmaks ız ın , burada tüm yönler iy le ge l iş t i remeyeceğimizbh değer lendü-mede daha bulunacağız . Fenomenolo j isüer in özlere

il işkin sezgi adını verdikler i şeye, aynı zamanda sözcükler in

anlamına i l i şkin dikkat i i b i r ince leme adı ver i lebi l i r . Sonuncusuna da

yanan önermeler yalnrzca kendiler inde içer i len terhnler i açrklar lar- ve

dolayrsryla bunlar- anali t ik önermelerdir . Bu durumda fenomenolojis t

le r ta ıaf ından r l rn ıh emphizme yönel t i len e leş thi le r düşer .

53



Rasyonalizm ve İrrasyonalizm

Şimdi birbir ler ine karşı t eğil imlerden oluşan ikinci çif t i inceleyeceğiz : Rasyonal izm ve i r rasyonal izm, ya da bi r başka deyiş le an t i -

in-asyonal izmle i r rasyonal izm. Rasyonal is t maks imler düşünce ta l i

hinde çok s ık o larak or taya ç ıkar lar . Rasyonal is t maks imler in ta ı ih in

akış ı iç inde en faz la yoğunluk kazandıkla ı ı ve en büyük e tkiy i

yapt ıklan dönem, onlar ın Aydın lanma çağmm ideolo j is in in özse l b i r

yönü o lduk lan ons ek iz inc i yüzy ı ld ı . Ras yona l i zm —ür as yona l i zme

karş ı t o larak— rasyonel bi lgiye duyulan inancı ; — doğaüs tü kaynak

lardan kazanı lan bi lgiye karş ı t o larak— doğal yoldan kazanı lan bi lgi ye duyulan inancı ; —duygulara karş ı t o larak— akla duyulan inancı

i fade eder . Bununla bi r l ik te , bütün bu formülasyonlar o ldukça genel

tanımlaı- olup, pek elle tutulabil ir gibi değildir ler ve kolaylıkla bir

t ak ım yanhş an lamalann kaynağ ı o lma dur umuna ge leb i l i r l e r . Ras yo

nal izmin maksüni ş imdiye dek be l i r t ik bü biç imde (yani rasyonal iz

min uygun ve ye terh bulacağı bn biç imde) formüle edi lmiş deği ldu: .

Rasyonal izm, ye tkin örneği bi l imsel bi lgi , ya da daha tam ve dakik bi r

biç imde söylendikte , ye tkin örnekler i matemat ik ve doğa bi l imler io lana bi l i ş türüne değer ver i r . O vahye , kehanet le re , önsezi le re , ga ip

ten haber vermelere, kr is tal küre i le fal bakmaya, v.b. ,ye dayanan bil iş

tür le r in i reddeder . Bi l imsel bi lgiy i bu diğer bi l i ş tü l le r inden ayı ran

şeyin ne o lduğunu söylemek, bununla bi r l ik te kolay deği ldi r .

Bi l imsel bi lgi be lki en iy i b i r b iç imde onun yer ine ge tumek zorun

da o lduğu iki koşulu di le ge t i r ip vurgulamak sure t iy le karakter ize edi

lebil ir . Bilünsel bilgi herşeyden önce, düşüncenin aktar ı lması iç in

mecazlaı- , analoji ler ve başkaca kısmî yoUai ohnaksızm, başkalar ınaharf i harf ine ve gerçekten anlaşı lan sözcükler le i le t i lebilen düşünce

içer iğidu- . İkinci olarak, yalnızca, doğruluk ya da yanlışl ıklanna i lke

olarak kendis ini uygun dışsal koşullaı- iç inde bulan herhangi bir

kimse taraf ından karar ver i lebüen savla ı ; b i lunse l b i lgi adın ı ahna id

diasında olabilMer. Kısacası , bi l imsel bilgi intersübjektif olarak i le t i

lebil ir ve tes t edilebiür olan bilgidir .

İşte tam tamına bu üı tersübjektivite bil imsel bilginin temel

özell iği olarak or taya çıkar . Salt rasyonel bilgiye değer veı i ı -ken, rasy-

54



onalizm yalnızca intersübjekti l ' olai 'ak i le t i lebil ir ve tes t edilebil ir bi l

giyi değer l i bulan bir şey olup çıkai ' . Rasyonalizmin yalnızca bu tür

hk bi lgiye değer vermes in in ger is inde yatan motif, salt toplumsal olanbü- motif t ir. Ra syo na hz m , kan aatler im iz sözcü kler le açık seçik olaıak

fonnüle edilebildiği ve (en azından i lke olai 'ak) herkes onlaı ın

doğrulukla ı ından ya da yanl ış l ık la i ' indan emin o labi ldiği zaman, ka

naatler imizi dile get irebileceğimizi ve onlar ın herkes taraf ından kabul

edi lmes in i i s teyebi leceğimizi i lân eder . Burada göze t i len amaç ,

öncehkle , toplumu çoğu zaman duygusal bh yankıs ı o lan ve bundan

dolayı , b i rey ler i ve bütün toplumsal öbekler i e tki leyen anlamsız

klişeler in baskıs ından ve egemenliğinden kurtaı-mak, ikinci olai 'ak da,yandaşlar ı ta raf ından zaman zaman lam bh ikna gücüyle i lan edi len

ancak başkala ı ı ta ıaf ından s ınanmaya uygun bi r yapıda ohnayan ve

dolayıs ıy la yanhş o lduğundan kuşkuya düşülebi lecek görüşle r in

e leş t i r i se l o lmayan kabulüne kai - ş ı korunma sağlamakm- . Amaç toplu

mu anlamsız l ık ve yanl ış l ık tan korumakur . Bu pos tüla , b i r yolcuya

yalnızca, o geçer l i bir bilete sahip olabildiği ve bUetin parasını

ödemiş ohnak la bh i ik t e , onu gös temek i s t ememes i s öz konus u

ohnadığı zaman, seyahat eüne izn i veren demiryolu yönet iminin ta le bi kadar makûl ve an laş ı l ı r görünür . Bu kaiş ı laş t ınnada bi le t in

paras ın ı ödemek bi r savın doğruluğuna, b i leü gös te i -meye hazu- ohnak

ise, bir kimsenin savın geçer l i olup olmadığıyla i lgil i olaı-ak kendin

den emin ve ikna o lmuş hale ge lebi lmes i o las ı l ığ ına kaiş ı l ık gehr .

Rasyonel bi lgi , bununla bi r l ik te , in te r sübjeküf ohna öze l l iğ i iç in

yüksek bi r bedel öder . O şemat ik ve soyut bi r ha le ge l i r ve nesnes iy le

olan yakın ve özsel temasını yiüm-. Bunu bh örnek aracı l ığıyla

açıklayacağız. Herkes deneyhnler ine i l işkin olaı-ak ayr ınt ı l ı bh bilgiye sahipth . Vücudumda bh ac ı h isse t t iğ im zaman, bu ac ı bana tüm so

mutluğu ve tüm nüanslaı- ıyla ver i l ir . Bununla bir l ikte , kendi acımız

hakkında bi ldikle r imizi bütakım mecazlar kuUanmaks ızm, aç ık seç ik

te r imler le di le ge thmeye kalkış t ığ ımız zaman, acunız la i lg i l i o la ıak

bUdiğimiz şeylerden, mecazlaı- olmaksızın, ne kadar- azını ifade ede-

büdiğimizi hemen fa ıkedebi lhiz . Belki ac ın ın bulunduğu yer i

göstei-ebil ir iz; yine acının yoğunluğunu yaklaşık olaıak betimleyebil i

r iz . Bunun ötes inde yapacağımız herşey bi r takım mecazlar - kul lan-

55



maktan ibaret t ir ; acıyı zonklayan, iğne gibi batan, yanan, keskin, kör ,

v.b., bir şey olaı ak betim ler iz (kullanılan m ecaz lar şunlardır : sanki

vücu dum a çok s ivri b i r iğne bat ın l ıy oı ınu ş gibi , sanki bütü nvüc udu m kızgın bi r a teş te kavru luyor gib i ) . An cak kul landığ ımız

bütün bu mecazla i ' a rağmen ac ımız hakkında kendimizin sahip o lduğu

bi lgiy i b i r başkas ına yaln ızca sözcük ler a ıac ıh ğıy la akta ıam ayız .

Konuşmamızın bu iş iç in ye te rs iz ve uygunsuz o luşu, b ize doğmdan

ve arac ıs ız deneyde ver i len nesneler ve o layla ı - hakkındaki somut bi l

gimizi tam ve eks iks iz o larak aktarmaya kalkışüğunızda , onu bize

duyumsal deneyde ver i len nesneler i be t imlemek iç in kul landığımız

zaman daha az çarpıc ı o lur . Ancak o şurada bi le gözle görülür bi r du-rumdadu : Bel l i b i r nesnenin reng in i be t imlem ek is tediğhn ve onu

kırmızı ya da aç ık kı ım ızı d iye adlandı rdığım , ya da dah a spes i

f ik bi r renkten söz e t t iğun zaman, bu be tünleme daima söz konusu

rengin az sayıdaki farklı nüanslaı ına uygun gelecektir . Demek ki , bize

doğrudan ve arac ıs ız deneyde ver i len nesneler hakkındaki bi lguniz-

den ba^kalanna aktar ı labi len , her zaman yaln ızca , d in leyic in in kendi

sorumluluğuna göre iç in i somut içer ikle dolduracağı bh şema, bi r so

yut lamadır ve o be t imlememizde kul lan ı lan sözcükler arac ı l ığ ıy la aktarmaya ça l ı şüğunız içer ikle zorunlu o la ıak özdeş deği ldk. Nesnele

re i l işkin bilghnizden söczükler le aktar ı labilen, bu nesnelere i l işkin

doğrudan ve a ıac ıs ız deneyin yer in i tu tamaz. Nesnelere i l i şkin bi lgi

miz her zaman be lkl i b i r uzakl ığı koruyacak ve onla ı ia ( f iz ikse l

dün yanın nesneler in i düşü nürsek) bu nesneleri a lgı lam ak ya da

(kendi zihinsel haller imizi düşünürsek) bu haUeri tecrübe etmek sure

t iy le bu nesneler le kurduğumuz temas türünden yakın ve özse l b i r

temas ı di le ge t i ımeyecekt i r .Rasyonal izme karş ı ç ıkanlar rasyonel bi lgin in şemat ik ve soyut

olup, nesneler ie yakın ve özse l bk temas tan yoksun o lduğuna işa ıe t

eder ler . Rasyonalizme kaişı ç ıkanlaı- rasyonel bilginin uygulama ve

eylem için taşıdığı önemi tanır lar , ancak onun nesneler le kurulan

doğrudan ve aracıs ız temas yoluyla kazanılan bilginin temel özell iği

olup intersübjektif sözcükler le dile get ir i lemez olan tamlığa sahip

olmadığın ı d i le ge t i rkle r . Onlar di le ge t i r i lemez, sözcüklere

dökülemez o lan bu bi lgiye en az ından rasyonel bügi kadai- önem ve

5 6





kikaf ' in ses in i kaçmnak korkusuyla , çoğu zaman sağl ıkl ı ve yaıa ı i ı

o lmaktan çok za ıa ı l ı o labi len her türden denet lemenez bes in le r le bes

lenmeye bı rakmaktansa , akl ın sağlam ancak ölçülü bes in le r ine dayanması çok daha iyidir .

58



Bilginin (Sınırları Problemi

Aşkınlığm İki Anlamı

Bu bölümün baş l ığmda di le ge t i r i len problem bi len öznenin bi lme

ey leminde , kend i s in in ö t e s ine geç ip geçemeyeceğ i , kend i s mnlanm

aşıp aşa m aya cağ ı problemidir- . İngil iz ce ötesine ge çm e, aşm a ifa

des in in Lat incedeki karş l ığ ı transcendere s özcüğü o lduğundan , bur a

da ana hat lar ın ı ç izdiğimiz probleme aşkınhk problemi , b i len öznenin

smular ımn ötes inde kalan nesnelere de t ranssendenta l nesne ler adı

ver i l ir . Bilen öznenin bihne eyleminde kendi s ınu- laı- ımn ötesine geçip

geçemeyeceğin i sorduğumuz zaman, bi len özneyle i l i şkis i aç ıs ından

t ranssendenta l o lan gerçekl iğin bi lgis in in o lanakl ı o lup ohnadığın ı so

ruy oru z dem ektir . Anc ak bell i bir öz ney le iUşkis i açıs ınd an t tanssen-

denta l o lan gerçekl ikle an la t ı lmak is tenen nedir? Bu te r imin enazından iki farklı yorumu vardır ve bundan dolayı bilginin s ınır lar ı

problemi iç in de en az ından iki farkl ı yorum söz konusudur .

Bir inc i yorumda, t ranssendenta l , b i r başka deyiş le bi len özneye

dışsa l o lan nesneyle , öznenin kendi z ihinse l deneyi o lmayan tüm nes

ne ler kas tedihnektedir . Bi len öznenin kendi smular ınm ötes ine geç ip

geçemeyeceğin i , bü- başka deyiş le , b i len öznenin bi lme eyleminde

kendis ine ü-anssendenta l o lan bi r gerçekl iğe ulaş ıp ulaşamayacağın ı

s o r duğumuz zaman , — bu b i r inc i yo r umda— bilen öznenin kendi zi

hinsel deneyi olm ayan bir şeyi bilmeye yetili, muk tedir olup

olmadığmı soruyoruz. Bu , bi lgin in smu- lan problem inin bi r inc i yora-

mudur . Bir nesneye i l i şkin kendi z ihinse l deneylerünize (Lat incedeki

in ve f fMreeo=içerde kahyorum'dan yola çıkı ldığında) öznenin içkin

ürünler i adı ver i lk . Bundan dolayı , b i len öznenin bihşse l b i r ey lemde

kendi içkin küı-esinin ötesine geçip geçemeyeceğiyle i lgil i olan proble

mimizin bu bir inci vers iyonuna, bilginin içkin s ınır lar ı problemi adı

59



ver i l ir . Bu soruyu o lumlu bi r b iç im de yanı t layan ve bu nun sonucu o la

rak öznenin bi l i şse l ey lemler inde kendi içkin küres in in ötes ine

geçmeye ye t i l i o lduğunu kabul eden bhine içkin epistemo lojik realistadı ver i lh . Öznenin kendi içkin küres in in ötes ine geçmeye ye t i l i

o lmadığ ın ı kabu l eden bh ine i s e içkin epistemo lojik idealist adı ver i

lh .

Bi lgin in s ınnlar ı prob lem m in ikinc i yorumu aşkın nesn e dey i

mine ver i len ikinc i an lamla bağlant ı l ıd ı r . Bu ikinc i an lam iç inde

aşkın nesneler le , düşüncenin gerçekten varo lmayan nesneler ine

karşh o larak gerçekten varo lan nesneler i a ıüatmak is t iyoruz . Fe lsefe

yap m ayan sokaktaki ada m iç in , sa l t düşü ncenin yapım ya da

kons t rüks iyonlan ohnayıp, gerçekten varo lan ve dolayıs ıy la —

sözcüğün ikmci an lamı iç inde— aşkın o lan nesneler aras ına , örneğin

üzer inde var o lan ve o lup bi ten herşeyle bhi ikte yeryüzü, tüm

yı ldız lar ve kendi züı inse l deneyler iy le bhi ikte özneler dahi l edi lmek

durumundadır . Yine fe lsefe yapmayan sokaktaki adam, düşüncenin

gerçekten varolmayan nesneler i aras ına, örneğin, mitoloj ik var l ıklar ı ,

ya ı ı smm keçi yar ıs ın ın insan o lduğuna inanı lan yara t ıklar ı , su per i le

r in i , ozanlar ta ıaf ından imgelenen o layla ı ı , v . .b . .y i dahi l eder . Bunun

la bhiikte , f i lozoflar gerçekten varolanla yalnızca düşüncenin bir

konstrüksiyonu olan aı-asmda faıklı s ınır ç izgiler i ç izmeye

eği l iml idhler ; onlar , gündel ik yaşamda en doğru gerçekl ikle r o lduk

lar ı düşünülen f iziksel ve zihinsel dünyalaı ı , düşüncenin bir tür

kons t rüks iyonlan o larak görür le r . Onlar iç in doğru gerçekl ik , aşkın

var l ıklar dünyas ı , kendi le r ine üişkin o larak hiçbh şey bi lmediğimiz

ve hiçbi r şey söyleye me diğim iz bazı b i l ineme z kendinde şeyler den

o luşur .

Bi lgin in s ın ı r lan prob lem inin ikinci yorum u, aşkın nesne te r i

minin ş imdi gördüğümüz ikinc i an lamıyla bağlant ı l ıd ı r . Buradaki

pr ob lem gerçekten varolan nesne lerin bilginin kendilerine nüfuz ede

bileceği nesneler olup olmadıkları ya da bilginin yalnızca düşüncenin

gerçekte varolmayan konstrüksiyonlanyla ilgili olup olamayacağı

problemidir. Ge rçek ten varolan nesneler in bilginin ken diler ine nü fuz

edemeyeceği ya da ulaşamayacağı nesne ler o lduklannı ve bUginin

6 0



yaln ızca düşüncenin kons t ıüks iyonlanyla i lg i l i o lduğunu savlayan

felsefi eğilime transsen dental (*) epistemo lojik idealizm adı verilir .

Buna kaış ın , b i lgin in insan z ihninden bağımsız bi r gerçekl iğe varabi

leceğini öne süren felsef i eğil ime ise , transsen dental epistemo lojik re

alizm adı verilir .

Bi lgin in s ın ı r lan probleminin iki ayn yorumunu ana hat lar ıy la

gös te r d iğ imize ve ep i s t emolo j ik r eahzm ve ideahzm adh eğ ihmle r i bu

yonımlaıa bağladığımıza göre , ş imdi söz konusu fe lsef i eği l imler i

ayr ın t ı l ı o la ıak anal iz e tmeye geçeceğiz .

İçkin Epistemolojik İdealizm

Onsekiz inc i yüzyı l İngi l iz f i lozofu George Berke ley içkin ideal iz

min klas ik temsi lc is i o larak görülür . Genel l ik le duyumsal a lgı

sürec inde bizûn z ihindış ı nesne ler le , yani içkin o lmayan nesneler le

tan ış t ığ ımız düşünülür . Berke ley iş te bu görüşü e leş tüise l bh

b içande ana l i z ede r . Ü ze r ine yaz ı yazmakta o lduğum b i r kağ ı t

yaprağına bakt ığım zaman, görme duyumuyla ne a lgı lar ım? diye

sorar Berke ley . Kimi yer le r inde mavi ç izgi le r le kapl ı o lan , d ikdör tgenşekl indeki bi r yüzeyi a lgı lar ım. Algımın nesnes i , en az ından a lgımın

doğrudan ve arac ıs ız nesnes i , yani gerçekte gördüğüm şeyin

oluş turduğu temel üzer inde varo lduğunu varsaydığımız nesne deği l

de , gerçekten gömlekte o lduğum nesne , bu yüzey ve yaln ızca bu

yüzeydir . An cak a lgımın tek nesnes i olan bu beyaz yüzey nedir? O

algısa l donanımımızdan bağımsız o lan nesnel bü ' şey midir? Söz ko

nusu beyaz yüzey a lgısa l donanımımızdan bağımsız o lan nesnel (ob

jekt i f ) b i r şey o lsaydı eğer , o a lgısa l donanmmndaki değişmeler in sonucu o la ıâk değişmeyecekt i . Oysa aynı beyaz yüzey , pa ımaklanmla

gözler imden büine haf i f b i r baskı yapt ığım zaman, ik i tane o lacakt ı r .

O, kendis ine bakmaktan ger i durur ve kı rmızı ı ş ıklar la aydın la t ıhmş

bu- odaya girer ve daha sonra ona beyaz ışıkta bakmak için ger i

(* ) [ Aşkın (transsen dent) ve transsendental terim leriyle birbirleriylekanştınlmamalıdır. Felsefeye Kant tarafından sorulan ikinci terime ilişkinolarak daha sonra bir açıklama g etiıi lecektiı- . (Bk z. T ranssendental idealizm intemsilcisi olarak Kant alt-bölümü)]

61



dönersem, beyazdan yeş i le dönüşecekt i r , İnce lenen yüzey ona,

yakından baküğım zaman farkl ı , buna kaış ın ona uzaktan bakt ığım

zaman, daha farkh hale ge l i r . Aynı beyaz yüzey , ben bh miyopsam,

ona gözlükler arac ı l ığ ıy la bakt ığun zaman başka , buna karşm ona

çıplak gözle bakt ığım zaman başka görünür . Bütün bunlar , Berke ley 'egöre , s öz konus u kağ ı t yapr ağ ına bak t ığ ım zaman gör düğüm bu beyaz

yüzeyin benim öznel iz len imimden başka hiçbi r şey ohnadığmı

kanı t lar . Gözler imle gerçekte başka hiçbh şeyi deği l de , bu yüzeyi

a lgı ladığım içhı , duyumsal a lgımın tek nesnes i kendi iz lenhnim bel l i

bir deney, bell i bir içkin üründür .

Berke ley ' in içkin ideaüzmi, bununla bi r l ik te , son smmna dek

götürülmüş deği ldh. Onun ideahs t tez i a lgıda bize başka hiçbi r şey in

değil de, zihinsel deneyler in ver i lebileceğini savlayan bh tez olarak,

her tür bilgiyi kapsamaz; o, duyusal algıyla s ınu- lanmıştu: . Duyumsal

a lgı lardan ayr ı o larak Berke ley bi len öznenin deneyler in in ötes ine gi

debi len başka bi l i ş tür le r i de kabul eder . Özneler in kendi deneyler i

nin, teCTübeler inin ötesine geçen bilghıin bir örneği —Berkeley 'e

g ö r e — kendi ruhumuza ve başkalar ın ın ruhlar ına i l i şkin bi lgidi r , k i

Berke ley bu bi lgiy i b i len öznenin z ihinse l deneyler iy le

ö z d e ş l e ş t i r m e z .Bh başka onsekiz inc i yüzyı l İngiüz f i lozofu David Hume bh

adun daha i le r i g ider ve içkin epis temoloj ik ideaüzmin , Berke ley ' in

salt duyu-algıs ıyla s ınır ladığı tezini , kendis i aracıhğıyla onun bene

ihşkm bi lgiye o lduğu kadar , mha ya da bene i l i şkin bi l inçhhğe

ulaş t ığ ımızı düşündüğü içse l a lgıy ı da kapsayacak biç imde

geniş le th . Tıpkı Berke ley ' in duyularunız arac ı l ığ ıy la gerçekte neyin

algı landığım sormas ı gibi , Hume da içse l deneyde bize kendi z ihinse l

hal le r imizden daha faz las ın ın ver ihnediği yanıünı verdi ; bu deneydebiz e bu zihin haller ind en farklı olan bir ben ve r ihn ez. Be n ya da

ruh sözcükler i b ize içse l deneyd e ver i len bi r şey i gös te rem ez. Bu

zihin haller akışından farklı bh şey, bu haller in dayanağı ya da

özneler i o lduğu varsayı lan bh şey o larak ruh herhangi bi r deneyde ve

r ihnez . Hume şu halde , içse l deneyde bizhn kendi züı inse l ha l le r imiz

dış ında hiçbh şey bihnediğimizi , kendi içkin kürenüzin ötes ine

geçemediğimizi savlar .

6 2





yandan da, kendiler inde bell i kavramlar ın bir rol oynadığı , edilgin ve

alıcı bir karaktere sahip olmayan, ancak etkin ve kendil iğinden bir ka

rakter i olan bir dizi iş lemi gerçekleşt innek zorundadır . İşte bu eylemlerden, bir başka deyişle bilen özneyle bilginin nesnesinin

kaış ı t laşm asm dan dolayı , b iz im nesnel leş t irme adım verdiğimiz

şey sözkonusu olur .

Şimdi bi r nesneyi a lgı lamak bu nesneyi büinc in içer iği ha l ine ge

t i rmekle aynı şey o lmadığına bi r başka deyiş le bi r nesneyi a lgı lamak

onu öznenin bi l inc ine zor la sokmak anlamına ge lmediğine göre , Ber

ke ley ' in temel argümanı , onun yaln ızca bihnç içer ikle r in in , yani z ihin

sel deneyler in ( tecrübeler in) algının nesneler i olabileceğini göstermekiçin kullandığı aı-güman düşer .

Algı sürechı in anal iz i , bu sürece kat ı lan ve a lgı ey leminde a lgmm

öznes in in , onun yönelhnin in kendis ine doğru akta ı ı ld ığı nesneyle

karş ı t laşmas ına yol açan bütün bu düşünce iş lemler ine i l i şkin be t im

leme, psücolojiyle bilgi kuramı arasındaki s ınu- bölgenin en önemli

pr ob lemle r inden bh idh . Bu pr ob leme zaman zaman a lg ın ın nes nes i

n in kuruluş ya da kons t i tüsyonu problemi adı ver i lh .

Bi len öznenin a lgı ey leminde , ya ln ızca a lgı lanan nesneyi kendis i

ne dahi l eünek sure t iy le edi lgin bi r b iç imde eylemeyip, tam te rs ine

onun a lgıda e tkin bh biç imde davrandığı o lgusuna dikkat çekmek, bi r

başka deyiş le a lgı lanan nesnenin z ihin ta ıaf ından kurulduğunu ya da

kon s t i tüe edi ldiğin i söylemek , a lgın ın nesnes in in bu aç ıklamada , b i len

özneden bağımsız o lan gerçek bi r şey o lmayıp, ya ln ızca düşüncenin

bir yapımı ya da konsül iks iyonu mu o lduğu sorusunu sormakt ı r . Bi lgi

kuram ı üanssen denta l ideal izm adı ver i len bu prob lem le de i lg i le

n i r . D ikka thn iz i bu p r ob lem üze r mde yoğun laş tumamn, ş imdi t am

zaman ıd ı r .

Tran ssendental Epistemolojik İdealizm

Bh kimse düşündüğü zaman, bi r şey i düşünür ; o a lgı ladığı

zaman, bir şeyi algı laı ; o imgelemini faaliyete geçirdiği zaman, bir

şeyi imgeler . İ ş te bh kimsenin düşündüğü, a lgı ladığı , imgelediği bu

şeye düşüncenin , a lgın ın , imgelemin yönelimsel nesnesi adı ver i lh .64



Düşüncemizin , imgelemimizin , v .b .g . , tüm nesneler in i gerçekten va

r o lan şey le r o la r ak düşün mey iz . On la r dan ba zd an na (ömeğin

yaı ıs ımn keç i yansmm insan o lduğuna inanı lan mito lo j ik yara t ıklara)ge r çek va r o luş yük lenmez ve on lann f ıks iyon la r o lduk lan düşünülür ;

düşüncemiz in , imge lemimiz in nes ne le r inden ya ln ızca baz ı l an

gerçekten vai 'olan şeyler olarak görülür .

F iks iyonu gerçekl ikten ay ı rdığımız zaman, be l l i ö lçüt le r uygu-

lanz . Bu ölçüt le r in en önemlis i deney ölçütüdür ; b i r şey in bn f ıks iyon

mu yoks a ge r çek ten va r o lan b i r şey mi o lduğu konus unda b i r ka r a r a

va r mak dur umunda o lduğumuz zaman , çoğun luk la deneye

b a ş v u r u m z .Bi lgi kuramı f iks iyonu gerçekl ikten ay ınrken kul landığımız

ölçüt le r in i gerçekten varo lan nesneler o larak, ya lmzca böyles i nesne

le r in gerçek diye tan ınmas ına götürüp götürmediğin i araş t ım. Belki

bu ölçüt le r i yer ine ge t i ren nesneler bi le , z ihinden bağımsız o larak va

ro lan gerçekl ikle r o lmayıp, ya ln ızca düşüncenin yapımlar ı ya da

konsüTiks iyonlandı r lar . Bu kuşku, bi r insanın yalmzca kendis ine su

nabi ldiği , genelde kendis in i b i r şeki lde düşünebi ldiği şey i gerçek

d iye gör eb i ld iğ in i düşündüğümüz zaman o ı t aya ç ıkab i lh . A ncakşey le r i kend imize s unma kapas i t emiz imge lemin ve düşünmen in

insan doğas ına ay ın imaz bi r b iç imde bağlanmış be l l i b iç imler iy le

s ın ı r lanmış t ı r . Böyle l ikle , örneğin nesneler i r enkU diye a lgı lamamız

ve imge lememiz o lgus unu duyulanmızm düzen len i ş b iç imle r ine

bor ç luyuz . G öz le r imiz ş imdi o lduk lanndan f a r k l ı b i r b iç imde kuml-

muş o lsayddar , dünya renkl i deği l de başka bi r şey o larak görülmüş

olabil irdi . Aynı şey, bazılarma göre, şekil ler iç in de geçer l idir .

Bi l i şse l kapas i te le r imiz farkl ı b i r b iç imde düzenlenmiş o lsaydı lar ,dün yayı me kân sal şeki l le r iç inde deği l de , şöyle ya da farkh b h

biç imde a lgı lamış o lacakt ık , der onlar . Bununla bi r l ik te , ya lmzca du-

yulanmız deği l , ancak z ihin le r imiz de nesneler i kendi le r ine sunma ka

pas i te le r i bakımından o ldukça s ın ı r lanmış lardu: . Z ihin ler imiz kendi

düzenleniş le r in in onlara iz in verdiği türden kavramlar la i ş görür le r .

Onlaı- farklı bir biçimde kuruhnuş olsaydılaı- , farklı kavramlar la iş

görecek ve dolayıs ıy la dün yaya ihşkin kavram sal m od eü farklı bn

6 5



biç imde o luş tura ıuş o lacaklardı . Ş imdi z ihin le r imiz iç in o lanakl ı o lan

onlaı ın bil işsel kapasiteler inin düzenleniş biçimiyle smurlanmış

olduğuna ve z ihin le r imiz kendi le r ine her şeyi deği l de yaln ızca ,gerçekl iğin tümel o larak ne o lduğuna bakmaks ız ın , kendi düzenleniş

biçimler inin kendilerüıe izin verdiği şeyler i sunabildikler ine ve

dolayıs ıy la , züı in le rüniz bu s ın ı r lar ın ötes ine geçemeyecekler ine

göre , biz im en az ından , züı in le rünizm düzenleniş biç imhı in , b ize ken-

dh nize z ihinden bağ ımsız b h gerçekl iği sunm a izn i ven nem es i ve z i

hin le r imizin sürekl i o larak kendi yapım ya da kons t rüks iyonlanyla

meşgul ohnas ı o lanağ ı kabu l e tmemiz ge r ekh . Böy le bh şey s öz ko

nusu olduğu takdirde, züıin taraf ından tasar ımlanan nesneler , zihintaraf ından deney ölçütüne , yani bize Aks iyonu gerçekl ikten ayuma

olanağı veren ölçüte göre gerçek diye kabul edi len nesneler bi le , z ihin

kendi ya da kons t r üks iyonu ohnayan h içb i r şey i kavr ayamayacağ ı

iç in , onun kendi yaprm ya da kons t rüks iyonlan o lmuş o lacaktu- .

Fe lsefe tar ihinde yaln ızca bunu bi r o lanak o la ıak görmekle kal

mayıp, aynı zamanda bunun gerçekten de söz konusu o lduğunu

kamüayan argümanlar bulmuş o lduklannı düşünen bazı f i lozof lar

olmuştur . Bu f i lozoflara göre, en dakik ve sağlam ölçüt olan deneyölçü tünü uygulad ığmuz zaman büe , ge r çek d iye t an ıd ığumz dünya

zihin ler imizden bağımsız doğru bi r gerçekl ik o lmayıp, ya ln ızca bu z i

hin le r in bi r konshüks iyonudur . Züı in le rüniz kendi le r inden bağuns ız

olarak varo lan bi r dün yayı , yani kend inde şeyler düny as ın ı bUm eye

yet i l i ohnayıp, sürekl i o la ıak kendi yapun ya da kons t rüks iyonlannın

iç inde hapsolmaya mahkimıdur lar . Epis temoloj ik ideal izmin , t ranssen

dental idealizm adı ver i len türünün tezi , iş te budur .

Bu tür bi r ideal izmin yanda ştan , öyleyse , deney in (ya da uy gula

mada, f iks iyonu gerçekhkten ayı rmak iç in kul landığımız herhangi bh

başka ölçütün) biz i z ihin le r imizden bağımsız o la ıak vaıo lan bu nes

ne ler i , yani yönelhnse l o lmayan nesneler i gerçek diye tan ımaya

götürdüğünü kabul eünezler . İdeahs t le r , herşeye karşm, deney temel i

üze r inde öne s ür ü len ya r g ı l ann yanhş o lduğunu düşünmedi le r .

Apaçık bh o lgu o larak, ideal isüer klas ik doğruluk tanunma

yapışmadılar ; onlai bilginin doğruluğunu seçilmiş ölçütler le

6 6



uyuşmaya eş i t ledi le r . Seç i lmiş bir ölçüt o larak da idealist filozoflar-

içsel uyum ve tümel uyuşma ölçülüyle bi r l ik te , deneyin sağladrğr ver i

ve kanrt larr düşündüler . Böylelikle , onlar- deneye dayanan her tür bi l gin in yanhş o lduğunu düşünmedikler i g ibi , deneye dayanan bi lgi

tarafrndan sunulan dünyayr da bütünüyle f iks iyonlardan ve

yanr ls amala rdan mey dana ge len bh dünya olarak gör-medüer . Tam ter

sine , onlar temel aynmlarmı , deney taraf rndan des teklenen ve deney

tarafından reddedilen arasrnda yapülar-. Onlar-, yalnrzca deney

taraf rndan redd edi leb i lh o lana f iks iyon ve yanrisama adrnr ver ir ler .

Doğruluk ölçütü o larak deney taraf rndan des teklenen bu v a r l r k l a r a / e -

nomenler adı ver i lh . Onlar fenomenler in empir ik gerçekl iğe sahip olduklann ı s öy lemen in , o r üann deney , i ç s e l uyum ve tüme l uyuş ma

ölçütler i taraf ından desteklendikler ini ve dolayıs ıy la bu fenomenler in

tümel o larak herkes taraf ından kabul edihniş yönel imsel nesne ler

dünyas ın ın üyes i o lduklannı söylemeye eşdeğer o lduğunu savla ı lar ;

onlar- bu fenomenler in z ihin le r imizden bağımsız bh varo luşa sahip ol

mala r ın ı , bir baş ka deyiş le sa l t düşü nülen nesnelerde n , yani

yönelhnse l nesne lerden daha faz la bh şey olmalaı-ım ka bu l etme zler .

Tran ssendental İdealizmin Tem silci Olarak Kan t

Bhaz önce ta ı t ı ş t ığunız ideal izm türünün temsi lc is i Kant ' t ı . Kant

t ranssendenta l ideal izme iki şeki lde , iki farklı yold an gid erek vaıır .

Bunlardan bi r inc is in in ana hat lar ı şu şeki lde gös te r i lebUh: Kant

b iz im deneye hiç b a ş v u m a k s ı z m , a priori bir biç imde, (anal i t ik

yaı-gılar olmadıklaı-ı, ancak yaln ızca sentetik yaı-gılaı- olduMaı-ı için)

i lke o larak deney ta ıaf ından çürütülebi len , ancak daha soma deney

taraf ından hiçbi r zaman çürütülmeyecekler i konusunda önceden emin

olduğumuz be l i rh savlara ulaş t ığ ımızı öne sürer . Böyle savlar

aras ında , Kant 'a göre , örneğin bir üçgen in iki kenar ın ın toplamının

üçüncü kena ıdan daha büyük ohnak zo r unda o lduğu ya ıg ı s ı t ü r ünden

geometı ik öneı-meler vardu- . Bunun içhı bh üçgen i göz önüne ge t i r

m e k ve onun ken ar lar ından ikis in in üçgenin tabanın ın uç lar ından

çüvtığmı ve t aban ın üze r ine düş tüğünü imge lemek ye te r hdh . On la r ın

6 7



bütün bü- tabanı kaplayacaklar ı ve bir parçalar ıyla üst üs te gelecekler i

ve dolayıs ıy la , onlann toplamlar ın ın üçüncü kenaıdan daha büyük

olacağı hemen açık hale gelu . Bir üçgenin iki kenar ının üçüncü kenardan daha büyük o lduğunu öne sürmek iç in kiş in in deneye

başvurmas ı gerekmez, bunun iç in saf sezgi ye te rhdü- . Kendi le r ine de

neye başvurmaks ız ın ulaşüğunız bu savla ı - , bununla bul ikte , deney

taraf ından hiçbi r zaman çürütülemezler . Bize deneyde gös te r i len

dünyayı yöneten genel yasalan , deneyi beklemeks iz in ve dolayıs ıy la

a priori hk biç imde kes in o larak bi ldiğinüzi nasd aç ıklayabi leceğiz?

Kant bu soruyu şu şekilde formüle eder : Sentet ik a priori yargılar

nas ı l o lanakl ıdı r?

Kant ' ın epis temoloj i konusundaki temel denemes in i o luş turan Saf

Aklın Eleştirisi adh eser inde sorduğu esas soru iş te budu r . Bu proble -

mem bk çözüm get i rmeyi amaçlayan araş t ı rmalara Kant ta raf ından

transsendental araştırmalar adı ver i l ir . Ka nt ' ın ken dis i , bu prob lem in

çözümünü beUi bk türden ideal izmde bulur . Bundan dolayı bu idea

lizm türüne ttanssendental idealizm adı verilir .

Kant 'm probleme ge t i rdiği çözümün ana hat lan şu şeki lde

gös ter i lebi lk: Deneyin bize , aç ık seç ik o la ıak sa l t düşüncemizin

ko ns t tü ks iy onla nnı deği l de , msan z ihninden bağ uns ız bi r gerçekl iği

gös te rmes i durumunda, z ihin le r imizin kendi le r ine a priori olarak

ulaşt ığı sentet ik yargüaı- la deney arasındaki uyum gerçekten de

anlaş ı lmaz o lacak ve bu uyum olağanüs tü büyük bi r ras t lan t ıya

karşı l ık gelecekti . Bize deney tarafmdan sunulan var l ıklar ın aynı za

m an da düşü ncenin yapu nla ı ı , kons t ı-üks iyonla ıı o lduklar ın ı kab ul

edersek, Kant 'a göre , böyle bk şey söz konusu o lamaz. Bu durumda

zihin ler imizin , kendi le r ine göre onun kendis in in a lgı ey lemindeki nes

ne ler i , do layıs ıy la bize deneyde ver i len nesneler i kurduğu genel i lke

le r in bi lgis ine , deneyi beklemeks iz in , a priori olarak ulaşabi lmeler i

an laş ı l ı r ha le ge lecektk. Sente t ik a priori yaıgdaı- prob lem ini

çözmek iç in , Kant 'a göre , b ize deneyde ver i len nesneler in z ihinden

ba ğım sız gerçe klikler olm ayı p (yani onlaı- ken dind en şeyler , Dinge

an sicil değildir ler) , yalnızca zihinler imizin yapımlar ı ya da

kons t r üks iyon lan o lduk la r ın ı kabu l e tmenüz ge r ekk .

6 8



Ancak Kant bu ideal is t tez in i b i r başka yoldan daha giderek hakh

kı lmaya çahşu- . O z ihin le r imizin , a lgı ey leminde , kendi le r iy le

a lgı lanan nesneler a ıasmdaki karş ı t l ığa nasd ya da hangi biçunde

ulaşuklarmı anal iz eder ; b i r başka deyiş le , o a lgmm nesnes in in kuru

luşu ya da kons t i tüsyonu problemini çözümler . Bu anahz, mekânsal

formlann ve kavramlaı ın (kategor i le r in) a lgın ın nesneler in in kuru

luşu ya da kons l i tüsyonunda işe kai ı ş t ık la ı ın ı gös te rn . Diğer yandan

Kant bu foiTnlaım ve kavramlann öznel ( sübjekt i f ) karakter in i gözler

önüne serdiği iç in , bunun doğal bi r sonucu o larak, a lgmm nesneler i

nin kuruluş ya da konsti tüe edil iş şeklinin bizzat kendis i , Kant 'a göre,

a lgı lanan nesneler in gerçekten varohnayıp onla ı ın yaln ızca z ihin le r i

mizin konsüüks iyonu o lduklar ın ı gös te ren bi r kanı t o lma iş levi

götürür . Kant ' ın bu konuyla i lg i l i a ıgümanlan o ldukça güç ve

kaı ınaş ık o lup, tam anlamıyla an laş ı lu : o lacak şeki lde dakik ve ek

s iks iz bi r b içunde or taya konamazlar .

Realizfn

Transsendenta l ideal izme karş ı , r ea l izm bize deneyde ver i len nes neler in gerçek bü- vaıoluşa sahip olduklaı ım oı- taya koyan tezi öne

sürer . İdealizmle olan taıüşmasında realis t , idealizmin aı-gümanlar ına

saldmr . Eleş t i r in in çok s ık o larak kendi le r ine yöneldiği hedef le r idea-

hzmin a lgın ın nesneler in in kuıuluşu ya da kons t i tüsyonuyla i lg i l i sav-

laı ıydı . Realis t ler bu konsti tüsyonu idealis t sonuçlaı-a görülmeyecek

bir b iç imde aç ıklamaya koyuldular . Bununla bi r l ik te , r ea l is t le r b i lgi

kuramının deney ölçütünün geçer l i l iğ i hakkında bi r yargı verme iddi

as ını çoğu zaman temelsiz bir önkabul olarak görüp reddett i ler . Onlaı-ideal is t le r in kendi akı lyürüüneler inde kul landıklar ı ö lçüt le r in , idea

l is t ler in kendis ini eleşt irdikler i deney ölçütünden daha güvenilu-

ohnadığım savladüar . Birçok rea l is te göre , deney gerçekl iğe ve bize

deneyde , özneden bağımsız o larak ver i len bh dünyanın vaıo luşuna

duyduğumuz inancı , epis temoloj ik hiçbi r e leş t i r in in onun a l t ın ı

kaz ıyamaâcağ ı ya da onu güç lend i ı emeyeceğ i ö lçüde , güç lü bk

biç imde hakh küaı - .

69



Daha büe keskin bh e leş t i r i ya ln ızca üanssendenta l ideal izmin

yanl ış o lduğunu öne sürmekle kahnaz , ancak buna ek o larak ideal iz

min gündeme ge t i rdiği problemin anlamdan yoksun o lduğunu savlar ' .Bu pr ob lem de şu ter' imlere ras t ianu' : Zü ıinlerhn izde n bağ ım sız ola

rak varo lan gerçekl ik , ya lnrzca düşü nülm eyen ancak aynr zam an

da z ihin le r imizden bağımsrz o larak var' o lan ne sne . B m ad a

göster i lmek is tenen husus bu ter imler in maalesef yeter ince açrk seçik

ve anlaşr i ı r bir hale get ir i lmedikler i hususdm'. Bazılar ı bu terhnler in

her ne o lmsa o lsun hiçbh anlama sahip ohnadıklar ın ı b i le öne sürer .

Şimdi e le a lacağmıız pozhivis t okul düşünür le r i ta raf ından ideahzme

ve hat ta ideal izm taraf ından or taya konan probleme ge thi len i thazbudur .

Pozitivizm

Pozi t iv izm aynı zamanda bi lgin in s ınu- lar ı problemiyle de i lg i lenh

ve söz konu su prob leme , ideal izmle rea l izm arasm dak i tmtrşmad a

karşr laş t iğunrz an lamdan farkh bh anlam yükler .

Pozi t iv izm empir izmin gerçekl iği ya ln ızca deney temeh üzer inde

bi lebi leceğhniz i öne süren temel tez in i kabul eder . Bununla bi rhkte ,pozi t iv izm bundan daha öteye gider ve bu tez i b i r başka savla des tek

ler : BUginin nesnesi , yalnızca deneyde ver i len ya da ver i lebilen bh

nesne olabUir . Bu savr öne süren pozit ivisüer yalnrzca bilginin kay-

naklarr değil , ancak aynr zamanda bilginin smu-larr hakkında da bell i

bh görüşü savunurlar ' . Pozit ivis t tez, kendi başına ele al ındığında em-

phis t tezden ç ıkmaz. Gerçekl iğin bi lgis in in deneye dayanmak zorunda

olduğu o lgusundan, bi lgin in deneyde ver i lmeyen bh şeye i l i şkin o la

may acağ ı sonucu ç ıka r s anamaz . Deneyd en baş lay ıp ak ı lyür üüne yo luyla daha yükseğe çücabi leceğimiz , ve deneyde ver i lmeyen ve ver i le

meyecek o lan bi r şey in bi lgis ine ulaşabi leceğhniz i a ldığımızda,

bunun tam te rs in in söz konusu o lduğunu kabul edebi lhiz . Bu o las ıhk,

deneye dayanmamakla bh i ik t e , he r hangi bh k ims e t a r a f ından

algı lanmayan ve a lgı lanamayacak o lan e lekt fomanyet ik dalgala i ' ,

e lekti 'onlar , protonlar , vb. , hakkında bhtakım bilgilere ulaşan f iziksel

kuramlar ' taraf ından d oğru lanu' görü nür . Şhn di pozit ivizm , bu f iziksel

70



kuraın lamı geçer l i l iğ in i yads ımaks ızm, bu kuramlaıda or taya ç ıkan ,

ve doğrudan ve a ıac ıs ız a lgı ta ıafmdan kendis ine nüfuz edi lemeyen

bir şeye referansta bulunan bu savlar ın yalmzca, deneyi aşan biı- şeyereferansta bulunur göründüğünü öne sürer ler . Pozit ivis t lere göre, f izik

sel savlar yalnızca kısa ltüm ış i le t işü n ai açlar ı olup , tam anla m ıyla

aç ıklandıktan ve yorumlandıklan zaman, doğrudan ve a ıac ıs ız a lgı

tai 'af ından kendiler ine nüfuz edilebilecek şeylere referansta bulunan

önermelere dönüşür le r . Böyle l ikle , örneğin e lekt r ik akımının bi r

doğru boyunca akt ığı önermes in in uygun ve gerçek anlamı bundtm

fai-klıdır . Bu önerme, pozit ivis t lere göre, yalnızca tel in uygun

koşullai daki du rum un dan dolayı bcIM i özg ül ve algı lana bil ir fenome nler in or taya çıkt ığını ve böylelikle , örneğ in telin uç lan nm bü am -

pemet r eye bağ lanmala ı ı dur umunda , ampenne t i ' en in ib r e s in in konu

munu değiş t i receğin i , te l in uç lannm bir e leküol iz çöze l t i s ine

ba tmlmalan dur umunda , e l eküo l iz le i lg i l i f enomen le r in o r t aya

ç ıkacağın ı , suyun ıs ı s ın ı ö lçmemiz durumunda, ı s ın ın yükse ldiğin i

göreceğimizi savlar . Kısacas ı , te ldeki akun akış ıy la i lg i l i öncnne , po

zit ivis t lere göre, yalnızca akımın telden akıp akmadığı sorusunu

yanıüaıken ölçüt le r o lma iş levi gören bütün bu a lgı lanabi l i r f enomenler in (uygun koşullarda) or taya çıkma olasıhğını öne sürer .

Bilginin s ınır lan hakkındaki tezler ini öne süi 'erken, pozit ivisüer

insan z ihnin in duyusal o lan ın üs tünde ve ötes indeki bi r dünyaya

il işkin bütün bilgi savlannm kai 'ş ıs ında yer aluiai ' . Metaf izik genel

l ikle duyusal olanın üstünde ve ötesindeki bir dünyanın bil imi olaıâk

anlaşı ldığından, pozit ivis t ler eleştü- i ler ini herşeyden önce bu şekilde

anlaşı lan metaf iziğe yöneltmişlerdir . Pozit ivis t lere göre, gerçeklik

hakkında bi lebi leceğimiz herşey , t ike l doğa bi l imler i ta ıafmdant ü k e t i l h . Salt bu bilimler tarafından sağlanan bilgi dışında, dünya

hakkında başka hiçbir bilgi yoktur. Pozit ivis t lere göre, felsefeye

düşen, bu bil imler in üstüne çıkmak ve gerçekliğe i l işkin olaı-ak, doğal

bil imler in bize sağladığı bilgilerden dalıa der in bir bilgi aı-amak değil ,

anca k yalnızca bu bilimlerin ula ştıkları sonuçların sentezlerini yap

ma k ve bu sonuç ları .sistemleştirmektir. Bu nun ötes inde , felsefe bi l im

sel bilgi üzer inde düşünebilü- ve düşünmelidir de; o, böylelikle bilim

kuramı halin e gelece ktir .

71



Pozi t iv is t düşüncenin temel le r i , kendis inden daha önce söz

ett iğimiz onsekizinci yüzyıl İngihz f i lozofu D. Hume'da bulunabil ir ;

bu temel le r , daha sonra s is temat ik o larak ondokuzuncu yüzyd Frans ızdüşünürü Augus te Comte taraf ından ge l iş thihniş th . Fe lsefe tar ihmde

poz it ivizm çeş idi biçh nler aün ıştu İdealis t , realis t ve nö tt poz it i

vizm. Pozi t iv izm her zaman, a lgın ın nesnes in in ne o lduğu konusunda

sahip o lunan göıüşe bağh o lmuştur . Bazı pozi t iv is t le r , örneğin

Hume, dışsa l a lgın ın nesneler in in yaln ızca iz len imler imizin , içse l

a lgmm içer ikle r i —ya da öte yandan kendi z ihin hal le r imiz— olduk

lannı düşündü. Temel pozi t iv is t teze göre , b i lghniz a lgı lanabi len in

ötes inde geçemeyeceğinden bi lgi , bu pozi t iv is t le r iç in iz len imler imiz in ve kendi z ihin hal le rhniz in meydana ge t i rdiği dünyanın bi lgis idh.

Diğ er poz i t iv isüer i se , a lgın ın nesneler in in söz konu su nesneler i

algı layan özneden bağımsız olduğu şeklindeki realis t görüşü seçtUer .

Yine , d iğer bazı pozi t iv isüer de biz im, kendi le r inden hem c is imler in

hem de bi l inç akış ın ın kurulabi leceği , ancak bizzat kendi le r in in (yani

göz önünde tutulan kompleks var l ık tan soyut iama iç inde e le

a l ındüclan takdhde) z ihinse l ya da f iz ikse l ohnayıp nöh o lduklan ve

bu kompleks le r in a lg ı l anmamalan dur umunda b i l e va r o lab i l en , r enkle r , kokular , ses le r , ta t la r türünden be lhl i öğe ler in o luş turduğu komp

leks le r i a lgüadığunrzı savundular .

Ondokuzuncu yüzy ı l ın s on lany la yhminc i yüzy ı l ın baş la r ında

yaşamış o lan Avus turyal ı b i lhn adamı E. Mach, t ıpkı Berke ley ' in

yapt iğı g ibi , b ize deneyde ver i len c is imler in yaln ızca renklerden , ses

le rden , kokulardan v .b . , o luşan kompleks ler o lduğunu öne sürdü.

Ör neğ in , i çmde bu lunduğumuz şu anda kendi s in i a lg ı l amakta

olduğum bu kalem nedir? O, şu anda görebi ldiğim uzun, dar , sar ı bhyüzeye sahip o lan bi r şeydir ; o , kendis ine a ıkasmdan baküğım takt i r

de a lgüayabUeceğim, or tas ındaki s iyah noktayla bi r l ik te , tahta

parças ın ın rengin in a lügen yüzeyidi r ; o , bundan başka , ka leme çeş iüi

aç ı lardan bakmış o lsaydun görmüş o lacağım bütün bu görüntüler ie

bi rükte , ka lemin dış tabakalar ın ın , onun iç tabakalar ın ı

görebi leceğhn şeki lde , a l ınmış o lmalan durumunda, kendi le r in i bana

aç ık seç ik o la ıak, gös te recek görüntülerdh. Bütün bunlardan ayn o la-

72





sonraki ge l iş imi iç inde , neopozi t iv izm pozi t iv izmin bi lgiy i

algı lanabil ir nesneler in bilgis iyle s ınulayan temel tezinden de

vazgeçmişt ir . O, ı lunlı empir izmin aldığı biçim içinde, yalnızca, kendis ine göre deyimler in, ifadeler in anlamlaıının açıklanıp aydınlığa

kavuştura lmasmdan o luşmayan ve dolayıs ıy la anal i t ik önennelerde

di le ge t i r i lemeyen her tür lü bi lgin in deneye dayanmak zorunda o lduğu

şekl indeki empir is t tez i korumuştur . Neopozi t iv is t le r , ya ln ızca tüm

sentet ik önermeler in, onlai deney taraf ından çürütülemez ya da

doğn ı lanamaz la ı s a , t eme ls iz o lduk lann ı düşünmekle ka lmaz la (on la

bu bakundan ı l ıml ı emphizmle uyuşmaktad ı r l a ) , ancak daha b i l e

i le r i g iderek, bu türden önenneler in an lamdan yoksun o ldukla ın ı önesürer ler . Kant 'a göre, metaf izik yalnızca, deneyin kontrolü al t ında ol

mayan sentet ik ya-gıla-dan, ve dolayıs ıyla neopozit ivis t ler iç in her ne

türden o lursa o lsun herhangi bh anlamdan yoksun o lan sente t ik

ya r g ı l adan o luşmak dmumundaydı . A şağ ı l anan , ve an lamdan yok

s un deyhn le r den o luş tuğu , an lamı o lmayan boş ve yaas ız konuşma

olduğu düşünülen metaf iz iğe , neopozi t iv isüer taafmdan yönel tUen

yıkıcı e leşt ir i iş te böyle bh anlayışın sonucuydu.

M eta f i z iğe kaş ı a ld ık lan düşmanca t av ı r l a ında , neopoz i t iv i s üe reski pozi t iv izmin temel tez le r inden bhiy le tam bir uyuşma

içindeydiler . Onla- pozit ivizmle gerçekliğe i l işkin her tür bilginin em

pir ik bi t imlerde , f iz ikte , jeo lo j ide , as t ionomide , ta ihte v .b .g . ,

i ç e r U diğ i hus us unda da uyuşuyor lad ı . Bu t eme l emphik bU imle r de

içer i len bi lgiden ayr ı o laak, gerçekl iğin , metaf iz iğin sahip ohna iddi

as ında bulunduğu türden bi r b i lgis i h içbh şeki lde söz konusu deği ldi r .

Noımat i f ahlâkla bhi ikte metaf iz iği , f e lsefenin tam bir başa ıs ızhğa

uğradığı a lan o laak gören neopozi t iv is t le r , b i lgi kuramını fe lsefeiç in , onun aaş tumala r yapab i l eceğ i t ek a lan o laak ko r udula ; buna

kaş ın ps iko lo j ik öğe le r , yan i b i l i ş s e l s ü r eç le r i konu a lan aaş tumala

ise bilgi kuı-ammm dışında bırakıhnıştu- . Geriye yalnızca biUşsel

s onuç laa i l i şk in aaş t i r ma ve do lay ı s ıy la , nes ne le r i bü ims e l s av la

olan bi r aaş t i rma kal ı r . Neopozi t iv isüer , bununla bhi ikte , büimsel

s av lam öne r me le r l e ve do lay ı s ıy la , kend i l e r inde bu s av lamı d i l e ge -

thi ldiği be l i rh l inguis t ik i fade ler le özdeşleş thi r le r . Bundan dolayı ,

74



felsefe daha bile dakik ve kesin hale get ir i l ir : Felsefe yalnızca bil im

kuramı olabilh. Felsefenin görevini bu şekilde belir iedikten sonra, ne-

opozi t iv is t le r bu a lan ı ge l iş t inneye ve dal ıa verunl i ha le ge t inneyegeçm işlerdir . Onlaı- bir bilunsel dil kuram ı oluş turm uşlaıd u' . B u

kuram, bununla bMikte, dilbil imciler in üzer inde çalışt ıklaı ı konulaı- -

dan ve gelişt irdikler i kuramlaı-dan olduk ça farklı bir kura m dır . Pozi

t ivis t ler taraf ından anlaşı ldığı biçimiyle bihmsel bilgi kuramı, çağdaş

şekl i iç indeki mant ıkla özdeşt i r . Böyle l ikle , bu manük neopozi t iv iz-

min başai- ı kazandığı ve önemU katkılaı- yaptığı başlıca alan oldu.

Anc ak çağd aş man t ığın ge l iş imi ve üs t düz eylere taş ınmas ı neopo zi-

t ivis t ler in tekelinde kalmış bir iş değildir . Mantık, neopozit ivis t ler ingörüşle r in i paylaşmayan kimseler ta rafmdan da ge l iş t i r i lebi l i r ve

daha i ler i evrelere götüı-ülebil irdi . Nitekim, bu alandaki büyük ve

önemli başai- ı laı- gerçekte neopozit ivis t lerden gehnedi.

Neopozit ivis t di l kuramı taıafmdan gelişt ir i l ip ver imli hale get ir i

len ve kabul edilen s ınır laı- iç inde kalan alanlaı- dışmda— bütün bir

felsefeye kai-şı aldıklaı- ı olum suz tavra rağ m en, n eop oziü vis t le r

gerçekte diğer fe lsef î problemler i bütün bütün bn kıy ıya a lmayıp, bu

pr ob lemle r in kö lü b i r b içunde f omüle ed ihn i ş o lan p r ob lemle r o lduk-laınu göstemeye çalışmışlardu- . Bu problemler , sanki onlaı- şeyler le

i lg i l iymiş le r g ibi fomüle edi lmiş le r ve bu biç imler i iç inde , onlar ,

aç ıkl ıktan yoksun ve muğlak o ldukla ı ı iç in , kendi le r ine bi r çözüm ge-

tü-menin o lanaks ız o lduğu, umutsuz problemlerdi r , oysa bu problem

ler gerçekte şeyler le değil de, şeyler hakkında olan sözcükler le i lgil i

di r . Fe lsefe ta l ih inde şeylerin özün ün ne o lduğu , hay van la ım özü nün

ne o lduğu , bi tki le r in özün ün ne o lduğu v.b . , soruluyordu. Öz

sözcüğüyle kastedilen şeyin ne olduğuna i l işkin tüm açıklamalaı- bununla bul ikte , be lns iz , ka ıanhk ve önemsiz aç ıklamala ı - ohnuştur .

Ş imdi neopoz it iv i s tl e r bu p r ob lemin kö tü b i r b iç imde f o m ü le ed ihn i ş

bir problem olduğuna işaret eder ler . İnsanın (bitkiler in, hayvanlar ın)

özü hak kın da sorulaı- soran ku nsele r , t ikel insanlaı-da (bitkilerde, ha-

yvanlaıda) mevcul olan ve belir t i ldiğine göre, onlaı-m özü olan bir

şey e işai-et etm ek le ilgile niyo r değ illerd i; onlaı- ge rçe kte insan

s özcüğünün ( b i tk i s özcüğünün , hayvan s özcüğün ün) an lam ıy la i l

gi lenmekteydi le r .75



Burada tai l ış ı lan problem, öyleyse, şeyler le ( insanlar la, bi tkiler le

hayvanlar la) i lg i l i bh problem ohnayıp, bu şeyler i gös te ren

sözcükler le i lgil i bir problemdh. Şu halde, felsefenin şeyler in özüylei lgi l i o lan ge lenekse l problemi , o bi r kez uygun bh biçünde ve gereği

gibi formüle edil ince, dil hakkında, dil le i lgi l i olan bir problem olup

çrkar ve bu şekliyle , neopozit ivis t ler in felsefeyi kendis iyle

srnrr iamaya çalıştüîlar ı di l kuramı içinde yer ini bulur . Geleneksel fel

sefenin çok değiş ik diğer problemler in i de benzer bi r b iç imde

açıklamak ve yorumlamak sure t iy le , bh başka deyiş le şeyler in kendi

ler iyle i lgil i olan problemler i , bu şeyleı i gösteren sözcükler le i lgil i

o lan problemler le değiş t i rmek sure t iy le , bu problemler neopozi t iv is t le r in fe lsef î programlanndaki yeni biçhnler i iç ine sokulabi lhle r .

Genel tavı r lan dikkate a l ındığında , neopozi t iv is t le r —daha önce

de sözünü e t t iğ imiz gibi— pozi t iv izmin , örneğin Hume taraf rndan

temsi l edi len , ideal is t vers iyonunun çok uzağındadı r lar ve yaln ızca z i

hinsel fenomenler in bilginin nesneler i olabileceği tezini hiçbh şekilde

kabul eünezler .

Onlar bilginin uygun ve gerçek nesneler inin f iziksel nesneler , yani

c is imler o lduğunu &av\ayanfizikalizm adl ı prog ram ı i lan eder le r . F iz i -kalizm, bilhnler in tüm savlar ının f izücahst dile ve böyleükle de cis im

ler hak kınd a o lan savla ıa indh gen me s in i i ste r. F iz ikahs t ik di le indi r -

ge nem eye n bu savlar , neop ozit ivis t lere göre , bil im sel savlai iç in

or taya konan temel gerekler i yer ine getiremezler . Onlar intersübjektif

olarak i le t i lebilh ya da tes t edilebilh değildhler . İnsanla i lgil i dis iplin

lerdeki tüm savlar gibi , ps ikolojinin zihinsel konulara ve fenomenlere

referans ta bulunan bütün savlan da bi lhnse l savlann karakter ine sahip

o lmak dur umundays a la r , fizüvalist s a v la r a i n d h g e n e b ü m e ü d h l e r . F i z i -kal izm in pos tülas r şu halde , neopozi t iv izm i materya l izmin yakrnrnda

bir yer lere gethir .

76



5

77

Bilgi Kuramının Diğer

Felsefî Disiplinlerle İlişkisi

Bilgi kuramının yukar ıda ince lenmiş o lan problemler i bu dis ipl i

n in klas ik problemler i o larak görülür . Bi lgi kuramında içerUen prob

lemler in tümü hiç kuşkusuz, bu klas ik problemlerden ibare t deği ldi r .

Bunlar aras ında bi lgi kuramıyla mant ığın bi lhn kuramı ve metodolo j i

adı ver i len parças ı a rasmdaki s ın ı r bölgede kalan bi rçok problem

vardı r . Bi l im kuramı bi lhnse l savlardan o luşan bh s is tem olarakanlaş ı lan bi lhnle ve dolayıs ıy la , daha önceden tamamlanmış

sonu çlar la uğraşu . Ö te yand an, meto dolo ji ise ke ndis ine iş lem ler i ,

b i l im yapman ın yön temle r in i konu edmh. Bi lhn kur amı b i l inün ken

di le r inden meydana ge ldiği öğe ler le ( savlar la , b i lhnse l te r imler le ) ve

bu öğelerden inşa edi len yapı lar la (kanı t lamayla , kuram la , v .b .g . )

uğraş ı r . Metodolo j i kanı t lama yöntemler ine , deneye , problemler in

çözü mler ine , aç ıklam aya, tes t e tmey e , v .b .g . , i l işkin araş t ı rmalar

yapar . Ş imdi bu dis ipünlerden her ik is inde de bi lgi kuramına dahi ledi lebi lecek problemler vardı r . Bu problemler ar s ında , örneğin

tümev anms a l ( endük t i f ) ve tümdenge lhns e l (dedükt i f ) yön temle r in

geçer l i l iğ i problemi , b iümsel bi lgide ve diğer bi lgi tür le r inde

uzlaş ımlann (yani keyf î çözümler in) ro lü problemi gibi , f arkl ı b iüm

se l yöntemler in geçerüüğiy le i lg i l i problemler vardu: . P roblemler

çoğu zaman, klas ik epis temoloj ik problemler in şu ya da bu bi l imin

s pes i f ik bö lümle r ine uygulamnas mdan başka b i r şey ohnayan me to

doloji ve bilhn kuramın kendi alanlar ı iç inde tar t ışı l ı r .Bütün bu nedenlerden dolayı , b i r yandan bi lgi kuramıyla diğer

yanda n bi lü n kura mı ve metod olo j i a ras ında kes in ve değişm ez sınu-

çizgiler i yoktur .

Bilgi kuramıyla metaf izi lc arasında da çok yakın ihşkiler vardır .

Metaf iz ikse l araş t ı rmalar büyük ölçüde şu ya da bu epis temoloj ik

bak ı ş aç ı s mdan , ge r çekhğin doğas ı hakkmda bh tak ım s onuç la r

ç ıkarsamaktan o luşur . Bu iUşki le r i aynntüı o larak, bütünüyle metaf i

z iğe aynimış o lan bundan sonraki bölümlerde ince leyeceğiz .



ERHAN IŞIKLAR

TANRIBİLİM VE FELSEFE

KONUŞMALARI

TEOLOG. - İzin verirseniz belirtmek isterim ki azizim, Doktor'un

ckjsünceleri yeni ve gerçekten çok ilginç geldi bana. A slında, sizin de,

bu fikirlere, tanığı olmaktan hep gurur duyduğum o derin

hoşgörünüzle yaklaşmaktan çekinmeyeceğinizi biliyorum...

DOKTOR. - Belki de meslektaşınızın hoşgö rüsü derin fakat engin

değil, teolog. Rasyonalistlerde bu sık rastlanan bir şeydir.

TEOLOG. - B u hepim izin kusurud ur. Doktor. Özellikle de gen çlikte.

Fakat, gençlerin bu ataklıktan, aslında her zaman yararlıdır; bazen

önümüze yeni yollar açarak ve yanlışlarımızı keşfederek, bazen ise

bunu yapmadıkları taktirde bile, bizi, doğrularımızı yeniden gözden

geçirip sınamaya sevketmeleri sebebiyle. İnsan, hele yaşı basını biraz

almışsa, geçmişte gezindiği patikalarda yeniden dolaşmayı yararsız

bulmaya başlıyor, ve bana kalırsa böylece, o ilk arayışların verdiği heyecanı bir kez daha tatmaktan kendini yok yere mahrum bırakıyor. Bu

yüzden, ben, kendi adıma, gençlerin cesurca çıkışları ve tutku dolu

atılganlıklarından, biz yaştakilerin artık geride bırakhğı, bir zaman

ların o coşkulu serüvenini, 'zihnin tanrıya yolculuğu'nu yeniden

yaşamak için bir vesile olarak yararlanmam ızı öneriyorum .

DOKTOR. - Peki, bu kez, hahrlaınak yerine tartışmaya ne dersiniz.-'

FİLOZOF. - Eleştiride adların yerini argü m an lara bırakmak

koşuluyla, neden olmasın.-'

DOKTOR. - Kabul ediyor ve başlangıç olarak kendi iddiam ı açıkça

ortaya koyuyorum: bence, tanrının varlığına, rasyonel kanıtlarla

ulaşmak bir hayalden ibarettir. Deneyimi ve aklı aşan bir varlığa,

imanın dolaysız gücü ve tanrısal vahyi kayıtsız şartsız onama iradesi

olmadan, nasıl erişe biliriz ki.-'

TEOLOG. - Unutm ayın Doktor, vahyin aklı yıkmaya de ğil, fakat

tamam etmeye geldiği yazılıdır.

G Ü N D O Ğ A N YAYI N L A RI



r i . B Ö L Ü M

METAFİZİK



Laszlo VERSENVI

SOKRATES VEİNSAN SEVGİSİÇeviren : Dr. Ahmet Cevizci

Sokrates insanlık tarihinde, felsefi anlamı içinde insan ruhunu

bulgulayan ilk filozoftur. Sokratesçi düşünce yalnızca insanı değil,

ancak aynı zamanda her biri bireysel insan variığmı felsefi

düşüncenin mutlak merkezi yapmıştır. Bu ise gerçek felsefenin

başlangıcından başka bir şey değildir.

Sokrates tarihinin tanıdığı ilk ve en büyük ahlâk filozofu olduktan

başka, Ruhlarınıza özen gösterin çağrısıyla insanlık tarihinin belli

başlı öğretmenlerinden biri ve büyük bir hümanist olmuştur.Sokrates insanlara iyi ve ahlâklı yaşamalarını öğütlerken, şunları

söylemektedir: Dışsal kazanımlar ve hafta yaşamın kendisi bile, iyi

yaşama göre çok daha az önemlidir, çünkü hasta bir ruhla mutsuz ve

sefil bir yaşam sürmek, hiç yaşamamaktan çok daha iyidir.

Yaşanmaya değer olan yaşam değil, iyi yaşamdır. Çünkü iyi bir insa

na hiçbir şeyden ve hiçbir kimseden kötülük gelmez.

Sokrates söz konusu olduğunda, bilgelik ve erdem trajik bir boyut

k z nır Çünkü onun savunduğu değerier ve ahlâk anlayışı yüzünden

ölüme mahkûm edilmesi, dünyamızın, yetkin bir insanın dünyaya

evsiz barksız kalacak ve aşağı olsalar da yeryüzüne, büyük

çoğunluğun zararına olarak egemen olanlann ellerinde yok olacak

biçimde kurulmuş olduğunu göstermektedir.

GÜN OĞ N YAYINLARI



6

81

M etafizik Teriminin K öken i v eM etafiziğin K apsam ı İç in d e Y e r Alan

Pr ob lemle r i r Dö lünmes i

Metafizik Terimi

Felsefenin ikinci temel dis iplini olan metaf izik, admı bütünüyle

ras lanüsal o larak o luşmuş durum ve o laylara borç ludur . Ter im, onunkitaplannı düzenleyip sn-aya koyduklar ı s ırada, Aris toteles ' in

öğrenci le r i ta rafmdan bulunmuştur . Mila t tan önce dördüncü yüzydın

en önd e gelen, en ön em li f i lozoflaı ından b h i olan Aris to teles felsefe

te r imini özgün e t imoloj ik an lamı iç inde kul landı , b i r başka deyiş le

onu bi l im te r imine eşdeğer o lan bi r te r im olarak görd ü. Bun dan

dolayı o, biz bugün nası l farklı bi l imlerden söz ediyorsak, aynen o

şekild e farklı felsefelerden söz et t i . Bu nun bü- sonu cu olara k da, Aris

toteles çeş idi felsefeler arasından b k felsefeyi , tü m felsefeler in te

meli olan felsefe olarak ayırdı ve bu felsefeye i lk felsefe (prote philo-

sophia) adını verdi . Bu i lk felsefenin görevi, herşeyin, varolan her ne

ise onun i lk i lkeler inin araşür ıhnasıydı . İkinci bil im, yani ikinci felse

fe olarak da Aris toteles , kendis ine genel f izik (physika; phusis, yani

doğa ) ba şhğ ı a l t ında bi r d iz i yapıü m ayı rdığı doğ a bi l imini

düşündü. Ars i to te les ' in ölümünden sonra öğrenci le r i onun ki taplar ın ı

düzen leyip s ı raya koya rken , Ar is to te les' in bu i lk fe lsefe ye ayn im ış

ki taplar ın ı , onun doğa hakkında o lan ki tapla ı ın ın ardına , eşdeyiş le

f iziğin sonrasına yer leşt irdiler . Bu nedenle i lk felsefe hakkında olankitaplaı- doğ a ha kk ınd aki kitaplaı-ı takip eden kitaplar {ta meta ta

physika) ya da Latm cede ki adıy la , k ısaca metaphysika olarak ad-

landmldı . Bütünüyle rasüant ısa l o lan bu koşuUar iç inde , i lk fe lsefeye

ayn im ış ki taplar ı be tü nlem ek iç in metaf iz ik te rüni bulun du.

Varhğ ın i lk i lke le r i ne ay nim ış o lan ki tapla ıda , Ar is to te les

başkaca şeyler yanında, doğanın ötes inde ya da üs tünde bulunan bk

varl ık olarak Tanrı 'yı e le al ır . İ lk felsefeye tahsis edilmiş olan kitap



lan n , doğanın ötes inde o lanı araşürdık la ı ı o lgusu, metaf iz ik te r imi

yle i lgil i olarak daha som-a faikh et imolojik yorumlar yapılmasmm

başlıca nedeni haline geldi . Metaf izik, duyusal olanın üstünde ve

ötes inde o lanı e le a lan bi lün o larak görühne durumuna ge ldi . İnsansal

düşüncenin akış ı iç inde metaf iz ik adı ver i lmiş o lan a ıaşürmalar ı in -

ce lediğhnizde . Tanr ı ve yaşam-ötes i g ibi doğaüs tü konular ın metaf i -

züfse l a raş tmnalarm kapsamı içmde gerçekten de içer i ld iğin i

söyleyebi lhiz . Ancak metaf iz iğin e le a ldığı konular hiç kuşkusuz

bunlardan ibare t deği ldi .

M etafiziksel Problemlerin Bölünm esi

Metaf iz ikte içer i len temalann zengin l iği öyles ine büyük ve çoğu

zaman öyles ine şaşu- t ıc ıdn ki , metaf iz iği , onun kapsamını tüke tecek

tek bh tan ım arac ıhğıy la karakter ize e tmek pek kolay deği ldh. Meta

f iz iğe ihşkm gelenekse l tan ımlar ya çok genel ya da çok dar o lup, ge

lenekse l metaf iz ikte içeri len konular ı tüke tm eyi başaram azlar . Meta

f iz iğe i l i şkin o ldukça genel bi r tan ıma ömek o larak, onun dünyaya

il işkin genel bir görüş formüle etmeye çalışan dis iplin olduğu ya da

varl ık üze r ine en ge nel dis ipUn olduğ u şeklindek i me taf izik ta nu nı

ver i lebi lh . Onu, doğa hakkındaki bi lgin in bh sentezi o larak ya da ken-

dilerüı i duyulara sunan fenomenler in yanıl t ıc ı maskesinin ai 'kasma

giz lenmiş insan z ihninden bağuns ız bh gerçeküği aç ığa ç ıkarmaya

çal ı şan bk bi lün o larak tanrmlamak, bh başka deyiş le , onun kendin-

de-şeyler hak kınd aki bi l im olduğunu söylemek ise , metaf iz iği

o ldukça dar bi r kapsam iç inde karakter ize e tmekten başka bi r şey

deği ldi r . Öyleyse , b iz burada metaf iz iğe i l i şkin o larak bhl ikh bi r

t anun s ağ lama gh i şhn inden vazgeçecek ve kendimiz i ge leneks e l o la rak metaf iz iğin kap sam ı içhıde yer ahn ış problem ler in anal iz iy le

s ın ı r layacağız . B un a göre , metafizücsel problem ler i dör t gruba

ayuracağız. Bu dört grup içmde önce ontoloji , ikinci olarak bilgiye

i l i şkin araşürmalardan doğan problemler ge lh . Üçüncü o larak,

doğaya ihşkin araş tumalardan ç ıkan problemler ve dördüncü o larak

da dinden ve ahlâktan kaynaklanan problemler vardu . İ ş te bu prob

lem öbekler inden her bhi i le r iki sayfa larda ayr ı ayn ince lenecekth.

82





lanılacaklanyla ilgili keyfi postülalaı- olaı-ak sunulmazlaı- , ancak bu

sözcükler in di lünizde za ten be l i ı i i ve değişmez bi r an lama sahip o l

du kl an nı varsayar lar-; bu tanunlai , ter imler irün da ha ön ced en be lh live değişmez bir anlama sahip ohnalar-r koşuluyla, doğru öner-meler

olma iddiasrndadu-lar-. Bu türden tanrmlara nesne tanrmları adr veı-ilh.

Şhndi, fenomenolojinin kuUandrğı terminolojiyi bir kıyıya bırakırsak,

ontolojinin görevini, belirli terimlerin, onlarrn kendisinden

almd ıkları dilde, bu terimlere yüklenen anlam a ilişkin kavrayışa day

anan, nesne tanımlarını bulmaya çalışmak olarak be t imleyebi lhiz .

Ontolo j in in kendi le r in in nesne tan ımlar ın ı sağlamaya çal ı şüğı te rhn

ler çoğu zaman, kendis inde felsef î aias tr rmalarm yaprldrğr teknüc bü-

d i lden ahnmakla bh i ik t e , bun la r b i r bö lümüy le gün lük konuşma d i l in

den seçilirier.

Ontolojinin görevler i ter imler için nesne lanrmlan sağlamakla

tüketi lmez. Bazen ontoloji , bu tanrmlara ulaşmaksrzrn, kendiler ine i l

gih terhnler in anlamrna Uişkin bir kavrayrş yoluyla, bh başka

deyiş le bu anlamlar ın temel in i o luş turan kavramlarm anal iz i yoluyla

ulaşr ian belir l i öner-meler i öne sürmekle yetinir . Bu kavramlar

çoğunlukla o ldukça genel o lduklar r iç in (ömeğin , şey kavramr , b i r

özell ik kavramr, bh Uişki kavramr v.b.) , ontolojinin bu kavramlarm

analizi yoluyla kendiler ine ulaşUğr savlarda oldukça genel bir karak

te re sahipthle r . Bu savlar , genelükler inden dolayı , Aı is to te les ' in kendi

m etafiz iğin in ka rak teri stik savlar-r için dile ge th di ği varolan h erşe yle

ilgil i olan en genel savlar bet imlemesine yaklaşuiar- .

Ontolojiye Uişkin yukarrdaki açrklama ve tanrmlardan da açrkolduğu gibi , bu dis iplin felsefede ve günlük dilde kuUanrIan kavram

sal donanrmrmrzı ve ar-açlaı-unızı açrklamaya çalışrr . Bu hahyle o ya

rarh bi r d is ip hn dh , ancak onun daha çok yaıdrmcr ve tamamlaytcr

bir rolü var-du-.

84



On toloji Tarafından Analiz Edilen Kavram lara Örne kler

Ontolo j in in üzer inde en çok durduğu kavramlardan büi töz kav

ramıdı r . Bu te rünin fe lsefede , b i rbmnden fa ıkl ı büçok anlamıohnuştur , ancak bu anlamlaıdan en temel ve en önemlis i , ona Ar is to

te les ta raf ından ver i lmiş o lan anlamdır . Söz konusu anlam tözü, ken

dis ine bh şeyhi yüklenebi leceği , ancak kendis in in başka bh şeye

yüklenemeyeceği şey o lan tan ımlai . Bh başka deyiş le , töz kendi le r i

ne bazı öze l l ik le r in yüklenebi leceği , başka bi r şey le beUr l i bh iüşki

iç inde bulunabi len , şu ya da bu durumda o labi len , ancak kendis i bh

özel l ik , bh i l i şki , b i r durum, v .b . , o lmayan şeydir . Töze ömek o larak,

som ut bh eys e l şeyler in dün yas ınd aki şu sandalye , şu ma sa , şu kiş i

ver i lebi lh . Tözler le tam bh karş ı t l ık iç inde bh şeye yüklenebi len

özel l ik le r ve y ine tözle rle tam b h karş ı t l ık iç inde be ür ü nesneler , du

rumlar , v.b.g. , aras ında geçerh olabilen i l işkiler tözün karşıs ında yer

ahıiar . Skolast ikler özell ikler in, i l işkiler in, durumlar ın, v.b.g. , kendin-

den-k aim, var ve kal ıc ı oh nay ış la nn a karş ı t o la ıak, tözün kendin -

den - ka im o luşuna büyük bh önem ve r d i l e r . Ömeğin , k ı r mızd ık

özeUiği , bu öze l l iğe sahip o lan bi r töz dışmda, varo lamaz. Bununlabhi ikte , k ı rmızı l ığ ın kendis in in bh yüklemi o lduğu şu ya da şu t ike l

gül varo luşu iç in kendis inden başka bh temele gerek duymaz ve

kendi baş ına varo lur . Skolas t ikle r tözün kendiden-kaim, var ve kal ıc ı

o luşunu, onun özse l öze lUği o larak görmüşler ve tözü res qui conve-

nit esse in se vel per se (kendi içinde ya da kendis i iç in varolan şey)

olarak tan ımlamış lardı r .

Onto lo j ide anal iz edi len önemh bh başka metaf iz ikse l kavram da ,ya ln ızca düşünülen va r l ığa {esse in intellektu) karş ı t o larak, gerçe k

varl ık {esse reale) kavramıdı r . Tat ta dağlar ı (Polonya 'da Karpat

dağlar iç inde yer alan bh dağ s i ls i les i) , Niyagara Şelaleler i , Leipzig

Savaşı gerçekten varo lur ya da gerçekten varohnuşmr ve bunlardan

her b h i gerçek var l ık lar adı ver i len var l ık lar iç in b h ö m ek

oluş turur . Öte yandan, insan baş l ı a t b içhnmdeki mi to lo j ik yaraüklar ,

Bal ladyna, Zagloba 'n ın Bur la j ' la karş ı laşmas ı yaln ızca düşüncede

85



vaio lur ya da varo lm uştur ve bun lar yaln ızca düşü nülen v ar l ık la ı

adı ver i len varhklar iç in bk örnek m ey da na ge t i ri r . Yalm zca

düşü nülen var l ık lar sözcüğ ün i lk ve teme l an lam ı iç inde vaıo lam az-1ar ve onlara varoluş, yalnızca mecazı bir anlam içinde yüklenebil ir .

Zeus ' un Yunan l ı l a ı ın düşünces inde va ıo lduğunu s öy led iğ imiz zaman .

Yunanl ı lar ın Zeus hakkında düşüncelere sahip o lduklar ın ı (ya da

Zeus 'a mandıklarmı) an laünak is t iyoruz .

Ontolo j i ta raf ından anal iz edi len kavramlara üçüncü bk örnek o la

rak gerçek nesneler kavrammı a l ıp , onu ideal nesne ler kavramıyla

karş ı karş ıya ge t f fecegiz . Gerçek nesneler zaman iç inde varo lmuş,varolan ya da varolacak olan nesneler , olaylar , v.b. ,dir . İdeal nesnelere

ise zamandışı var l ıklaı- adı ver ihr . İdeal nesneler in en s ık sözü edilen

örnekler i sayılar , ideal geometr ik şekil ler (noktalaı , doğrular , v.b. , ) ve

bunlar arasında geçer l i olan i l işkilerdu- . İdeal nesnelere iüşkm

örnekler aras ında , somut nesnelerde gerçekleşen öze lükler o larak

deği l de , nesne lerden soyut lanan öze l l ik le r o larak düşünülen ve

dolayıs ıy la , kendinde güze l l ik , adale t in kendis i d iye adlandmlan

güzel l ik , adale t , e rdem , gibi kav ramla r da vardı r .

Filozoflar taraf ından ontolojinin kapsamı içinde analiz edilen kav

ramlara , metaf iz iğin diğer bölümler inde önemli bk ro l oynanuş o lan

kavramlara ihşkin o la ıak üç ayr ı örnek verdik . Bunlar farkh varo luş

kav ram lar ıy la i l i şkih o lan farklı nesne kavram landu . Töz e varo luş

yüklediğüniz an lam, öze l l ik le re , iüşki le re , v .b . , va ıo luş yüklediğimiz

anlamdan farkhdı r ; o gerçek nesneler iç in farkl ı , ya ln ızca düşünülen

nesneler içm farkl ıda ; o y ine , ideal nesne ler in varo luşuna karş ı t o larak gerçek nesneler in varoluşundan söz et t ığüniz zaman da faıklıdu .

Bütün bu farkh varoluş kavramlar ı , ontolojinin taı ihi iç inde f i lozoflaı

ta ıafmdan anal iz edihniş t i r . Farkl ı varo luş kavramlar ın ın yukar ıda

sözünü e t t iğüniz farkh nesne kavramlar ın ın an lamlanyla ihşki

içind eki ana lizin e koş ut olarak, f ilozoflaı- olan ak ve zoru nlulu k kav

ramlar ın ın anahziy le de çok yakından i lg i lenmiş le rdi r . Faıkh vat l ık

t a r z lanm (La t incede modi existendi) gös te r en kavr amla ıa moda l kav

ramlar- adı verihniştü-.

8 6



Sözü edi len bu kavramlar onto lo j i ta ıafmdan ince lenen kavı -amlaı -

dan yaln ızca bazdan iç in bi ıe r ömek o luş tuıuı ia ı - . Onto lo j i başka

kavramlann anal iz iy le de uğraş ı r . Böyle l ikle onto lo j i , ömeğin neden

se l i l i şki kavramını , amaç kavramını , mekân ve mekânsal i l i şki kav-

r amlann ı , zaman ve zamans a l i l i şk i kavr amlann ı ve bu a ı ada daha

birçok kavramı anal iz eder .

Ontolojik Savlar

Ontolo j in in genel savlan , daha önce de söylemiş o lduğumuz gibi ,

kavramlaıa i l i şkin anal iz le re dayanı r . Onto lo j ik i lke le r in aras ında

öm eğin şunlar vardı r : B h nesnenin beUi bi r özeUiğe , hem sahip o la

bi lmes in in hem de sahip o lamamas ın ın söz konusu o lamayacağın ı

öne süren ontolojik çelişmezlik i lkesi; her nesnenin bir özelHğe ya

s ah ip o lm a^ ya da s ah ip o lmam ak zo r unda o lduğunu öne sür en on to lo

j ik üçüncünün olanaksızhğı iUcesi . Bu i lkeler , oldukça açık i lkeler

gibi görünmeler ine karş ın , a teş l i ta rüşmala ıa konu o lmuşla ıdı ı \

Çel işmezl ik i lkes iy le üçüncünün o lanaks ız l ığ ı i lkes ine aynı zama-

da fonnel mant ıkta da ras t lamak o lanakhdu ' . Bu, diğer onto lo j ik sav

lar iç in de söz konusudur . Onto lo j i , tam ve dakik bi r kuramı kendi le r i

ne dayandumak aç ıs ından ye ter ince aç ık ve an laş ı l ı r o lmayan

kavr amlann ana l i z iy le uğr aş ı r . Bu kavr amlann anahz i ye te r h ve doy

urucu bi r b iç imde yapı ldığı zaman, bu anal iz le r in sonuçlan ,

tümdengelimsel bir km-am ohna özell iğine sahip olan biı- savlar s is temini bu anahzlere dayandı ıan başka bi r b i l im taraf ından , b i r başka

deyiş le matemat iğin kaıakter is t iğ i o lan metodolo j ik biç ime sahip o lan

bü- bi l im ta ıafmd an tes l im a l ın ır . Böyle l ikle , öm eğin , yöntem i

aç ıs ından matemat iğe akıaba bü bi l im olan çağdaş fonnel mant ık

sınıf lar kuramını ve i l işkiler kuramını içer ir . Bu iki bölümü içinde

formel m antık , sal t, bü ey sel ne sne , özell ik , i l işki gibi ka vra m

lann anlamlaı ın ı saptayıp gözler önüne se ımeye dayandıklar ı iç in .

8 7



pekâla ontolojinin kapsamı içine de dahil edilebilecek savlaı- or tayakoyar . Mant ık konusunda yazan bazı yazar lar formel mant ığın bu

paıçasma ontoloji adını veı-mişlerdir .

Ontoloji , bu şekilde kendis inden t ikel problemler in çıkıp gelişt iği

bir temel olup çıkaı- . Öte yandan, özel bil imler in bizzat kendiler inden

doğan ve ontolojik bir nitel ik sergileyen bazı problemler vardır . Bu,

öze l l ik le söz konusu bi l imler , kendi le r inde kul lan ı lan bazı temel kav

ramlar ın ye ter ince aç ıklanıp aydın la t ı lmamas ından kaynaklanan be l i r l i güç lükler karş ıs ında tökezledikler i zaman o lur . Bu durumda, bu

kavramlann aç ıkl ığa kavuşturulup, tam anlamıyla aydın la t ı lmas ı

yön ünd e bu- gerek sm im doğa r , b i l im adam laı ı d ikk aüer in i onto lo ji

alanına çevir ir ler ve uzmanlar la f i lozoflar arasında bir işbir l iği başlar .





T ü m e l l e r

İdealaı- aras ında herşeyden önce, genel olarak insan, genel olarak

at gibi , tümel le r o larak adlandmlan genel nesne ler bulunur . Tike l in

sanlar- ya da tikel aüaı- algılanabilirler; öte yandan, genel olarak insan

ya da genel olarak at gibi nesneler yalnızca kavramsal olaı-ak

anlaş ı labi len nesnelerdi r . Bu genel nesne ler le , ömeğin genel o larak

aüa anlaünak is tediğimiz şeyin ne o lduğunu daha aç ık hale ge t i rmek

için, şu iki öneı-me üze r ind e dü şün elim : Her at otçuld ur ve At Av

rupa 'da yaygmdu- . Bu önermeden bi r inc is i t ike l a t lardan söz eünekte-dü- ve onlar ı otçul hayvanlar olaı-ak tanımlar . Oysa, ikincis i t ikel adar

la i lgih değildir , çünkü t ikel bir at la i lgi l i olarak onun yaygın bk

hay van o lduğu nu m ak ûl bi r sav o larak öne sürem eyiz . Bu yaygın l ık

t ikel at laıa değil de, at türüne yüklenebiür . Şimdi bu at türü, üpkı

insan türü ve diğer tür ler gibi , Platon 'un İdealaı- aras ına dahil e t t iği

genel bi r nesnedk.

P la ton 'a göre , b iz i insan z ihninden bağımsız mut lak gerçekl ikle ,yalnızca rasyonel bilgi tanıştr rdığmdan ve bu rasyonel bilgi bizi sal t

kavramlar a ıac ıhğıy la an laş ı labi len vat l ık lar la , bk başka deyiş le

İdealar la tanışt ı rdığından. Platon yalnızca İdealaı- dünyasının, insan

zihninden bağımsız , mut lak gerçekl ik o lup, duyusal b i lgin in

er işebi ldiği bkeyse l şeyler dünyas ın ın ise doğru gerçekl ik o lmadığı

sonucuna var ı r .

P la ton 'un öğre t is i sağduyuya meydan okumaktan başka bi r şey

değildi . Bundan dolayı , o felsefe tar ihinden daha az ya da daha çok ra

dikal olan köklü bir muhalefet le karşı laşt ı . Bu konuyla i lgil i tar t ışma

fe lsefe ta l ih inde , bu genel nesne lere Latmce 'de universaUa adı ver i l

diği iç in , tümel le r kavgas ı o larak bi l ink. P la ton 'un tümel le re gerçek

ve tözsel bk varhk veren bakış açıs ından başka, Aıis toteles ' in

tümellere vai-oluş veı-meyi öngören, ancak onlaı ı bireysel şeylerden

bağımsız bk biçimde vai-olmaya yetiü, tözsel vai- l ıklaı- olaıak

9 0



göımeyen görüşü de vaıdu\ Ar is to te les 'e göre tümel le r yalnrzca hiıe-

ysel şeylerde, onlann özsel özell ikler i olarak yani Aris toteles ' in düe

get i rdiği b iç imiyle , bheyse l şeyler in fonnu olar-ak varolur . Bununla

bhiikte , Aris toteles 'e göre, yalnrzca bireysel şeyler in tözsel vaı irklan

vardr r . Bu var i rk türü t ike l insanlann karakter is t iğ idh. İnsan , bh

başka deyiş le insanirk İdeas r , ya ln ızca bheyse l insanlann özse l

öze l l iğ i o larak, onlardan soyut lama iç inde deği l de , onla ıda varo lur .

P la ton 'un tümel le re gerçek ve tözse l var l ık yükleyen öğre t is ine radi

kal kavram realizm adı ver i lh . Bu na karş ın , Ar is to te les 'in tümel le rm

gerçekten varo lduklanm, ancak bi reyse l şey lerden ayn bi r varo luşasahip o lmadrklarmr öne süren öğre t is i i se ılımlı kavram realizmi o la

rak adlandrrrirr .

Ö te yandan , konseptüalizm kav ram real izminin söz konu su her ik i

biçimine de karşr çrkai ; o İdealarm şöyle ya da böyle gerçek bhvai 'o-

luşa s ah ip ohna la r mı kabu l e tmez ve on la r a ya ln ızca düşünülen

var l ık o lma s ta tüsü verh. Tümel le r varo lmaz, yaln ızca tümeUer in kav-

ramlan varo lur .

Nominalizm kav ram reah zm iyle o lan karş ı thğın da dah a da i le ri

g ide r ve tüme l le r in de kavr amlann da va r o lmadığ ım öne s ür e r . N omi-

nalis te göre, genel olaıak insan hakkında, cinsiyet , yaş, boy ya da in

sanlan başka bi r insandan ayı rabi len herhangi bh başka öze l l ik gibi

spes i f ik ohnayan bi r düşünce düşünülemez. Nominal is te göre ,

ya ln ızca gene l t e r imle r va r o lu r , gene l h içbh kavr am, gene l h içbh

nesne yoktur .

T ü m e l l e r K a v g a s ı n ı n Ç a ğ d a ş B i ç i m i

Tümeller in vai'Oİuşu hak kındak i , kök ü ant ik Yunan fe lsefes ine

uzanan, felsef î tar t ışma modern felsefede başka bir biçhn alt ında or

taya ç rkar - . P roblemin çağdaş biç imi , matemat ik gibi apriori dis iplin

le r in bütünüyle gerçek, ancak bize duyu deneyinde ver i len dünyadan

91



oldukça fa ikl ı o lan bi r dünyayı , z ihin le r imizden bağuns ız o larak varo

lan sayı lar , matemat ikse l fonks iyonla ı - g ibi ideal var lüdann dünyasmı

mı a ıaş t t rdığı , yoksa böyle bi r dünyanın hiçbk şeki lde varohnadığı

mı sorusuyla i lg ihdk. Bu tar t ı şmanın farkl ı bk biç imi daha önce bi l

g in in kaynağ ı p r ob lemine ayn imış o lup matem at ik aks iyom lann ka

rakter iy le i lg ih o lan bölümde tarüş ıhnış t ı . Bazı lar ına ( fenomenolo-

j isüere) göre , aks iyomlaı ; b izden bağuns ız o la ıak varo lan , ve özlere

i l işkin sezgi yoluy la kaza ndan b i lgi ta ıafmdan kend is ine nüfuz edi le

bi l i r o lan bk dünyaya i l i şkin bi lgin in i fades idkler . Diğer le r ine göre

ise , matemat ikse l aks iyomlar bizden bağuns ız o la ıak varo lan be lkl ivar l ıklara ya da enti telere i l işkin bilginin ifadesi olmayıp, yalnızca

onlarda içer i len bazı ter imler in bir tür tanımlandır (onlar bk tür ör tük

tanımlardı r ) . Bu diğer oku l , z ihin le r imizden bağu ns ız o larak varo lan

ve kendis in in bi lgis ine ulaşm anın ma tem at iğe düştüğü, herhang i b k

ideal var l ık lar dünyas ı tan ımaz. Bu okula göre , ya ln ızca empir ik bi lgi

iç in uygun bi r yapıda o lan gerçek var l ık lar dünyas ı varo lur ve mate

matik yalnızca bu dünyanın bil işsel açıdan ifade edilmesi iç in gerekli

kavramsal donanım ve araç lar ı sağlar .

Me tafiziksel İdealizm Problem i

(a) Öznel İdealizm

Epistemoloj ik İdeal izmin Sonuçları

Epis temoloj ik ideahzm, bi lgimizin smır lar ı bakımından, z ihin le r i

mizin kendis ine dışsa l o lan bi r gerçekhği bihneye ye t ih o lmadığı te

zini öne sürer . Zihinler imize dışsal olan bir gerçeklikle anlat ı lmak is

tenen şeyin ne o lduğuna bağl ı o larak, bu tez in iki ayr ı vers iyonu

vaidır ve bunlar epis temolojik idealizmin iki değişik şekline karşı l ık

9 2



gelir ler : (1) Zihinler imizin yalnızca kendi deneyler inin ( tecrübeler inin)

bilgis ini kazanabileceğine inanan içkm idealizm, (İİ) zihinler imizin

yaln ızca kendi yapun ya da kons t rüks iyonla ı ın ı b i lebUeceğin i önesüren üanssendenta l ideal izm. Epis temoloj ik ideal izmin bakış aç ıs ın ı

savunan f i lozof zihinlerhnizin bUdiği herşeyi, ya bilen öznenm bazı

züı inse l ha l le r inden meydana ge len kompleks ler o larak, ya da bi len

öznen in kons üüks iyon la r ı o la r ak gör mek zo r undad ı r .

Bildiğhniz nesneler aı-as ında herşeyden önce, f iziksel doğa ve

öze l l ik le de c is imler yer alff. Ta ı t ı şmakta o lduğumuz ep i s t emolo j ik

ideahzmin sonuçlar ı temelde işte bunlai iç in geçer l idir . İçkin vers iyo

nu iç indeki epis temolojüc ideal izmden, c is imler in bi len öznenin beüi

deneyler i , zihin haller i olduğu sonucu çıkaı- . Ve böylelikle , ömeğin

içkin ideal izmin temsücis i o lan Berke ley beden ve ruhu, evler i ,

ağaçlan, masalaı- ı , sandalyeler i , v.b. , başka hiçbh şey olarak değil de,

yalnrzca a lgı layan z ihnin iz len imler inden o luşan kompleks ler o larak

görür . Transsendenta l vers iyonu iç indeki epis temolojüc ideal izmden

ise, bi ldiğhniz nesneler in yaln ızca z ihin le rhniz in konshüks iyonlan o l

dukları sonucu çıkaı-.

Öznel İdeal izmin Tezi

Cishnler in iz len im kompleks ler ine indhgenmes i ya da onla ı - ın z i

h in le rimiz in be ll i b i r tü r den kons üüks iyon u o lma du r um una ge th i lm e-

si, bu gömsün savunuculai ' inı , c is imlere yüklenen var-oluşun, vai-oluş

sözcüğünün tam ve gerçek anlamr iç inde mi , yoksa mecazî bh anlamiç inde mi a l rnmak durumunda o lduğu sorusunu sormak zorunda

brrakmrşür . Bu soruya içkin ve aşkm idealisüer taıafrndan verüen

yanıt lan inceleyelim. İçkin ideahst iç in cis imler bilen öznenin izle

n imler inden ya da iz len im kompleks ler inden daha faz la hiçbi r şey

değildir ler . Ancak izlenimler tözsel olarak varolabilen şeyler , tözler

değildir ler . Bir izlenün, bell i bh öznenin deneyi olup, yalnrzca bh

93



özn eyle i l işkil i olarak v aıolab il ir . Biı- izlenim in varo lduğ unu

söylediğimiz zaman, 'varo lur ' sözcüğü, aynı sözcüğün tözler hakkında

konuşmğumuz zaman sahip o lduğu başka bi r şeye indu-genemez anlam a sahip değ ildir . Bir izlen un varo lur ifadesi bir kim se bir izleni

m e sahip oh nak tad n , bü- kü nse onu tecrübe eder an lam ına ge l ir .

Benzer bi r b içunde , b i r iz len imler kompleks in in varo lduğunu

söylediğimiz zam an, bu , b k kim senm bu kom plek s i tecrübe e t tiğ in i

söylemekle eşdeğerdk. Cis imler ve dolayıs ıyla ağaçlai , evler , masa

lar , sandalye ler yaln ızca iz lenun kompleks ler i o lduklanndan, onlar ın

varo luşu, bk kunsenin onlar ı tecrübe e t t iğ i o lgusuna indkgenir . Ci

s imler in varo luşunu, töz le r in varo luşunu öne sürdüğümüz aynı indi r

genemez anlam iç inde öne süremeyiz . Cisunler töz le r deği l , ancak z i

hinse l ha l le r , iz lenunler ya da iz len im kompleks ler idi r le r . Cisunler in

varo luşunu öne sürerken , onlara yaln ızca iz lenunlere vaıo luş

yüklediğim iz anlam da varo luş yükler iz , öy leyse c is imler varo lur

i fades i bk kim se (bi r özne ) onlar ı tecrübe e tm ekted k , b i ri on lara

ihşk in olarak bil i nç lidk anl am ına gelir . Bu cis im ler le i l işkili olarak,

içkin vers iyonu iç indeki öznel ideal izmin tez idk. Bu görüşün en öndegelen savunucusu, söz konusu tezi , c is imler le i lgil i olarak, onlar ın e^-

.yelerinin percipi'ye eş i t o ldu ğu, onlar ın varo luşu nun onla nn

algı lanmış o lmalar ı o lgusundan o luş tuğu biçundeki özlü tanunda di le

ge t i rmiş o lan Berke ley 'di .

Transsendenta l ideahzm bi lgin in nesnes in i ve öze l l ik le de c is imle

r i be lkl i z ihinse l ha l le r le ve dolayıs ıy la iz len imler le özdeşleş t i rmez,

ancak onlan şi irdeki f iksiyonlar la, mitoloj ik kişi ler le v.b, , aynıdüzeye yer leşt irk. Bu f iksiyonlar zihmsel haller değildir ler , onlaı- her

hangi bi r kknsenin düşünceler i deği ldi r le r . (S ienkiewicz ' in

düşünceler i ondokuzuncu yüzyı lm sonlar ında ve ykminci yüzydın

başlannda vaıo luyordu, ancak S ienkie iwicz ' in düşünces i ta raf ından

yaraülan Zagloba o zamanlar var o lmamışü. Düşse l Zagloba öyleyse ,

S ienkiewicz ' in herhangi bk düşünces iy le özdeş deği ldi . Böyle f ıks iy-

9 4



onlaı la i lgil i olaı-ak zaman zaman onlar ın belir l i bir anlam içinde va-

ro ldukla ı ım söyler iz ; ömeğin , Oiympos Tanr ı lar ı a ıas ında

gökgürül tüsü tanr ıs ın ın varo lduğunu, ancak bi r kutup ı ş ın lantanr ıs ın ın varo lmadığmr söyler iz . Ancak bunu söylediğimiz zaman,

var-oluş u sö zcüğ ün tam v e gerçek anla m ı içinde almayrz, çünk ü

gökgürül tüsü tamıs rnrn , yani Zeus 'un sözcüğün gerçek anlamr iç inde ,

kutup r şmlar ı tanns ınm varo lduğundan daha faz la varo lmadığım bi l i

yoruz . Zeus 'un yaln ızca Yunanhiann inançla ımda vai -o lduğunu anla t

mak is t iyoruz ve bu yaln ızca Yunanl ı lar ın Zeus 'un varo lduğuna

inandüclaı ı anlamına gehr . Şihdeki f iksiyonlara, mitolojUc kişi lere ,

v.b.g. , referansla varolur sözc üğ ü, b h kim sen in onla r la i lgil i

düşüncelere sahip o lduğu, bh kimsenin onla ıa inandrğr , v .b .g . ,

an lamrna gehr . )

Transsendenta l ideal is t , z ihin le rhniz in kendi kons t tüks iyonlan

d ı ş ında h içbh şey i b i l emeyeceğmi düşündüğü zaman , c i s imle r i bu

tülden f iksiyonlaı la, düşüncenin böylesi konsü-üksiyonlar ıyla aynr

düzey e yer leş thi r . Bu radan , c ishnlere varo luş yükled iğimiz zam an,

bu varo luş u sözcüğün tam ve gerçek anlamr iç inde a lm adrğunrz ,ancak onun burada bi r k imsen in c is imler i öze l bh şek i lde

düşü ndü ğü , b i r in in bu c ishnler in bi r şeki lde bi l inc inde o ldu ğu

anlamına geldiği sonucu çücar . Bu cis imler in ne şekilde bil incinde

olduğumuz hususu önemsiz bh konu o lmayrp, üanssendenta l ideal is t

ler taral ından ayr ıca incelen ir . Biz bu ko nuy u daha i ler ideki sayfalar

da tarirşacağrz.

Özn el metafiziksel idealizm, öyleyse, doğayı ve özellikle de cisimleri, sözcüğün gerçek ve başka bir şeye indirgenemez anlamı içinde

varolan bir şey olarak görmez, ancak cisimlerin varoluş unm farklı

bir anlama sahip olduğunu savunur, öyle ki cisimlere varoluş

yüklerken, bunu yasal olarak, söylediğimiz şeyler söz konus u öznen in

belli bir biçimde eylediği, onun belli izlenimleri tecrübe ettiği, o nun

bu cisimleri belli bir biçimde düşündü ğü şeklindeki bir sava indirge

nebildiği sürece yaparız.

95



Bu, öznel metaf iziksel idealizmin temel tezidii- . Bu tez çoğu zaman

farklı şekil lerde dile get ir i l ir . Öznel idealizme göre cis imler in bilen

özneden bağımsız o la ı -ak vaıo lmadığı , ancak onla ı ın özneye bağımlıolan bir var l ığa sahip olduklaı ı söylenir . Berkeley ' in esse=p ercipi tezi

bazen c is imler in , ya ln ızca büin in onlar ı a lgı lamala ı ı koşulu a l t ında

vaıo ldukla ı ı , ya da hat ta onlann yaln ızca bi r i la ıaf ından a lgı landıklan

zaman vaıolduklaıı şeklinde foı-müle ediliı- . Ancak bu foı-mül idealist

öğre t in in an lamını ça ıpı t ı r . Bu fomüle göre , c is imler , va ıo luş

sözcüğünün gerçek anlamı içinde, algı landıklaı- ı zaman bile , vai 'ol-

mazlaı- . Öte yandan tez, onların bir özne tai 'afmdan algılanmalaı-ımn

cis imler in sözcüğün gerçek anlamı iç indeki va ıo luşunun bi r koşulu

olup ohna dığ ıyla da i lgil i değ ildir . B h cisme i lişkin algı , ( idealis t lere

göre) o cism i sözcü ğün gerçek anla mı içinde vai-olan bir şey yap

maz, çünkü iz lenun kompleks ler i o larak anlaşüan c is imlere , varo luş

sözcüğünün tözler in varo luşundan söz e tüğimiz zaman söz konusu

olan gerçek anlamı iç inde , varo luş yükleyemeyiz .

Öznel İdeal izmin Bakış Açıs ından Gerçekl ik ve Gerçekl iğ in

G ö r ü n ü ş ü

İdealistlere kaişı, onların bakış açılaı-mın fiziksel gerçeklikle fi

ziksel gerçekliğin görünüşler i aı-asmdaki fai-klıhğı karanlıklaşürdığı

savunulmuştur . Fe lsefe yapmayan bi r adam, gerçek bi r masayı

a lgı lamas ı durumunda bazı iz len imler i tecrübe e t t iğ in i , ancak buna ek

olaı-ak önünde sözcüğün gerçek anlamı içinde varolan gerçek bir masa

bulunduğunu söyler . Bü- sanr ı iç inde o lduğum ve bana bh masa

a lg ıhyomuşum g ib i ge ld iğ i zaman , ak tüe l o lguda daha öncek i i z l e

n imler le aynı iz len imlere sahip o lurum, ancak önümde gerçekten va

rolan bü- nesne yoktur . Öte yandan ideaüst iç in, bir masa hiçbir zaman

sözcüğü n gerçek anlamı iç inde varo lm az; bü- masanın vaıo ldu ğun u

öne sürdüğ üm üz zaman , bu te r imi , b i r ma sa varo lur tümce s in in bi r

9 6



kim se 'masa ' sözcüğ üyle bM eşt i r ilen iz len imlere sahipt i r e k arş ı l ık

geldiği anlam içinde alıyoruz. îdeaUst , öyleyse, gerçek bü- masanın

algıs ın ı ona i l i şkin bi r sanr ıdan , çoğunlukla yapüdığı b içün iç inde ,ayıramaz. İdealis t iç in f iziksel gerçeklikle , ona Uişkin bir sanr ı

arasında hiçbü- fai-k yoktm-.

Bu i tha z id eah stler taı-afından d ikka te al ınm ış ve onlaı- bu i t irazı

bertaı-af etm ey e çalışm ışlardır . D em ek ki , idealis t ler bir görü nüş le

gerçek bh c ishn aras ında bi r ayr ım yapar lar . Gerçek c is im, içkin idea

l is t le re göre , b i r c ismin görünüşüyle aynı türden iz len imler kompleks i

o lmakla bi r l ik te , gerçek c ishn öze l bh yönden bi r iz len imler komplek-s idh. Bir p iskopos o lan Berke ley herşeyi bUen bh Tanr ı 'mn bütün bh

maddese l evreni düzenl i o larak a lgı ladığın ı kabul eder . Ancak bu

maddese l evren Tamı 'mn tecrübe e t t iğ i iz len imler toplamından başka

hiçbh şey deği ldi r : Maddese l evrenin varo luşu, onun Tanr ı ta raf ından

algı lanmas ı o lgusundan o luşur . İnsan Tanr ı 'mn iz lenhnler ine karşürk

gelen iz len imlere sahip o labi lh ve o aynı zamanda fa ıkl ı iz lenhnlere

de sahip o labi lh . Bunlardan bi r inc is i ya da bunlardan o luşan komp

leksler f iziksel cis imler , oysa sonuncular yalnrzca cis imler ingörünüşler idi r . Gerçek c is imler Berke ley iç in , öyleyse Tanr r

tarafmdan tecrübe edüen iz lenün kompleks ler iy le özdeş o lmalar r

bakrmrndan öze l iz len im kompleks ler idi r le r .

Tanrr 'nrn, evreni varoluş hali iç inde tutan, herşeyi bilme gücüne

müracaat e tmek sure t iy le , Berke ley aynr zamanda ideal izme yönel ik

başka e leş t i rüer in doğmasmr da önler . Buna göre , o insanlar

tarafmdan tecrübe edi len iz len imler le özdeşleş thi l i r se , doğanrn insanlarm or taya ç rkış larmdan önc e vaıoh nad ığı kabu l edi lmel idi r . Yin e

bir odanın içinin in&an ona bakt ığı zam an va ıhğ a ge ldiği , insan o na

bakmaktan ger i durduğu zaman yok o lup giuiği kabul edi lmel idi r .

Berke ley , onun gözünde maddese l dünya, d ine göre ezeh-ebedî o lup

herşeyi bi len Tanr ı ta raf ından tecrübe edüen iz lenhnler toplamr

olduğu için, bu sonuçlardan kaçrnmışt ı .

97



Berkeley ' in gerçek nesneler le onlar ın görünüşler i a ıasmdaki

farklı l ığa iüşkin olarak başka bü- açıklama daha getirdiğinden söz

edilmehdü . Ma dd ese l gerçeklik yalnızca dü zenle nişler i bell i hirsürekl i l ik ve düzen sergi leyen iz len im kompleks ler inden o luşur .

Düşler ve yanı lsamalar i se , süreks iz ve düzens iz o lmalar ı bakunmdan

gerçekliğin uzağındadurlar .

Transsendenta l ideahzmle i lg i l i o larak, onun başhca temsi lc is i

olan Kant gerçekhğin görünüşler inin, yani f iksiyonlarm kaı-şısma,

kendiler ine empir ik gerçeklik yüklediği fenomenler i geçu-ü- . Transsen

denta l ideal izme göre , maddese l dünya yaln ızca z ihin le r imizin ,ş ih-deki f iks iyonlar la ayn ı türden bü- ko nshü ks iyo nu du r . Sözcüğ ün

gerçek anlam içinde maddesel dünya f iksiyonlar la aynı düzeyde varol

maz. Hem maddese l dünya hem de f iks iyoıüar yaln ızca mecazi bi r

an lam iç inde , yani bi rmin onlar ı be l l i b i r b içunde düşünmes i

anlam ında varo lur la r . Em pir ik gerçekl iğe karş ı l ık ge len ma dde se l

düny anın varo luşu y la , f iksiyonlarm ve yand sam alarm varo luş u

aras ındaki farkhi ık maddese l dünya, b i r başka deyiş le emphik

gerçekl ik hakkındaki düşünceler in , f iks iyonlar hakkındaki

düşünceler taraf ından yer ine getü- ihneyen bell i ölçütler i yer ine getir

mes inden o luşur . M addes e l dünya deneys e l yön temin koyduğu

ölçütler i yer ine geth-en yargılarda betimlenü- , oysa f iksiyonlar

hakkındaki düşünceler bu ölçüt le r i yer ine ge türemezler . Maddese l

dü ny a i le f iksiyonun dün yası arasınd aki farkldık şu halde , ha nss en -

denta l ide ah zm e göre , deney ölçütünün ma dde se l düny ayı des tekle

diği , oysa onun f iks iyonlan des teklemek bi r yana , gerçekte onlar laçe l işt iğ i o lgu sund an o luşur . İdeal is t o lmaya n herkes bu savı kes in l ik

le kabul edecektü- . Deney ölçütünün maddese l dünyayı des teklediği

o lgusundan, ideal is t o lmayanlar maddese l dünyanın z ihin le r imizden

ba ğım sız olaıa k varolu şunu n lehinde olan bü: arg üm an bulur lai . Öte

yandan, ideal is t bu ç ıkarsamayı kabul e tmez. İdeahs t iç in deney

ölçütü neyin gerçekten var o lduğunu, neyin z ihin le r imizden bağuns ız

olduğunu öne süren yaıgdaıa götürmez, ancak yaln ızca z ihin le r imizin

9 8



bel l i kons t rüks iyonlannı be t imleyen yargı lara , ya ln ızca yönel imsel

nesnelere götürür . Transsendenta l ideal is t le r , bütün bi r maddese l

gerçekl iğin z ihin le r imizin bh kons t tüks iyonu o lduğunu savlayanteme l t ez le r inden vazgeçmeks iz in , bu kons üüks iyon la r m kaps amı

iç inde empir ik gerçek l ik e karş ı l ık ge len ma dd ese l dü nya ile f ıksiy-

onlann ve yamlsamala ım dünyas ı aras ındaki ayr ımı , i ş te bu şeki lde

yaparlar .

(b) Nesnel İdeal izm

Öznel İdeal izmin Kusur ve Yeters iz l ik leri

Transsendenta l ideal izm kendi gehşim seyr i iç inde öznel ideal izm

düzeyinde kahnaz. (Transsendenta l vers iyonu) iç indeki öznel ideal izm

cis imler i ve bütün bh maddese l dünyayı z ihin le r imizin , sözcüğün

ge r çek an lamı i ç inde va r o lmayan , bh başka dey i ş l e kend inde - şey le r

o lmayan kons hüks iyon lan o la r ak gör ür ; ö t e yandan , özne l idea l i zm

ruhlar ı ve züı inse l dünyayı tamamıyle gerçek o lan şeyler o larak tan ı r ,onlara gerçek b h varo luş yükler , on lar ı 'kendinde-şeyler o larak

görür . Bu, bununla bhlüi te , hanssendenta l ideahzmin temel iUceler iy le

uyuşabi l i r b i r bakış aç ıs ı değüdh. Daha önce , epis temolojüc ideal iz

me aynhnış o lan bölümde de söylediğimiz gibi , o bize deneyde ver i

l en maddes e l dünyay ı z ih in le ı imiz in kons t tüks iyon lan ohna düzey ine

indirger ve maddese l dünyayı z ihin le r imizden bağımsız bi r gerçeklüc

olma öze l l iğ inden yoksun bt takı r . Bu, deney yöntemine ihşkin anal i

zinin, ü-anssendental idealizmi deney yönteminin zihinler imizin

kons t tüks iyon la r mm ö te s ine geçemeyeceğ i ve kendinde - şey le r e

u laşamayacağ ı s onucuna gö tünnes inden kaynaklanmaktad ı r .

Ancak biz im deneyden kazandığımız bi lgi ya ln ızca maddese l

dünyanın bi lgis iy le s ın ı rh deği ldh. Z ihinse l dünya da deney yoluyla

bi l inh. Bize kendis inde maddese l dünyanın ver i ld iği d ışsa l deneye ek

olarak, bh de kendis inde züı inse l dünyayı bi ldiğimiz içse l deneyi ay ı r t

9 9



eder iz . Genel o la ıak deneyin anal iz i onun z ihin le ı imizin

kons hüks iyon lannm ö te s ine geçe r e l?kendinden- şey le r e va ımaya ye t i

l i ohnadığmı gös te r i r se , bundan yaln ızca c ishnler in ve bütün bi r mad

dese l dünyanın deği l , ancak aynı zamanda ruhlar ın ve bütün bh z ihin

se l dünyanrn da kendinden-şeyler o lmayıp, sa l t z ihin le rhniz in

konshüks iyonlan , ya ln ızca yönel imsel (en tans iyonel) nesne ler o lduk

lan sonucu ç ıkar .

Transsendenta l ideal izmin gerekt i rdiği bu sonuç nesnel idealizm

adı ver i len metaf iziksel bh eğil im taraf ından çıkarsanır . Nesnel idea

l izmin bize deneyde ver i len dünyayı , hem maddese l hem de z ihinse l

dünyayı , do layıs ıy la bütün bi r maddese l ve t inse l gerçekl iği , nesnel

tin adı ver i len bir var l ığın biı bağhlaş ığı o larak gördüğü iç in , söz ko

nusu m etaf iz ikse l ideal izm e nesnel ideal izm adı ver i lh ve o , öznel ide

a l izmin karş ıs ına geç i r i lh . Ş imdi , bu o ldukça güç ve karmaşık

öğr e t iy i o lanakh o lduğu ö lçüde aç± ve anlaş ı l ı r b i r b içhnde sunmaya

ç a l ı ş a c a ğ ı z .

Psikoloj ik An lam ları İç inde Yar gı lar ve M antıksal Anlam ları

i ç inde Yarg ı lar

Transsendenta l öznel ideal izmin doğayı doğruluk ve özeUikle de

deney ölçütünü yer ine ge then yargı la ı -da be t imlenen yönel imsel nes

ne ler (züı in le rhniz in kons t rüks iyonlan) toplamı o la ı -ak gördüğünü bh

kez daha anımsayalun . Dikkat imizi doğa gerçekten varo lan bi r şeyolarak deği l de , ya ln ızca z ihin le r imizin bi r konsüüks iyonu o la i i ik

görüldüğü zaman gündeme ge len temel i t i raz lardan uzaklaş t ı r sak da ,

yukarıdaki öğret i idealis t in kendis i iç in bile bazı değişiklik ve

düzeltmelere gerek duyar- .

Burada doğanın , doğruluk ölçütünü yer ine ge then , ancak yaln ızca

insanlar taıaf indan öne sürülen yargr larda betimlenen bir yönelimsel

nesneler toplamr mr olduğu, yoksa hiç kimse taı-afmdan öne

100



sürülmeyen yargılann da bu toplamı betimlediği sorusu doğar.

Yalnızca aktüel olarak bir kimse tarafından öne sürülmüş yargüaıia

ilgilendiğimizi kabul edersek, bu yaıgüar taifından betimlenengerçeklik bölük pörçük ve boşluklai'la dolu olacakür. Burada gözden

kaçınimaması gereken nokta şudur: Aktüel insansal bilgi smu-lı

olduğundan, doğanın insanların ona ilişkin olarak sahip oldukları

bilgi tarafından tüketildiğini savlamak paıadoksal olacaktu . Öyleyse,

daha çok ikinci olasdığı kabul eüneh ve ü-anssendental idealizmin te

zini doğanın, doğruluk (ve özellikle de deney) ölçütünü yerine getü-en

yargılar, hem birileri tarafından öne sürülmüş yaıgılar, ve hem de hiç

kimse taıafmdan öne sürülmemiş yargılar taıafmdan betimlenen

yönelimsel nesneler toplamı olduğu anlamına gelecek şekilde yorum-

lamahyız.

İkinci yorumu kabul edersek, bu kez bk başka güçlükle karşı

karşıya geliriz. Hiç kimse tarafından öne sürülmemiş bu yargılar ne

lerdir? Yaıgüar zihinsel fenomenlerdir ve zihinsel fenomenler de her

zaman bir insanın bilmcinde ortaya çıkar. Bk yargı zihinsel bir feno-

mense, o bkileri tarafından belli bk zamanda öne sürühnüş olacakür.

Bu güçlük, bununla birhkte, yalnızca 'yargı yla belü bk türden zihin

sel fenomenleri anlatmak istersek varolur, oysa yargı sözcüğü

yalnızca belli zihinsel fenomenleri göstermek için kuUanılmaz.

Manükta yargılardan söz ettigkniz zaman, herhangi bk zihinsel feno

meni kasteöneyiz. 2x2=4 yargısının bir yargı, 3x3=9 yargısının ise,

birinciden farkh olan başka bir yai'gı olduğunu söyleriz. Bunu

söylediğimiz zaman, 2-ı-2=4 yargısı herhangi bk zihinsel deneye ya

da bir başkasının 2x2=4 tümcesiyle dile getireceği deneylere refe

ransta bulunmaz, ancak 2-H 2=4 tümcesinin tek bir şey olan anlamına

referansta bulunur. 2x2=4 tümcesinin bu bkicik anlamr ne benim

ne de herhangi bk başkasının düşüncesidk; o hiç kimsenin zihinsel

deneyi değildk, ancak 2x2=4 tümcesiyle dile getkilen bütün bu

düşüncelerin ortak içeriğidir. Bu biricik anlam kendi aralaımda bkçok

bakımdan (ömeğin, açıklık bakımından) faıkhhk gösterebilen, ancak

101



birbi r le r iy le içer ikle r i aç ıs ından uyuşan bi rçok düşüncede somut-

laşabi l i r .

N e s n e l T i n i n D ü n y a s ı

Ps ikolo j ide kul lan ı lan yargı an layış ına kaiş ı t o la ıak mant ıkta

kuUamlan, ve bizün yukanda ana hat la ı ıy la gös te rdiğüniz , ya ı -gı

anlayış ında , herhangi bh khnse taraf ından öne sürülmemiş yaıgı

kavıamında içer i len güçlüklerden bir çüc ış yolu bulmuz. Manüksal

anlamlan içindeki bu yaıgı laı- , herhangi bir zihinsel özneyebağ lanmak dur umunda değüdhle r . Bhi l e r i t a r a f ından öne s ür ü lmüş

(manüksal an lamı iç indeki) yargı lardan , ve hiç khnse taraf ından öne

sürü lm em iş bu yargılardan söz ede bil ir iz . Bir kim se taraf ından ön e

sürülmüş yargı lar bhin in düşünceler in in içer iği ha l ine ge lnüş o lan

yargılard ır ; hi ç ki m se tarafmdan ö ne sürü lm em iş yargüai ise , herh an

gi bir kimsenin akima gehnemiş olan yargılardu .

Ma nt ıksal an la m lan iç indeki bu yargı lan , herha ngi bh kim setaraf ından öne sürülmemiş o lan bu yargı lan nerede bulmaya

çal ı şmal ıy ız? Onla ı - maddese l dünyada bulunamayacaklar ı g ibi , z i

hinse l dünyada da bulunamazlar . Böyle yargı lar ı tan ıy ıp kabul eden

düşünüı le r , on lar ı P la ton 'un İdealar ınm dünyas ına . P la ton gibi

düşünen f i lozoflara göre, iç inde sayılar ve genel nesneler türünden

diğer soyut varhkla ı - ın ( tümeUer in i ) bulunmak durumunda o lduğu, ve

mantücsal anla m içindek i yargılar ın onlaı-m ken diler iy le beUi b h

benzer l ik gös te rdiği ideal ve zamandış ı varhklar ın dünyas ınayerieşürhler . (Genel olarak at türünden) genel nesneler gibi , onlar

kendi le r in in or tak içer ikle r i o lduklar ı farkl ı bheyse l düşüncelerde so-

mu tlaşsalaı- da, b h ve aynı , ve bö lün em ez kalırlar-. Platon 'un

İde alar dü ny ası nın üy esi olan vai-lıklar olaı-ak, man tücsal an lam ı

iç indeki bu yargı lar a ideal yargı lar adı verUh. Söz konusu dünyada,

ideal ya ı -gdardan ayn o larak, üpkı yargı lann , tümceler in ideal an lam-

la ı ı o lmalan gibi , te r imler in ideal an lamlar ı o lan ideal kavramlaı ı da

102



bulabiliriz. Bu ideal yaı-gı laı ; bu ideal kavramlaı- v.b. , manüksal

vail ıklaı- dü nya sı ya da t inin dü nyas ı olaı ak bil inen, ve zihinsel

dünyayla olan keskin kaı-şıüığını vurgulamak için kendis ine nesneltinin dünyası adı verilen Platonik İdealaı- dünyasının paı-çasıdulaı- . Zi

hinse l dünya her zaman bi r özne ta ıafmdan kul lan ı lan ya da öne

sürülen ve dolayıs ıyla, öznel bh şey olan (bu sözcükler in psikolojik

anlamı içindeki) yaı-gılaı- , kavramlar- türünden zihinsel fenomenleri

kapsai - . Buna karş ın , t in in dünyas ı bu sözcükler in manüksal an lam-

la ı ı iç indeki yaıgdaı ı ve kavramlar ı ve dolayıs ıy la bi r özneyle i l i şki l i

o lmayan , bn başka dey i ş l e özne l ohnayan ya ıgda ı ı ve kavr amla ı ı

kapsai-.

Nesne l İdea l izm in Tez i

Bu ayı- ım ve düzeltmelerden som-a nesnel idealizmin tezinin ne

olduğ u sorusuna geçe bi lüiz . O şu şeki lde özeüenebilü- : Doğa,

doğruluk ölçütünü yerine getiren ideal yargılarda öne sürülen,

yalnızca yönelimsel nesnelerin toplamıdır. Yalnızca yönelimsel nes

neler olarak on lar, bu teze göre, tam gerçekliğe sahip değildirler, on

lara sözcüğün gerçek anlamı içinde varoluş yüklenemez. Doğanın

nesnelerine varoluş yüklenmesinin yalnızca mecazî bir anlamı vardır

ve o yalnızca, bu nesnelerin doğruluk ölçütünü yerine getiren ideal

yargılarda (onların birileri tarafından bilinip bilinmediklerinin hiçbir

önemi yoktur) öne sürülmüş oldukları anlamına gelir. Nesnel idealiz

min özü işte bunda n ibarettir.

Öznel ideal izmin , kendis ine göre doğanın nesneler in in yaln ızca

bir k imsenin onlar ı deney ölçütünü yer ine ge t i ren yargı la ıda öne

s ümes iy le be lu lenen an lamı i ç inde va r o lduğu şek l indek i , ne s ne l ide -

ahzmin tez ine benzer o lan tez i , öznel ideal izmin yandaşla ı ı

ta ıafmdan doğanın nesneler in in yaln ızca , z ihinse l b i r özneye sunulan

fenomenler o lduklar ın ı d i le ge t i rmek sure t iy le öze t len iyordu. Yine

benzer bi r b iç imde i le r lemeye devam edersek, nesne l ideal iz imin tez i -

103



ni öznel idealizmin tezi gibi özet olaıak şu şekilde dile get irebil i ı iz:

Doğan ın nesneleri nesnel tine sunulan fenomenlerdir, yalnızca.

Nesnel ideal izm, z ihinse l özneler , yani ruhlar da dahi l o lacak

şeki lde , hem maddese l dünyanın nesneler in i ve hem de z ihinse l

dünyanın nesneler in i , sa l t f enomenler o larak görür . Nesnel ideaüzm

için insan ruhlan kendinde şeyler değildir ler ; onlaı- vaıoluş

sözcüğü nün gerçek anlam ı iç inde varo lan bi r şey ohn ayıp , ya ln ızca

mecazî bh anlam iç inde vaıo lan şeylerdh. Nesnel ideal izm, hem f i

z ikse l ve hem de z ihise l doğanın tamamım bu şeki lde fenomenler

düzey ine indhge r .Tek doğru gerçeklüc , mecazî bh anlamda deği l de , sözcüğün

gerçek anlamr iç inde varo lan var l ık la ım dünyas ı , nesne l İdeahzm

taraf ından nesnel t inin dünyası , ve dolayıs ıyla Platonik İdealar

dünyas ı o larak göra lür . Doğa yaln ızca bu dünyanrn bağhlaş ığı , sa l t

onun fenomenidi r . Nesnel ideal izm bu şeki lde P la ton 'un ideahzmine

çok yaklaşır .

Nesnel İdeal izmin Temsi lc i ler i

Nesnel ideal izmin temel düşüncelermi sunmuş bulunuyoruz .

Bi zh n bu sun uş um uz, nesn el idealizm i savu nan f ilozoflann

düşünceler- ini dile get irdikler i metinlerden kopuk bir sunuştur . Bütün

bh fe lsefede nesnel ideahzm öğre t is in i se rhnleyen eser le rde ras t laya

bi leceğimiz argümanlardan daha kar -maşrk ve güç argüman yoktur .

Bu öğret i Kant 'm t tansendental idealizminde içer i len bazr

düşünceler in ge l iş t i r i lmes inden başka bh şey deği ldi r . Bu öğre t iy i

okuyucular rmrza sunarken , onun böyle bh ge l işhnin sonucu

olduğunu gös te rmeye ça l r şük: Kendi argümanlar rnda Kant öznel ide

alizmle nesnel idealizm arasında tereddüt et t i . Nesnel idealizmin

bakış aç ıs ın ı ka ıar -h bh biç imde benimseyen yalnrzca Kant 'm

ardr l lar r , ve herşeyin ötes inde , ondokuzuncu yüzyr i Alman ideal izmi

nin, Fichte, Schell ing ve l legel 'den oluşan üçlüsü oldu ve onlar nes-

104



nel ideal izmi en kannaşık ve an laşümas ı en güç bi r b iç imde sundu

la r . Ondokuzuncu yüzydda ve y i r minc i yüzydm baş lannda , nes ne l

ideal izm, a ıgümanlan se le f le r in in argümanlanndan bi raz dal ıa kolayve anlaş ı labi l i r o lan (Cohen, Natorp, Windelband, Ricker t g ibi ) yeni -

Kamçı lar ın o luş tuıduğu Marbourg ve Baden okuUar ı ta i -af ından tem

sil edildi.

Hegel'in Diyalektiği

Nesnel ideahs t le r aras ında ve öze l l ik le de Hegel ta ıafmdan vurgu

lanan temel düşünce şudur : Doğa yaln ızca nesnel t in in dünyas ın ın bk

fenomeniyse, doğayı yöneten yasalar yalnızca, nesnel t inin dünyasını

yöneten yasalar ın bi r yans ım as ıdu iar . Ancak nesnel tinin dün yas ında

ve dolayıs ıy la mant ıksal varhklann o luş turduğu dünyada mant ık ya

sa lar ı egemen o lup, bu dünyayı onlar yönet i r le r . Öyleyse , mant ık ya

sa lan doğanın yasalar ında yans ıülmak durumundadır lar .

Hegel mant ıksal var l ık lar ın dünyas ında hüküm süren mant ık yasa

lar ına diyalekt iğin yasalar ı adın ı verh. Bu yasalar ın , ideal kavramlar

aras ında , bu kavramlar ın en genel i o lan var l ık kavramından

başlayarak be l h bi r h iyerarş i o r taya ko yd uk tan kab ul edi li r . Bu hiye-

ra ış ın ın dayandığı en temel i lke , söz konusu ideal kavramlann, var l ık

ve yokluk örneğinde o lduğu gibi , Hegel ta ıafmdan tez ve an t i tez adı

ver i len çif t ler oluşturmalandu- . Bu hiyerarşide böyle bir ç if t ten sonra,

Hegel ' in sentez adın ı verdiği , ve kendi iç inde hem tezden hem de an t i

tezden a l ınmış öğe ler içeren üçüncü bk kavram gel i r . Böyle l ikle ,ömeğin va r l ık ve yok luk kavr amlannm s en tez i , H ege l ' e gör e , o luş

kavramıdn, çünkü o luşmakta o lan daha önce za ten vaidt f ve bk an

lam da vai- değ ildir . İdeal ka vra m lan n bu diyalektik hiyerarşis inin in

Hegel ' e göre , doğanın nesneler in in bi rbi r le r i a idıs ı ra or taya ç ıküklar ı

kronolo j ik düzende eşdeğer le r i va idı r . Doğada var l ığ ın her hal ine ,

Hegel 'e göre, anti tezi eşl ik eder . Birbkler iyle savaşmakta olan bu tez

ve anti tez, savaşan kaı-şıüann bell i bir sentezi olan, yeni bir halin

105



do ğu şu na yol açai . Diy alek tiğin yasala ı ı , Heg el 'e gö re, doğan ın

akışını iş te bu şekilde düzenler ve yönetir . Bununla biı iücte , Hegel

doğanın seyr ini belir leyen ve düzenleyen diyalektüc yasalar ı , empirüio larak kanı t lanmak durumunda o lan i lke l bi ı ş e y o l a r a k g ö m e z . T a m

ters ine, o doğanın diyalektiğinin, doğanın yalnızca, kendis inde diya-

lektüc düzenin egemen o lduğu ve bunun sonucu o larak kendis i de

doğaya hakim ohnak durumunda o lan t in in dünyas ın ın bi r yansunas ı

o lmas ı o lgusunun sonucu o lduğunu düşünür .

Hegel'in Diyalektiği ve Ma rx'm Diyalektiği

Hegel ' in diyalekt iğin in doğada gerçekleşen her tür ge l işmeyi , tüm

değişmeler i yöneten en genel yasalar ı içerdiği kabul edil ir . Hegel bu

yasalara bütünüyle speküla t i f bh tarzda , deneye başvurmaks ız ın , a

priori olarak ulaş ır . Hegel ' in kend i le r ine dayandığı saym alard an

biri , onun ideal izmiydi . Bununla bhi ikte , be l l i say ın t ı la rdan

çücarsanan sonuçlar , bu sonuçlarm kendiler inden çıkarsandıklaı ı

say ın t ı lann yanhş o lmalan o lgusuna karşm, doğru o labi l i r le r .

Demek ki , Hegel ' in ideahzmini bütünüyle reddeünek, ancak y ine de

doğanın diyalekt iği yasalar ı ta rafmdan yönet i ld iğin i kabul e tmek o la

nakl ıdı r .

Hegel ' in öğre t is in i çok iy i bh biçhnde bi len Maix ' in yapt ığı da

tam tamına buydu. Marx , Hegel ' le tam bir uyuşma iç inde , doğada or

taya çrkan gelişme süreçler inin ve her tür değişmenin diyalektiğin

yasalanna uygun o larak gerçekleş t iğin i öne sürdü, ancak bh yandanda Hegel ' in diyalektiğini kendis ine dayandrrdrğr bütün bir aprioristik

temeli reddett i . Mar-x Hegel ' in aprioristik a r güman lannr r eddede r ken ,

diyalekt iğin yasalan nr kab ul et ti , çünk ü onun görüşüne göre , deney

bu yasaları des te klem ekte dh . M arx bi r materyal is tt i , b i r baş ka

deyişle , o f iziksel doğanrn gerçekten ve en yüksek ölçüde gerçek

olduğunu düşündü ve ruhlarâ ve nesnel t ine ve dolayıs ıyla, idealis t le

re göre , i s te r nesne l i s te r öznel o lsun , doğnı gerçeküği o luşmrduğu

106



vaisayı lan başka herha ngi bi r şeye , va ıo luş yüklem eyi kab ul eü ned i .

Maix , aynı zamada radikal b i r empuis t t i , b i r başka deyiş le o savlar ı

hakl ı k ı lmanın deney dış ında başka bi r yolu o lmadığmı kabul e t t i .Hem Hegel ' in diyalekt iğin yasalanm hakl ı küaıken kul landığı aprio

ristik yöntemi ve hem de Hegel ' in diyalekt iği kendis ine dayandırdığı

ideal is t temel le r i r eddetmek ve onu materyal izme bağlamak sure t iy le ,

M arx , kend is in in de di le ge t i rdiği g ibi , d iyalekt iği te r sine çevu ip a y

aklan üzer ine o tuı t tu . Diyalekt iği bu şeki lde materyal izme

bağ layaıak biz im kendis ind en bundan sonraki bö lüm de söz

edec eğim iz , d iyalekt ik m ate iyal izm adı fe lsefî eği l imin baş l ıca

yaıat icıs ı oldu.

(c) Metaf iz iksel Real izm

B ö n v e K r i t i k R e a l i z m

Metaf iz ikse l ideahzmin tam kaiş ıs ında yer a lan bakış aç ıs ına me

tafiziksel realizm adı ver i l ir . M etafiziksel realizmin temel tezi, cisimle

rin sözcüğün gerçek anlamı içinde varolduklarım dile getirir. Rea

l izm, epis temoloj ik re f leks iyondan önce , herkes in bağlandığı doğal

bi r görüş tür . Bu doğ al reahz m e, bi lgi üzer ine o lan herhan gi bi r re f lek-

s iyon kend is ine eüc i e tmed iği zam an, bötı realizm adı ver i lk.

B u tür bi r rea l izm e ek o larak, ep is temoloj ik bü: re f leks iyondan v e

ideahs t in a ıgümanlannm e le a l ın ıp ince lenmes inden sonra , söz konu

s u a ıgüman lan r eddeüne ve doğa l nes ne le r in s özcüğün ge r çek an lamı

iç inde vai 'o luşuyla i lg ih tez i des tekleme durumuna ge len kritik realizmi de ay ı r t ediyoruz; bu doğal nesne ler , ne iz lenun kompleks ler iy le

v e ne de z ihin le r imizin kon süHk s iyonlany la özde şleş tui l i r , anca k

bunlar- tians-sübjektif, yan i, öz ne nin dış ınd ak i ve öz ned en ba ğım sız

vat l ık lar o la ıak görülür le r . Kr i t ik rea l izm herşeyden önce , epis temo

lo j ik ideal izmin , daha önce de görmüş o lduğumuz gibi , metaf iz ikse l

idealizmin esas temelini oluşturan, aıgümanlarma saldıru- . Cisunler in

algı lanm as ı sürec i üzer in de düşü nürken , k i r i t ik rea hz m çoğu zam an

nomal duyums a l deney in b ize özne l b i l e şen le r den tümüy le bağ ıms ız107



olmayan bi r dünya resmi verdiğin i saptar ve bu resmi düze l tmeye ve

onu söz konusu öznel bi leşenlerden temizlemeye koyulur . Kr i t ik rea

listler ge ne llik le, du yu laru nız a aıâcısız olaı-ak ver ilen dü ny a resm in in gerçekl iğe karş ı l ık ge lmediğin i düşünüı ie r . Maddese l dünyada

duyulanmızın bize sunduğu türden renkler , ses le r ve kokular yoktur .

B iz im taraf ımızdan a lgı lanan , renkler , ses le r , v .b . , ps ikof iz ik organ i

zasyonumuzun, dış dünyadan ge len be l l i uyaranlara kaiş ı o lan öznel

tepkiler ind en ba şk a hiçb ir şey değ ildir ler . B ihş sel yet ilerhnLzin or

ganizasyonu taraf ından üre t i len ve yanl ış bh biçhnde nesnelere a t fe

dilen bütün bu nitel iklere kr i t ik reahst ler taraf ından ikincil ni tel ikler

adı ver i lh ve onlar c is imler in gerçekten yüklemler i o lan bi r inc i l n i te -lUclerin karş ıs ına geç hi lh le r . Kr i t ik reahs t le re göre , duyu lan nu zı

kendis in i kabul e tmeye zor layan dünya resmi doğru o lan res im

deği ldh; doğru ve gerçeğe uygun res im f iz iğin güç ve dikkat l i

araş tumalarm sonucunda bize sunduğu res imdir . F iz ik taraf ından

beUi bh çağda öne sürülen görüş le r^ uygun o larak, kr i t ik reahs t le r şu

ya da bu resmi , maddese l dünyanın gerçek doğas ın ı veren reshn o la

rak, görür le r . Ondokuzuncu yüzyı lda bu res im küt le ve hıza o lduğu

kadar , be l l i bh şekle ve büyüklüğe de sahip o lan renks iz a tomlardanmeydana ge l iyordu. Günümüzde bu reshn , res imsel n i teUğini yUh-

mekte ve görse l leş thi lebi len bh modelden çok, matemat ikse l bh

şema ha l ine gehnek tedh .

Reahzmle ideal izm aras ındaki ta r t ı şma yüzyıUardan ber i sürüp

gi tmektedh . G ünümüzde bu eğ i l imle r i t ems i l eden c idd i düşünür le r e

ras t lamak o lanakl ıdı r . P roblemin kendis inde bi rçok kanşıkl ık ve be-

Ihsizlikler , lar t ışmacrlar aıasmda ise birçok yanlış anlamalar söz ko

nusudur ; bu yüzden, bu tarüşma iç inde beHi bh konum almazdanön c e , problemin kendis inin daha tam ve dakik olar-ak or taya konması

gerekh. Yazar rnrz bunu diğer eser le r inde yapmaya çahşmrştu- . P rob

leme daha der inden nüfuz etme, felsef î problemler i gözden geçir ip

kısaca ince lemek çabasmda o lan bu ki tabm kapsamr drşrnda kala-

caklu- . Yazarrmz söz konusu diğer eser ler inde, idealizmin tüm

biçimler iyle karşr kesin bir karşr t lüc içinde olmaya ve reaüst bakış

açısına kayrtsrz şartsrz destek ver-meye yönelmiştir .

108



Doğaya İlişkin Araştıroıadan KaynaklananMetaf iz iksel Problemler

Töz ve Dünyan ın Yapısı Problemi

Avrupa düşünces in in an t ik Yunan 'daki doğuşunda, metaf iz ikse l

ince lemeler tamanuyle doğaya i l i şkin araş tumalara aynimış t ı . î lkme taf izikçilere g erçe kte f izikçiler , ya da biz im bug ün dile get ir

diğ im iz biçinrüyle, natüralis t ler adı ver i lm işt i . Bu i lk natü ralisü er

o ldu kça genel o lan prob lemle r le i lg i lenmiş l ir ve bu problem ler in

çözü mler ine , o lgulara i l işkin zahm et l i ve öz en h gözlem ve

araşürmalara gkismeks izm, bütünüyle speküla t i f b i r yoldan giderek

varmış lardı r . Bu problemler aras ında , herşeyden önce , ön plâna

ç ıkan ik i p r ob lem var d ı : Doğanm ham maddes i , b i r başka dey i ş l e

doğanın kendis inden meydana ge ldiği töz problemi ve ikinc i o larak da

doğanın genel yapıs ı problemi . Daha önce Yunan fe lsefes inde tam bh

ilgi od ağ ı olu ştur m uş olan bu iki pro ble m felsefenin bü tün bir seyr i

boyunca varhğın ı der inden hisse t t i rmiş ve o , da ima metaf iz iğin prob

lemler in in odağında o lmuştur .

Doğanın kendis inden meydana ge ldiği töz le r in ne o lduğu sorusunu

araş t ınrk en, ilk f i lozoflar ın zih nind e cis im sel doğ a vard ı . D ah a son

raki felsef i gehşmeyle bir l ikte , f i lozoflar ın dikkati , hem bize dışsal

(duyumsal) deneyde ver i len c is imsel doğaya ve hem de bize içse l de

neyd e ver ilen z ihinse l doğ aya yöneldi . Tö z problemi m odern fe lsefede

hem zihinsel ve hem de cis imsel tözlerden her ikis inin birden mi var

o lduğu, yoksa bu töz tür le r inden yaln ızca büis in in mi vaıo lduğu soru

suyla be l i r len i r . Kısacas ı , töz problemi ruh-beden problemi şekl in i

al ır . Cis imler in ne olduğu, cis imler in nihaî ve en yüksek

bi leşenler in in ne o lduğu konusunda daha der in bh kavrayışa

109



ulaşmayı amaçlayan f i lozof la ı ı kendi le r ine ade ta çekimleyen özgün

problemler bugün, f iz ikç i le r in f i lozof lardan daha çok şey söylemek

durumunda o lduklar ı doğa fe lsefes in in kapsamı iç inde yer ahnaktadı r .

Doğanın yapıs ı felsefe tar ihinde iki ana biçim içmde or taya çıkar .

B u n l a r d a n b h i determinizm v e indeterminizm p r o b l e n ü d h v e b u p r o b

lem doğadaki herşeyin bh nedeni o lup o lmadığı sorusuyla uğraşu- ;

buna ka r şm, d iğe r i teleoloji ve mekanizm prob lemi üzer inde duru r ve

doğan ın bh amaca gör e düzen len ip düzen lenmediğ i s o r us unu

yan ıt lam aya çalışu-. D oğa nın yap ıs ıyla i lgih pro blem ler arasında,

son o larak dünyanın mekânsal ve zamansal yapıs ına i l i şkin problemlerde n söz edebiUriz ve bu kon u için de f izikçiler, f i lozoflar la

karş ı laş tmidıklarmda, dikkat le r i ona yönel tmek bakımından çok

daha iy i ve uygun bh konumdadır iar .

Ruh ve Beden Problemi

Doğada Hangi Töz ler Varo lur?

Bu pr ob lem m od em f el se fenm me ta f iz ikse l a r aş tmna la r md a mer

kezî b i r yer tu tar . Söz konusu problemin kapsamı iç ine ghen bhçok

som vardır , ve bu somlar ın en önemlis i ve en önde geleni doğada

hangi töz tür le rhı in varo lduğu somsudur . Bu soruya ver i len baş l ıca

yanı t t ip le r i şu başhklar a l t ında or taya ç ıkar : Düahzm, materyal izm,

t inse lc i l ik ve özdeşl ik kuramı , yani gerçek monizm.

Düalizm (İkic i l ik)

Düal izm temel tez i , hem zihinse l ve hem de c is imsel töz le r in , b i r

başka deyiş le hem ruhlar ın ve hem de bedenler in varo lduğunu savla

yan fe lsef î eği l imdir . Bu eği lhn , Hr is t iyan kül tümnün o luş turduğu a t -

110





insan da , madde ve fonndan meydana ge l i r . İnsanm maddes i , onun

kendi le r inden meydana ge ldiği k imyasal c is imlerdi r . Öte yandan,

insanm formu, onun bi leşenler i o lan bütün bu kunyasal c is imler in ,kendis i sayesinde ve kendis i aracüığıyla, yalnızca ölü, duyaı^sız ve

düşünces iz hk e t ve kemik küt les i o lmayıp, h isseden ve düşünen

canlı bir var l ık halin e dön üştü rüldü kler i herşeydü- . İnsanm formu,

şu halde insanı genel olaıalc canh hk organizma yapan ve dolayıs ıy la ,

insanın kendiler i de canlı olan bitkiler le or tak olaıak paylaşt ığı

herşey , bu na ek o larak his seö ne gibi , b i r yerden bu- yere hareke t e tm e

gibi , insanın hayv anlar la or tak o larak pay laşü ğı herşey ve son o la

rak, sal t insana ait olan ve onu hayvanlardan ayuan kai-akter is t iklerdh- .

Bu sonuncusu, Ar is to te les 'e göre , düşünme kapas i tesmden, yani

akıldan oluşm-. Şu halde, insanın formu, Aris toteles ' in insan ruhu

adın ı verdiği bu çeş i th bi leşenlerden meydana ge l i r . İnsan , madde ve

ruhtan meydana ge len , canl ı b i r bedendh. İnsanın bedeni , öy leyse

maddeyle özdeşth . Madde , canl ı b i r msan bedeninde , soyut bi r

biç im de ayı rabi ldiğimiz şeydir . Benzer biı- b iç im de, ruh da yaln ızca

bedenin soyut bü- bileşenidu . Beden ve ruh, demek ki , aynı tülden varo luşa sahip vai l ık lar deği ldi r le r . Beden kendinde ve kendi baş ına va

ro lmaya ye t ih o lan bk tözdür ve gerçekleşmes i iç in başka herhangi

bi r temele gerek duymaz. Öte yandan, bi r fom, bk başka deyiş le

özse l insansal yüklemler in bk kompleks i o la ıak ruh yaln ızca ,

yüklemler in vaıolduğu tarzda, yani bir bedenle i l işki iç inde vaıolur ;

r uhun va r o luşu , onun bk bedene yük lenmiş o lmas ından o luşur .

P la ton ' la tam bir ka ış ıüık iç inde , fomun madde o lmaks ız ın vai 'o -labihnesini kabul etmeyen Aıis toteles ' in öğret is inde, ruhun vai 'o-

luşunun bedenden soyut lama iç inde kabulü, ve dolayıs ıy la ruhun

insanın ölümünden sonraki varo luşunun kabulü, b i r tür tu ta ıs ızhk

oluş turur . F o m , b k başka deyiş le özse l b k yük lem, nası l o lur da

kendis inin bk yüklemi olduğu beden olm£iksızm vaıolabihr? Aı- is tote-

les, bütün bunla ıa kaış ın , ö lümsüzlüğü kabul e tmiş ve insan rul ıunun

yaln ızca akü yürüten paı -çasmın , bedenin ölümüyle bkl ikte yok o lup

112



gi tmediğin i öne süimüştür . Bi ı -eyse l rul i lann ölümsüzlüğü hakkındaki

bu teze, Ortaçağ Arap f i lozofu İbn-i Rüşd tarafmdan saldmhmşüı- .

Bundan dolayı , Ar is to te les 'm öğre t ismi iDîe o larak kabul eden Aqui-nalı Thomas, Aris toteles ' in insanın formu olarak ruh anlayışını halâ

korurken , bu anlayış ı sürdürmek iç in onda bi r takım değiş ikl ikle r

yapmak zo r anda ka lmış t ı r .

Düal izmin , kendis iy le Augus tüıus ve Descar tes ' ta karş ı laş t ığ ımız

radikal vers iyonu ise , ruh ve bedenden her ik is in i de kendinden-kaim

vaı i ık lar , varo luş lar ı iç in başka herhangi bh temele gerek duy

maksızın, özell ikler iç in temel olabilen tözler olarak görüp, bedenler ive ruhlar ı bhbf f Ie r iy ie tam tamına aynı düzeyde o lan şeyler o larak

almış t ı r . Düal izmin bu radikal vers iyonu, rahla beden aras ındaki

iUşkinin ne olduğu, onun iki fai 'kl ı tözden meydana geldiği dikkate

ahnusa , bh insanı nas ı l o lup da homojen bh var l ık o larak

düşünebi leceğimiz husus la ımı e le a ldığımız zaman, bi r güç lükle

karş ı laş ı r . Düal izmüı bu biç imi günlük yaşamda savunulan i lke l ve

oldukça yaygm görüşe karş ı lüc ge lh .

MoHİzm(Birdl ik) ve Çeş it ler i

Popüler bh anlayış o lan düal izme yönehk e leş t i r iden çeş i t l i mo

n i s t me ta f i z iks e l öğr e t i l e r , a r a la ımda mate r yaüzmm, yan i maddec i

l iğ in , t inse lc i l ik ve özdeşl ik knrammm bulunduğu, yalmzca tek bh

{hk=moms) töz kab ul eden öğre t i le r ç ıkar .

M a t e r y a l i z m

Klas ik f o r mülas yonu i çmde mate r yahzm, yalnızca maddesel

tözlerin varolduklarım,, bir başka deyişte, yalm zca cisimlerin tözler

otduklanm savlar. Th ısel tözler , ma teryalis t lere göre,, yaln ızca b h

yanı lsamadır . Materyal izmin hkçdk çeşidi vardır .

113



M e k a n i k M a t e r y a l i z m

Yalnızca , t inse l töz le r in vaıo lduklar ın ı kabul e tmemekle kalmaz,

ancak aym zamanda z ihinse l fenomenler in (düşünceler in , duygula ım,

v.b.g. , ) bi le f iziksel süreçler olduklar ını düşünür; mekanik materya

l izm çoğu zaman, onlan beyinde or taya çıkan belh f izyolojik

süi-eçlerle özdeşleştiru- ya da hatta onlan beyin tarafından saklanan

cisimler olaıâk görür. (Beyin düşünceleri, karaciğer safrayı nasıl sak

larsa, ayn en o şekilde saklai .) Ma tery alizm in diğer temsilci ler i

aras ında ondokuzuncu yüzyı l Frans ız f i lozofu Cabanis ve y i rminciyüzyı l Alman f i lozof lan Vogt , Büchner ve başkalar ı vardı r .

D i y a l e k t i k M a t e r y a l i z m

Materyal izmin diğer vers iyonlan z ihinse l fenomenler i beymin f i

zyolo j ik ' i ş lemler iy le özde şleş tû me z, an cak z ihinse l fenomenler in

bel l i b i r takun aymcı öze l l ik le r i o lduğunu kabul eder . Bununla bi r l ik

te , onlaı- , c isunden farklı olan başka bh t insel tözün değil de, c ismin,

üzer inde z ihinse l fenomenler in or taya ç rküğı temel o lduğunu

düşünürler . Haz alan ve acı duyan, düşünen ve bir şeyler i

değer lendii 'en, v.b.g. , ondan farklı olan bhruh değ il de, insanın be de -

nidu' . Engels ve Marx taraf ından yai 'at ı lmış olan diyalektik ma terya

lizmce ge l iş lhihniş o lan bakış aç ıs ı budur . Diyalekt ik materyal izm

maddenin, tai ' ihsel gehşmenm seyri iç inde, parçalai ' indan bazılar ının

zaman geç t ikçe , baş langıç ta sahip o lduğu n i te l ik je re indirgenemezolan yeni bir takun nitel ikler taraf ından zenginleşt ir i lmesi suret iyle ,

biç im değiş t i rdiğin i düşünür . Kendis inde yaln ızca f iz iko-künyasal

süreçler in or taya çıkt ığı başlangıçtaki ölü küüe, bu süreçler in yüksek

bir ka ı -maş±l ık düzeyine ulaş t ığ ı be lh bazı pa ıça lannda, b i rden f iz i

ko-künyasal n i te l ik le re indirgenemeyen yeni bh n i te l ik —^bizim ken

dis ine yaşam adın ı verdiğüniz n i te l ik— kazanmışt ı r . İ lk organizma

lar işte bu şekilde ortaya çıkmıştff. Canl ı maddenin bundan sonraki

114



gelişme seyri iç inde, onda or taya çıkan f iziko-kimyasal ve biyolojik

süreç ler ye te r ince yüksek bü- evr im düzeyine ulaş t ığ ı zaman , b ed end e

bü- kez daha yeni bh nitelüv or taya çıkar . Madde şimdi bil inç ka-zanmışür ; onda z ihinse l yaşam doğar - . Z ihinse l yaşam, bununla bh

i ikte , f iz iko-kimyasal süreç le re de biyolo j ik süreç le re de indirgene

m ez; o her ne kadai- bu süreç le re bağ ımlı o lup, bu süreç ler ta ıafmdan

koşuUansa da , söz konusu f iz iko-kimyasal ve biyolo j ik süreç le rden

oldukça fa ıkl ı o lan bh şeydir . Gel işme sürec i iç inde , daha önceden

sahip o lunan n i te l ik le r in bi r b i r leşmüne indirgenemeyen yeni n i te l ik

ler in madde taraf ından kazanılması , diyalektik matei-yalis t lere göre,

aşamal ı evr im yoluyla deği l de , an i b i r s ıç ramayla o lur .

Materyal izmin yukar ıda sunulan şeküne , kuramın yara t ıc ı la ı ı ma

te ryal izmi ondaki diyalekt ikle bi r leş t i rdiği iç in , d iyalekt ik materya

l izm adı ver i lh . Daha önce Hegel ' in fe lsefes in i ince lerken de gömüş

o lduğumuz g ib i , d iya lek t ik ma te r yaüzmin ya ıaüc ı s ı o lan Kar i M ar x ,

deneyin , doğanın Hegel ' in kendi le r ine tümüyle speküla t i f b i r yoldan

ulaşmış olduğu diyalektik yasalaı- taraf ından yönetUdiği görüşünü

doğr u lad ığ ın ı düşündü . Bu , Marx'i doğaya ve in s an va ı l ık lanmn toplum sal yaş am ına i l işkin araştu-malarda diya lektik bir bak ış açıs ı be -

nunsemeye , teşvik e t t i . Diyalekt ik bakış aç ıs ı , doğayı s ta t ik bh

biç im de, sabi t ve değ işm ez bi r şey o larak düş üne n metaf iz ikse l

bakış aç ıs ın ın te r s ine , doğayı kendi o luş ve ge l işme sürec i iç inde

düş ünm em izi i s te r . (Diyalekt ik ma teryal isüer metaf izik ve metaf i

z ikse l te r imler in i , bu te r imler in genelde kul lan ı ldıklan anlam dan

faıkl ı b i r an lamda kuUanır la ı . ) Diyalekt ik materyal izm bundan başka ,t ikel fenomenler i aı-aşüru-ken, onlar ı diğer fenomenlerden

yalıüamayıp, aıaştu- ı lan fenomenin diğer fenomenler le olan olası tüm

ihşki le r in i ve öze l l ik le de onun nedense l ihşki le r in i d ikkate ahnamızı

is te r . Doğayı bu şeki lde a ıaş t ıma, diyalekt ik mate ı -yal is t le re göre ,

doğanın onlar ın diyalektiğin yasalar ı adını verdikler i bell i yasalar

taı-afmdan yöneti ldiği savına götüı-ür . Diyalektiğin kendiler inden çok

sık söz edilen dör t yasası arasından en önemhler i şunlaı-dır ; Nicelik-

115



se l değişmeler in n i te l ikse l değişmelere dönüşümü yasas ı , karş ı t lann

bir l iği ve savaşımı yasası .

Nice l iğin n i te l iğe dönüşümü yasas ı ( insan toplumlarmm dünyas ı

da dahi l ohnak üzere) doğada gerçekleşen ge l işme süıeç le r in in şu

şeki lde or taya ç ıkt ığın ı öne sürer : Nice l ikse l değişmeler , b i r başka

deyiş le bi r nesnenin yaln ızca ölçülebi lh öze l l ik le r in in yoğunluğunun

değ iş ime uğradığı değ işmeler (öm eğin , onun , ka t ilde ve c ins iye t

gibi , ölçülebilh- olmayan nitel ikler i aynı kalırken, nesnenin ıs i-smın,

ağu-hğın ın , uzunluğunun değişmes i) , ye te r ince yüksek hiı düzeye

er işt ikten sonra, bh-den (ani bh s ıçramada) nitel iksel değişmelere (bü-başka deyiş le ölçülebi lh: n i te l ik le r in arük daha faz la değişmedikler i ,

ancak ölçülebil ir olmayan bell i bir ni tel iğin bir başkasıyla yer

değiş t i rdiği değişmelere) dönüşür le r . NiceUğm ni te l iğe dönüşümüne

bk ömek suyun donmas ıdı r . Ömeğin , s ıcakl ığı 20 sant igrad derecede

bulanan su, ı s ı kaybın ın bk sonucu o larak, s ıcakl ığın ı yahı ızca yavaş

yavaş ya da tedr ic i o larak kaybeder , yani o n ice l ikse l değişmelere

uğrar . Bunu nla bkl ik te , soğuyan su, O sant igrad dereceye ulaşüğ ı

anda, bund an sonraki ı s ı kaybı s ıcakl ıkta baş ka b k düşm eye neden

ohnaz, bu sa l t n ice l ikse l değişme yer ine suda n i te l ikse l bk değişme,

yani s ıvı ha lden kat ı ha le doğra bk değişme or taya çıkaı. Bu yasanın

formülasyonunda, n ice l ikse l değişmeden n i te l ikse l değişmeye doğra

o lan bu dönüşümün aşama aşama değ i l de , bkdenbke o r t aya ç ıküğ ı

ısrar la vurgulanu- . Bu nitel iksel değ işm elere diyalek tik s ıçram alar

adı ver i lk . Diyalekt ik , doğamn oluş sürec i iç inde , n i te l ikse l

değişmelere karş ı l ık ge len büyük ve önemli değişmeler in bi r evr imşekl inde deği l de , bk devrün şekl inde or taya ç ıküğmı vurgular . Her

ne kadar bu n i te l ikse l devr imci değişmeler in hazı r lanmas ı , yavaş

y avaş , bk evr im biç iminde or taya ç ıkan , uzun bi r süre boyunca

gel iş t i r i lmiş n ice l ikse l bk değişme sürec i o lsa bi le , insan topluluk-

lanmn yapıs ında gerçekleşen büyük n i te l ikse l değişmeler de bk

evr im şekl inde deği l , ancak bk devrün şekl inde o lur .

Diyalekt iğkı yukanda sözü edi len yasalar ından ikinc is i o lan

116



karş ı t la r ın bi r l iğ i ve savaş ımı yasas ı doğadaki (ve insan toplumunun

dünyas ındaki) ge l işme süreç ler in in dinamizmiyle i lg i len i r . O, hep bh

oluş sürec inde , bhbir le r iy le savaş ım hal inde o lan güçler in her zamanbir l ik te varo lduklannı savlar . Bu güçlerden her bi r ine , kendis i ik inc i

bh gücün kendis ine karş ı l ık ge ldiği bk hale karş ı t o lan , b i r ha l

kaış ı l ık ge lk . Oluş süi -ec in in her evres inde , bkbir le r iy le savaş ım ha

l inde o lan karş ı t ha l le r bu şeki lde , b i r a rada varo lur lar . Bu karş ı t lann

savaşımından, bkbir le r iy le savaş ım halkıdeki karş ıüarm her ik is in

den de farklı olan üçüncü bir hal doğar . Ancak bu üçüncü hal bile ,

kal ıc ı bk biç imde, sürekl i o larak varo lmaz. Onu des tekleyen güçler

karş ı t güç ler i hareke te geç i rkle r ; karş ıdann yeni bk savaş ımı or taya

ç ıkar ve bu sonsuzca s iküp gider . Karş ı t lann bi rhği ve savaş ımı

yasası Hegel ' in tez, anti tez ve sentezden oluşan üç evre yasasına

karş ı l ık ge l i r . Ömeğin , bk sükûnet hal i iç inde bulunan ve kendis ine

bk gücün e tki e tmeye baş ladığı bk c ismi düşünel im. Cis im, bu gücün

etkis i a l t ında , ivme kazanmaya baş lar , onun baş langıç ta s ı f ı r o lan

hızı yavaş yav aş artai . Cism in hız m m b k so nu cu olarak, ha ıek ete

neden o lan güce kaiş ı eüdde bulunan sür tünme ve hava di renc i doğar .Harekete neden o lan gücün ve onu durdurmaya çal ı şan sür tünmeler in

bu savaş ımı sonuçta , güç ve sür tünme eş i t ha le ge ldiğinde ,

baş langıç ta ivme kazandır ı lmış hareke t in an i b i r hareke te

dönüşmes ine götürür . Bir in in ivme kazandınhnış hareke te , d iğer in in

ise sükûnete karşı l ık geldiği bu güçler in savaşımından, sanki onlar ın

bk senteziymişçes ine an i bi r hareke t doğar .

Her o luş sürec inde karş ı t güç ler in savaş ınm varo lduğuşekl indeki doğru gözlemden ayn o larak, bu yasada , böyle süreç le r in

her bi r inde karş ı t ve hat ta çehşik haUer in bk arada bulunduğu görüşü

de içer i l i r . Bundan dolayı , d iyalekt iğin savunuculan bakış aç ı lar ın ı

fonnel mantığın beUi yasalar ına ve özell ikle de çelişmezlik yasasına

lam bk kaiş ı t l ık la be l i r le r . Diyalekt ik materyal izmin yandaşlar ı , her

değişmenin ve dolayıs ıyla, her hai-eketin bir çehşki içerdiğini

düşünürler . Onlaı- bu görüşler ini haklı kı l ıp doğrulamak için,

117



başkaca şeyler yanında, değişme ve hareke t in , ha ıeke t eden bi r şey in

kendis in in yads ımnas ına ve dolayıs ıy la bi r çe l işkiye götüıdüğü

kabulünden dolayı , o lanaks ız o lduğunu gös tenneye ça l ı şan an tUc

Elealı f i lozoflaı* okulunun aıgümanlaı ına başvurur . Buna göre, bu f i

lozoflardan bhi olan, Eleah Zenon şu şekilde akü yürütmüştt ir .

Yayından f ır layan bir ok hareket ediyor olsaydı , o uçuşun her bir

an ında , be l l i b i r yerde o lacak ve bundan dolayı , o uçuşun her bi r

an ında söz konusu yerde sükûnet iç inde ya da hareke ts iz bi r ha lde o la

cakt ı . Ve onun uçuşunun her bh an ında hareke ts iz ohnas ı durumunda

ise , o bütün uçuşu boyunca hai -eke t eüneyecekt i . Şu halde , yaydançücan bi r okun hareke t e t t iğ i kabulü kendis in in yads ınmas ına ve

do lay ı s ıy la bh çeüşk iye gö tür ür . Bu aküyür ü tme ç izg i s i E lea l ı f üo -

zo f lan ha r eke t in ge r çek te va r ohnad ığ ım düşünmeye eğ i lhn l i ha le ge

t irmiştir. D uy ul an n sağlad ığı ver i ve kan ıt lar harek etin v aroldu ğu

savmı des teklediğinden , Eleal ı la r bundan duyular ın biz i yanı l t t ığ ı ve

deney in güven i lh bh b i lg i kaynağ ı ohnad ığ ı s onucunu

çıkarsamiş lardt t . Elea l ı la rdan çüap eks t rem bir apr ior izme götüren ,

ve Platon ve diğer antik f i lozoflar- taraf ından takip edilen yol buydu.Buna karş ın , d iyalektüc materyal isüer bi re r emphis t o lup, deneyin en

yük sek doğ ruluk ölçütü o lduğ unu düşünür le r . Onlar Zeno n 'un

argümanlar ından fa ıMı bi r sonuç ç ıkarsar lar . Zenon ' la hareke t in bi r

çe l işki içerdiği hususunda (bi r başka deyiş le , bh şeyin hareke t e tme

s i kabulünün bn çe l işkiye götürdüğü hususunda) uyuşmakla bhlüc te ,

onlar- Zenon tarafrndan çücarsanan, hareketin, kendi içinde çelişik bir

şey o la ı -ak, varohnadığı sonucunu kabul e tmezler . Diyalektüi materyalis t ler , birer empir is t olarak, deney onu su götür-mez bh biçimde des

teklediği iç in , hareke t in gerçekl iğin i tanular . Onlar , böyle l ikle hem

hareket in varo lduğunu ve hem de hareke t in bi r çe l işki içerdiğin i öne

süıerler. Bu, onlar-r çelişkinin varolduğu ve for-mel manüğrn temel il

ke le r inden bhi o larak, çehşkiy i drş ta buakan, çe l işmezhk yasas rnrn

yanhş s onucuna gö tür ür .

Diyalektüc materyalizmin temsilcUeri . görüşler ini for-müle ederken

118



skolast ik töz ter im inde n kaçmu iai ve m atery alis t tezler ini yalnız ca

c is imler va ıo lm' sözler iy le öne sürmezler. Onla i ' ma teryal izmler ine

madden in r uh tan önce ge ld iğ i s av ın ın behr led iğ i şekh ve r mey iyeğler le r . Bu, herşeyden önce , maddenin , ya lmzca maddenin ge l işme

sürec in in o ldukça i le r i bh evres inde daha sonra or taya ç ıkmış o lan

t inden (bi r başka deyiş le , z ihinse l yaşamdan) önce vaıo lduğu ve

dolayıs ıy la , gene t ik o larak maddenin t inden deği l de , t in in maddeden

doğduğu anlamına ge lu- . Diyalekt ik materyal is t le r , maddenin t in

karş ıs ındaki laonolo j ik ve genet ik önce l iğin i ı s ra ı la vuıgulayai ' ak ,

t ine önce l ik veren kaış ı t gömsün, dünyanın , maddese l dünyanın

dış ında bulunan Tanr ı ta raf ından yara tdış ım kabul eden dinse l

inanç la ı a dayandığ ı ye r de , kend i gör üş le r in in doğa b ihmle r in in

sonuçla ı ı ta raf ından des teklenen görüş o lduğunu düşünür le r .

Ancak materyaUst ie r yahı ızca , c isunler in tamamiyle gerçek nesne

ler olduklar ını kabul ederek, onlar ın tanıısal t inin yaıatüaı ı olduk

la ı ım ve dolayıs ıy la t ine , b i r eüdnin nedenine ya da bi r ürünün

üre t ic is ine bağımlı o lduğu biç imde, bağımlı o ldukla ı ım düşünenler in

kai- ş ıs ında yer ahnazlar . Materyahs t le r maddenin t inden bağuns ızolduğunu i ler i sürerek, maddenin t ine olan, onu tam ve eksiksiz bh

gerçekl ikten yoksun kdarak, maddeyi varo luşu bhis in in onu be lh hk

biçhnde düşündüğü o lgusundan o luşan bi r tür f iks iyon, sa l t b i r

yönelimsel nesne olaıak alan idealis t ier taı-afmdan öngörülen,

bağımlı l ık biç imini de kabul eünezler .

İdea l izmle Çat ı şma İç inde Materya l izm

Materyal izm, öyleyse iki cephede savaş ve ımektedir . O, her

şeyden önce , ideal izmin tüm çeş i t ie r iy le , hem, maddeyi bi r iz len imler

kompleks i ya da yaln ızca bi len z ihnin bh kons t iüks iyonu o la ıak gören

öznel ideal izmle ve hem de maddese l ve z ihinse l bütün bu- doğanın

yalnızca, mantıksal vail ıklaı- dünyasının, yani nesnel t inin bağhlaşığı

o lduğunu düşünen nesnel ideal izmle savaş ı r . Materyal isüer , r ea l is t

119



bakış açıs ına s ıkı s ıkıya yapışıp, onu öğret i ler inin esas içer iği olarak

sunmak sure t iy le , r ea l is t tez i öğre t i le r in in önüne ç ıkar ı r lar . Böyle ya

parken , onlar yani ip düşer ie r , çünkü rea l is t bakış aç ıs ı b izzat kendimanüksal sonucu o larak materyal is t tez i zorunlulukla gerektmnez.

Real izm in , do ğa ya tam ve eks iks iz bü: gerçek l ik yüklerken , söz konu

s u ge r çek l iğ i ya ln ızca c i s ims e l doğaya yük lanes i ge r ekmez , r ea l i zm

züıinsel tözlere, bü başka deyişle t inlere de gerçeklik yükleyebil ir .

Real izm, materyal izmle de düal izmle de uyuşan bi r öp-e t idi r .

Real izmle i l i şki iç inde materyal izm, verdiği saraşm ikinc i cephe

s inde , kendis i de reaüs t bakış aç ış ım savunan, karş ın di ia l izmies avaş ı r .

Düal izmle Çat ı şma iç inde Materya l izm

M ate ıyahzmle düa l i zm a r as ındak i kavga c i s imle r den f a ıM ı , aiKak

c is imler le eş i t s ta tüdeki töz le r o larak anlaşüan ruhlann varo luşu k o

nusundadı r . Materyal izmin gerçek karş ıü , öyleyse , Augus t inus ya da

Des ca r t e s t a r a f mdan t ems i l edüen r ad ika l düahzmdh. v^s to te le s

taraf ından temsU edüen ı l ıml ı düal izmle , ömeğhı diyêkt ik materya

l izm aras ındaki karş ı thk daha az çarpıc ı b i r karş ı thkür .

Felsefe tar ihinde materyalizm, bu savaşta saldıran taraf ta

ohnuşüı r , çünkü düal is t le r , karş ıüık ve kavga pat lamazdan önce , ege

men ohnuş o lan bakış aç ıs ın ı savunuyor lardı . Materyaüs t le r in

sa ldtns ı , herşeyden önce , bedenden farkl ı ve düşünen bh töz (ya da

gene lde bümçü bh şey ) o la r ak r uhun va r o luşunu kabul eünen in r a s y

onel bh- temelden yoksun o lduğunu gös te rmekten o luşuyordu. Materyalisüer varoluşsal herhangi bir tezi , yani şöyle şöyle bir şeyin

gerçekten varo lduğunu savlayan bi r tez i rasyonel bh biçhnde hakh

küıp doğr u layab i l ecek t emehn ne o lduğunu s o r a r i» . H e r hangi bh

şeyin varoluşunu, özell ikle de gerçek varolu.şunu, onlara göre,

yaln ızca deney temel i üzer inde öne sürebi l i r iz . Herhangi bh şeyin va

ro luşunu kabul e tme hakkına , doğrudan ya da dolayh o lsun , ancak

deney yoluyla sahip o labühiz . Deney bize bh şeyin varo luşunu, onu

1 2 0





Çağdaş bi l imin bu tür bi r düşünme tarz ıy la uzaktan yakından,

hiçbir Uişkis i yoktur . Yalnızca, bell i c ishnlerde eleküikle i lgil i feno

menler in or taya çüanas ı o lgusu, bugün bu c is imlerde kendis ine e lekt r ik adı ver i len bi r maddenin bulunduğunu kabul e tmek iç in ye ter

neden değ i ldh . G ünümüzde , ya ln ızca e lekü ik yük le r i o lup he r hangi

bi r maddeyle yüklenmemiş o lan e lekt ronla ı ın varo lduklanm apaç ık

bir o lgu o larak kabul ediyoruz , ancak e lekt ronlar ın varo luşu, nedenle

r i onu aç ıklamak iç in biz i e lekt ronlann varo luşu varsayrmrm kabul

eünek zorunda buakacak şeki lde o lan be lü fenomenler (ömeğin katod

radyasyonu) gözlemlenmiş o lduğu iç in kabul edi lh . Ancak onlar ıdaha önce h iç k ims e a lg ı l amamış , ve deneyde , aç ık lanmalan on lann

varoluş lar ıy la i lg i l i va isayımın kabulünü gerekthecek fenomenler le

karşüaşmadığı rmz iç in , ı s ı akın t ı s ın ın varo luşuna ya da manyet ik

s ıvımn varo luşuna inanmayız .

Bu mate r ya l i s t s a ld ınya ka r ş ı , r uh yandaş lan r uhun he r hangi b i r i

ta raf ından görülmemiş , h issedi lmemiş , i ş i t i lmemiş ya da herhangi

bh b iç imde duyums a l o la r ak a lg ı l anmamış o lduğu , ancak duyu-

algıs ınm tek aıacıs ız dene y türü ohnad rğr karşrirğrnr ver ir ler . D uy

ums a l deneyden ay r ı o la r ak , bh de ben i düşündüğüm, a r zu e t t iğ im,

mut lu ya da üzüntülü o lduğum konusunda, gerçekten ve tam

anlamryla ikna eden içse l deney vaıdr r . Bu tür bh deneyden düşünen,

arzu eden ve dolayrsryla cis imsel değU de, t insel olan bh vaıirğrn va-

ro lduğuyla ügi l i o larak tam bh kes in l iğe ulaşr r ım. İçse l deneyin

hükmü duyulann hükmünden ge r çek te çok daha kes indh . Kendi le r in i

duyular rn hükmünün be lhiediği temel üzer inde kabul e tüğim c ishnler in var -o luşundan kuşku duyulabüh, çünkü duyulann hükmüne karşr ,

onun bütünüyle bh düş ohnuş o labi leceği , duyular rn beni a ldatabi l

diği ve bütün bh duyumsal dünyanrn sa l t bh serap o lduğu ihrazı

yükse l tüebihrdi . Ancak böyle bi r i t i r az , o beni düşündüğüm,

algr ladrğrm, ve öyley se, düşü nen bir var irk olarak varoldu ğu m ko nu

sunda bi lgi lendhdiği zaman, içse l deneyin kes in l iğin i h içbi r şeki lde

azal tmaz. Cishnler dünyasrna inanı rken ve daha başkaca bhçok konu-

122



da yanı ldığımı kabul ede l im. Şimdi yanı lmak iç in düşünen bn

var l ığ ın v aıob nas ı gerekü , çünkü yanı lmak yanl ış dü şün m ek

anlamına ge l i r . Ruhun vaıo luşu, savunucula ı ına göre , şu halde deney in sağladığı ver i ve kanıüaıda c is imler in ya da bedenler in vaıo-

luşundan çok dah a iy i b i r b iç imde temel len ir .

Ruha i l i şkin bu savunma materyal is t le r in kanaaüer in i zayı f la tmaz.

Onla ı - bu içse l deneyin beni kendi le r i hakkında bi lgi lendüdiği

şeyler in neler oldu ğu nu soraı laı-. İçsel dene y ben i dü şün dü ğü m , his

se t t iğ im, mudu ya da üzünüi lü , v .b .g . , o lduğum olgusu hakkında bi l

gi lendiri r . O bana, be nde düş ünm e, arzu e tme, haz a lm a ya da ac ı

çekme gibi be lh fenomenler in , b i r başka deyiş le be lul i z ihinse l fenomenler in or taya ç ıkt ığın ı b i ldi rh . O bana düşenen , arzu eden , v .b .g ,

bh- vaı lrk olaıak benim varolduğumu söyler . Bunu hiçbü- materyalis t-

yads ımaz. Ancak düşünen vaı l ık la ı ın varo luşundan, t inse l

vaı l ık la ı ın , yani ruhla ı ın va ıo lduğ u sonucu ç ıkaı- m ı? B u soruy a ver i -

cek yanı t ruh te r iminin tan ım ına bağl ı o lacakt ı r . Ruh yaln ızca

düşünen var l ık an lam ına gelh-se , içse l den ey bize hiç ku şku suz,

rahun varo lduğun u bi ldu ir . Bu nun la bi r l ik te , ruh beden den fa ıkh

olan düşünen vaı l ık an lam ına ge lecek o lursa , düşü nen va ıhk la ı ınvarolduğu olgusundan bedenlerden farkh olan ruhlar ın vaı-olduğu so

nucu ç ıkmaz. Düşünen, ancak bedenlerden fa ikl ı o lan tözle r o la ıak

anlaş ı lan ruhlann vaıo luşunu kanı t lamak iç in , düşünen tözler in va

rolduğunu göstei-mek yeter l i değildir , ancak aynı zamanda onlaı ın be

denler o lmadıklar ın ı , düşünen, a ızu eden , mudu ya da üzüntülü

olanın beden o lmadığın ı da gös te ımek gereku- .

Bununla bMikte , mate i -yahs t le r bunun tam te rs in i düşünmek iç in

iy i b i r takun nedenler bulunduğunu öne sürer le r . Z ihinse l fenomenle

r in ne kadai- büyük bh çoğunluğunun bedenler imize bağl ı o lduğu,

günlük yaşamdan ve öze lhkle de pato lo j ik hal le re i l i şkin gözlemden

bilinir . Be yn e verile cek zai-aı- zih inse l yaşam ın bütü n alanla rının orta

dan kaybolmas ına neden o luı - . Beyin üzer inde gerçekleş t i r i len cenahi

operasyonlar- bh insanın kişi l iğinin, tam anlamıyla ve bütün bütün

değişmes ine neden o lur ; z ihinse l yaşamımız aynı zamanda a lkol , ka-

123



fein ve salgı bezler inin, çalışm ası taraf ından geçici olarak etkilenir .

Z ihinse l fenomenler in bedene bu kadar s ıkı s ık ıya bağl ı o lmas ı

düşünen, arzu eden , mut lu ya da üzüntülü o lan ın ondan ayn o lan bhruh deği l de , tam tamına beden o lmas ın ı çok yüksek ölçüde o las ı l ı

kı laı- . Zihinsel yaşamın bedene olan bağımhiığını gösteren bütün bu

güçlü argümanlar öbeği , z ihinse l femonler in dayanağın ın beden

o lduğunu kuşku duyulamaz b i r b içhnde kan ı t l amazs a , r uh s avunucu

lar ın ın , kendi le r i iç in çok büyük bi r önemi o lan , düşünenin , a rzu ede

n in , v .b .g . , beden deği l de , bedenden ayn bi r şey o lduğu biçhnindeki

karşr t tez in hakh kr lmması iç in bu türden argümanlar rn herhangi bi r i

ne başvmamayacak la r ma i şa r e t ed i lme l id i r .İnandmcı ohnak iç in onlar - ne tür bi r a rgümana gereksmim duya-

caklardu-? Onlar ' zihinsel yaşama sahip olan, ancak bh bedene bağlı

olmayan bir şey or taya çrkm-mak ve onu deneyde göstermek ya da bu

türden bi r şey in varo lduğunu başka bi r b içhnde kanrüamak durumun

da kalacaklardr r . Elekt tonlar -m varo luşundan, ka tod radyasyonunda

(elektr ik alanrnda katod ışınlarrnrn, negatif e lektt ik akunlannrn

büküldüğü manye t ik doğr u l tudak i bükülümünden o luşan ) e l ek t r iks e l

öze l l ik le re sahip o lan ve herhangi bh kimyasal c ishnleözdeşleşthilemeyen bh şeyle kai-şr kar-şrya gelinceye kadar- , kuşku

duyuldu. Bher beden o lmayan düşünen var l rklarm varo luşunu drşsa l

ya da içse l deneyde doğrudan bh biçhnde gös te rmek iç in , bedenden

aynlmrş bh ruhla , maddeden aynlmrş e leküikle karşr karşrya

ge l i şhn ize benze r bh b içünde ka r ş r l a şmamr z ge r ekh . Dr şs a l , yan i

duyumsal deneyde bize yalnrzca c is imler ve c is imsel fenomenler ver i

lebil ir . Dışsal deney, bizzat kendi doğasrndan dolayı , t inselciler in bu

yöndeki tüm gh i şhn le r ine r ağmen , b ize h içbh zaman b i r bedendenkur tar r lmrş bi r ruhu gös te remeyecek ya da biz i böyle bh ruhla

ka r ş r l a ş tuamayacakür . Bh bedenden kur t an lmr ş bh r uh la

karşr laşmak iç in , b izzat kendi ölümümüze kadar beklememiz gerekh

ve bu iş lem her durumda yaşayan insanlarm görebi lecekler i bir şey

deği ldi r . Öy leyse , ger iye yaln ızca bi r a ra i ş lem kalmak tadı r :

Dü şün en, ancak c is ims iz o lan vai l ık lar rn varo luş larmrn

kam tlanmasr . Bu kanr t larna z ihinse l yaşam ın ölüm den sonra da

124



devam e t t iğ in i gös te ren bi r kamüama ve dolayıs ıy la , ruhun

ölümsüzlüğüne i l i şkin bi r kanı t lama, diğer düşünen ancak c is ims iz

olan varhklann varo luşuna i l i şkin bk kanı t lama, melekler in ,şeytanlar ın , v .b .g . , varo luşuna ihşkin bi r kanı t lama o labi l i rdi . Böyle

kanıûamalaıa teologlaı- , f i lozoflar ve t inselciler taıafmdan gerçekten

de ghiş i lmiş t i r ; ancak, materyahs t le re göre , bu türden doyurucu ve

ikna edic i b i r kanı t lamayla ş imdiye dek karş ı laşdmış deği ldk.

Materyal is t le r bu dummda, düşünen ancak bedenlerden ayr ı o lan

vaı i ık lar o larak anlaşüan ruhlann varo luşu hakkmdaki tez in , içse l de

neye yapı lan başvuruya rağmen, halâ temels iz bi r tez o la ıak durduğusonucuna var ır lar . İçsel deneyden bil inen, düşünen var l ıklar la i lgil i

o larak z ihinse l yaşamm insan bedenine bağunh ohnas ı o lgusu, b izde

düşünen, hisseden ve arzu eden şeyin kendi bedenimiz o lduğunu,

yamhnazcas ına ve kes in s onuç lu bk b içknde o lmas a da , büyük bk

güç le öne r k .

Mate iyal is t le r ta raf ından ver i len bu karşüık , bununla bkl ikte , ruh

yandaşlar ın ı ta tmin e tmez. Ruh yandaşlar ı düşünen, hisseden ve arzuedenm bedenimiz ya da başka herhangi bk f iz ikse l organ o lmadığın ı

ve dolayıs ıy la düşünen şeyin c iskn o lmadığın ı , herşeye rağmen,

gös te rebi lecekler in i savunur lar . Onlar herşeyden önce , z ihinse l

süreç ler in doğalan i t ibar iy le , kendi le r ine mekânda bi r konum at fede

b i l eceğ imiz bk şey ohnaddc lann ı vmgula r l a r . Düşünce le r imin ,

ömeğm, ka f amda o lduk lann ı s öy lemek h içbk şek i lde an laml ı

deği ldi r . Böyle bk bakış aç ıs ı kafamı sa l ladığım zaman,

düşünceler in de onunla bi r l ik te sa l landıklan , kafam senin kafa ı idanbk me t t e uzak ta o lduğu zaman , düşünce le r ün in de s en in

düşünce le r inden bk me t t e uzak ta o lduğu tü r ünden s açma s onuç la r a

gö tür ecek tk . Düşünce le r e ve gene l o la r ak z ihms e l f enomen le r e

mekânda b i r konum a t f eünek —ve bu düşünen şey in beden imiz

olduğunu öne sürenler ta raf ından s ıkça yapdmışm-— zihinse l feno

menler i f iz ikse l fenomenlere dönüştürür . Mekânda bi r yerde bulunma,

f iz ikse l fenomenlerm ayı r ıc ı bk öze l l iğ idi r ; oysa , mekânda or taya

125



ç ıkmama z ihinse l fenomenler in kendi le r ine özgü özse l öze lükler idi r .

Bu türden argümanlara , materyal is t le r f iz ikse l femomenler i

mekânda bh yere yer leş t i r i lmiş fenomenler o larak tan ımlama n iye t in

de olmadıklar ı karşı l ığını verebildiler . Bununla bir l ikte , f iziksel feno

menler bu şeki lde tanunlamak is tenhse , bu rahathkla yapı labi l i r ve

züı inse l fenomenler in benim beynimde or taya ç ıkt ıklar ı o lgusundan,

bu f iziksel fenomenler anlayışı üzer inde, zihinsel fenomenler in beüi

bir tüld en f iziksel fenom enler olduk lar ı sonu cu çücar. Diyalektüc ma

t e r yahzm, bunun la bh lüc te , bu dur umda on lann hem f iz ik ve k imya

taraf ından betimlenen fenomenlerden ve hem de biyolojüc bilhnlertaraf ından betimlenen fenomenlerden farklı olan, özel türden feno

men le r o lduk lannda ı s r a r edecek tk . Düşünce le r hn in benhn beyn imde

or taya ç ıküklan savın ın kendis i , materyal isüere saçma bi r sav o larak

gör ünmez .

Ruh yandaşlan tarafmdan gehşt i rüen ikinc i bh argüman daha

vaidı r . Benhn ruhum, der onlar , düşünen benle , benhn benhnle

aynıdı r . Şhndi , ben , benhn benimin tek ve bas i t o lan bi r şeyo lduğunun , pa r ça la r dan meydana gehneyen b i r şey o lduğunun f az

las ıyla farkındayım. Ben, zihinsel deneyler iminin öznesi olarak,

çeş i t t i karakter is tüdere sahip bi r iy im, bi lgeyhn ya da budalayım,

saygıdeğer ya da kötü bir iyhn, güçlü ya da dayanüis ızun, tut iculu ya

da soğuk bhiyhn, ancak herhangi bi r parça ya da f ragmana sahip

deği l im. Oysa bedenhn parçalanndan o luşur . Öyleyse , ben ,

düşüncelerhnin öznes i o larak, bedenhnden ayr ı b i r şey im. Materya

l isüer bu argümanla çarpışu-ken hiçbi r güç lükle karş ı laşmazlar . Bu

aıgüman, onlaı-a göre bh peti t io principi i şeklini alu , çünk ü söz konu

su akı l yürühne tarz ı , bu düşünen benin bedenden farkl ı bh şey

olduğunu önceden kabul eder . Bu kabulü daha üer ide or taya koyarsak

ancak, benhn, düşünceler imin öznes i o larak, parçalara sahip

olmadrğunı öne sürebiür iz . Dahasr , materyal is t , düşünenin benim

bütün bedenhn ohnadığı g ibi , bütün bi r beynim olmadığın ı da öne

süımek zorunda deği ldh. Burada dikkat edi lmes i gereken nokta , bede-

126



nimin gözle göıülüi ' b i r b iç imde, kendi le r inde parçalar içermeyen

paıçalar-dan meydana geldiğidir ; daha önce bedenler in bu türden nihaî

ve en yüksek parçalannm kimyasal a tomlar ' o lduklan düşünülüyordu;buna karşm, günümüzde , e lekt ronlar ' ve çekhdekler tür -ünden bas i t

pai 'çacrklai ' , bedenlerin nihaî ve en yüksek parçalarr olarak gör-ülür.

Bende düşünen şeyin benim bedenimin bi r b i leşeni o lan bas i t bh

madde par ' çacrğr o lduğunu kabul e tmek materyal is t tez le

çe l i şmeyecek th . V e bu dur umda , düşüncemin öznes i , maddes e l bh

şey olsa da, parçalara sahip olmayacaktır .

Demek ki , bu, materyal izmin verdiği savaş ın , onun kai ' ş ıünıntözsel rahlai ' in vaıolduğunu savunan düalizm olduğu, ücinci cephesi-

dh. Bu kavga nas ı l b i r seyh gös te r i r? Öncel ikle , ruh yandaşlar ı c is im

lerden ayn o lan tözle r o larak ruhlarm varo luşunu des tekleyen

ar 'gümaniar gelişt ir ir ler , buna karşm materyalis t ler ise bu argümanlar ı

çürütüp, bedenlerden ayn o lan ruhla ım varo luşunu kabul eden tezhı

temels iz o lduğunu gös te rmeye koyulur lar ' . Bununla bhi ikte , karşrünrn

tezin in temels iz o lduğunu gös te ren bhin in , bununla kendi tez in i

kan r t l ayamayacağ ı unu tuhnamal ıd ı r .

Ruh yandaşlar ı , şu halde , davalannr kaybet t ik le r in i düşünmezler ,

ancak tar t r şmaya bundan sonra da devam edip, materyal is t le r

tar 'afrndan başarryla kullanüan bir yöntemi benhnser ler , bh başka

deyişle , kendi tezler ini savunmak yer ine, kar 'ş ıüarmın tezine

saldınr lar ' . Saldmlar ında başhca s i lah olai 'ak da yakın zamanlar ın f i

z ikse l a ıaşürmalanndan ç ıkan sonuçlar ı kul lan ı r lar . Materyal izmin

kai 'şr t larr , şundiye dek çok açrk ohnuş olan madde kavramınm, sonfiziksel km-amlar ın ışığında, açıklığını ve belhginliğini yit i ımeye

başladığın ı öne sürer le r . Maddeyle ener j i a ras ındaki s ın ı r kaybolmuş

ya da çok be lhs iz hale ge lmiş t i r . Madde şhndiye dek bh töz türü , bh

şey türü olarak anlaşıhnışt ır . Öte yandan, ener j i ise bir töz olarak

deği l de , b i r töze yüklenebi len be lh bi r ha l o la ıak dünüşülmüştür .

Ancak çağdaş f iz ik madde i le ener j i a ıas ındaki s ınm adeta or tadan

kaldumiştu- . Çağdaş f izik kuramlar ına göre, ener j i bir kütleye, ve

127



dolayıs ıy la şundiye dek maddenin bi r yüklemi o la ıak görülmüş bi r

yük leme s ah ip o lan bh şeydk . Be lh bh mik ta r da i ş ge r çek le ş t i r me

kapas i tes i c is imler in , kendis ine ener j i adı ver i lmiş o lan , ha l iydi .Çağdaş f iz ik bh- c ismin küt lesmi işe dönüştürebi leceğaı i ve bunun

s onucu o la r ak , b i r c i s min kü t l e sin in ayn ı zam and a b h i ş yapm a k ^ a -

s i tes i ve dolayıs ıy la , ene ı j i o lduğunu öne sürer . Buna göre , madde ve

ener j i sanki bh ve aynı şeyhi farklı biçimler idhler : Madde ener j iye ve

ener j i de maddeye dönüştürebi lh . Madde töz . yani bi r şey o lma

ö z e l ü ğ h ı i y h h h .

Ve dahas ı , der ruh yandaşlan , c ishnin özü i t ibar iy le ne o lduğunukavramak is te r sek, onun n ihaî ve en yüksek bi leşenler inhı ne

o lduğunu buhnaya ça l ı ş ı r ı z . Ş imdi , b ize deneyde ve r i l en c i s imle r in

nihaî ve en yüksek bi leşenler i o lduklan düşünülen e lekt ronlar ,

çekirdekler ve benzer i var l ık lar , çağdaş f îz iğm kuramlanoda, b iz im

c is hn le r in o lduk lanm düşündüğümüz şeye h iç benzemeyen b i r şey

hahne geür le r . B izhn e lek t ton lan , v .b .g . , küçük pa r çac ık la r ,

görülebi len ya da kendis ine dokunulabi len bi r şey in minyatür vers iy-

onlan o larak tasar lamamıza iz in ver i lmez. F iz ikç i le r gerçekte , e lekt

ronlann , pro tonlarm, v .b .g . , mekânsal boyutundan söz eder le r , ancak

bu i fade ler in yaln ızca mecazî bh anlamı vardı r . F iz ikç i le r zaman

zam an be l l i den eyler i parçac ıklar , b i r ba şk a deyiş le , çok kü çük

parçalar o larak anlaş ı lan e lekt ton , pro ton ve nöt ronlar la aç ıklamak is

tedikler in i söyler le r , ancak başka bh türden o lan deneylere i l i şkin

aç ıklamayla i lg i lendikler i zaman, onlar e lekt ronlann , v .b .g . , ç (*

küçük pa r ça la r o lduk lann ı düşünmey ip , e l ek t ton la r dan , s ank i on la rdalgalar ya da dalga kümeler iymiş gibi söz eder le r . Bu dalgalann , bu

nu nla bhriikte , tözse l b h tem eller i yok tur ; onlar b h eter tür im ün, ya

da bi r şey o larak a lman herhangi bi r şeyhi dalgalan deği ldi r . Böyle

dalgalann be l l i bh yerdeki her e longasyonu, yaln ızca o las ı l ık lar la

ö lçüs üy le beM enebi l i r , öy le k i bu ye r de be l l i b i r zamanda , ö r neğ in

bh perdenin fos fonşı l t ı s ı , fo toğraf kağıdı tabakas ın ın kararmas ı ve

benzer le r i türünden, şu şu fenomenler in or taya ç ıkacağı söylenk.

128



Bu şeki lde , e lekt ıonla ı - ve e lekt ionlar ın mikıokozmik eş l ikç i le r i

bütünüyle soyuüamalara dönüştürülür le r . F iz ikç i le r in bazı deneyler le

i l i şki l i o larak kendi le r inden paıçac ıkla ı - , buna kaış ın diğer bazı deneyler le Uişkil i olarak kendiler inden dalgalar- diye söz et t ikler i bu elekt

ron, proton ve nötıonlaı- ın gerçekte ne olduklaı ı sorusuna f izikçiler in

verdiği yanı t ı i ş i t t iğ imiz zaman, soyuüamanın doruk noktas ına

ulaşınz. Yanıt f izikçiler in yalnızca, e lektronlar ın, bazı deneyler söz

konusu o lduğunda parçac ıklar ve dolayıs ıy la çok küçük paıça lar o la

rak, oysa bazı başka deneyler söz konusu o lduğunda, da lgala ı - o la ıak

eyledikler in i b i ldikle r i şekl indedü-. O nla nn kendi le r inde , b i r başk a

deyiş le , tüm deney ve gözlemlerden bağımsız o la ıak ne o lduklar ı so

rusuna gelince, f izikçiler bunun yanıt ını bilmezler ve dahası sorunun

kendis in in , fo ı -mülasyonu bi le onu yamüama olanağın ı d ış ta bu-akan ,

kısu- ve ver imsiz bh sora o lduğunu düşünüi ' le r . Onu gözlemlediğimiz

zam an, bh- e le kü on un n e o lduğunu sormak, f iz ikç ile re göre , kendis in i

hiçbü- biç hn de a ı -aşürmadığmuz bh- şeyin , ne o lduğu nu s o m a k kadar

saçmadır .

Ruh yandaşlar ı f iz ikç i le r in bu argümanlar ın ı kendi hesapla ı -ma bhkazanç o laak görür le r . Onlar , çağdaş f iz ik kuramlar ın ın , kendi le r ine

maddenin maddese l l iğ in i y i t i rdiği , maddenin soyut lamala ı -a

dönüş tü r ü ldüğü s av ın ı öne s ü m e hakkın ı ve r d iğ in i düşünür ler .

Çağdaş f iz ik , onla ı ın görüş le r ine göre , duyulanmızm yargı lama ye t

kis i a l t ında , b iz im c isunler diye bi ldiğimiz o çok büyük madde

küü es in in yaln ızca b h yanı lsama o lduğ unu gös tei -miş ti r. F iz ik bu çok

büyük madde küt les in in , ya lmzca iç inde mikı -oskopik vai - l ık komp

leks le r in in , e lekt ronlar ın ve poziü-onla ı ın , nükleonla ı ın , mezonla ı ın ,

nöü-onla ı ın or taya ç ıküğı bk şey o lduğunu gözler önüne semiş t i r ;

bunla ı - , bununla bkl ikte , h içbi r b içhnde gerçek şeyler o lmayıp, soyut

var l ıklaıdır ve salt kendi başlaı- ına al ındıklar ında, gerçek dünyanın

bk paıças ı deği ldi r le r . Gerçek vaıhkla ıdan , bu duıumda, ger iye

yalmzca ruhlar - ka l ı r , çünkü bize deneyde ver i len dünyanın , bk başka

dey i ş l e doğamn başka b i r şeye ind i r genemez b i l e şen le r i ya ln ızca on -

laıdu-.

129



Böyle bi r savunma ta iz ı seçen ruh yandaşlannm dual is t bakış

aç ıs ın ı buakt ıklar ına ve monis t bh bakış aç ıs ı benünseyip, ya ln ızca

tinsel tözler in varoluşunu kabul et t ikler ine işaret edilmelidu- .Düal izm, daha önce de görmüş o lduğumuz gibi , hem c is imler i ve hem

de ruhlar ı doğ anın gerçek ve tözsel bileşenle r i olara k görü r . Biz ,

herşeyd en önce , yuka r ıda anah aüa r ı ç iz i len ve c is imler i gerçek

var l ıklar dünyas ın ın dış ına a tmakla eşdeğer o lan bh- sonuca götüren

argümanlar ın e leş t i r i se l b i r ince lemeyi kaldı ramayacağına dikkat e t

meliyiz. Çağdaş f iziğin cisunler in basit parçacıklar ına iUşkin görsel

model le r i te rke t t iğ i ve söz konusu parçac ıklar ı ya ln ızca soyut bi r

biç imde karakter ize e t t iğ i o lgusundan, bu bi leşenler in gerçek o lan , bh:başka deyiş le , be lü bi r zamanda be lh bh yerde varo lan bh şey

olmad ıklar ı sonucu hiçbi r şeki lde ç ıkm az. Hele he le , çok bü yük

madde küt les i nm, eşdeyiş le a lgımızın menzih iç ine gi ren c is imler in

sal t bu- yanı lsama o lduğu sonucu hiç ç ıkmaz. Bize deneyde ver i len c i

sunler in gerçek varoluşunu hiçbir f izikçi yadsıyamaz; f iziksel bUginin

tamamı bu c is imler le i lg i l i gözlemlere ve deneylere dayanı r .

F iz ikç i le r in araş t ı rmalannm sonuçlan biz i en iy i durumda, ne ye ter in

ce özenh ve ne de tam olan or tak deney temeh üzer inde o luş turuhnuşmadde kavr amunr zda be l l i bü tak ım düze lüne le r yapmaya gö tür ih .

Bunun la b i r hk te , ma te r ya l i zm o r i j ina l madde kavr amına s da s ık ıya

yapışmış deği ldi r . Bu, ykminci yüzydın baş lannda, d iyalekt ik mate-

ryaüzmin temsi lc i le r inden bki ta raf ından , b ize duyumsal deneyde ve

r i len c is imler dünyas ın ın gerçekte ne o lduğu sorusunu yanı t lamanın ,

tam tamına f iziğin üzer ine aldığı büyük bir özen ve dikkat is teyen

araş t ı rmalara düştüğünü savlayan V. l .Lenin taraf ından vurgu

lanmışın- . Materyalizm, Lenin 'e göre, bu dünyanın, yalnızca zihinler i-

mizm bir ürünü ya da bk iz len imler kompleks i o lmayıp, gerçekten va

ro lduğunu savlar . Tezi bu şeki lde fomüle edi ldiği zaman,

materyal izm temelde , gerçekte c is imler in vaıo luşunu tamyan ve

yalmzca, c is imlerden farkl ı töz le r o larak ruhlann da aynı şeki lde

tanmmasmı is teyen düal izme deği l de , c is imler in dünyas ına z ihin le r i

mizden bağımsız bi r varo luşu çok gören ideahzme yönel t t ik .

130



Materya l izme İ l i şk in Gene l B ir Bet imleme

Mateiyal izm, herşeyden önce , ç ıkış noktas ı i t ibar iy le , an t i -

inasyonal is t bh fe lsefe akımıdı r . Bu, onun öze l b i lünlerde ye ter l i

o lduğu düşünülecek bi r b içunde hakh kı l ınmamış savla ı ı c iddiye a l

mayacağ ı an lamına gehr . Bur adan mate r yahzmin vahye dayanan dme ,

ge lenekse l o la ıak kutsanan batd inançlara , c iddi araşü rm a ve

a r güman la r dan çok a r zu la r un ızm s onucu o lan tüm kanaaüe r e ka r ş ı

aldığı olumsuz tavır ç ıkar . İkinci olarak, materyahst bakış açıs ı açdc

seçik bhr biçimde realis t bh- bakış açıs ıdu- ; o , bize deneyde ver i len

dünyanın , ya ln ızca kendi le r ine rasyonel bihş tarafmdan ulaşdamayanbaşkaca şeyler i g iz leyen fenomenal bi r fan tazi o lmayıp, doğru

gerçekl ik o lduğunu düşünür . Bu iki kabulden , dünyaya i l i şkin genel

ve n ihaî bh görüşün, doğa bi l imler i ta raf ından , matemat iğin teçhiza t

depos undan ya r a r l anmak s ur e t iy le yür ü tü len d ikkaü i ve zahmeüi

araş t i rmalarda aranmas ı gerekt iği b iç imindeki materyal is t kanaat

ç ıkar . Bu, doğal bi lhnler in biz i kendis iy le tan ış tu-dıklan doğanın , ma

te ryal isüer iç in yaln ızca doğru gerçekl ik deği l , ancak aynı zamanda

tek gerçekl ik o lduğu anlamma ge l i r . Doğadan ayn o larak, ideal is t le r in

biz i kendis iy le i lg i l i o larak ikna edebi lecekler i türden bi r kendinde

şeyler dünyas ı , doğanm ötes inde de , d in in kendi le r ine arzulanmız ve

kalplerhniz in gereks inmeler i ta raf ından gerek duyulan , önsezi le runize

ve duygular ımıza müracaat eden , ancak akı ldan hiçbi r des tek ahnayan

gelenekse l ba tü inançlarda içer i len bh- şey o larak vahye başvurmak

sure t iy le , b ize bi ldi rdiği türden o lağanüs tü bh dünya yoktur . Materya

l is t öğret inin esas içer iği , iş te bundan ibaret t ir . Ruhla i lgih, materyal izmin ta l ih inde böyles ine büyük bi r yer i şgal e tmiş o lan , ta r t ı şma bu

çerçeve iç inde yaln ızca , kendi baş ına önemli ohnayacak bh

ta i t ı şmadır . Bizde düşünen şeym beden o lup ohnadığı , bu- başka

deyiş le , onun mekânsal karakter is t ik le re ve ey lemsiz t iğe sahip o lup

ohnadığ ı p r ob lemin in kendi s i çok büyük önemi ohnayan ve b i luns e l

yöntem ler le çözülmes i güç o lan bü- pro ble m dh . Bu ta ı t i şma, bu nu nla

131





r i l ir . Bunun ters i söz konusu olmazken f izyolojik fenomenler in zihin

se l fenomenler i e tki lediğin i ve dahas ı , z ihinse l fenomenler in kendi

ara la ımda bkbir le r ine doğrudan nedense l i l i şki le r le bağl ıohnad ık lann ı öne s ür en gör üş i s e epifenomenalizm olarak bi l ink . Bu

görü şe göre , zihinse l fenom enler yalnızca, f izyolojik fenom enler in

yan ürünler i , donuk yans ımalar ıdı r . Bazüar ı da , kendis ine göre bunun

ters i b k ihşki söz ko nus u olm ad ığı gibi , f izyolojik feno me nler in zi

hinse l fenomenlere neden de o lmadığı ancak söz konusu fenomen

tür le r in in , d iz i le r bkbir le r ine nedense l i l i şki le r le bağlanmamış o lsa lar

da , bkinc i d iz ideki beUi bi r fenomen ikinc i d iz ideki be lh bk fenome

ne , ikinc i d iz ideki be l l i b i r fenomen de bkinc i d iz ideki be lh bk feno

mene karşdık ge lecek şeki lde , o luş turduğu iki ayr ı d iz in in bi rbi r le r i

ne koşut bi r b iç imde yanyana or taya çdfüklar ı paralelizm

varsayımını kabul eder . Son o larak bi r de f izyolo j ik fenomenler in ve

onlara karş ıhk ge len z ihinse l fenomenler in gerçekte ik i farkh türden

fenomenler deği l de , ya ln ızca bk ve aynı fenomenin iki farkl ı

gör ünüşü o lduğunu öne s ür en çift görünüş kuramı vardır . Aynı

gerçek işlem, işlemin kendis inde çıkt ığı birey taraf ından içebakışyoluyla temaşa edi ldiği zaman, bi r z ihinse l fenomen o lma öze l l iğ ine

sahiptk , oysa dışsa l duyular yoluyla (ömeğin beyindeki s ink

akım lar ını inceley en f izyolojis i taraf ından) incele ndiğ i zam an, b k f i

zyolo j ik fenomen ohna öze lhğine sahipt i r . Tıpkı önümde duran mer

m e r d e n b k k ü r e y e b a k t ı ğ ı m d a s a h i p o l d u ğ u m d u y u m u m u n d o k u n m a

duyumumdan daha doğm o lmamas ı g ib i , bu gör ünüş le r den ne b i r i ne

de diğer i daha doğrudm-.

Materya l izme Karş ı Ç ık ı şm Duygusa l Neden ler i

Ruhla i lg i l i kavga çoğunluk heyecanl ı ve a teşh bi r ta r t ı şma

biç imini ahnıştu . O, aynı zam and a du ygusal yans ım alar ı o lan b k

kavgadu: . Biz le r in ve hemcins le runiz in sa l t bedenler o larak görühnes i

133



bize öyle görünüyor ki , b iz im değeı inüzi düşürür , b iz i ya ln ızca doğal

güçler in oyununa bağımlı o lan piyonlar düzeyine indirger ve kendi le

r in i amaçlayıp peş le r inden koştuğumuz özerkl ik , bağımlüık veözgü l lükten yo ksun bı raku . Biz insanlan doğ anm c is imler i a rasmd a

görmek, bizde , kendimizle i lg i l i o larak yüce ve saygıdeğer

bulduğumuz herşeyi bh yanı lsama o larak dağı tu- , en yüksek duygu-

laı ımızı es inlerhnizi ve idealler imizi yok eder gibi gelir . O bizi son

olarak ölümden sonra yok o lup giüneyeceğimiz inancından , y i t i r -

diğhniz sevgil i ler in, her ne kadar bu varoluşlaı ı bir c ismi olan

var l ıklar aras ında geçmese de , ö lümden sonra yme varo lduklar ı , on

lardan aynhşunız ın yaln ızca geç ic i bh ayrdış o lduğu inancından

yoksun bırakır .

Biz im bu özerkl iğimiz , onun kiş in in kendi kendis in in e fendis i

o lmas ından , f iz ikse l tepi le r imizi denet im a lüna a lmamızdan, daha

aşağı ve önemsiz amaçlar ımızı soylu ve yüce amaçlanmızm al t ına

geç i rmemizden o luş tuğu düşünülürse , materyal izm taraf ından hiçbh-

şeki lde sorgulanmaz; bununla bi r l ik te , bu özerkl ik , z ihnimizin doğal

güçler karş ıs ındaki tam bir bağımsızhğı o larak görülüyorsa , h içkuşkusuz bk fdcs iyondur . Materyal izm, bizde yüce ve soylu o lan ı or

tadan kaldmyor da deği ldi r . O, bİz i ö lü c is imlere dönüştüımez, ancak

bizi zihinsel yaşam taraf ından canlandınhmş bedenler olaı-ak görür ;

(mekanik materyahzm sözkonusu o lduğunda) o , z ihinse l yaşamın

özüyle i lg ih o larak farkh bk görüşe sahip o lsa da , materyal izm zihin

s e l yaşamun ız ın va r o luşunu yads ımaz . M ate r yaüzm bunun la bk l ik t e ,

biz i ö lümden sonraki yaşam kıancmdan yoksun bu-akı r . Öğre t in inonu b irç ok tan içm k ab ul ed ilem ez hale get iren t iraj ik nitel iği tam

tamına burada yatar . Dahas ı , materyal izm, kozmik düzeyde , tüm din

le r le uyuşmazl ık iç indedk. Dini des tekleyen duygusal faktör le r ,

öyleyse , varo luşu doğal nesne ler toplamıyla smır layan materyal izmin

kaişıs ında yer al ır lar .

134



Tins e lc i l ik (S p i r i tüa l i zm)

Dal ı a önce de s öy lemiş o lduğumuz g ib i , hem düahzm ve hem de

materyalizm, realizmin değişik biçhnler idir . İdealis t bakış açıs ı

(özeUUile öznel idealizm) t inselcil ikle(sphitüalizmle) yakından

il işkil idir . Sphitüalis t tez, dünyada yalnızca t insel tözler in varolduk

lanm öne sürer . Bu tez , herşeyden önce , öznel ideal izmin ve öze l ikle

de içkin ideal izmin savunucular ı ta raf ından or taya konur . İdeal izmin

bu biç imine göre , c is imler yaln ızca iz len im kompleks ler i , ve

dolayıs ıyla, öznenin bil incinin beUi haller iyseler , onlai ' kendinden-

kaim vaıl ıklaı- , yani tözler olma iddiasında ohnazlar . Tözsel vaı i ığayalnızca bil inçli vaı i ıklar , yani ruhlai taraf ından sahip olunur . Bu

tiu 'den bir t inselcil iğe idealis t- t inselcil ik adı ver i lh.

Tinse lc i l iğ in , bununla bi r l ik te , zorunlu o larak öznel ideal izmle

sınır lanm ış olm ası ge rek m ez. Felsefe tal ih ind e t inselcil iğin bir de re

aü s t vers iyonu yla karş ı laşabü iyoruz . Bu tür bi r ünse lcüü c yaln ızca

t inse l töz le r in gerçekten vaıo lduklanm ve t inse l töz le r d ış ında başka

h içbh tözün va r ohnad ığ ım kabul ede r . Bu gör üşe gör e , c i s hn le r de ,bununla bhiür te vai-olur , ancak cishnler yalnızca t insel tözün

tezahür le r idi r . Bu görüş , monadolo j is inde , Le ibniz ta ıaf ından di le ge-

thiür . Bu göıüşe göre , dünyanın kuruluşunda işe kar ışan nüıa î ve

bö lün em ez tuğlalai , onun monadlaı- adını verdiğ i şeyler , yani m h-

lardt t . Bu monadla i ' a ras ında bi l inç l i yaşama sahip o lan bazüan

vaidır ve yalmzca bunlaı- , gündelüi dilde kendiler ine ruhlai ' adı ver i

len monadlardu- , ancak onlardan başka, yalnızca bil inçalt ında bir zi

hinsel yaşama sahip olan monadlaı- vaidır ve bu monadlaı , ve onlaı--

dan meydan ge len kompleks ler , gündelüc yaşamda kendi le r ine

cis imler adı ver i len şeylerdh.

Tinse lcüiğe materyahzm taraf ından da düal izm taraf ından da

saldı rümışür , ancak bu sa ldın temelde t inse lc iUğin ideal is t vers iyo

nuna yönehi lh; bu durumda, o rea l izmle öznel ideal izm aı -asmdaki bh

savaş biçimini al ır .

135



Gerçek Monizm: Özdeş l ik Kuramı

Tinselcil ik de materyalizm de monist eğil imler , yani iki tür töz

tanıyan düalizmle tam bn karşıüık içinde, yalnızca tek bir töz tüi 'ü

tanıyan eğil imler aı :asma sokulabil ir . Monist eğilünler arasında bun

dan başka gerçek monizm adın ı verdiğim iz ruh ve bedenin özdeşliği

kuramı olarak da bil inen öğret iye rasüanabil ii . Bu metaf iziksel bak ış

aç ıs ın ın m ucid i , onyed inc i yüzyı lda Hol land a 'da yaşam ış o lan M u

sevi f i lozof Baruch Spinoza'dır . Söz konusu bu monizmin temel tezi ,

yalnızca tek bir töz türünün varolduğunu, ve onun hem tinsel hem de

cisimsel yüklemlere sahip olduğunu öne sürer. Cisimsell ik ve t insell ik

yalnızca, aracı l ığıyla bir ve aynı tözün kendis ini sergilediği iki farklı

görünüştür . Bu iki ayr ı göıünüşten hiçbi r i d iğer inden daha gerçek

değildir .

İ ç k i n M o n i z m

Tözü ruhlarda ya da c is imlerde , ya da hem ruhlarda ve hem c is im

lerde, ve son olarak, tam tamına ruh kadar cismi olan bir şeyde bul

maya çahşan bütün bu eği l imler in karş ıs ında doğanın kendi le rmden

kurulduğu n ihaî ve en yüksek tuğla lann , ne ruhlar ne de c is imler

o lduğunu savunan eği lün yer a lu- . Bu görüşün mucidi i se David

Hume ohnuştur . David Hume 'a göre , c is imler de ruhlar da yaln ızca

renkler , kokular , tat lar , ses ler , acdar , hazlar , v.b.g. , türünden, bize

doğr udan deneyde ve r i l en öğe le r den o luşan kompleks le r dh . H ume bugörüşle r iy le c is imler in yaln ızca iz len im kompleks ler i o lduklar ın ı öne

süıen Berke ley ' in görüş le r i a rasmda bi r bağ kurmuştur . Berke ley ruh

lann, izlenimler in ve diğer zihinsel haller in bil incinde olan, ancak bu

hal le rden ayn o lan şeyler o lduklar ın ı düşündü. Ruh z ihinse l feno-

menlerhniz in öznes idi r . Hume 'a ge l ince , o Berke ley ' in bütünüyle Uı-

tarl ı o lma dığın ı gö s te rm iş in . Algı ladığımız c is imler in ne o lduğu

136



üzer inde düşünürken , Berke ley bedenlerüniz in yaln ızca ses , şeki l ,

koku, ta t , v .b .g . , kompleks ler i ve dolayıs ıy la iz len im kompleks ler i o l

duklar ı , ve onlar ın a lgüanmak dm'umundaysalar eğer , başka hiçbü-

şey olmayacaklaı- ı görüşüne ulaşt ı . Hume, Berkeley ' in ruh için ce

benzer bi r akı lyürüüne ç izgis in i uygulamış o lmas ı dm-umunda, buna

benze r b h sonuca , yani ruhun yaln ızca b h z ihinse l tecrübeler y ığın ı ,

bh bi l inç akış ı o lduğu sonucuna ulaşmış o lacağın ı gözlemler . Bize ,

deneyde , kendi z ihinse l ha l le r imizin dış ında hiçbi r şey ver ihnez .

Özell ikle de, bize bu zihinsel fenomenlere ek olarak, bu fenomenlerhı

öznes i o lan gizemli bh ben hiç ver i lmez; bh başka deyiş le , b ize dene

yde ruh ver ihnez . Hu me , bu yorum temeh üze r inde ruhlar ın da c isimler in de tözler olarak varohnadüilar ını öne sürer . Ruhlaı- da cis imler

de tözler değildir ler . Onlar yalnızca, ya bil inchı aktüel içer ikler i olan

ya da doğ alar ı i tibaı iyle bu türden içer ikler halin e gelebUen bell i

öğelerden oluşan komplekslerdir . BUincin içer ikler ine içkin var l ıklar

adı ver i l ir . Bu nedenle yukarıda ana hatlar ı ç izi len görüş içkin mo

nizm olarak adlandı r ı labihr .

İ çk in mon izm, s ph i tuahs t mon izm ya da nöh mon izm ohnaküzere, iki biçim alır . O, bu öğeler in, bu renkler in, ses ler in, kokular ın,

v.b.g. , yalm zca bil inç içer ikler i olarak varolab Uece kleı ini savladığ ı ,

ve dolay ıs ıyla, onlar ı zihinsel olan şeyler olarak dü şün dü ğü zam an ,

spir i tualis t bir şekil al ı r . Bu öğeler , bi l inç içer iği olmak durumunda

ohnayan, ancak bhin in bi l inc iy le i l i şki l i o lmaks ız ın vaıo labi len

şeyler o larak düşünüldüğü zaman da , içkin monizm nöh o lan bh

biçim alır .

Determinizm ve İndeterminizm

Doğanın Nedensel Kuruluşuyla İ lg i l i Tart ışma

Doğada or taya çücan o laylar ın akış ın ın , kendi le r iy le şhndi ve ge

leceğin kaçınılmaz bir zorunluluk içinde geçmiş taı-afmdan belhlen-

diği yasalaı-a mı tâbi olduğu, yoksa tam ters ine, kendiler ine daha

137



önceki o laylar ta raf ından neden o lunmamış o laylann mı vai ' o lduğu

felsef î tar t ışmalaı ın sürekli ve değişmez teması olagelmişt ir . Bu

prob lem daha aç ık ve dak ik bh- biç im de şöyle had e edi lebi lh: He rolay beUi bir nedenin kaçmıhnaz sonucu olaı-ak mı or taya çıkar- ,

yok sa hiç bh ned enin sonu cu oh nay an o laylar- m ı vardı r? Her o lay ın

bir nedenin sonucu o lduğunu öne süıen sav nedense l l ik i lkes i o la ıak

bi l inh. İnce lemekte o lduğumuz bi r ta i - t i şma, öyleyse , nedens ellik ilke

sinin evrense l boyut taki geçer l i t iğ iy le i lg ihdh. Nedense l l ik i lkes ine

evrense l b i r geçer l i l ik yüklenmes ine ve dolayrs ry la her o layrn bh ne

denin sonucu o lduğunun öne sürühnes ine determinizm adı ver i lh ; ne -

dense lük i lkes ine evrense l bh geçer l i l ik yüklenmes ine karş ı ç ıkan ve

dolayıs ıy la dünyadaki her şeyin bh nedenin in sonucu ohnadığmı öı î fe

süren teze ise indeterminizm adı ver i l h .

Neden Kavramının Anal iz i ve Eleş t ir is i

Nedense l ü işki kavramı , onto lo j inm daha tam ve dakik hale ge t i r

meye ça l ı ş t ığ ı , o ldukça genel kavramlardan bhis idi r . Burada dikkatedi lm es i gereken nokta , s ık ı s ık ıya hıce lenm es i duru m und a, bu kav

ramın hiçbh şeki lde aç ık o lmadığı noktas ıdı r . Belh bi r fenomenin ne

den iyle, sanki onu yarata n ajanm ışçasm a, eüchıl iği yoluyla bu feno

meni doğuran e tken anlaş ı lu- . Et idnhğhniz le kendimizde bn

değiş ikl iğe neden o lduğumuzu söylemenin ne anlama ge ldiğin i çok

iy i b i r b içhnde bUir iz ; b iz im kendimizin bh şeyi doğurduğumuzu ya

da yaıa t t ığmuzı söylemenin ne anlama ge ldiğin i kolayl ıkla kavrar rz .

A ncak b izhn kend imize uygulad ığ ım ız bu e tk in l ik ve doğu r ma kav

ramlar ı hiç kuşkusuz, beUi bh takım psikolojik öğeler içer ir ; bana

bel l i b i r anda eylediğimi ve bu eylem yoluyla şöyle şöyle bh fenome

ne neden o lduğumu bi ldhen , yahı ızca bedenhnin harekeüer ine i l i şkin

bir göz lem deği l , ancak aynr zam and a içebakrş t rr . Eyleye nin ben

oldu ğun u öne sürmek iç in , adal î b i r çabayr hisseün em ve bu çab anrn

b e n h n hademe göre gerçekleş th- i ld iğin in bi l inc inde o lmam gerekh.

138



Canl ı o lmay an nesneler in e tkin l iğinden , h iç kuşku suz, ken di e tkin

l iğ imizden söz e tüğimiz aynı an lam iç inde söz e tmiyoruz . Çaıpışma

üzer ine başka b h bi la ıd o topunun h arek eün i baş la tan bi r b ila i do to

punun, sözcüğün onu kendi eüdnl iğimizden söz e tüğimiz zaman kul

landığımız anlamı içinde eylediğini (eüci et t iğini) kesinlikle hiç kimse

öne sünneyecekt i r ; h iç kimse onun bi l inç l i o la ıak bk güç uygu

ladığını ve diğer topu hai ekete gerçinnek is tediğini savlamayacakür .

An cak cansız cis imle rden etkin nede nler olaı-ak söz ederk en eyler ya

da etki eder ifadesini ha ng i an lam içine ku llanıyoru z?

Eylem ya da e tki kavram ını aç ıklam ak için be lki de , güç

ka vı am m a baş vu ı ınah ve şu tan ımı kabu l e tmel iy iz ; X Y'ye e tkieder X Y üzer ine gü ç uygula ı- la aynı an lam a ge lk . Anc ak güç

kavramının kendis i ye te r ince aç ık mıdı r? Güç , çoğunlukla e tki eden ,

ya da değişm enin ned eni o lan şey o larak tan ımlanı r . Güç ü b u

şeki lde tan ımlarsak eğer , daha güç kavramı arac ı l ığ ıy la aç ıklanan

eylem kavram ının ya da neden kavram ının tan ımında bi r k ısu-

döngü y le ka r ş ı ka i ş ıya ka lm z . F iz iks e l güç kavr am ın ı ak lun ızdan

çıkannayaıak şu tanuna gi r işebi l i rdik: Bir güç bk c isme, ancak veancak bu ciskn hızını değişt ir ir ya da defoımasyona uğraısa, e t id

eder . Bu güç tan ımı yaln ızca m ekan ik fenomenler i aç ıklayacak v e

sah mekanik fenomenler iç in değil , ancak f iziksel fenomenler ve hat ta

z ihinse l fenomenler iç in kul landığım ız ey lem kav ram ını da ,

neden kavram ını da aç ıklam ak iç in ye terü o lm aycakt ı r .

De me k k i , neden k avr amın ı , ey lem kavr am ı ya da güç kav

ramı arac ı l ığ ıy la aç ıklama gi r iş imi doyurucu bk gi r işun o lmaktan

uzakür . Bundan dolayı , nedeni ey lem ya da güç kavramlannı kuUan-

maks ız ın aç ıklama gi r iş imler inde bulunulmuştur . Bel l i b i r fenomenin

nedeni , kendis in i beUi bk fenomenin zorunlulukla iz lemes i gerekt iği

şey olaı-ak tamm lanmıştu- . Ancak burad a da bu kez zorunlu lukla

deyimiyle kastedilen şeyin ne olduğu sorusu oı- taya çıkaı- . A fenome

ninin B fenomenini yalnızca izlediğini mi, yoksa A fenomeninin B fe

nomenini zorunlulukla mı iz lediğin i nas ı l b i leceğiz? Ve burada , zo-

139



lun lulu k kavr am ına i lişkin eleştir isel biı- ince lem e, bu ka vra nu n

hiçbir b içhnde aç ık bi r kavram olmadığın ı gözler önüne serer . Neden

ehm izde n bı rakı lan bi r taş ın yere düşm ek zorunda o lduğu nu, bun a

kaış ın bi r toptan a teş lenen mennin in hedef ine ulaşmak durumunda

olmadrğrnr söylediğhniz üzer inde düşünelhn . Bh taş ın , e l imizden

bırakı l ı r sa , yere düşmek zorunda ohnas ı o lgusunu bi lhiz ; ö te yandan,

bi r toptan a teş lenen bi r merminin hedef in i vuracak o lmas ı o lgusunu

zoranlu bi r fenomen o larak görmeyiz , çünkü bunun her zaman söz ko

nusu o lmadığın ı b i lhiz . Bu örnek dikkate a lmdrğrnda, şu zorunluluk

tanrmı kend is in i öner i r : B fenomeninin A fenomeninden sonra o lm ak

zorunda o lmas ı , B fenomeninin A fenomeninden sonra or tayaçıkışının genel bir yasanın özel bir hali olmasıyla aynı anlama gelir .

Bazılar ı , onu fenomenler in düzenli bir dizi l işine indirgeyen bir tanım

olarak, fenom enler in birbir ler ini zorunlu olarak izlem esine i l işkin

böyle bh tanunı gerçekten de doyumcu bh tan ım diye

düşünmüşlerdh. Bununla bi r l ik te , bu zorunluluk tan ımının nedense l

iüşki tan ımı iç in hiçbh yaran ohnaz. B fenomeni A fenomenini zo

runlu olaı-ak izlemek durumunda olduğu zaman, A fenomenini B feno

m eninin nede ni diye adlarrdrrrrsak, zorunlu dizil işi dü zenli dizi l işe

indirgem em iz duru mu nda, B A 'yr her zam an iz lediğinde , A fenom e

nin i B fenomeninin nedeni o larak görmek zorunda o lacağrz . Bu du

rumda, üen tar- ifes ine göre ikinci üen her zaman bhinciden sonra ge-

I hse , bhinc i t ren in is tasyondan geç iş in i d iğer üenin is tasyondan

geçiş in in nedeni o larak görmemiz gerekecekth; ancak bu nedense l

i l işkiyle anlatmak is tediğimiz şeye hiçbir şekilde kar-şr irk gelmez.

Nedensel iUşkinin özünü, fenomenler in zorunlu dizil işini , herhan

gi bh düzenh dizihş olarak değil de, (üen tar- ifes i gibi) uzlaşrmlardan

çok temel doğa yasalarrnrn sonucu olan düzenli dizüişi olarak

tanımlamak sure t iy le kavrama gi r iş imler inde de bulunulmuştur . Bu

temel doğa yasalarrnrn ne olduklarrnr tam ve kesin olarak belhieme

gir işimler i aşr imaz bhtakrm güçlükler le karşr laşmıştr r .

140



ö n d e y i P r o b l e m i

Bu değer lendinne ve güçlükler in bk sonucu o larak, neden kavr amın ı b i l ims e l kavr amlanmızdan o luşan kavr am dağar c ığ ından

aü na g ib i b i r eğ i lim o r t aya ç ıkm ış tn . Bu neden le de tenn in izm p r ob

lemin in özgün f o r mülas yonundan vazgeç i lmiş ve de tenn in izm pr ob le

miyle i lgil i olaı-ak yeni fomülasyonlaı-a gidilmeye çalışı lmışt ır .

Doğal bi l imler a lan ında de terminizm problemi yakın zamanlarda

neden sözcüğ ü kul lan ı lm aks ız ın , zorunluluk , kaç ın ı lmaz sonu ç

v.b.g . , te r imlere başvuruknadan tanunlanmış tu- . Doğa bi l imler indeki

de terminizm probleminin yakın zamanlarda revaç ta o lan tan ımı aşağı

yuk arı şu şekli al ı r : D oğa da or taya çıkan olay laı ın akışı biz e,

ş imdiye dek or taya ç ıkmış o laylar ın gözlendenebi lk n i te l ik le r in in

oluş turduğu temel üzer inde , ge lecekteki o laylara i l i şkin o larak

öndeyide bulunma o lanağı verecek yasalar şekl inde i fade edi lebi lk

m i ? Şu halde , de te nnin izm problem i önde yi problem i o lup

çıkmıştu- . O, bundan böyle geleceğin geçmiş taraf ından belir lenmesi

y le deği l , ancak daha çok biz im geçmiş temel i üzer inde ge leceğeihşkin o larak öndeyide bulunup bulunamayacağunız la i lg i len i r .

M ekan izmin doğa l b i l imle r e egemen o lduğu dönemde , b i r başka

deyiş le , c is imsel doğanm tüm fenomenler in in mekaniğin yasalar ı

ta ıafmdan aç ıklanabi leceği görüşü doğa bi l imler indeki egemen görüş

olduğu zaman, doğa bi l imler i de te rminis t bakış aç ıs ın ı des tekl iyor

lardı . Bu determinizm en güçlü ve en eücil i i fadesini , doğa yasalar ını

(Laplace 'n in z ihninde Newton mekaniğin in yasalar ı vardı ) , vedünyay ı meydana ge tken tüm maddî nok ta la ım be lh bk andak i ko -

numlann ı ve h ız la ımı b i l en , kur ams a l p r ob lemle r in çözümü (bur ada

söz konusu o lan ikinc i dereceden di fe rans iye l denklemler in

çözümüydü) iç in s ın ı r s ız kapas i te le r le bezenmiş bk akl ın bu ver i le r

den yola ç ıkıp , onla ı ın bu yasala ıa uygun o larak geçmiş teki

hız la ı ınm ve konumlaı ın ın ne o lduğunu ve ge lecekte ne o lacağın ı

ç ıkaısayab i leceğin i öne süren , onsekiz inc i yüzyı l ın ik inc i yan s ınd a

141



yaşam ış Frans ız bi l im ad am ı Lap lace ' ta buldu . Do ğanın be l l i biı- an

daki hal ine i l işkin bi lgi şu halde , doğ a yasalan nı (Newton m eka

niğin in yasalanm) büen bi r ine geçmiş in ve ge leceğin tamamınıç ıka isam a o lanağı verecekt i , Lap lace aynı zam anda , ondan ge çm iş i

ve geleceği çıkai-sayabihnek için, şimdiki hale ihşkin olarak bilme

ge r eks inhn in i duyduğumuz şey in ( tüm nokta lann h ız lannm ve ko -

numlanmn) ihce o larak bi l inebihr o lduğunu kabul e tmiş th . F iz iğin

dah a sonraki ge l işmes i , bun unla bi rhk te , Laplace 'm öne sürdüğü de

terminizmin alt ını kazmııştu- . Çağdaş kuantum kuramı, f iziğin yasa

lar ın ın bize maddenin n ihaî ve en yüksek bi leşenler ine (e lekhonla ıa ,

protonlaıâ, v.b.g. , ) Uişkin olarak gözlemlenmiş ver i lerden, onlar ın

ge lecekteki ha l le r in i çücarsama o lanağı vermediğin i gös te r i r . Burada

dikkat edUmesi gereken nokta , b izhn bu ver i le rden yola ç ıkmak sure

t iyle, t ikel elektronlar ın f iziğin yasalar ına uygun olarak gelecekte ne

rede o lacaklar ın ı önceden bi lebUmek iç in , b i lmek durumunda

olduğumuz tüm ver i le r i gözlemleyemediğimiz hususudur . F iz ik bize

geleceği hesaplayabi lmek iç in e lekt tonlann be l l i b i r andaki konum ve

hız lannı bi lmemizin ye terh o lduğunu bi ldhir , ancak bu öndeyi iç insöz konusu parametre le rden yalmzca bhin i b ihnemiz ye ter l i değUdh,

her ik is in i de bi lmemiz gerekir . Bununla bi rhkte , f enomenler in bizzat

kendi doğalar ından dolayı , b i r e lekt ronun hız ın ı ve konumunu is tenen

dakUclUcle ölçemeyiz. Onlar çok büyük sayıdaki eleküronla ügüi

o ldukça , ya lmzca bu paıametre le r in be l l i o r ta lama değer le r in i

gözlemleyebi l i r iz ve bu or ta lamala ıdan yola ç ıkmak sure t iy le , i s ta t i s

t ik yasalanna uygun olaı-ak, bu parametieler in gelecekteki or talama

değ erler ini hesa play abil ir iz . D em ek ki , tek tek elektionlar ın g elece kte

nerede ve nas ı l o lacaklanna i l i şkin o la ıak tam bir öndeyide bulunul

maz; bununla bi r l ik te , kendis ine i l i şkin o la ıak öndeyide bulunabi le

ceğimiz şey çok büyük sayıdaki e lekt tonun or ta lama değer le r le nere

de ve nası l olacağıdır .

142



Doğa Yasaları Yalnızca İs tat is t iksel Yasalar mıdır?

Bununla yakından i l i şki l i o lan bi ı - görüş , daha önceden nedense lyasalar o la ıak bi l inen yasaların özü hakkınd a, be l l i bh tak un bi l im

adamlar ı ta ıafmdan öne sürühnüş o lan öze l ve a l ı şdmadık bh

görüştür . Bu yasalar çoğu nlukla mad denin çok büy ük sayıdaki bas i t

pa r çac ığ ından meydana gehn i ş büyük c i s ün le r m davr amş la ı ıy la i lg i

l iydi . Böyle bh c ismin davranış ı söz konusu c ismi meydana ge t i ren

parçac ıklann tümünün or ta lama davranış ına bağl ı o lacakt ı r , ancak

tek bi r pa ıçac ığın bütün küf len in davranış ı üzer inde büyük bh e t is is i

ohnayacakür . Eğer büyük bh o laylar - y ığmıyla uğraş ıyorsak, o lay

ların t ike l büe şenler i düzens iz bi r b iç imd e ve ge l iş igüze l or taya

ç ıksa bi le , bu y ığında be lh bhtakım is ta t is t ikse l düzenl i l ik le r

o lmal ıdı r . Bu nedenle çok bü yük sayıdaki bas i t parçac ığın toplam ı

olan daha büyük c is imler in davranış ı , bu bas i t parçac ıklar ın dav

ranışı oldukça düzensiz olsa bile , olaylar yığını olarak, is tat is t iksel

düzenl i l ik le r ta raf ından be lklenmel idi r . Bu durumda, fenomenler i

yöneten ve büyük c is imler in de paylaşüklar ı yasalar ın is ta t i s t ikse l yasa lara indhgenebi lecekler i öner is i ön plâna ç ıkar . Daha önceden

dü nyay ı yöneten gizem li b h ned ense lhğ m bu- tezahü rü o lduğ u

düşünülen , dünyadaki herhangi bi r düzenl i l ik , bu görüşe göre ,

yaln ızca , kendi içmde gizemli h içbi r şey saklamayan is ta t i s t ikse l b i r

düzenl i l ik o lacakt ı r . Bu düzenl i l ik yaln ızca çok büyük sayıdaki bas i t

pa ıçac ığı e le a ldığımız zaman or taya ç ıkar . Oysa bu bas i t

pa r çac ık la r ın dünyas ında t am bh kaos hüküm s ür e r ve he r hangi bk

düzenhU k s öz konus u ohnaz . Doğa yas a la ımm özüne i l i şk in yukanda

ana haüan ç iz i l en —te r modinamiğ in yas a lan ö r neğ inde o lduğu g ib i ,

bazı f iziksel yasalar la i lgil i olaıak herkes taraf ından kabul edihniş

o lan— görüş (bas i t b i r b iç imde onlarda kul lanüan kavramlar ın

içer iğinden çdcan ve dolayıs ıyla, sal t anaütik yargılar olanlar dışında)

tüm doğa yasalar ın ı i s ta t i s t ikse l yasalara indkgeyen bk görüş o larak,

s ıkça sorgulanır .

143



i râde Özgür lüğü

Detennin izm problemiyle çok yakmdan i l i şki l i o lan , ve hiçbi rbiç imde önemsiz o lmayan bi r başka problem de i râde özgür lüğü prob

lemidir . Ş imdi üzer inde duracağımız problem olan i râde özgül lüğü

problemi her zaman s tandar t o larak aynr biçhnde anlaşr imaımşür .

İnsan hâdes in in özgür lüğü zaman zaman, insanrn çabalar ına

gerçekten bütünüyle değdiğin i ve yaraş t ığ ım düşündüğü bi r şeye

sadrk kalabi lme ve kendis in i yoldan ç tkar ınas r mümkün o lan baş tan

ç ıkancr bi r şeye karşr koyabihne ye t is i a racrhğryla an laşümrşür .

İnsan karakter in in en önemh ve en dikkate değer yönler inden bhi o lan

i râde özgür lüğü, bu şeki lde an laşr idrğrnda, hâde özgür lüğünden çok

irâde gücü diye adlandrrrhnalrdır .

Anc ak i râde özgü r lüğü te r imine başk a anlanü ar da

yüklenm iş t i r . Bu nlardan en önem lis i b izh n yu ka nd a tar tı ş t rğımız

nedense l lü: problemiyle yakından i l i şkih o lan anlamdur . Bu yorumda

ins an i r âdes in in özg ür o lup ohnad ığ ı so r us u in s an ey lemle r in in h iç bh

kuşkuya yer bı rakmayacak biç imde, be l l i nedenler ta ıaf indan be l i r le

n ip be lhienmediği somsuna indirgenir . Bm'ada göz önünde tutulmas ı

gereken nokta bell i bir karakter le , beUi eğit imler le bezenmiş, bell i ter

cihler i olan bir insanın, bell i bhtakım motif ler in sonucu olaıak, spesi

f ik karar lar - ve ıme zorunda mı o lduğu, yoksa be lh bi r karaktere sahip

bir insanın, bir takmı motif ler in sonucu olaıak, bir ya da bh başka

şeki lde karar verebUeceği mi sorusudur . Demek ki , hâde özgür lüğü

problemi insan i râdes in in genel nedense l l ik i lkes ine tâbi mi o lduğu,yoksa onun nedense lhğin zorunluluklar ından kaçrndrğr mı , insan

irâdes in in ey lemler in in yaln ızca , nedense l z inchier in , hem nedenler i

hem de sonuçlan o lan , a ıa halkalar ı mı o lduğu, yoksa onlar ın

yalmzca, nedensel zincir ler in, sonuçlar ı olsa da nedenler i olmayan,

baş langıç halkalan mı o lduğu sorusuyla ügi l id i r . İnsan i râdes in in

yukanda ta i t i ş ı lan anlam iç inde özgür o lduğunun kabul edihnes i ,

insanrn , onun doğada hüküm süren ve kendis in in karş ı koyamayacağı

144







t iğ imiz ayr ıca l ıkl ı konum, biz im ş imdi o lanla o lmuş o lan ya da o la

cak o lan a ıasmda yapt ığımız ayr ım, be lki de insanlar ın dünyaya ken

di le r ine özgü bakış ta rz ın ın sonucudur . Gerçek dünyada şündi o lan ,

daha önce o lmuş o lan ve ge lecekte o lacak o lanın vaıo luş ta iz ı

arasında hiçbh- fark olmayabilu- . Geçmiş, şhndi ve gelecek belki de

dünyanın baş langıc ından i t ibaren hazı rdı r ve bizhn onlar ın varo

luştan bakımından tasaı- ladığunız fai-khiık, yalnızca zihinlerhnizin

dü zen lenişiy le i lgih olan yalnızc a, özn el b h faı-khlıktn.

Bu, de te rminizm problemi adı ver i len ikinc i b i r problemdir . Bu

pr ob lemi okuyucuya , kend i l e r inden s o r umlu tu tu lmay ı pek i s t eme

diğimiz i fade ler ve te rhnler kul lanarak aktarmaya çahşt ık . Buradakisoru ge leceğin daha ş imdiden doğru ve diğer in in yanl ış mı o lduğu,

yoksa ikis in in de ş imdiden ayar lan ıp ayar lanmadığı , b i r i ge lecekte

be l l i b i r o lgunun or taya ç ıkacağın ı Öne süren , buna karş ın diğer i bunu

reddeden, bi rbi r le r ine çehşik iki önermeden, bi r in in ş imdiden doğru

ve diğer in in yanhş mı o lduğu yoksa , ik is in in de ş imdiden ne doğru

ne de yanh ş o lduğ u ve on lann , yaln ızca uyg un zaman ge ldiğind e ,

doğru ya da yanl ış o lacağı mı sorusuyla i lg i l id i r . Bühinün ayar landığına ve her zam an ayar lanm ış o lduğ una, ancak yaln ızca m ev cu t

ohnadığına inananlar be lh bh- türden de terminizmle uyuşur lar ; ge le

ceğin henüz ayar lanmamış o lduğuna, onu yaln ızca zamanın ya

ra t t ığ ına inananlar i se inde terminizmle uyuşur lar . Ş imdi tar t ı şmakta

o lduğumuz bu p r ob lem yakmla ıda , zaman ı , ge r çek dünyan ın

yar aüc ı s ı (temps createur), ve felsefe tai ' ihinde de, yara tıcı ev rim

{evolution creatrice) olarak görm ek sure t iy le , bu şeki lde an laş ı lan m-

determinizmin savunuculuğunu yapan Frans ız f i lozofu H. Bergsontai-af ından gündeme gethihnişt ir .

147



Mekanizm ve finalizm

Dünyanın Bir Amaca Göre Düzenleniş iy le İ lg i l i Tart ışma

Dünya bir amaca göre mi düzenlenmişth , yoksa o yalnızca i ler iye

doğr a kör ces ine mi yuva i l anu ? M ek an is t in kend i s ine o imns uz , buna

karşm f inalizmin k endis ine o lum lu bü- kaiş ı l ık verdiği , pro blem in

gene l b i r f omülas yonu budur . Finalizm ya da teleoloji adı ver i len

bakış aç ıs ı dünyanın bi r amaca göre düzenlendiğin i kabul eder , oysa

m eka nizm bun u redded er . Te leolo j i ve f inalizm, îngUizcede

am aç a karş ı l ık ge len , Yu nanca telos ve Lat ince fınis

sözcükler inden türe t i lmiş tü- . Mekanizm, savunucula ı ı dünyadaki tüm

fenom enler in akışının bü- m ek aniz m içinde or taya çıkt ığını ve insan

sa l ey lemin yönlendir i ld iği b içünde , b i r amaç taraf ından

yönlendir i lmediğin i düşündükler i iç in , te leo lo j in in kaış ısmda yer

alan eğil imi temsil eder .

Antropomorf ik Amaçl ı l ık

Finalist görüş, anti-opomorfik bir biçim alabUdiği kadai-, başka bü-

biç im de a labi l i r . Ant topomorf ik f inal izm, dünyanın bi r amaca göre

düzenlenmiş o lduğunu öne sürerek, bunu dünyanın düşünmeye, i s te

meye ve irâdesini gerçekleşt i ı -meye yeti l i bir vaıhğın amaçlı bn işi

olduğu ve onun bu vaıt ik taıaf ından bell i bir amaç için kurulduğu

anlamına ge lecek şeki lde yoramlm- . Bu gömsün yandaşlar ı , doğada,

onlar ın bu var l ık taraf ından bil inçli olaıak hissedilen bell i bhtakımyüksek Gayeler i gerçekleş t i rmek iç in , akı l l ı ve herşeye gücü ye ten

bir var l ık taraf ından yara t ı ld ığı va ısayunın ı kabul eünek dış ında

aç ıklanamayacak, bazı yönler bulunduğundan emin görünür le r .

Bütün bi r dünyayı be l l i bh amaca (ya da amaçla ıa) yönelen bh

vaı l ığm ürünü o la ıak gören ant ropomo rf ik f inalizm, dün yanın

yarat icıs ı ve yöneticis i olan bheysel bir Tanrı 'mn vaıolduğu

düşünces iy le çok yakından üişki l id i r .

148



Kolayl ıkla göı ı i lebi leceği gibi , an t ropomorf ık f inal izm doğaya

i l i şkin a ıaş t ı rmalann sonuçlanndan çok, d in le yakından i l i şki l i o lan

metaf iziksel eğil imler arasmda yer al ır . Oysa doğaya i l işkin olan

aıaşt ırmalaıdan çoğu zaman antropomorf ık f inalizme karşı t olan biı-

eği l im, yani doğanın fenomenler in i aç ıklamak iç in dünyanın yüksek

gayeler in i yer ine ge t i rmeyi amaçlayan bi r Yara t ıc ın ın ürünü o lduğu

şekl indeki hk varsayuna gerek duymadığımızı öne süren fe lsef î me

kanizm ç ıkar .

Rnal izm, bi r Yara t ıc ın ın amaçh eüdnl iğin in tezahür le r i o la ıak

anlaş ı lmak dış ında , h içbi r şeki lde an laş ı lmayacak o lan o lgu

sayıs ının çok fazla oldu ğu nu savlai . Bu olgular organ ik d oğ ad aolduğu kadai- , inorganik doğada da bulunabi lh . Fhıa l isüer organik

yaşamı o lanakl ı kdan koşuUar ı doğada her yerde bulamadığımızı ,

ancak bu koşu l l an bü tünüy le ye r yüzünde bu lduğumuzu s avunur la r .

Bundan başka doğada egemen o lan düzenl i l ik le rden , kendi le r i o l

ma ks ız ın yaşamın , ya da en az ından yaşam ın baz ı b iç im ler in in o la

naks ız o lacağı be l l i sapmalar la karş ı laş ıyoruz . Buna göre , ömeğin ,

bir tek su is t isnasıyla tüm sıvı lar soğutulduklar ı zaman daha yoğun

hale ge l i rle r , ancak yaln ızca su , 4 sant igrad derecede en yoğu n h alde

olm- ve hem ıs ı t ı ld ığı zaman ve hem de soğutulduğu zaman, daha az

yoğun hale ge lh . Herşeyi donduran bi r havada, nehir le r in ve göl le r in

baş tan başa bütünüyle donmamas ı , ancak a l t ında su s ıcakhğınm 4

sant igrad derece o lduğu bh buz tabakas ıy la kaplanmas ı o lgusunu,

suyun bu o lağandış ı öze l l iğ ine borç luyuz. Bu, doğanın

düzenl i l ik le r in in , kendis i o lmaks ız ın yaşamın o lanaks ız o lacağı

bi rçok is t i snas ından bhine bi r örnekt i r . Yeryüzünün organizmalannyaşamı için elver işl i olan koşuUaıla bu şekilde is t isnaî bh biçimde

bezenmes i , ve dahas ı , doğal düzenl i l ik le r in , kendi le r i o lmaks ız ın

yaşamın vaıolamayacağı bu is t isnalar ı ; dünyanın Yaı-at ıcısmın

dünyayı , yeryüzünde yaşam or taya ç ıkacak ve vaıohnaya devam ede

cek şekUde amaçl ı b i r b iç imde düzenlediğin i ve bihnçl i o larak doğal

düzenhhklerden beUi sapmalar ayaı - ladığın ı gös te ren ye terh kamüaı-

değ i l midh?

149



Finalis t ler taıaf ından gelişt ir i len düşünce çizgiler inden bir i budur .

Gel in onun mant ıksal o la ıak savunulup savunulamayacağı üzer inde

düşünel im. Dağlarda , yağış tan ve f ı r t ınadan korunma sağlayan ,ağaçtan yapılmış bir kulübeyle kai 'ş ı laşu-sam, bmnin bu kulübeyi in-

sanlai ' iç in bu amaca hizmet etmek üzere inşa et t iği sonucuna var ırun.

Aynen kulübenin yara ı ldığmdan bhin in onu bu amaç iç in inşa e t t iğ i

sonucuna vardığımız biçhnde, doğadaki canlı vail ıklaı- iç in yarar l ı

o lan koşul la ıdan yola ç ıkıp buradan bh Yaıa t ıcmın onla ı ı bu canl ı

var l ık lann yarar ına o lacak şeki lde , amaçh o larak ayar ladığı sonucu

nun ç ıküğı düşünces ine varmamız i lk bakış ta bize çarpıc ı ge lebiür .

Bununla bhi ikte , bu iki akdyürüüne ç izgis i a ıas ındaki benzer l ik

yaln ızca görünüştedh. Böyle bi r kulübeyle kaiş ı laşmazdan önce , in

sanlar ın dağlarda bu amaç iç in böyle kulübeler inşa e t t ik le r in i b ihne-

seydim, bu kulübenin bir kimse tarafrndan amaçir olarak inşa edilmiş

o lduğu s onucuna va r mr ş o lmayacaküm. Kulübe ö r neğ indek i

akr lyürüünem manüğrn analo j i yo luyla akr lyürüüne o larak be t imle

diği aküyürli tme türüne girer . Yalnrzca, şeylere i l işkin is t isnaî bh

düz enlem eyle karşr laşma o lgusu, bu düze nlem enin bi r i ta raf rndan buavanta j ı sağlamak iç in am açh o larak o luş tmu lmu ş o lduğ u sonucunu

çıka rsam ak için bir tem el sağla ma z. Dağlar-da al t inda, t rpkr ku lüb e

gibi b i r srğmak oh na iş levi gören bi r oyuk bulu nan, çok büyük kay a

lardan meydana ge lmiş bh pi ramit le karşr laşsaydrm, şeylere i l i şkhı

bu is t i snaî ve yarar l ı düzenlemeden kalkıp , b i r in in bu büyük kayalar ı ,

onlaı- beni yağıştan koruyacak şekilde, amaçlı olaı-ak düzenlediği so

nuc una varm ış o lm ayacak tun . F inal ist le r in argü m anlan kulübeyle i l

gil i olan bir inci akr lyürütmeye değil de, yasal olmayan bu ikinciakr lyürüûneye benzer . Şeyler in yeryüzünde yarar l ı bhçhnde

düze nlenm eler inden kalkıp , b h yara ücm m şeyler i canl ı o rganizm a

lar iç in bu şekilde düzenlediği sonucunu çıkaısaı-ken, analoji yoluyla

akr i yürüünüyoruz . Bmada göze t i lmes i gereken nokta biz im, f inal is thı

bir Yaraücmm amaçir işi olarak görmek is tediği bir i l işkUer dizis ine

benzer bh dizi i l işkinin bir i tarafrndan bh başkasrnrn yarar ı iç in

1 5 0



bil inçli olarak yarat ı ldığı bir örnek bilmediğimiz noktasıdu- . Finalis t

le r in akı lyürütmes i , ne zaman noımalden sapma gös teren ve bi ı i ya da

ca nh b h şey için yarar l ı olan bir koşuUai dizis iyle karşı laşsak, bu di

z in in iy i l iksever bh vaı l ığ ın bh amaca göre gerçekleş t i r i lmiş bh

ürünü o lduğu biçhn indek i ör tük öncülü vaısayai . Bu ön cül , h iç

kuşkusuz, yanhştu- , çünkü onu kuUanmak smet iy le , kumaibazın

rakip oyuncula ıdan bi rme o lağanüs tü iy i kağı t la ı - vermes i o lgusundan,

onun bunu, şansh oyuncuya karş ı iy i duygular bes lediği iç in bi le rek

yaptığ ı ya da iyih kse ve r ruhlar ın bu oyu ncu ya kar-şı iyi niy eü i ve

huy lu ohna la ımm kağ ı t l ann dağ ı l ımın ı e tk i l ed iğ i s onucunu

çıkaisayabil irdik. Bu öncülü kullanai-ak, bir evin kiler indeki, bu kilerde küfün varo luşunu o lanakh kı lan nemden yola ç ıkıp , evi inşa ede

nin bu nemi, küfün gelişebilmesi iç in, bil inçli olaı-ak yaı-atüğı sonucu

nu da ç ıkaısayabi lhdik. Bu sonuçla ı - ve dolayıs ıy la onlann kendis ine

dayandıklar ı öncül , h iç kuşkusuz, yanhşür .

Ne zaman organik yaşamla kai-şı karşıya gelsek, yaşamı olanaklı

kı lmak iç in bazı koşul lann yer ine ge t i r i lmes i gerekt iği çok aç ık o la

rak or taya ç ıkar . Buna göre , yaşamın bu koşuUaıdan dolayı varo l duğunu söylemek makûl ve meşrudur . Bununla bi r l ik te , bu koşul lar ın

bu canlı var l ıklaıa karşı iyil ik his ler i besleyen bhi taı-afmdan inceden

inceye düşünüle r ek aya ı l anmış o lduğunu bağ ıms ız bh b içhnde

kanı t lamazdan önce , bu örnekte bu koşul lar ın organik yaşamı o la

nakl ı k ıhnak iç in bi r i ta ıafmdan yaıa t ı ld ığım söylemeye hiç

hakkımız yoktur .

Dünyanın bi r amaca göre düzenlenmiş o lduğuna i l i şkin kanıüaı -olarak, f inahst , herşeyden önce, organik varhklaı ın f iziksel yapı ya

da doğala ı ın ı ve onla ı ın yaşam koşuUarma o lağanüs tü bi r b iç imde

uyma yetenekler ini verh. Çok büyük sayıda ömek kullanai-ak, onlaı-

her bi r organizmanın nas ı l o lağanüs tü bh biç imde kompleks ,

anlaşı lması güç ve uyumlu bir c ihaz olduğunu göster ir ler . Finalis t ler

bu na ek o la ıak, bu c ihazın nas ı l o lağanüs tü akı lh o lduğu nu, b h

başka deyiş le organizmanın , b izzat kendi yapıs ından dolayı ,

151



yaşamın değişen koşui la ı ına ye tkin bi r b iç imde uyum sağladığın ı ve

bundan dolayı , var l ığ ın ı devam e l t i r i rebi ldiğin i ve bu yaşam biç imini ,

dış koşullaı- kendis i iç in bir felâket haline gelinceye dek, kendis indensonra gelenlere aktaıabildiğini or taya koyarlar- . Finalizmin savunucu

ları , bundan dolayı , dışsal koşuUara böylesine ustal ıkla ve yetkin bh

biç imde uyum sağlayan bu c ihazlar ın , ras t lanü sonucu or taya ç ıkmış

olamayacaklar ın ı , ancak bu c ihazla ı ın , yaşayabi lmeler i ve tür le r in i

dev am e t theb ihne ler i iç in , bu akı l lı yapıy ı onla ıa bi l inç l i o larak

vermiş o lan bh Yaıa t ıcmın ürünü o lmuş o lmalar ı gerekt iğin i

düşünür le r .

Bu görüş yandaşla ı ı , kendüer ine var l ık lar ım devam e türme ve

yaşamlar ın ı tür le r ine geçh-me o lanağı veren yapüaı la bezenmiş en

becer ikü organizmalar ın bi le or taya ç ıkış ın ın , b i r Yara t ıc ın ın amaçl ı

eüc inhği va ısayınuna müracaat eüneks iz in , aç ıklanabi leceğin i

düşünen, fe lsef î mekanizm ta ıaf ından paylaş ı lmaz. Yaşam

koşui la ı ına böyles ine yeücin bi r b iç imde uyum sağlayan organizma

lar ın kökenin i doğaüs tü e tmenlere başvurmaksrzrn aç ıklama

gir işiminde bulunan öğreü, Chaıles Darwin taraf ından yaı-aülmışolan yaşama kavgas ı kuramrdu- . (Daha sonraki görüş le r ta rafmdan

düz ehi len) bu ku ram a göre , beü i drş koşu üar rn b h sonucu o larak,

be l l i o rganizmalar rn üreyen hücre le r inde bhtakun değiş ikükler in or

taya çüctrğr olur , ki bunun sonucunda bu organizmanın hemen

arkasmdan ge len kuşak anne babalannkinden farkhlüc gös te ren yeni

bh öze l l ik kazann ve bu öze l lüc daha sonraki kuşaklara geç i r i lh . Yeni

özell ik yaşam kavgasında bu ük kuşak için yaraı-h olabilh, ancak o

aynı zamanda zarar l ı ya da önemsiz o labi lh , b i r başka deyiş le , söz

konusu özell iği i lk kez olaı-ak kazanan kuşak yaşama atalar ından

daha iy i uyum sağlayabüdiği g ibi , daha kötü ya da a ta lar ıy la aynı

ölçüde uyum sağlayabi lh . Daha somaki kuşaklar aras ında yaşama

daha iyi uyum sağlayan değişimler olursa, diğer ler inden çok bunlarrn

var lüdannr devam ett irecekler i ve yeniden üreyecekler i çok açrktrr .

Varoluş kavgasrnda, yaşama daha iy i uyum sağlayan bu değiş imler

152



kazanır . Bu şekilde, zamanın akışı iç inde, yaşama daha az uyum

sağlayan atalar ın yer ine, yaşam koşullar ına daha az uyum

sağlayanlardan çok, yaşam koşul lar ıy la a ta lar ından daha iy i bhbiç imde başa ç ıkan , türün daha somaki üyeler i geçer . Demek ki , on la

ra daha bi le büyük sayıda çeş i t l i koşul la ı la başa ç ıkma o lanağı

veren , daha da kompleks c ihazla ı la bezenmiş , g iderek dal ıa yüksek

derecede organize olmuş organizmalar- or taya çıkai ' .

Organizmala ım gehşmes in in yaşam kavgas ı kuramı taraf ından

öner i len biç imde o luşmuş o labi leceğin i reddeüneks iz in , f ina l izm

yandaşlar ı , daha yüksek organizmala ım olağanüs tü ölçüde kompleks

ve yaşam koşul lar ı iç in böyles ine dakik bi r b iç imde ayaı lanmış o lan

donanımlar rnr aç ıklamamızın hiç o las ı o lmadığın ı savunur lar . Onla ı -

bu sayıs ız zararh ve önemsiz değişhn arasında, bizhn organhc

dünyada karşüaş t ığımız ve insan icadı bi r ürünü her bakımdan aşan

yeücin cüıazlaım or taya çıkışı iç in gerek duyulan bütün bu yarar l ı

değiş imler in gerçekleşmiş o labi lmeler i iç in , bu ras t lanüsal

değişhnlerden kaç ın ın o lmuş o lmak durumunda o lacağın ı sorar lar .

Ras lanülarm bu şeki lde bhikmes i gerçekten de faz las ıy la o lanaks ızgörünmektedir . Bu i thaza karş ı l ık o larak, doğanın kendi düzeninde ,

ş imdi yaşayan organizmalar ın yara t r imasr iç in , neredeyse sonsuz bh

zamana sahip o lduğunu di le geürebiür iz . İki baş i r dananın doğuşu

çok seyrek ras t lanan bi r fenomend ir ve bun dan dolayı onun be l l i b h

bölgede bell i bir yr ida bir kez dalıa or taya çrkmasr hiç olas ı l ı değildir .

Bununla bir l ikte , onun iki yr l iç inde or taya çrkacak olmasr daha

olasr ir , onun bin yı l iç inde or taya çıkacak olması ise çok dalıa

o las ıhdn. Vaıo luş kavgas ı kur tunma göre , bugün yaşayan organiz-

malaı- ın or taya çücışınm açıklanması iç in kendiler ine gerek duyulan

bütün bu değiş imler i hemen hiç o las ıh ohnayan değişmeler o la ıak

görürsek, bu olası lrğrn, kendis inde tüm bu değişimler in or taya çrküğr

zamanrn kısalt ı lmasından dolayı , çok küçük olduğu yargıs ına var ' r r rz.

153



B i y o l o j i k M e k a n i z m v e V i t a l i z m

Bas i t b i r b iç imde, doğanm fenomenler in in aç ıklanmas ı iç in ,dünyanın inceden inceye düşünerek eyleyen bü- Yaı-at ıcı taıafmdan

bi r amaca gör e düzen lend iğ i va ı s ay ımına başvumak dur umunda

olmadığunız ı savlayan fe lsef î mekanizmin biyolo j ik mekanizmle

kai ' i ş tu ı lmamas ı gerekir . Biyolo j ik mekanizmin temel tez i , o rganik

doğanın fenomenler in in aç ıklanmas ı iç in , inorganik doğanın

açık lanm ası ba kım ınd an zorunlu ve yeter l i olan bu yasalar ın yeter l i

olduğu, ve dolayıs ıyla, tüm biyolojik yasalaı ın f iziğin ve kimyanm

yasala ı -mdan ç ıkarsanabi leceği görüşüdür . Biyolo j ik mekanizme

karşı t olan eğil im ise, organik dünyanın olgular ını açıklamak için

inorganik dünyayı yöneten yasalar ın ye te r l i o lmadığın ı , ve

dolayıs ıyla, f iziko-kimyasal yasalaı ın tüm biyolojik fenomenler i

açıklamak için yeter l i olmadığını öne süren vital izmdir .

Vital izm, başlangıçtaki biçimi içinde, yani paleovital izm olarak,

organik süreçler in seyr inin, organizma için dışar ıdan sağlanan f izik

sel ener j iyi , organizmanın varbğını devam ett irebileceği ve

gelişebileceği bn biçimde idai-e eden diıünsel güçler ya da kendiler ine

arkeozlar adı ver i len gizemli varhklar taraf ından, yönlendh-ildiğini

kabul e tmiş t i . Organizmayı idare eden bu gücün bi l inçh o larak bh

amaca yönelmiş bi r var l ık o lduğu, bununla bul ikte , pa leovi tahzmin

yalnızca en i lkel biçimi içinde savunulur . Bu bakış açıs ı antropomor-

f ik f inahzme epeyce yaklaşu: , ancak ona bh bütün o larak dünya

bakımından deği l de , ya ln ızca organik biç imler i iç indeki organizma-laı- kon usu nda yaklaş ı r . Vi tahzm in çağdaş biçhni , o rganik dü nyad aki

fenomenler in gidişa tmı , inorganik dünyayı yöneten yasalardan

oldukça faiklı olan yasalaıa göre yöneten dominatiaı- , enteleşi ler , ps i-

koidler gibi e tmenler in kaülunına başvursa da , söz konusu neovi ta l iz-

min savunuculai ' i bu enteleşi ler in, ps ikoidler in, v.b.g. , bi l inçli olarak

bel l i amaçlara yönelmiş var l ık lar şekl inde e le a lmmalaıma aç ıkça

karşı çıkai-laı- . Vitalizm, ve özellikle de çağdaş vitalizm antıopomor-

154



f ik f inalizmin çok uzağmdadu- .

Anüopomorf ik vi ta l izme en yakın düşen bakış aç ıs ı bütün bü-

canl ı doğanın , onun hücre le r inden her bhin in , her organizmanıngehşmeyi , yaşamın koı -unmas ım amaçlayan bi r ruha sahip o lduğunu,

ancak onun bu amaçlara bi l inçs iz bh biçhnde yöneldiğin i öne süren

ps ikovi ta l izmdh. Ps ikovi tahzmde, Leibniz ' in monadla ı la i lg i l i

öğre t is inin ve Fec hne r ' in bütü n bir evreni ve bileşen ler ini ruhlaı la

donanmış var l ıklaı- olaı-ak gören felsefesinin yankılaı ını buluyoruz.

Leibniz de Fechner de f inal is t bakış aç ıs ın ın savunucular ı a ras ında

yer alır .

Antropomorf îk Olmayan Amaçh Kuru luş Anlay ı ş ı

Fina lis t diy e nitelenen felsefî eğil imler in tüm ü anü op om orf i k f i

nal izm biçhnin i ahnaz . Ömeğin , Ar is to te les ' in f inal izmi anüopomor

f ik değ ildi . Aris toteles var l ığın ned enler in in ilkeler i nden söz etüğ i

zaman, dör t tür nedeni ve bunlar arasından da fai l neden ve f inal ne

deni bi rbhinden ayudı . Fai l nedenle , o aşağı yukar ı nedenle kas tedi

len şeyi an ladı . F inal nedenle i se , gehşen nesnede kendis in i

gerçe kleş th en , aktüe l ha le ge th en form anla ülm ak is tendi . Bh-

böceğin yumur tadan ç ıkt ıktan sonra , b i r kmtçuk ve daha sonra kr iza-

Ht biçimini ve son olarak da kendi yetkin şeklini alan, gehşen orga

n izmas ın ı düşünür s ek , onun f or m 'u b i r böceğ in n o m a ld e

geUşmesinin son evresinde aldığı nihaî yetkin şekildir . Şhndi, Aris to

teles 'e göre, uygun koşullaı-da gelişme sürecinin sonundagerçekleşen, bu sürecin seyr ini eüvileyen, onu yöneten ve yönlendiren

fomdur , yeücin şeki ldh. Bu fom, hiç kuşkusuz, soyut lamala ı - (P la to

nik idealaı- ) dünyasının üyesi olup, gerçek dünyadaki bir olay ya da

şey deği ldh. Ar is to te les , bununla bi rhkte , bu fonnun gehşen bh orga

n izmada c is imleşmes in in anüopomorf ik an lamda, yani bhin in bi l inç l i

o larak bu c is imleşmeyi ve bütün bh ge l işme sürec in i bu fomun söz

155



konusu organizmada c is imleşmes in i o lanakl ı k ı lacak şeki lde yara t

mayı i s temes i an lamında, amaçl ı o lduğunu düşünmez. Bu form ya da

foiTUun c isünleşmes i , öy leyse , ge l işmenin sözcüğün gerçek anlamı

içinde, amacı değildir , ancak sözcüğün Aris toteles tarafmdan açık

seç ik bü biç imde açüclanmamış o lan mecazî an lamı iç inde amacıdı r .

Am aç sözcü ğünü n gerçek ve me cazî an la m lan a ıas ındaki analo j i,

b i r formun c isünleşmes in in , onun yeücin şekl in in ,bi r organizmada,

t ıpkı sözcüğün gerçek anlamı iç indeki amacın bi r ey lem sonunda, ey

lemin tamamlanmas ı o la ıak ge lmes iy le aynı biç imde, (uygun koşuüar

a l t ında) ge l işme sürec in in sonunda, sürec in tamamlanmas ı o larak ge l

mes i o lgusundan o luşur . Ar is to te les 'e göre , sürec in , no ımalde onungel işmes in in sonunda or taya çücan , bu son evres i bütün organizmayı

ade ta kend is ine doğru çekim liyorm uşca sma eyler . Eylem inden

dolayı , Ar is to te les ona bi r neden adın ı verk; o süreç ten önce g e lme

diği , ancak (normalde) onun son ve n ihaî evres i o lduğu iç in de Ar is to

teles ona (daha önceki fai l nedene kaişı t olarak) f inal neden adını

verir .

Aris toteles her yerde, ne zaman bir şey olsa, orada fenomenlereil işkin açıklama için yeterh olmayan fail nedenlerden başka f inal ne

denler in , yani (mecazî bh anlam iç inde) amaçlar ın da var o lduğunu

düşünür . Dünyadaki o laylann bütün bh akış süıec i , b i r başka deyiş le

zaman iç inde ge l işen çok büyük ve o lağanüs tü kompleks bi r süreç

şeklinde anlaşı lan bir bütün olarak dünya da kendi f inal nedenine sa

hipt i r . Dünyanın f inal nedeni , t ıpkı organizmalarda o lduğu gibi , onun

formudur . Dünyanın formuna, dünyanın ge l işmes i iç inde kendis ine

yöneldiği gerçekleşmeye Aris toteles taraf ından Tann adı ver i l ir .

Tanr ı dün yayı , Ar is to te les 'e göre , b i r hareke t e t th ic i (hos kinume-

nos) olaı-ak değü de, aşkın nesnesi (hos eramenos) olarak, çabalar ın

hedef i o la ıak hareke t e t th i r .

156





olacağına i l i şkin o la ıak öndeyide bulunamayız . Yaln ızca şunu

söyleyebi l i r iz : O fa ıklı koşul larda farkb bi r b iç im de, anc ak her

zaman son evrede normal şekl ine sahip o lan bi r hayvan or tayaç ıkacak şeki lde ge l işecekt i r . Sürec in gerçekleşme biç imini be thnley-

en yasala ı - vemek is te r sek, kendis ine yaln ızca gehşme sürec in in so

nunda u laşdab i l i r o lan bu no r mal şek le başvumal ıy ız . G e l i şmen in

son ve n ihaî evres in in bi lgis i o lmaks ız ın , gehşme sürec ine i l i şkin o la

rak öndeyide bulunamayız . İ ş te bu anlam iç inde , b i r organizmanın

gel işmes in in sonunda a ldığı nomal şekl in zaman iç inde ger i g iderek

e tki e t t iğ in i , ve daha önceki gehşme evre le r in i yönlendhdiğin i

söyleyebil ir iz .

Bh o r gan izmadaki ge l i şme s ür ec in in bu ı ş ık a lünda gör ü len

seyr i , daha önceden be lhlenmiş bi r amaca yönelen insan eyleminin

seyrine benzer . Bir denizci taraf ından beUi bir var ış yer ine varacak

şek ilde idare edilen bir tekne, deniz üzer in de yüz erke n, çeşi t l i akın t ı

ve rüzgar lara kaışı koyar , dümenini zor lar , şhndi şu, birazdan bu

doğrul tuda yol a l ı r , ancak daima bh sonuç o la ıak amaçlanan vai ı ş ye

r ine varacak şeki lde yüzer . Denizc in in bi lmçh o larak kendis ine vaı maya çahşt ığı ge lecekteki vans yer i , demek ki , onun ş imdiki dav

ranışını e tkiler ; gelecekteki olaylar daha önceki olaylan

e tki lemektedir . Vans yer in i b i lmediği sürece , h iç kimse tekneyi ida ıe

eden denizc in in davranış ına i l i şkin o la ıak öndeyide bulunmayacakür .

Benzer bh biç imde, onun ge l işmes in in sonundaki normal hal in i b i l -

mezsek, v i ta l i s t le re göre , ge l işen bh organizmanın davranış ına

ihşkin o larak öndeyide bulunulamaz. Organik bh ge l işme sürec iy le

insanın amaçh etkinliği arasındaki bu benzer l ik, bh başka deyişle ,

nası l ki bir amaca göre eyleyen bir insanın davranışına i l işkin olaıak,

onun peş ine düştüğü amacın ne o lduğunu bi lmedikçe , öndeyide bulu-

namazsak, üpkı bunun gibi organik bh gelişmenin seyr ine i l işkin ola

rak, hayvanın nomalde son ve n ihaî şekl in in ne o lduğuna i l i şkin

bi lgi ohnaks ızm, öndeyide bulunamamız o lgusundan o luşan benzer

l ik bazı vitahsüer i organik süreçler i amaçlı süreçler olarak ad-

158



landımiaya götürür . Bu süreçler i amaçlı süreçler olaı-ak adlanduırken,

onlar bu amaçhl ığı sözcüğün gerçek ve anüopormorf ik an lamı iç inde

alamazlar , ancak daha çok te r ime, an t ropomorf ık amaçl ı l ık la yaln ızca

bazı benzer l ikle r i o lan mecazî bh anlam verhler .

H o l i z m

Yuka ı ıdak i a ıgüman la r d ikka t imiz i doğanm çağdaş

öğrenciler inin, özell ikle de biyolojisüer in ve psücolojis t ler in

düşünceler inde or taya ç ıkan i lg inç başka bh yöne , doğanın yapıs ıhakk ındak i düşünce le r i ç in çok büyük önemi o lan ve h içb i r şek i lde

anlamdan yoksun o lmayan bh yöne çeker le r . Canl ı ohnayan doğayla

uğraşan dis ipl in le r , b iz i kom plek s nesneler in davranış ın ın onlar ın

bi leşenler in in davranış ıy la aç ıklanmas ına a l ı şürdı la ı - . Kompleks

nesneler in davranış ın ı yöneten yasalar ı , bu bütünler in e lemenüer in i

yöneten yasalardan ç ıkan yasalar o larak görmeye ahşmış durum

dayız . Z ihin ler inde bi raz önce tar t ı ş t ığ ımız örnekle bhl ikte başkaca

örnekler olan çağdaş biyolojisüer , canlı doğayla i lgUi olarak, element le r i yöneten yasalar ın bUgis in in bu e lemenüerden meydana ge len

bütünler i yöneten yasalar ı ç ıkarsamak iç in ye ter l i o lmadığı sonucuna

varır lar ; kompleks bütünler i anlamak için, onlar ın elementler iyle i lgil i

yasala ıa indhgenemez o lan spes i f ik yasala ıa başvurmahyız . Dahas ı ,

onlar bütünlere ve onlar ı yöneten yasalara i l i şkin bi lgin in , e lemenüe-

r in davranış ın ı aç ıklamak iç in kaç ın ı lmaz o lduğunu düşünüı le r . Sa

vunucular ı a ıas ında biyolo j isüer in ve ps ikolo j isüerm bulunduğu bu

gör üşe (Yunanca holos= biitiin'den ge len) holizm ad ı ve r üh . Ya ln ızca

t ike l hayvansal ve bi tkise l organizmala ım deği l , ancak aynı zamanda

bireyse l organizmalardan meydana ge len toplulukla t ı ve grupla ı ı da

bütünler o la ı -ak gören ve böyle grupla ım davranış ın ın bhreyse l orga-

n izmala ı ı yöneten yasalara göre or taya ç ıküğmı öne süren bu öğre t i ,

bu grap la ıda sa lt o rganizm alar ın bi r toplamı ından daha faz la b h

159



şey bulur ; o bunlarda , sanki kendi özgül yaşamlar rna ve yasalanna

sahip olan, dalıa yüksek düzeyden bireyler görüı\ Öğretinin, insan bi

reyler i üzer inde, ulus ve devlet gibi toplumsal organizmalara ver i len

öncel iğe göre , an t i -bi reyse l eği lhnlere bi r des tek sağlamak suıeüyle ,

insan bh eyiy le toplum arasmd aki i l işki hakk rndaki görüş le r

üzer inde bh e tkis in in ohnamasr söz konusu o lamazdr .

Bununla bi r l ik te denememizin kapsamr bize sözünü e t t iğ imiz bu

görüşle r in bi r tas lak o lma n i te l iğ in i aşmayan bu sunuluşunun ötes ine

geç m eye ya da onlar ı , hak e t t ik le r i e leş t i ri se l anal ize tâbi tu tmay a iz in

v e n n e m e k t e d h .

Y a r a r l ı A m a ç l ı l ı k

Daha önce tar t ı ş ı lan amaçl ı l ık kavramlar ına ek o larak günlük

konuşma di l inde geçen bi r amaçl ı l ık an layış ı daha vardu- . Örneğin ,

can i r o r gan izmalann b i r amaca gör e kur u luşundan ya da

dü zenle nişind en, onlarrn am açlı davranrşrndan , v.b.g. , söz eder iz.

Yine bi r hayvansal organizmanm bh amaca göre yara t r ldrğmdan söz

edersem, bununla bhinin onun kendis i ve üyesi olduğu tür iç in yaı-ar- l ı

o lacak şeki lde meydana ge t i r i ld iğin i öne sürmeyi düşünüyorum de-

mekth. Ömeğin , renkl i ç içekler in böcekler ta raf rndan döl lenen biüi i -

le rce üre t ihnes in in amaçir o lduğunu söylersem, bi tki le r in önceden

saptanmrş beUi bir amacr gerçekleşt i ı -mek için bil inçli olarak çiçekler

üre tmes in i an la tmak is temiyorum, ancak bununla ç içekler in

üre t ihnes in in bu bi tki tü lünün var l ığ ın ın devamına katkıda bulunduğ unu be lh ün ek is t iyorum. Bu amaçl ı l ık yorum und a, amaç l ı o lan ,

bell i bh değere, bell i bü- iyiye ulaşı lmasına kaücıda bulunan her ne ise

odur . İ ş te , bu amaçhhk yorumuna yaıa ı -c ı amaçl ı l ık adım ver iyoruz .

160



O p t i m i z m v e P e s s i m i z m

Amaçl ı l ık problemiyle i l i şki l i o lan başka bi r metaf iz ikse l problem dah a va ıdu Op thn izm ve pes s hn izm. Bu pr ob lem dü nyan ın b ir

amaca göre , yani şu ya da bu iy in in gerçekleşmes ine katkıda bulu

nacak şeki lde mi , yoksa bu iy in in gerçekleşmes ine engel o lacak bü-

şekUde mi düzenlendiği sorusuyla i lg i len i r . Bhinc i gömşe opt imizm,

ikinc is ine ise pessunizm adı ve ı i lh . Z ihnimizde hangi değer ya da iy i

n in bu lunduğuna ek o la ı ak , optimizm ve pessimizmm değiş ik

biç imler in i e le a lmamız gerekir . O biyolo j ik bakımdan iy i , b i r başkadeyiş le organizmalar ın ya da biyolo jüc tür le r in vaı l ık la ı ın ın devamı

iç in e lver iş l i o lan koşul lar o labi l i r . Organizmala ım oluşumunun tüm

aynnülannın , ver i len koşul larda onla ı ın var l ık lar ın ın devamı ve nor

malde gehşmeler i iç in e lver işü o lup ohnadığın ı sorabihr iz . Söz ko

nusu iy i muüuluk o labUh. Bu durumda opt imizm ve pesshniznrde

muüuluk aç ıs ından i lg i len iyor o luruz . Bundan başka ahlaksal iy iy le

i lgi lenebi l i r ve bu du rum da dünya nın ahlaksal iy i liğ in

gerçekleşmes ine mi yöneldiğin i , yoksa tam te rs in in söz konusu o lup,onda ah laks a l kö tü lüğün mü egemen o lmak dur umunda o lduğunu s o -

rabi lhiz . Burada bu kez ahlaksal opthnizm ve pess imizmle i lg i len iyor

ol ıuuz . Son o la ıak, es te t ik opt imizm ve pess imizmden söz edebi l i r iz :

Bir inc is i dün yad a güze l l iğ in , ik inc isi i se ç i rkin liğin egem en o lduğu nu

öne sürecekth.

Opt imizm ve pes s imizm pr ob lemi çoğu zaman me ta f i z iğ in kap

samı içine dahil edilmekle bh-likte , o gerçekte metaf izikle şu ya da buaksiyolojik dis iplin (değer kuramlaıı) ve dolayıs ıyla, metaf izikle

alılâk, metafizikle estetik, v.b.g., aı-asmdaki sınır çizgisinde kalu-.

161



P A U L H Ü H N E R F E L D

H E I D E G G E RB İ R F İ L O Z O F B İ R A L M A N

Türkçes i : Prof. Dr. Doğan Özlem

Yedi bölümlül< bu büyük deneme, pek çok bakımdan alışılmadık,

hatta benzersiz bir kitaphr. Bu kadar genç bir yazarın tabu olm uş, ne

redeyse peygamber sayılmış ve bazı çevrelerce etrahna bir esrar per

desi çekilmiş bir adam ı, hakkında söz etmem eye sanki yemin etmiş bir

küçük sırdaşlar grubu dışında kişiliği bilinmeyen bir a dam ı, böylesine

teşrih masasına yatırdığı bir başka örnek yoktur. HUhnerfeld, büyük

bir açıklık ve açıksöz lülükle, filozofun kendi var-olana a tılmışlık ını,

yani kişiliğini, sıkı bir şekilde gizli tutulmuş olan biyografisini deşerek

sergiliyor. Kitap kutsal olana saygısızlık etkisi bırakıyor ve I930'lu

yılların Heidegger'ini gözümüzün önünde bir skandal figür haline geti

riyor. Yazar fırsat buldukça büyük adlara saldıran şöhret düşkünü

düzeysizler gibi yapmıyor bunu asla. Keyfi ve öznel davranmıyor. Hei-

degger'in felsefesi ve kişiliği hakkında sahip olduğu temelli bilgilere

dayanarak, Karaorman'ın efsanevi adamına duyulan saygının kaybol

masına yol açıyor. Benzersiz olan bir başka yön, yazarın bu işe,

popülist niyetlerden arınmış bir şekilde, hiçbir desteği olmaksızın, Hei-

degger'in sekter yandaşlan karşısına tek başına çıkma cesaretini

göstererek girişmiş olmasıdır. Üstelik Hühnerfeld, zamanımızın bu ka

ranlık filozofunu açık bir dille, filozofa nispet yaparcasına rahat oku

nan sahriarla yorumlama başansını gösteriyor.

Frankfurter llgemeine

G Ü N DOĞAN YAYI N L ARI



10

Dinsel Tanrı Kavramı

H er d in , kend i l e r inde en öneml i ye r i Tann kavr ammm mt tuğu

inançlar içer ir . Bu kavram, farklı dinlerde farklı bir anlama sahiptir .Din ler in çoğunda Tann kavramının özse l b i leşeni , ona en yüksek de

receden o lumlu değer le r in a t fedihnes idh. En yüksek güç , en yüksek

bi lge l ik , en yüksek adale t , en yüksek güze l l ik , v .b .g . Bunlar Tann

kavr amına çoğun luk la bağ lanan öze l l ik le r d i r . Bkçok t ann t an ıyan çok

ta ımlı d in le rde , bu değer le r in tümü tek bi r varhğa yüklenmez, ancak

bu değe r le r çe ş i th t ann la r a r as mda dağ ıühr . Ömeğin , Yunan d in inde

Zeus en güçlü , Aüıena en bi lge , Af rodi t i se en güze l tannydı . Tek-

tannl ı dmlerde , tüm ye tkin l ikle r tek bk var l ığa yüklenk. Bu din lerde

Tann en yüks ek ve en ye tk in va r hkür . A ncak he r dm bu yeüdn l iğ i be -

İkt ik hale ge t i rmez ya da onu meydana ge t i ren yüklemlerden

bazdanm s eçmeye çakş ı r . Dahas ı baz ı d in le r de Tanr ı ' n ın

yüklemle r in i s aymaya çahşman ın ne r edeys e zmdıkhk o lduğu

düşü nülür . Zm dıklıktu , çünk ü insan z ihni T an n 'n m yaşadığı

yüks ek l iğe ç ıkm aya yet il i değ i ldk . İn s an lann Ta nn 'nm yüce l iğ in i be -

thn lemeye yöne l ik tüm gk i şhn le r i boşuna ve in s an ın Tann 'y ı be t imlemek içki kul landığı her sözcük özü i t ibar iy le ye te rs iz ve uygunsuz

dur . Tann, şu halde , bazı d in le re göre , msan taraf ından kavranmak ve

a d l a n d m h n a k i ç m ç o k y ü k s e k v e y ü c e d k . B u d u m m d a , t ü m t e k t a n n h

dkı l e r e o r t ak o lan Tann kavr amımn içe r iğ i nedk? G er iye ka lan , öy le

gör ün mek tedk k i , ya ln ızca duygus a l i çe r ik tk : En yüks ek çoşum v e

s ayg ı , a l çakgönül lü lük ve i t aaüdr hk .

163

Dinden Ka/naklanan Metaf iz ikleP r o b l e m l e r



Ruhun Ölümsüzlüğü

Her dinde Tann inancıy la bağlant ı l ı o larak, insanlara yaln ızca

başka insanlar la o lan i l i şki le r inde deği l , ancak aynı zamanda ve

herşeyin ötes inde , d inse l inançla ıa göre , bu yükümlülükler in yer ine

get i rUmes in i ödüUendken ve onla ı ı yer ine ge t i ımede başar ıs ız l ığa

uğramayı i se cezalandı ran Tamı 'y la o lan i l i şki le r inde de

yükümlülükler ge t i ren beUi ahlaksal buyruklaı- vardır . D ene yin de

öğret t iği gibi , Tann'nın adalet i bir bireyin yaşamının akışı iç inde her

zaman egemen ohnad ığmdan , d in le r de gene l o la r ak ö lümün ins an b i r ey le r in in yaşa m lann m s onu ohnad ığ ı , ancak on lan n ö lümden s on r a

yine varo lduklar ı ve Tann 'n ın adale t in ölçüsünün yaln ızca o zaman,

onlar ın yaş am lann dan sonra egem en o lduğu kabu l edihr . Bu ölüm

sonrası varoluş farklı dinlerde faıklı bir biçimde anlaşı lu- . Bazı dinle

re göre , o , ruhlarumzrn ölümden sonra insanrn , Tanr ı 'y la yüzyüze

geldiği ve en yüksek ahlaksal yetkinliğe (azizliğe) er işt iği iç in, en

yüksek mut luluğu e lde e t t iğ i yerde —ya da ebedî , ya da geç ic i ve

saf laş turcr cezanrn söz konusu o lduğu yerde— yaşamasrndan

oluşur . Bazr başka din le re göre ise , yaşamdan somaki varo luş insan

ruhunun, ödül lendhi ldiği ya da cezalandu- r idrğr , başka bh c ishn-

leşmes inden o luşur . Çoğu zaman En Yüksek Var l rk ' la kurulan bi r

i le t işim olma özell iğine sahip bell i törenler , bell i ayinler bu

görüşler le yakmdan i l işkil idir .

Dinsel Metafizik

İnsanlar- dinsel inançlarrnr çoğunlukla içinde büyüyüp yetişt ikler i

çevrenin etkis i al t rnda kabul eder ler , Onlarrn inançlarrnrn genell ikle

geleneksel bh özell iği vardrr ; bu inançlar , onlann kendi taraf larmda

bu inanç ve kanaatler i incelemek için herhangi bir çaba

göstei-meksizin, çocuklukimından başlayar-ak içice olduklarr , baba-

164



la ımın inançlar ı d ı ı la r . Yaln ızca çok az sayıda bi rey hazı r yanı t lan ,

kendi le r ine ge lenek taraf ından miras buakı lan dinse l inançlarca ver i

len problemler i anahz edip çözmeye çal ı ş ı r . İ ş te bu bağımsız

ghişhnler in , genel l ik le , b i r tür fe lsefe yapma o lduğu düşünühnüştür

ve onlar çoğu zaman metaf iz iğin kapsamı iç ine dahi l edi l i r le r . Dinse l

metaf iz ik söz konusu o lduğu zaman, bazı k imseler rasyonel

yöntemler i , bazı lar ı da i r rasyonel yöntemler i kul lan ı r . Sonunculara

mist ikler adı ver i l ir .

Felsefi Tann Kavramı

Dinse l metaf iz ikten kaynaklanan metaf iz ikse l problemlerden en

önemli ik i tanes i Tann problemi ve ruhun ölümsüzlüğü problemidir .

Tanrı ya da tanr ı lai problemini incelerken, metaf izhcçüer zaman

zaman en yüksek ve en yeUcin varhklan bu yeüdnl ikle tu tarh o lmayan

karakter is t ik le r le bezeyen dinse l görüş le r i e leş t i rhle r . Buna göre ,

ömeğhı . Yunan f i lozof ian kendi din le r in in , doğanın güçler in i

kişi leşth en ve bu kişi leşt irm eler i en yüc e ve en yeücin var l ıklar ın temel ine o tur tan , na i f görüş le r in i e leş t inniş le rdh. M.Ö.6 yüzyüda

yaşamış bh Yunan f i lozofu o lan Ksenophanes , bunlann insanlan

kendi sure t le r inde yara tan tanrüar ohnadüdannı ve tam te rs ine insan

lann tanr ı lar ı kendi sure t le r inde yara tüklannı ve a t lann da bh din ta-

sa ı lan uş o lmalar ı du m m un da , aüa rm onla nn tanr ılar ı o lacağın ı d i le

ge therek, bütün bu ant ropomorf izasyonlar la a lay e tmiş t i r . Bu nai f

Tann anlayış lar ı yer ine Yunanh f i lozof lar başka Tann anlayış lan

önermiş le rdh. Örneğin , P la ton iy i ideas ına , b i r başka deyiş le kendin

de İyi İdeasına Tanrı adını verh. Aris toteles ise Tann'yı , yani en

yüksek varhğı , dünyanın fo ımuyla (dünyanın formel nedeniy le)

özdeş le ş t i r i r .

Dinse l metaf iz ik ge lenekse l d in le o lan i l i şkis inde her zaman

eleşt ir isel bir tavır ahnaz. Hris t iyanlüc çağında dinsel problemler i in-

165



celeyen f i lozoflaı- geleneksel dine karşı genell ikle açıklayıcı ya da yo

rumlayıcı bir tavır al ı r lar . Bu, onlann geleneksel dinde içer i len Tanrı

kavr amın ı a tmay ıp , kavr amm içe r iğ in i aç r k s eç ik ha le ge thmeye

çal ı ş t ık tan anlamına ge lh . Böylehkle , ömeğin , hr is t iyan Skolas t ik

fe lsefes i Tanr ı kavıamım, Tanr ı 'y ı kendinden-kaim varhğa sahip o lan

bir vai- l ık olarak ve dolayıs ıyla, tözsel var l ık olarak, diğer yandan da,

diğer var ldi larm vaıohnak iç in bi r nedene gerek duyduktan yerde ,

onun, kendi varo luşu iç in varo luşundan önce ge len bh nedene sahip

olmaks ızm, kendi baş ına varohnas ı aç ıs ından , aynı zamanda diğer

tözlerden ayr ı o lan bh var l ık o larak be t imlemek smet iy le , Aı is to te

les ' in fe lsefesmden ahnmış kavramsal a ıâç lann yardunıy la daha açdiseçik ya da belir t ik hale gethir . Tann, öyleyse ens per se et a se exis-

tenstiT. Kihsenin yasal bulup onayladığı bu Tann anlayış ından yola

ç ıkarak, onyedi ve onsekiz inc i yüzyü f i lozof la ı ı onun değiş ik vary-

anüannı ince l ikle i ş ley ip ge l iş th-di le r . Gelenekse l Tann kavramına

daha açık seçik bir içer ik verme guişunlermde, f i lozoflar , içer iği daha

belh-ük hale ge t i r i rken , baş langıç taki , yüksek ölçüde duygusal yükle

yüklenmiş Tann kavramından yola ç ıkt ıklar ı o lgusunu hiç dikkate

ahnadı la ı - . Dindar insanlann z ihin le r inde bu kavram gerçekten de

onlar ın özlem ler inin, bh- kült gere ksinh nler inin bir ifadesiydi; o

dünyanın ve kendi yaşamlarmm anlamına, iy in in ve hakl ın ın zafer ine

duyduktan inancın bh i fades iydi ve böyle bi r Tanr ı an layış ı rasyonel

eğilhnli f i lozoflar ın kura ve soğuk formüller ine herhalde zor la sokula-

mazdı . Bununla bhr i ik te , bu temel dm kavramını aydın la tma

yönündeki bu gi r iş imler in hemen yanı baş ında , kavramsal aç ıkl ığı

bi r yana bı rakarak, geniş kapsamh bi lgi içeren denemeler yer ine dinse l ş ihle r yazmak, mecazlar ve resmiler kul lanmak sure t iy le , d inse l

t ec r üben in duygus a l boyumnu ge l i ş then mis t ik le r in a r güman lan da

vardır .

166



Tan n'nm Varoluşun a tilkin Kan ıtlar

Gelenekse l Tann kavramını aç ık seç ik hale ge t i rmeye ,aydın la t inaya yönel ik , on to lo j in in kapsamı iç inde dahi l edi lebi lecek

bu gir işhnlere ek olarak, rasyonel eğil imli f i lozoflar , şu ya da bu

şeki lde an laş ı lan Tann 'nm vai-o luşunu kanıüamak iç in güçlü ve ener

j ik çabalar se rgi lemiş le rdi r . Bu kanı t lamalar a ıasmda en ünlüler i

şunlaıdu . (1) O varolmasaydı eğer, en yeUcin varlık, varolan en yet

kin vail ıktan daha az yetkin olacağı ve dolayıs ıyla ai t ık daha fazla en

yetkin var l ık o lmayacağı iç in , en yeüdn vaı l ık kavramında vaıo luş

yükleminin içer i ld iği o lgusuna dayanan,Tann 'n ın varo luşuna ihşkin

onto lo j ik kanı t . (2) Kozmoloj ik kanı t i se dünyadaki her değişmenin

bh nedeni ohnas ı gerekt iği ve bu nedenler z inchin in sonsuzca ger iye

gidemeyeceği ve öyleyse , kendis in in hiçbi r nedeni o lmayan bh i lk ne

denin var o lmak zorunda o lduğu o lgusuna başvurur ; bu neden de ,

kozmoloj ik kanı ta göre , Tamı 'dı r , ens per se et sa existensin. (3)

Dünyadaki amaçh kur u luş ve düzen (bur adak i amaçhl ık , ya r a ic ı an

lamd aki amaç l ı l ık t ı r ) o lgusu ndan ç ıkan ve bu ku rulu ş ve düz eninyaln ızca en bi lge ve herşeye gücü ye ten bh- var l ığ ın , yani Tann 'nm

işi olab ileceğ ini savu nan f iziko-teleolojik kan ıt . Bu kan ıt larda n b hi n-

cisi, daha Ortaçağ'da eleşt ir iyle karşı laşmışt ır . Bütün bu kanıt laı- ,

on la r ın uyguns uz luğunu gös te r meye ça l ı şmış o lan hnmanue l Kan t

taraf ından eleşt ir i lmişt i . Kant 'a göre, Tanrı 'nın varoluşu kuramsal bir

b iç imde kan ıüanamaz . Tann 'nm var o luşu r as yone l o la r ak hak l ı

kı l ınabi lecek bi r sav deği l , ancak yalmzca pra t ik akim bh

postülasıd ır , bir baş ka deyişle , ahlâk varo lacak sa eğer , yer in e geti

r i lmek durumunda o lan bh koşuldur . Buna karş ın , mis t ikle r kanıüar

venneye h iç ka lk ı şmaks ızm, de r in duygus a l t ec r übe le r den doğan ,

ancak o lgusal içer ikle r i bütünüyle beürs iz o lan kendi dinse l tavı r lar ın ı

başkalar ına da geçhecek bi r şeki lde manah ve imal ı yazmaya

çalışırlaı- .

167





lo lduğunu savunur lar . Din in savunucula ı ınm bakış aç ıs ından , mate

ryalis t ler in dinsel inançlar ın psikolojik kökenine i l işkin bir açıklama

verme guiş imler in in , d in in bu şeki lde yaln ızca i lke l insanla i ' a ıasmda

or taya ç ıkt ığın ı , oysa daha zenghı ve der in bh içse l yaşama sahip in

sanlar aıâsmda, dinsel inancın, kendis inden yana bilgis iz olmanın

yaln ızca materyahs thı t inse l yaşamımn yoksul luğunu gös te rdiği , öze l

türden der in ve çok temel l i b i r teaübeye dayandığın ı d i le ge therek,

materyal is t le re i t i raz eden c iddi bh e leş t i r iye konu o lmuş o lduklan

çok aç ıkt ı r . Tanr ı kavrammın bizzat kendis i aç ık ohnadığı , b i r başka

deyişle bu terhne felsefe tar ihinde çok fai 'kh anlamlar yüklenmiş

olduğ u iç in, a te izm te r imi , ve aynı şeki lde a te izm e karş ı t o laneği l imler in adlan da , muğlak o lup, açdchktan yoksundur lar . Tann

kavramının söz konusu kaıanlddığı ve değişkenl iği fe lsefe tar ihinde

yeter ince dikkat çekmemişt i r .

Filozoflar Arasında Ruhun Ölümsüzlüğü Problemi

Dinse l metaf iz ikteki spekülasyonun temel bh başka konusu da ,daha önce sözünü e t t iğ imiz gibi , ruhun ölümsüzlüğü problemidir . Din

le r ö lüm sonras ındaki yaşama duyulan inancı bi r kura l o larak öne

sürer ler , ancak faıkh dinler bu yaşamı farklı bir biçimde anlar lar . Bu

problemle i lg i l i bağuns ız gi r iş imlere metaf iz ikte de ras t lamak dunı -

mundadır . Bu problem de duygusal bh bakış aç ıs ından , en az ından

T an n prob lem i kadai ön em taşı r. M atery al isüe ruh yanda şlar ı

aıâsındaki, kendi içinde soğuk ve kuru olan tai ' t ışma, ölüm sonrası

yaşama i l i şkin problemler le o lan bağlanüsmdan dolayı , bhden

canl ı l ık kazann. Mate iyaHst le r bh km'a l o larak ölüm sonras ı yaşamı

reddeder le r ; buna karş ın , ruh yandaşlar ı onu hemen hemen hiçbi r i s

t i sna ohnaks ızm kabul eder le r . Onlar aynı zamanda sözde ruhun

ölüms üz lüğünü kan ı t l ayan a ıgüman la r venne gh i şhn le r inde de bu lu

nur la r . B az da n bu a r gü ma n lan bas i t ve pa r ça la r a bö lün eme z b i r şey

olarak ruhun üzer ine düş ünm eden ç ıkar tüla i bu na kaış ın , d iğer le r i

169



bu a ig i ima nlan do ğal bi l imlerden a im mış öncül le rden ç ıkaıürlai ,

y ine diğer bazı lar ı (Kant) da , daha önceki argümanlan değers iz

a r güman la r o la ı ak gör üp r eddeünek s me t iy le , r uhun ö lüms üz lüğünüyaln ızca , kendis ine ahlaksal duyumuz, adale t in gerçekleşmes ine ve

insanın yüce l iğine o lan inancunız ta ıaf ından gerek duyulan bh

postüla olai 'ak göıür ler .

Bunun la b i r l ik t e , ö lüms üz lüğün özünün kendi s i çe ş i th b içhn le r de

anlaş ıh nışür . Ruh un ölüm süzlüğü hıanc ına s ıkı - s ık ıya yapışan

b hç ok fUozof ölüm süzlüğ ün bh eyse l ruhlar ın , yaşam adın ı

verdiğimiz bu dönemle o lan özdeşl ikle r ine i l i şkin bi l inç l i l ik le r in i ko-

ruyaıak, var lüdar ın ı ö lümden sonra da devam e t t i rmeler i o lduğunu

düşünmüştür . Bazı lar ı i se , ruhun bheyse l leş thi lmes in in onun beden

iç inde o turduğu o lgusuna ayrdmaz bi r b iç imde bağl ı o lduğunu öne

s ür e rek , r uhun b i r eys e l ö lüms üz lüğ ünü r edde tm iş th . Bed enden b h

kez kmtulunca , ruh bheyse l l iğhı i y i t i r i r ve insan türünün herkese

or tak o lan ruhu iç ine kar r şrp kaybolur . Bu, ömeğin , insan ruhunun

yalnrzca beden in in formu o lduğu görüşünü ge l iş the n be l l i Ar is to te

les yorumcular rmn ( İbni- i Rüşd 'ün) görüşüydü. Yahı ızca insanrndeği l , ancak aynı zamanda bütün organüc ve hıorganik var l ık lann ve

hat ta bütün bi r evrenin t ine sahip o lduğuna inanan bazı lanna (Fech-

ner 'e ) göre ise , insan ruhu ölümden sonra apaç ık bh o lgu o larak bhey

se l var l ığ ım yi t i rh , ancak yok o lmaz, üpkı bh yağmm damlas ın ın de

nize düşmesi gibi , evrenm ruhu içine kar ışıp kaybolm-.

Dinsel Metafizik ve Ahlâk

Dinden kaynaklanan , yukanda tarüş t rğrmız , fe lsef î problemler

gerçekte metaf iziğin kapsamı içinde yer alu- lar , bununla bhlücte , onlar

çoğu zaman bh başka felsef î dis iplhı iç in de, yani normatif ahlâk içm

de öne m taş ıyan problem lerdi r . Neyin peş inde n koşm al ı , neyi

ama ç lamal ıy ız? g ib i t eme l s o r u la r a yanh ge th me ye ça l ı şuken .

170



bil-çok f i lozof bu yanıt lar iç in uyg un malz em eyi tam tam ına bu tü rden

dinse l - fe lsef i problemlere ge t i r i len çözümlerde bulm. Bazı f i lozof lar

için ahlaksal dünyanın yasa koıı ıyucusu olarak Tanrı inancı , insanınahlaksal yükümlülükler inin neler olduğuna işaıêt eüniş, ruhun

ölüms üz lüğü inanc ı i s e ge r çek muüuluğu ne r ede a r amamız ge r ek t iğ i

konus undaki gör üş le r i e tk i l emiş th . Baz ı l a ı ına gör e , çözümüne

ahlâkın bizzat kendis i ta raf ından gerek duyulan metaf iz ikse l problem

ler a ıas ında , kendis inden de terminizm problemiyle i l i şki iç inde söz

e t t iğ imiz i râde özgür lüğü problemi de bulunmak durumundadır . Tanr ı

p r ob lemi , r uhun ö lüms üz lüğü pr ob lemi ve i r âde özgür lüğü pr ob lemi

bhçok f i lozof ta ıafmdan metaf iz ikse l spekülasyonun temel konulan

olaı-ak görülmüştür . Bu problemler le normatif ahlâk arasındaki

ihşkiye işa ıe t ederek, yanl ı ş an lamalardan kaç ınmak iç in , ahlaksal

problemlere ge th- i lecek tüm çözümler in yukanda sözü edi len üç meta

f i z iks e l p r ob lemi ku l l anmak dur umunda ohna lann ın s öz konus u

ohnadığmı vur gu lamamız ge r ek i r . Bu me ta f i z iks e l değe r lend i r me ve

spekülasyonla i 'dan , ahlâk üzer ine yazan yazar lann yalmzca bazdan,

yaraı lanır . Bu şekilde i ler leyen ahlâka metaf iziksel ahlâk adı ver i l ir .Normat i f ahlâkın tamamının metaf iz ikse l ahlâk o lmadığı , ve her

şeyin ötes inde normat i f ahlâkın tamamının dinse l ahlâk o lmadığı

öze l l ik le vurgulanmahdu- . Metaf iz ikse l değer lendirme ve

spekülasyonlaı-a dayanan ahlâka, bağımsız ahlâk adı ver i lh.

171



P ö g g e l e r / A l l e n i a n n

H E I D E G G E RÜ Z E R İ N E İ K İ YAZI

Türkçes i : Prof. Dr. Doğan Özlem

Martin Heidegger adı, gözardı edilemeyecek şekilde, son elli yıldır

düşünsel tartışmalarda ele alınıp işlenmiş olan hemen herşeyle ilgili

dir ve bu ad, çok çeşitli duygular ve izlenimler uyandıran ve insanları

bir tavır almaya kışkırtan bir simge olup çıkmıştır. Bu ad, sadece felsefi ve bilimsel düzlemde değil, aynı zamanda edebiyat dergilerinde, ga

zetelerin taşlama köşelerinde, salon komedilerinde, şam atacı, yüzeysel

ve saptırıcı televizyon programlarında da konuşuluyor, tartışılıyor.

Bunlara karşılık bu kitapta Martin Heidegger adı, felsefeyi daha ileriye

çekme başansını göstermiş olan bir hlozofun adı olarak geçmektedir.

Bu şu demektir: Martin Heidegger bir felsefe klasiğidir; o Anaksimand-

ros'dan Nietzsche'ye kadar uzanan bir düşünce geleneğini çağımızdadevam ettirip geliştirme başansını göstermiştir. Bir hlozofu klasik

yapan, katkılannm güçlü etkisi ve çığır açıcı önemidir. Aynı şekilde bir

filozofu klasik yapan, felsefe geleneğiyle hesaplaşması, geleneğin

büyükleri karşısında bir tavır alabilmesi ve eserierinin, sadece bugün

için önemli sayılan ilgi ve perspektifleri aşması ve kalıcı bir geçeriiğe

sahip olması, bu geçeriiğin değişik zamanlarda değişik şekillerde yo

rumlanabilmesidir.

Bugün Martin Heidegger'i yorumlamak, onu bir felsefe klasiği ola

rak yorumlamak anlamına gelir. Bu kitapta Martin Heidegger adı,

böyle bir felseh görevi yerine getirmek üzere geçmektedir. Bu görev,

felsefenin kendisi için şu da dem ektir: Bu yorumlama çabasıyla birlik

te, felsefe de kendisi hakkında bir kavrayış elde edebilmelidir.

G Ü N D O Ğ A N Y A Y I N L A R I



11

173

Temel ve Nihaî Bir Dünya GörüşüneUlaşma Girişimi Olarak Metafizik

Bundan öncek i s ay f a la r da me ta f i z iğ in kaps anu i ç inde ka lan t eme l

problemler hakkmda beUi bi r takım bi lgi le r kazandık. Bu problemler

öylesine büyük bir çeşi t l i l ik sergiler ler ki , onlaı ı neyin bh araya geti

r ip bh- leşt irdiğini kavramak kolay değildir ; metaf iziğin ne olduğu so

rusuna yanı t o larak, metaf iz ikse l problemler i o ldukça dar bi r kapsamiç inde smu- lamayacak, tek bi r öz lü lan ım vermek ise hiç kolay

deği ldi r . Metaf iz ik çoğu zaman bi r dü nya görüşü sağlam aya koyu lan

dis iplin olarak tanım lanır . Metaf izik ter im i çok sdc olarak ku l

lan ı lan , ancak anlamı yaln ızca be lü be l i r s izce ve muğlak bi r b içhnde

kavranan te r imlerden bhidi r . O tam ve eks iks iz bhr yorumlar diz is ine

sahipth . Argümanlar ımızın akış ı iç inde , b iz bu yorumlardan yaln ızca

bhin i iz leyeceğiz . Bir yandan da metaf iz iğin i lg i lendiği çeş i th konu

lar ın bi r sen tezin i yapmaya, ve bu konulan bhleş then şeyin ne

old uğ un u ve bu problem ler in me taf izikle uğra şan f i lozoflar taraf ından

bh a r aya ge th ihn i ş o lmas ı o lgus unu ney in aç ık lad ığ ın ı gös t e r meye

çal ı şacağız . Diğer metaf iz ikse l problemler le , b i lgin in diğer dal la ı ıy la

olan iüşkis inden daha yakın hiçbh- i l işkis i olmayan ontoloji bu sente

zin dışmda kalu- . Şimdi ser imimize dönmemizin tam sıras ıdu- .

Sevdiğhniz , tapüğımız ve saygı duyduğumuz şeyler a ı -asmda,

öze l n i te l ik le re sahip o lduklan iç in deği l de , n i te l ik le r ine hiç bakmaks ız ın , yürekler imizi onlara verdiğimiz iç in , kendi le r ine

bağlandığmız , kendi le r in in bi r parças ı o lduğumuz şeyler vai 'd ı r .

D oğ du ğu m uz kent i , o güze l o ldu ğu ve ond a güze l insanla ı- o turdu ğu

için ya da soylu bir taı ihe sahip olduğu için seviyor değil iz; onu

yalnızca hiçbir şey için, ondan hiçbir şey beklemeksizin, sever iz;

ondan çok daha güze l o lan kenüer bulunduğunu bi lsek bi le , h içbh şey

ona o lan bağl ı l ığ ımızı azal tamaz. Annelerhniz i e rdemler inden dolayı



seviyor deği l iz ve biz anneler imizi , d iğer kad mlar la

karşı laşt ınldıklan zaman onlar güzell ik, çekicUik, zerafet , erdem,

evhanunl ığı becer is i ya da başkaca n i te l ik le r yönünden diğer

kadmlardan daha iy i durumda o lduğu iç in deği l , ancak kendis i o lduğu

iç in , sever iz ; seven insan diğer kad mla rm çekic i l ik le rine karş ı

kayhsız olup, seçilmiş sevgil iye sar ı lu- .

Sevgi , tapma ve saygın ın her ne ise o o lduklan iç in sevi len ve

sayılan nesneler inden ayr ı olarak, beUi nitel iklere sahip olduklar ı iç in

kendi le r in i sevip saydığımız nesneler de vardı r , ve baş langıç taki or i

j ina l nesne lere yüklemiş o lduğumuz n i tehklere sahip o lan nesneler inbaşka nesneler o lduğunu bh kez farkedince or i j ina l nesne lere

duyduğumuz s ayg ı hemen s öz konus u d iğe r nes ne le r e ak tan lu- .

Böy leük le , ömeğin ondokuzuncu yüzy ıhn s on lannda ya r aübn ı ş o lup ,

teknolo j in in bh- m ucizes i o ld uk lan düşü nülen iUc o tom obü ler iç in

duymuş o lduğumuz hay r anhğı , bu lk otomobi l le r i en yeni o tomobi l

model le r iy le karş ı laş tudığunızda , bugün ade ta biz im bir

lü t f umuzmuş g ib i değe r lend i r h iz . N es ne le r e ka r ş ı o lan duygu

lar ımızın bu üânci çeş idi söz konusu o lduğunda, onun büghnizm du-

mmuna ve , he r şeyden önce de b i lg imiz in kaps amına bağ l ı o lduğu

açücür . Küçük köyler in in o luş turduğu dünya dışmdaki hiçbh şeyi

gör meyen , küçük b i r köy s ak in le r i , küçük dünya lannmın ün lü k ims e

le r ine , ufuk tan da ha geniş ve karş ı laş t ı rma ce tve l le r i dah a ayn ntü ı

ve gen i ş kap s am h o l s ayd ı, kend i s ine h i çb n zaman u laşamayacak la r ı

derecede muhabbet bes ley ip saygı gös te r i r le r . Nesnelere i l i şkin o larak

bir değer biçmemiz son çözümlemede onlara karş ı o lan duygusalt avnmıza bağhdu- . N es ne le r e ka r ş ı o lan t avr mnz bhçok dur umda bü-

ghn ize bağ l ı o lduğundan , b i r şeye şu veya bu b içhnde değe r

biçm em iz, şu halde , aynı zam and a bü giye bağl ıdı r .

Farkh değer biçme tarz lanmız aras rnda, üc i tanes i özeüüde

öneml id i r . Bun la r dan bh t anes i on la r ı b ize muüuluk ge thme kapas i t e

le r i aç ıs ından e le a ldığımız zaman, nesne lere yüklediğimiz değer le i l

g ihdh . Bu tü r b i r değe r b içmeye (Yunanca eudaimonia= m u ü u l u k

174



o l d u ğ u n d a n ) tmtçu değer biç me adı ver i li r . Z ih nim izde o lan ikinc i

değ er bi çm e türü ise l>elli b i r da vranış ı do ğru, u ygu n davran ış ,

ödevimizle , yükümlülükler imizle uyuşan davranış o larak görürkengerçekleş th-diğimiz ahlaksal değer biçmeler idk. Ayn ayn bu iki

bak ı ş aç ı s ına gör e değe r b içmemiz b i lg imiz in dur umuna , kaps amına

ve u f uk lanna bağ l ıd ı r . Küçük bh köyde yaşayan bk k i ş i , kend i

küçük dünyas ından ç ık ıp daha gen i ş b i r dünyaya ghd iğ i t akd i r de

çaba la r ına bü tünüy le değmez o lan b i r şey i muüuluk o la r ak

görmeyecekt i r . Kendis i iç in dünyamn kendi evi ve a i les iy le smuh

o lduğu mer akh bk anne ödev le r in in in kocas ma ve çocuklanna bak

m akla s ın ır l ı o lduğ unu düşü nik. Bir yer le rde , be lki de kom şusu nda ,

ihmal edi ldikle r i iç in giderek bozulan ve merakl ı bk annenm

zaman ın ı b k k ı s mım kendi ades h ıe za r a r ve r meden , on la r a

ayı rabi lmes i ve bakabi lmes i durumunda, f iz ikse l ve ahlaksal

bak ımdan kur t an lab i l ecek yeümle r in o lduğu , böy le bk annen in akhna

hiçbk zaman gehneyecek tk . Ey led iğ i g ib i ey le r ken , o yapmas ı ge r e

ken şey i yapmakta o lduğunu , ödev le r in i ye r ine geür mekte o lduğunu

düşünür . Bununla bi r l ik te , onun düşünce ufuklar ı geniş lemiş , iç indeyaşadığı dünyanın s ın ı r lar ı geniş le t i lmiş o lsaydı , o kendi dav

ranış ına biçüği değer i değiş tkmiş o lacakü. Bu bas i t örnekler , mut lu

luk aç ıs ından o lduğu kadar ahlaksal aç ıdan da değer biçme tarz ımızm

spes i f ik koşul larda ufuklar ımızın geniş l iğ ine bağh o lduğunu gös te r i r .

A ncak ah laks a l aç ıdan değe r b içme pr ob lemi kadar , muüuluk

bakımından değer biçme problemi de , dar ve s ın ı r lanmış ufuktan

olan bki ta raf ından ace leyle ve düşünühneden te la t fuz edi lmeyecek

kadar önemhdk. Böy le s i koşu l l a r i çmde bu tü r den değe r b içme le r

iç inde o lurken , onlan ufuklar ımız geniş lediği zaman değiş tkmek du

rumunda o lmak r iskin i ahr ız . Bu yüzden c iddi düşünen insanlarm

böyles ine geniş bk ufku, geniş l iğ i ona dayanan mutçu ve ahlaksal

değer biçmeler imizm söz konusu ufuk geniş lediği zaman,

değ i ş t i r i lmek dmumunda o lmayacağ ın ı ga r an t i eden , düşünce le r iy le

kucak lamaya ça l ı şmalan an laş ıh r bk şeydk . Düşünce u f kumuzda

175



içer i len ve mut luluk ve ahlaksal bakımdan değer biçmeler imiz

üzer inde kes in sonuçlu bi r e tki uygulayan , bi lgi bütününe dünya

görüşü adım vereceğiz . Bu dünya görüşü s ığ ve dar kapsamlı o lduğusürece , o geç ic i o lup, geniş lemes iy le bhi ikte , değişebihr . Ciddi

düşünen insanlar , öy leyse , ufukla ın ın dar kapsamlı ohnamasmı

ancak daha çok dünya görüşle r in in tam olmas ın ı sağlamaya

çal ı ş ı r lar .

Avrupa kül tür ta r ihinde insanla ı ın çoğu bu n ihaî dünya görüşünü

dinde buhnuştur . Din , ö lüm somas ı yaşamı dış layan tüm dünya

görüşle r in in smu- l ı o lduğunu düe ge t i r i r . Bununla bhi ikte , d in in kendisi , ona dayanan mutçu ve ahlaksal değer biçmeler imizin sa l lanmaz

o lmala r ı ve u f uk lannm gen i ş l ed iğ i zaman değ i şme ko r kus u o lmama

lar ı anlamında nihaî olan, nihaî bir dünya görüşü sağladığına inanu .

Din , aynı zamanda inanan kimsenin nüıa î b i r dünya görüşü gereks in i

mini karşı laı- . Bir dinle uyuşan her kim olursa olsun, o yaşamında,

bi lgin in bundan sonraki geüşmes in in kendis ine daha önceden bi l in

meyen yeni ufuklar aç ıp açmayacağına hiç bakmaks ız ın , d in ine bağl ı

kaldrğr sürece , kendis in i reddetmeyeceği bh kı lavuza sahip o lur .

İnananlar ın çoğu inançlar ın ı kendi re f leks iyonla ı ı yo luyla ya da

kiş ise l tecrübeler arac ı l ığ ıy la kazanmayıp, bu inançlar ı daha yaş l ı

ku şak tan psiko lojide inançlar ın aşı lanm ası adr ver i len bir biç im de

alarak kabul eder .

Kişi bir din içinde yetişürüir , bir başka deyişle dinsel inançlar bir

insan vaı l rğma, onla ı ın doğruluğundan bi r şeki lde kuşku duymanın

bir günah o lacağı kanaat iy le bhiüc te , çocukluğun ta e rken evre le r in

den başlayarak aşr lann. İnsanlar ın yalnrzca pek azr dinsel inançlar ınr

rasyonel argümana ya da mis t ik tecrübelere dayanduir . Bundan

dolayr , dinsel inançlar- birçok insanda, onlar ın bağunsız ve eleşt ir isel

bir biçhnde düşünmeye başladüclar ı bir çağdan i t ibaren sallantı

geç i r i r le r . Bunun yanısua , onlar ın inançlar rnrn ve bu inanca dayanan

bir şey o larak en yüksek muüuluk ve ödeve götürecek kr lavuzun

yücelt ihnesi de sekteye uğrayıp sallanmaya başlar- . Yeni bir kr lavuz

176



bulma gereks in imi beraber inde , en yüksek mut luluk ve ödevin neden

o luş tuğunu gös te r ecek n iha î bh dünya gör üşüne , k i ş in in b izza t kend i

ente lektüe l çabalar ıy la ulaşma gereks in imini ge t i r i r . Metaf iz ikse l

problemler in büyük bi r bölümü doğrudan ya da dolayl ı o la ıak bu

çabadan doğai .

Metaf iz ik , Avrupa düşünces in in ta l ih inde , Hel len is t ik çağın

başında , buyrukla ı ın ın o tor i tes iy le bhl ikte , Oiympos tamı la ıma duy

ulan inanç çöktüğü zaman, an t ik Yunan 'da , i ş te bu şeki lde or taya

çıkt ı . O geleneğe değil de, rasyonel aı-gümana dayanan ahlaksal ve

mutçu değer biçme iç in temeUer , muüuluk ve ahlaksal iy iüği

amaçlayan çaba ve uğraş la ıunız ı da değiş t i r i lemez bi r k ı lavuzsağlayacak nüıa î temel le r buhna göreviy le or taya ç ıkt i .

Metaf iz ik , öyleyse , d in in bi r mirasç ıs ı o larak doğmuştur . O din

den teme l ve n ihaî b h dün ya görüşü o luş turm a görevin i miras a lmış ,

ancak bu dünya görüşüne, din taraf ından izlenen yoldan faiklı bh-

yo lu i z l eye r ek u laşmay ı ve bunu , in s an lann bağ ıms ız a r aş t ı r ma lanna

dayandıımayı önermişt ir - .

Öyleyse , metaf iz iğin i şe , her şeyden önce , bu n ihaî dünyagörüşünü o luş turduğu düşünülen dinse l tez le r le baş lamas ı şaş ı r t ıc ı

deği ldi r . Yüzyı l lardan ber i , d inse l problemler —Tanr ı problemi ,

r uhun ö lüms üz lüğü pr ob lemi , i r âde özgür lüğü pr ob lemi—

yürür lükteki Hr is t iyan din in in tez le r in i des tekleyen , ancak onlar ı çoğu

zaman, reddeden metaf iz ikse l spekülasyonla ım özünü o luş turmuştur .

Ruhun ö lüms üz lüğü pr ob lemi üze r inde düşünme me ta f i z ikç i l e r in

dikkat in i genel o larak ruh problemine , b i r başka deyiş le , ruhun neolduğu ve onun, genelde varo lan türden bi r şey o lup ohnadığı som

lar ın ı yönel t in iş th . t rade özgür lüğü problemi , metaf iz ikç i le r i genel

o la ı-ak de tenn in izm p roblem i ve dolayıs ıy la da nedense l l ik prob lem i

üzerm de düş ünm eler i iç in harek e te geç i lm iş t i r . Doğ aya iüşk in

aıaş t i ım ada n kayn aklan an prob lemler baş l ığ ı a l t ında tarüş t iğımız

prob lemler öbeği i le dinden kayn aklana n problem ler öbeğ i aras ında .

177



iş te bu şekilde, bi ı- i l işki kuıulur . Onlar la yakından i l işkil i olan bir

başka p r ob lem de t e l eo lo j i p r ob lemid i ı \ çünkü bu p r ob lem an t topo-

moıf ik biç imi iç inde , dünyanın amaçl ı kuruluş ve düzenleniş in in , varo luşu iç in sağlam bü ver i ya da kanı t o luş tmduğu kiş ise l b i r Tanr ı

problemiyle çok yakından iüşküidi r . Bu problem de a lüâksal dav

ranış iç in sağlam bir temel bulmaya yönelüc metaf izücsel arayışlaıa,

bu kez farkl ı b i r b iç imde, bağlanu- . Amaçl ı bü biç imde kmulan ve

düzenlenen dünya, iç inde her bi leşenin , gerçekleş t i rmek üzere kendi

ro lüne , kendi yazgıs ına sahip o lduğu dünyadı r . İnsanın bu yazgıy la

uyum iç inde o lan eylemini ahlaksal , bh başka deyiş le doğru ve adi l

bi r ey lem olarak göıme öner is i , i ş te bu durumun bi r sonucudur . Yme

bunun bh sonucu o la ıak ahlaksal b i r k ı lavuz a ıay ış ı , insanın

yazgıs ına , onun yaradıhş ın büyük ve ayrmt ıh plan ında oynamak du

r umunda o lduğu r o lün ne o lduğuna ihşk in a r aş tuma i s e doğr udan

doğruya bütünün planına , dünyanın amacına ya da an lamına üişkin

b i r a r aşü ımaya gö tür ür .

Nihaî bi r dünya görüşüne ulaşmaya çal ı şan metaf iz ikç i , bu

görüşe dayanan önerüer in , onun muüuluk ve ödeve götüren yol lar ın ıngeç ic i o lmayıp ufuklar ın ın geniş lemes inden sonra da vai 'obnaya

devam edeceği hususunda kendis ine i t i raz edi lmemes i iç in , ufkunu

oldukça geniş mtmaya çahşu- . Bununla bhlüi te pozi t i f bühnler de

kendi t a r a f l a r ında zeng in ve gen i ş kaps aml ı bh dünya r e s mi s unmak

tadı r lar . Deneye dayanan pozi t i f b iümler doğaya giderek daha der in

l iğ ine nüfuz e tmektedir le r . Nihaî b i r dünya görüşüne ulaşma

aı-ayışında metaf izikçi doğa bühnciler inin dikkati i ve çalışkan biröğr enc i s i mi ohnak dummundadı r ? O b i r dünya gör üşünü bu b i l im

adamla ı ından mı öğr enecek t i r ?

S ığ ve dai ' görüş lü bh bi lge ohnak is temeyen metaf iz ikç i , bu soru

yu yanı t lamazdan önce , doğal bühnler in kendis ine resmini sunduklar ı

dünyanın doğru gerçekl ik o lup o lmadığın ı b i lmek is teyecekth. Bura

da dikkat edilmesi gereken nokta, konuyla i l işkil i başka bir felsef î di

s ipl in in , yani bi lgi kuramının , b i lgin in kaynaklan problemini anal iz

178



e tmek sure t iy le , zaman zaman kendis inden , deneyse l dünyadan ayr ı

olaı-ak, bundan dtüıa doğr u ve dah a ge r çek o lan b h başka dünyam n

yani ideal nesneler dünyasının, idealaı- dünyasının vaı-olduğu sonucu

çıkar görünen vai-gılaı-a ulaştığıdu-. Bilginin ve özellikle de doğa bi-

lünler inde kendis ine dayandığrauz deney temel i üzer inde yükse len

bilginin smır laı- ı üzer inde düşünmek suret iyle , bi lgi kuramı zamtuı

zaman idealis t sonuçlara ulaşır ve onun ulaşt ığı sonuçlar- doğanın

gerçekl iğine gölge düşü rür ve biz i doğa nın ötes inde doğru bh-

gerçekl ik aramamız iç in haıeke te geçhir . Demek ki , metaf ız ikç i b i lgi

kuramının üzer inde durduğu ve İdeala ı - dünyas ın ın ya da bh kendinde

şeyler dünyas ın ın ya da onu hangi adla çağı ru-sak çağı ıahm, başkabir dünya nın vai- o lma yabi lece ği şekl inde bi r kuşku doğrudan prob

lemler i e le almEizdan önce , doğa bi l imine körces ine güvenmek is te

mez. Bu, P la tonik ideal is t le r in ya da fenomenolo j isüer in öne sürdüğü

gibi , söz konusu o lsaydı , ya ln ızca doğa bUimler in in araş tu-malar ına

dayanîm bh dünya görüşünün metaf izikçinin aı-adığı türden bh- dünya

görüşü o lup o lmadığıy la ; onun ufuklar ın ı geniş le t tnekten hiç kork

mayan bh dünya görüşü mü yoksa y ;dnızca dar kapsamlı geç ic i b i r

dünya görüşü mü olacağıyla i lgil i olaı-ak bir kuşku doğacakü.

Öyleyse, epis temolojik problemlerden çıkan sonuçlaı- , ona aı-amakta

olduğu n ihaî dünya görüşünü deney yöntemini kul lan ;m

aı-aştu-macılaı-dan mı öğreneceğini yoksa, onu bu araştınnacılaı-dan

bağımsız olaı-ak ve onlaıın kuUandıklar-ı yöntemlerden faı-klı olan

yöntemler kullanmak suret iyle mi aı-aması gerektiğini göstereceği

için, metaf izikçi aı-aşt ırma programına epis temolojik problemler i de

dahil eder .

Metaf ızÜLÇi, öyleyse, bilgi kuramında benimsenen konuma bağlı

o la ıak, kendi dünya görüşünü bi lunse l b i lgide ya da onun ötes inde

aı-ayacaktır . ö bilgi kaynağıyla ilgili olaı-ak emphist ve bilginin

sınır lai ' iyla i lgil i olarak da realis t bir bakış açıs ı benhnsendiği takth-

de, deneye dayanan bi l im taraf ından sağlanan dünya görüşü dış ında

bh başka dünya görüşü aı-ama gereği, hat ta olanağı olmadığını

179



gös terecekt i r . O apı ior is t b i r bakış aç ıs ına yönel i r ya da hat ta hıasyo-

nal isüer in a ıgümanla ı ı ta ıaf ından ikna edihrse , dünya görüşünü apr i -

or is t b i r b iç imde arayacak ya da sezgiye ya da mis t ik tecrübelere

başvuracakt ı r . Metaf iz ik taraf ından anal iz edi len problemler in kap

samı iç inde bi lgi üzer ine düşünmenin sonucu o lan ve bağımsız bh

metaf izikse l değ er le nd inn e ve spekülasyonlar öb eği olarak ayrr t edi

len bazr sonuçlar ın bulunması gerektiği ,şu halde, açrkür .

Bu değer lendhmeler imizde , bu bölümde tar t ı ş ı lan problemler i

diğer metaf iz ikse l problemlere bağlayan bh düşünce tarz ı iz lemeye

çal ı ş t ık . Metaf iz iği onlara dayanan mutçu ve ahlaksal noımlaı- için

ufuklar ı yeter ince geniş tuü nay a çalışan ve bu ufuklar dah a sonra

daha da geniş lediği zaman, revizyondan korkmamas ı gereken bi r d i

s ipl in o la ıak e le a lmayı denedik. Böyles i ufuklann kucaklanmas ına

ise , nihaî bir dünya görüşü adını verdik. Metaf iziği bu şekilde

tan ımlamakla da , onun bu b içhnde e le ahnmas ı dur umunda , daha

öncek i bö lümle r de ay r ınüh o la r ak t a ıüşüğ ımız me ta f i z iks e l p r ob lem

lerden o luşan ana gnıpla ı ı , metaf iz iğin kapsamı iç ine dahi l edebi le -

ceğhniz i gös tenneye ça l ı ş t ık .Bu senteze gi ren görüş ve değer lendhmeler in , o ldukça genel bh

doğada o lduklannın tam olarak bUincindeyiz . Öyle görünmektedh ki

bu konuda eUe mtulur bi r şey ler e lde eünek zordur . Metaf iz iği

tan ımlama yönünde şhndiye kadar sayıs ız gi r iş imde bulunuhnuştm- .

Bunlardan bazı lar ı b iz im metaf iz ik tanununızdan büe daha genel

ohnuştm. Diğer bazı lar ı daha dakik ve özlü o lmakla bi r i ik te , on lar

metaf iz ikte içer i len ge lenekse l problemler in bütün bi r üs tes in i

tükeüneye ye tecek kadar tam ve ye ter i i değüdhler ; ve varo lan

a ıaşür malann b i r s en tez ine yöne l ik b i r gh i şhnden çok bh a r aş tuma

programından o luşur lar . Metaf iz iğin be thnlenmes ine aynhnış bu

değ eı ien dh m elerd e dün ya görüşü te r imini az ya da çok spesifUc b h

an lam iç inde ku l l anmış o lduğumuzu ek lemehy iz . Bunun bu t e r hne

onu kuüananla ı - ta raf ından yüklenen tek anlam olmadığı vurgulan-

180



malıdı r ; te r im oldukça genel , muğlak ve karanl ık bi r te r im olup farkl ı

yoUaıdan gidilmek suret iyle tam ve dakik hale get irebilh- . Biz, bu

bhçok yoldan yaln ızca bi r in i seç t ik .

Metaf iz ikse l problemler in burada vermeye ça l ı ş t ığunız sentezin i ,

bhçok ge r iye dönüş ve kus mla ı ınm yan ı s ı r a , he r dur umda böy le bh

değeri vardır: O üç temel felsefî disiplin —^metafizik, bilgi kuıâmı ve

ahlâk— aras ında söz konusu o lan bağlanülar ı gös te r i r . Böyleükle o ,

bazüan tarafmdan bi r bağlant ıs ız dis ipl in le r öbeği o lduğu düşünülen

felsefeye bh bir lüc gethir .

181



ALEXANDRE KOYRE

YENİÇAĞ BİLİMİNİN DOĞUŞU[ B i l i m s e l Düş ünc e n i n T a r i h i Ü z e r i ne İ nc e l e m e l e r ]

T ü r k ç e s i : K u r t u l u ş D i n ç e r

Alexandre Koyre 1882'de Rusya'da doğdu. Öğrenimini Tif l i s ' te ,

Gött ingen'de , Par is ' te yaptı . İkinc i Dünya Savası s ırasında ABD'ye g i tü .

1956 'da Inst i tu te tor Advan ced Study üyesi o ldu. 19 58 'd e Par is ' te

Ecole Pratique des Ha utes Etu des e bağlı Bil im ve Teknik Tarihi

Arashrmalar ı Merkez i ni kurdu. 1964'te ö ldü.

Koyre, bil im tarihi yazımında bir dön üm noktas ıd ır . Yapıh , neo-

pozit iv izmin duyumcu-deneyc i bi l im anlayış ının en köklü

e leshr i ler inden bir idir . Poz i t iv izmin t rihsiz bilimi onunla birl ikte ta

r ihse l bir alan hal in e ge lm iş , bi l im tar ihini ve bilim sel kesitleri ussa l

b i l imse l yönte m in uygulan ı ş ın ın do lays ız sonu c u d iye gör e n yayg ın

anlayış , onunla bir l ikte yer ini , bunlar ın yalnızca mantıksal ussal

sür e ç le r in ür ünü o lmadığ ın ı , b i l imin te me l inde us dışı , mantık dışı ,

b i l im d ı ş ı öğe le r in , me ta t i z ik , d inse l , büyüse l , he ps inde n öne ml i s i , fel-

setf öğe ler in bulunduğunu i ler i süren anlayışa bırakmışt ır .

Alexandre Koyre 'nin en ünlü izleyicileri T. S. Kuhn ile P. K. Feyera-

ben d'dir . Kuh n'un Bil im sel Devrim lerin Yapısı ve Feyerabend' in

Yöntem e Hayır adlı kitapları dil imize çevril ip yayım land ı. Biz de bu

kitapta , Kuhn'un ustam diye andığı Koyre 'nin ö lü m ün de n şo ı ıra

yayım lanan Etudes d'histo ire de la p e n s e e s c ie n t il iq u e [ 1 9 6 6 ] a dlı

ki tabından seçt iğ imiz onbir yaz ıy ı okura sunuyoruz . Bu yazı lar 1930

ile 1963 yıl ları arasın da çe şi t l i dergi le rde y ayım lanm ış . En kar maşık

konulan bi le yal ın , kolay anlaşı l ır bir üs lûp la ele alan Koyre'nin

yaz ı lar ını fe lse te okurunun i lg inç bulacağını unmyoruz .

KurîulusOinçer

G Ü N D O Ğ N Y YI N L Rİ



Sonuç

Daha önceki bölümlerde metaliğin kapsamı içinde kalan problem

leri gözden geçirdik. Aynı zamanda bu problemleri belli bir ölçüye

dek sistematize etük ve onlan dört öbeğe ayırdık:

1—Ontolojik problemler öbeği;

2—(Bilgi üzerine düşünmeden doğan) doğanın vaıoluş tai'zıyla il

gih problemler öbeği;

3 — (Doğa üzerine düşünmeden kaynaklanan) töz ve dünyanınyapısıyla ilgili problemler öbeği;

4 — Dinsel inanca kaışı bh bakış açısı benimseme gereksinimden

doğan problemler öbeği.

Metafizik üzerine yazan yazarlann hepsi metafizik için böylesine

geniş bir biçünde çizüen kapsamla hiç kuşkusuz uyuşmayacaktır.

Birçok yazai- metafiziği bizim anladığunızdan çok daha dai- bir

biçimde anlar. Bu, metafiziği tanunlamanm felsefe literatüründe rastlanmak durumunda olan çok çeşiüi yoUaıında dile gehr. Bu betimle

melerin sahipleri metafiziği, çoğu zaman bizim dört problem

öbeğimizden yalnızca biriyle sınırlayıp, tanımlannı metafizik teri

minin böylesine dai' bir çerçeveyle sınırlandmlmış kapsamına uydu

rurlar. Onlai' metafiziğe diğer problem öbeklerini dahil etmezler ancak

onhu'i kendilerine fai'klı adlai' verdikleri ayrı disiplinlere havale eder

ler. Metalıziksei problemlerin kapsamını belli bir çerçeve içineahnanm bütün bu yollarıyla ilişki içinde, metafiziğe, terimin ortak

kuUanunmdan radücal bh sapma göstemeksi zin, metafizik terimi

alünda sınıflanabilecek en önemli problemleri scçtüv. Metafiziksel

problemleri bu şekilde oldukça serbest bir U U 'zda ele almanın gerisin

de yatan motif okuyucuya felsefenin, adryla ilgili olai'ak değişmez ve

birlikli bh görüşün bulunmadrğr, belli bir dalındaki en önemli prob

lemler hakkmda geniş kapsamlı birs bilgi verme arzusu olmuştur.

Ona metafizik adını vererek, tek bir disiplin içine dahil ettiğimiz bu

183



problemler öbeğin i nesne ler i ve amaçlan ayn ayr ı ç iz i lmiş bi rçok

farkl ı d is ipl ine bölmenin daha uygun o lacağı behr lemes i hiç

kuşkusuz yer inde bi r değer lendhme o labihr . Böyle bi r bölme metaf i z iğin ko nusu na ve amaçlar ına i l işkin , b iz im tarafumzdan metaf iz iğe

dahi l edihniş tüm problemler i aynı ölçüde iy i b i r b iç imde kucaklaya

cak homojen bi r tanun bulmada karş ı laş ı lan güçlük ta ıaf ından

öne r d i r . Kendis in i t eU dn eden bh dünya gör üşü s ağ lamak dur umun

daki dis ipl in o larak, tek metaf iz ik tanu nı — dü ny a görüşü te r iminin

muğlakl ığından ve karanl ıkl ığından dolayı— oldukça genel ve çok az

bi lgi ver ic i n i tehktedh. Öte yandan, sözünü e t t iğ imiz bütün bu dis ip-

ünler in tek bi r d is ipl in o larak bi r bütün iç inde bhleş t i rme lehmdeki

argüman, bu problemler in bi rbi r le r iy le o lan Uişki le r idh. Gerçekten de

farkl ı öbekler iç ine yer leş t i rdiğhniz problemler bhbir le r iy le çoğu

zaman o kadar yakm bir i l i şki iç indedhler ki , bu problemlerden bhin i

çözme tarz ı d iğer ine hangi bakış aç ıs ından yaklaş ı lacağın ı da be lh-

1er.

Bununla bi r l ik te , f e lsef î problemlere iüşkin o larak uygun ve

gerçek bh s ın ı f lama sağlamayı kendi i ş imiz o la i ' ak görmüş deği l iz .

Biz i ügi lendiren şey yaln ızca okuyucu bu problemler in içer ikle r iy le

ve onlann ne şeki lde çözülebi lecekler iy le tan ış t ı rmakür .

184



P r o f . D r . A N I L Ç E Ç E N

İ N S A N H A K L A R I

Dünyanın en geri Anayasalarından birisinin bulunduğu ülkemizde

uzun süredir büyük bir insan haklan savaşımı verilmektedir. Mustafa

Kemal'in ülkemiz için tek hedef olarak gösterdiği çağdaş uygariıkdüzeyine ulaşabilmemiz ve uygar uluslar topluluğunun onurlu bir

üyesi olabilmemiz için Anayasa ve Hukuk düzenindeki sınıriamalann

kaldıniması ve çağımızın ileri ülkelerinin düzeyinde yeni bir hukuk

düzenine kavuşmamız gerekmektedir. Nitekim, bah ülkelerinde

ülkemiz hakkında sürekli olarak gündeme getirilen insan haklan

tartışmaları da bu durumu açıkça kanıtlamaktadır.

Prof. Dr. ANIL ÇEÇEN; bu yapıtı ile, ülkemizde sürmekte olan insan

hakla n savaşımına bilimsel bir katkıda bulunabilmek am acıyla, konu

nun değişik boyutlarda görünümlerini ortaya koymaktadır. İnsan hak

larının genel boyutları ile beraber; demokrasi, ekonomi, devlet, kültür

ve hukuk gibi temel kavramlar açısından da sorunu ele almakta ve ku

ramsal irdelemelerle konuya açıklık kazandırmaya çalışmaktadır. Yerli

kayna klann ya nısıra önemli yabancı eserlerin de değerlendirildiği bu

yapıUn, ülkemizdeki insan hakları savaşımına bilimsel bir katkı getire

ceği inancı ile okurianınıza sunuyoruz.

GÜND O ĞAN Y AY I NLARI



A T A T Ü R K Ç Ü D Ü Ş Ü N C E D I Z I S ILaikliğe Çağn Muammer Aksoy

Atatüi'k ve Tam Bağımsalık Muammer Aksoy

Atatürk ve Sosyal Demokrasi Muammer Aksoy

Dewimoi Öğretmenin Kıyımı Muammer Aksoy..2 Ci lt .

Atatürk ve Eğitim Prof. Dr. MaLmut Tezcan

Atatürk'ün Not Defterleri AM itka l inan

Kemalizm Üzerine M. üüner Demiray

Atatürk ve Yeni Türkiye fosepk C.Grew

P H L S E F B D ı Z ı S ÎAnlam ka\ 'Tamı Prof. Dr. Teo Grünteg • .

Anlama Belirsizlik Çok Ânlamlıü Prof. Dr. Teo Grünieg . •

Mantık Sözlüğü Prof. Dr. Teo Grünljeg . .Çağlar Bo>-u Kölelik Prof. Dr. H. Malay

Türk Düşüncesinde Çağdaşlaşma Doç. Dr. A. Kaygı

Tamıtilim ve Fel. Konuşmaları Doç. Dr. Erkan Işıklar . .

idealar Kuramı Doç. Dr.Alımet Cevizci. .

Menon Platon

Pkaidon Platon

Nietzscke Wagner'e Karşı Friedrick Nietzscke

iyinin ve Kötünün Ötesinde Friedrick Nietzscke

Aklakm Soykütüğü Üstüne Friedrick Nietzscke

SoİCTstes ve İnsan Sevgisi L. Versenyı.

Platon'un Bilgi Kuramı F.M. Comford

Felsefeye Ginş K, Adju'kiewicz

Materyalizm Tariki F. AİIjer Lange

Yeniçağ Biliminin Doğuşu A.Kow'e

Bir Filozof Bir Alman Heidegger P.Hüknerield

Heidegger Üzerine îld Yazı Pöggeler'''Allemann

Bilim Kuramına Giriş E. Ströker

Tarik Tasarımı lôknga'ood

Tarikselcıkk Sonmu E.Rotkaoker

Aıitilî Bilim Modem Uygarlık U- Barton

DÎN DIZISIislam Dini ve Tariki Prof. Dr. Neşet Çağatay

i s l am Pej'-gamJDeri ve K u r ' a n Jokn Davenport

PSIK O LO J I DIZISI

Eşya ve insan Prof Dr. N. Bilgin

Hitler Istesej'di Prof. Dr .A. Dönmez

istatistik I.L.B., B.LKintz

Çocuk ve Toplum F. Elkin



s o s y o l o j i / s i y a s e t d i z i s iHalkevlen Proi . Dr. Âıul Çeçen

Adalet Ka^ı-amı Prof. Dr AnA Çeçen

insan Haklan Prof. Dr. Anıl Çeçen

Kültür ve Politika P r o t Dr. Anı l ÇeçenKültür ve Eâitim Prof. Dr. Bozkurt Cnivenç

Kültür ve Demcıkrasi Prof. Dr. l ıo jemi Oüvenç

Sosj-al ve Kültürel Değişme Prof. Dr. Bozkurt G üvenç

Sermaye Büikimi ve Toplumsal Değ .Prof. Dr Sencer A a t a

C H P Prof. Dr. A. Gün eş Ayata

Gençlik Sosv-. Yazılan ' Prof. Dr. M akmut Tezcan

Körfez Bunalunı Prof. Dr. Doğu Ergil

Siyasal Elitler Doç. Dr. Me kme t Tü r kan

Siyaset ve Anayasa Doç. Dr. Me kme t Tü r kan .

Devlet ve H u k u k Doç. Dr. Me kme t Tü r kan

Ana.yasal Devlet Doç. Dr. Me kme t Tu r kan

Hükümet Sistenı len Doç. Dr. Me kme t Tü r kan

Ord u-Sıyase t il işkisi Doç. Dr. Ümit OzdaS

Tek Par t i Y5n. Siy. Katılım Doç. Dr. Esat Öz

O r d u ve Polit ika ; Doç. Dr. O. Metin Öztürk

Tüıld>e ve Or t adoğu Doç. Dr. O. M et in Öztürk

Tür k İşadamı ve işletmesi Doç. Dr. Oğuz AktanMeslekler ve Sosyoloji Doç. Dr. Zafer Cirkinlıoğlu

Türkiye 'de Hukuk Mesleği Doç. Dr. Zaler Cırkinkoğlu

Türkiyede Si)', ve Devlet Dr. Iksan Keser

Ikiııoi Meşrutl.Dön.Öğrencı Olay Dr. Yücel A klar

Par t i içi Dem okrasi ve Türki)'e Dr. Suavil ı ıno.ay

Modernleşme ve Milliyetçilik Dr. Suavi Aydın

Seçim ve Dem okrasi Saü n Sezen

Süsyaldemokraside .Aynşma Yıllan ] Teom an Ergül

Sosyaldemokraside Bölüşme Yıllan 2 Teo ma n Ergül

Kültürel Hak lar pulat Tacar

Köy Enstitülei-i Nazif Ev re n ,

Toplumsal Çözülme M. Coşluroglu

Seçkinler ve Top l um T.B. Bot tomore

Çağıdaş Sosyoloji K ura mla n M. Poloma

Ç . a 3 n n ı z m Özgür lük Sorunu E. Er omm

Toplumsal Değişme Anlayışı A. D. Smitk

0.-manlı Imp. İki isadi Tar iki M. BelmSııurk Devlet Carl J. Fricdrick

Türlaj 'e 'nin Payl . içm lÖO Proje Trandafir G. D juvara.



Aydınlar U ukBoâin

Yeni Sosyolojiye Gıış P- ^ «J^^

Ke nt Sosyolojisi Ray mo nd Led tut

HDBBİYAT DÎZISIB d e W a t Y a J a n 1 P^°f- D - Güosel Ayta ç .

Ede Liyat Y a j a n 2 ^ ' ^ ' ^ ^ ^ ^ '

Edet ıya t YazJan 3 P»^• D^- Gürsel Ay taç .

Çağdaş Türk Romanian P^° t Dr- Gülsel Aytaç .

Yeni Alm an EdeLiyatı Ta nk i Prok Dr. Gürsel Aytaç .

Çağdaş Alman Edekıyatı Tariki ?roi. Dr. Gürsel Aytaç .

Ma x Fnsck ' in Gezi YazJan Pw^- Dr. Gürael Ayfa? . .

Romancı Yönüyle H. BöU Pô^

G ü ê l A y t aç . .Denemeler Seçkisi P^° - ^ûê l Aytaç . .

Öykü Seçkisi P'°f- Ga <=l ^y^

Me ktup Seçkisi P °f- Dr- Gürael Aytaç . ,

Gezi Notları Seçkisi Pr°f- Dr. Gürsel Aytaç . .

Kaışıla^turmalı Ede kiyat Bilimi Pro i- Dr. Gürsel Aytaç . .

Türk Lekç . ve Edek ıyatlan Prof- Dr. Kemal Ajda ç . . .

Aknan Kültür . Türk imgesi 1 Prof. Dr. O n u r B. Kula .

Alân Kült i i r . Türk imgesi 2 Prof- Dr. O n u r B. Kula .

Aknan Kültür . Türk imgesi 3 Pw ^ Dr. O n u r B. Kula .Demok. Sür. & Eleş. Kültür Pro k Dr. O n u r B. Kula .

Edekiyat Üzerine Pwf- Dr- N ur an Özye r . .

D il ve Toplum Prok Dr. Kamile Imer . . .

Içsavaş Son ispanyol Rom Pr ok Dr.Yıldız Canpolat ,

Ok um ak Anlamak Yonımlamak Prok Dr. Yıknaz Özkek . .

Kunnaca Bir Dünyadan Prok Dr. Yıldız Ec evit . .

O ıiaça ğ Ingıkz Edekıyatı BiL Prof- Dr . Burç in Er ol . . . .

Zenci Romancılar Prok Dr. Lale Demktürk.

Kısa Öykü ve Dilkıkmsel Eleş Prof- Dr. Aygu Erden . . .

Batı Edek. Sevgi ve Hoşgörii Do ç. Dr. A . Osm an Öz t ür l

Türkçe'de Batı Şiiri Doç. Dr .Ali Iksan Kolcu .

Tercüme Şiirler Antolojisi Doç. Dr. Ali Iksan K olcu.

Alpkonse De Lamartnıe Tercüm.ve Tesiri . • Doç . Dr. Ali Iksan Kolcu.

Alfred de Musse t Tercüm ve Tesm Doç . Dr. Ali Iksan KoL

Güneşte Gölgenin Yokoluşu B. F risclrmulk . .

Konulanm F. Dün-enmatt . .

Bakil Kulesi F- D ün- e nmat t. .Klara'mn izinde Elisaketk H au er .

Günce Max Frisck

ıcu.



amuz.

f azzi . . . .

iau.

ea.u

M ontau k Max FriscL

Genç W n in Yeni Acı lan U. Plenzdorî

Canterbury Hikayeleri Geoffrey Ck aue eı.

Gölîsel M utluluk C. F . Ramu z

Dağdaki Büyük K crk u C. F . Ran

Imparator-u Ar ark en R. Pa

M od em Ara p Edekiyatı Tar iki M . Landa

Sakteci Tk om as Jean Coctea

Şa rk Jar G. Iêopardi

Elem Çiçekieıi Ckarles Baudelaire

Bayku ş Leon ardo Sciagcia

DobtoTİar,Kediler Kırlangıç.ve Serç Karel Capek

Te k Bildiğim Baka. Ellerinin Büyü k O lduğu Francesco MicielkiLBTIglM DIZISIOy und an Düşünceye Prok Dr . Sevda Şener . . . .

Yapısalcılık Pr ok D r.Ay şegü l Y''üksel. .

Televizyonu An lama k Prok Dr. Erol M utlu

Niçin Tiyatro Tam er Levent

Tiyatron un Sorunlar ı F. Dü rrenmatt

Say m Ba kan ım Leonaırlo Sciascia

OSMANLI KLASIKLERI DlZtSITakv ûnü'kE dvâr (Takvimler) Âk m et Cevdet Paâ

MedenijAyet-i Islâmiyye Sem seddin S âm î

Kadınlar Şemgeddin Sâım

Av rup a Risalesi Mustafa Sam i Efendi

Avrup alılaşmak Tüccaızâde Ibrakim Hilmi •

O sm an k Müellifleri (Bilginler) Bursak M ekm et Tâk ir Bey

Islamm Yayılış Ta rikin e Giriş Şemged din Sam i

Lisân Şemgeddin Sami

Ikn Rüşd . Rızaeddin Ikn Fak i 'eddin. .Terkiye ve kn an ismail Ha kkı Ballaçıoğlu . .

Yeni A kla k Baka Tevfik

Satı Bev Seçkigi Satı Bey

GBNÇLIK VB ÇOCUK KITAPLARı DIZISÎO rtaç a'djn Gelen Balon Dr. Musa Yaşar Sağlam . . . .

b e yaz Ç ö l N i k a l Ö züm

An adolud an Masallar Gün er Demiray

Meşkur Matematikçiler F. B. Stonaker

Küçü k Cadı O . Preusser

Do stluk Hikayeleri Mon ika SpeiT



ÇAĞDAŞ TÜRK ROMANLARI ÜZERİNE İNCELEMELER

"Devin im t l ı ı r ı ımıındaki zamanm iç inden ve o luşmakta o lanınarasında n en yetkinini bulup, çıkarm ak bir anlamda güncel

olandan tar ih yapma , bi limse l ölçütler çerçev esinde yapılan edebiyat eleştir isinin en önemli işlevleri arasındadır.

Roman konusunda yapılmış n i tel ikl i ve kapsamlı bir çalışma.Çağdaş Türk Edebiyatı alanındaki birkaç bi l imsel nitel ikl ibaşvuru ki tabından bir i . Bu tür çalışmaların çok az olduğu bualanda büyük bir boşluğu d olduran G ürse l Aytaç'ın k itabı, bireleş t ir i der lem esinden çok, iç inde yaşadığımız yı l lar ın e debiyatını odak alan güncel bir edebiyat tar ih i görünümündedir . . . "

[Yıldız Ecevit: Cumhuriyet Kitap, Mayıs 1990]

EDEBİYAT YAZILARI 1 .2 ,3

"Gü r se l Aytaç, b i r ik imini yalnızca akademik çerçevededeğ erlendirm eyip, onu çeşit i yayın o rganlarında yayınladığı ince-

leme-deneme türü yazıları, kitapları ve çevir i leri aracılığıyla kit lelere aktarmak isteyen bir bi l im adamı. Onun nesnel, bi l imselölçütler çerçevesinde hazır lanmış ve geniş bir i lgi yelpazesi sergi leyen bu ki tabı, yazın araştırmaları alanında bir boşluğu doldu ruyo r." [Y ıld ı/ Ecevit: C um huriyet Kitap 16.3.1990]

"Edebiyat Yazılan'nın yaklaşımı, bi l imsel ve çözümleyic i ; di l iokuyucuyu saran bir sıcaklıkta. Yapıt, Alman edebiyatı üzerinden

Türk edebiyatına ulaşan bir üretken bil imcinin gelişim çizgisinintanıkl ığını yapan ürünler yumağı."

[Onur Bilge Kula: Mil l iyet Sanat Dergisi, Nisan 1990]

ÇAĞDAŞ ALMAN EDEBİYATI

Çağdaş Alman Edebiyatının önemli k iş i l ik ler i i rdeleniyor buçal ışmada.

YENİ ALMAN EDEBİYATI TARİHİ16.-19. yüzyıla kada rki Alm an ede biyatı tarih ini, edebiyat



<ikımlrfrını bu akım iar ın dayandığı düşü nce ler i, sosyal ve tarihitem el ler i, yaz ar lar ı , şa i r ler i ve e se r ler i tanı lan b ir çal ışma. Avrupa kü l türünün b ir parçası o lan Alman edebiyatı tar ih in i ana

çizgi ler iyle tanımak edebiyat meraklı lar ı iç in batı kül türüne veedebiyat lar ına bu pencereden bakmak imkânı veren b i r çal ışma.ROMANCI YÖNÜYLE HEINRICH BÖLL

Savaş sonrası Alman edebiyat ın ın, öneml i temsi lc i ler indenolan Heinr ich BöH'ün edebi kişi l iğ i üzer ine gerçekleşt i r i lmiş kapsaml ı b ir çal ışma.

S Ç K İ L R O Î Z Î S İH a z ı r l a y a n P r o f . D r . G ü r s e l A y t a ç

HEKTÜP SEÇKİSİ

".. . Edebiyat tar ih i iç inde gezi mektuplar ın ın an lamı bugündeğişmiş, gaze telerdeki tefr ika ge zi not lan b içimde tek değ il

bütün bir okuyucu kit lesine hitabeder olmuştur.Sanat ve düşünce tar ih inde mektubun yer i , tar t ışma kabuletmez derecede büyüktür . Edebiyat tar ih ine geçm iş ünlü gezimektupları vardır . Bu seçkide çeşi t l i ü lke edebiyat lar ındanseçkin mektup çevir i ler i yer almaktadır .

G EZ İ N O T U R I S E Ç K İ Sİ

İz len imler , edebiyat ın hammaddesid i r . Gezi ler ise yeniyaşantı lara kaynak sunar. Y azmayı bir çeşit tutku edinen edebiyatçı lar , çıktıklar ı gezi lerde gördükler in i , yaşadıklar ını not ederler , bu not lar ı zaman zaman roman, öykü, tiyatro g ib i kurmacaürünlerde malzeme olarak kul lanır , bazan da mektuplarında,günceler inde anlatmakla yet in ir ler .

Bu seçki , hem edebiyat tar ih in in fark l ı dönemler inden, hemde dünyanın çeşi t l i edebiyat lar ından seçkin yazar lar ın gezi notlar ı Türkçe'ye çevir i lerek hazır landı.



ÖYKÜ SEÇKİSİ

Batr ve doğu d i l i edebiyat larından küçük öykü türündekiürünlerden der lenmiş bi r seçki.

DENEMELER SEÇKİSİ

Seçkiler dizinin bu kitabrnda, ülke edebiyat larından denemetü rünün daha çok edebiyat konusuna ağır l ık veren örnekler iseçi lerek, hazır lanmıştır .

GÜNEŞTE GÖL GENİN YOKOLUŞU

Barbara F r ischm uth / Çe viren P rof. D r. G ürse l Aytaç

Türk kü l türünün geçmiş iy le i lg i lenirken. Çağdaş Türk iye 'n inpolitik karmaşasını uzak açıdan gözlem leyen roma ndaki anlat ıc ı,

Documents

122-Felsefeye Girish-Temel Qavramlar Ve Quramlar(Kazimierz Adjukiewicz) (cheviri-Ahmet Cevizci) (Istanbul-1994).pdf