T.C.KLTRBAKANLIGIANITLAR VE MZELERGENELMDRLGXVI.A R A T I R M A SONULARITOPLANTISIII.CILT2529MAYIS 1998TARSUST.C. KLTR BAKANLIGI No: 2200 ve Mzeler Genel No: 69YAYINA Koray HayrnnisaAKMAKFahriyeBAYRAMFilizKAYMAZNurayTARLANAdil ZMEKemalettin Haydar DNMEZ MORKAYAMeryemUYANIKERCan ISBN: 975-17-2203-9975-17-2205-5 (ILCilt)ISSN: 1017-7663Not: Bildiriler, sahiplerindenve gre KLTR BAKANLIGI KTPHANE ANKARA-1999 Aynur ZFIRAT1997 Yzey Tun ve Demir 1HasanBAHARKonya ve evresi Yzey 1997 23Nurettin 1997 Yzey 55Mehmet 1997 Y Isparta veevresi Yzey 77Mehmet 1997 Y Tokat ve evresi Yzey 89Engin. Ilive Gme Ilelerinde PreveProtohistorik Yzey 1997 109Geoffrey D. SUMMERS, M.E. Franoise SUMMERSKerkenes 1997 121Wolf KOENIGS, Alexander von KIENLINPriene1997 153Frank RUMSHEIDMilas1997 165Ufuk EsiN, Sevil GLUR, M. Emin ZELAksaray, 1997 Ortak Yzey 187Stephen LUMSDENGavurkalesi, 1997 209 Catherine MARRO,Aksel Kastamonu Yzey 1997 219Roger MATTHEWSProject Paphlagonia:Regional Survey in Province, 1997 245Timothy MATNEYPreliminary Report onSurvey at Ziyaret Tepe Province), 1997 255Oktay BELLi1997 Anadolu Blgesi'ndeUrartuBaraj ve Sulama Sisteminin 267Gustavo TRAVERSARI1997'de (Frigya'daki) Laodicea'da Arkeolojik Yzey 293Vecihi ZKAYA, Oya SAN, Grol Alinda(Karpuzlu) 299Poul PEDERSENInvestigationsin Halikarnassos1997 325Burin ERDOGV1997 Y Edirne Ili Yzey 345Owen DOONAN, Alex GANTOS,David SMART, Frederik HIEBERTSinopili Alan 1997 359Thomas MARKSTEINER, A.KONECNY, B. MARKSTEINERDer Istlada-Survey:DieKampagne1997 373Frank KOLB1997 KyaneaiYzey 385Nevzat csvts, isa KIZGUT, 1997 Trebenna ve evresi Yzey .401HAVVA Nevzat cavtxTlos 1997 423Robert L. VANN, Robert L. HOHLFELDERSurvey of Ancient Harbors in Turkey: 1997Seasonat Aperlae in Lycia 443Anneliese PESHLOWDie ArbeitenDes lahres1997 in Harakleia am Latmosund Umgebung 461Michael KPPERSillyon, Bericht ber Die Arbeiten1996 .475Hans LOHMANNSurveyauf DerHalbinselVon Milet 1997 497DNMEZSinop-Samsun-AmasyaYzey 997 513Christoph B. KONRADArchitektur und Funktion der ArkadiosStunu in537Eugenio LA ROCCAArchaeological Surveyin the Territoryof the Fulf of Mandalya:Results of the1993-1997Campaigns 547Elisabeth CARTER, EISSENSTAT,Christopher HILL, Lynn SWARTZThe ArchaeologicalProject Survey1997 569- ~ ~ - - ~ ~ ~ -*1997 YILI YZEY TUN VE AGLARIAynur ZFIRAT* Anadolu'da son zellikle M.. 2. zerinde sr- 1997'de Bitlisve illerinde, zellikle OrtaTun, SonTunve Demir ynelikolarak kuzeyi ileSphan veNemrut yksek yayla- inceledik. Anadolu'nunyksek bu Ilk Tun (Resim: 1). Tun ait iki Kmbet H-ykveHarabe Hulik. Kmbet Hyk'ten elegeen erken malzemeiinde, birikiDemir Erken Transkafkasya tr paralarda- (Resim: 2,3). kuzeyindeki Atom yeralan Harabe Hu-likiseErken Transkafkasya tr budenli yksekbir yaylada dikkat ekicidir (Resim:4,5)2. odak Orta ve Son Tun Bu d-nemkltrleri bugnk blnmeyle Anadolu, Grcistan, Ermenis-tan, Azerbaycan, ve Iran'dan anakmlekleri ilekarakterizeolanbukltrzellikle, Arasboyunda alanlarda ve nekropollerden Aras bu kltr, anakdzve bezemeli mallara daDr.Aynur ZFlRAT, niversitesi, Edebiyat Fakltesi, TarihiAnabilim 34459ISTANBUL(I) iingerekli izni Kltr veMzeler Genelile beriher trlesirgemeyen hocam Prof.Dr.Veli Sevin' eederim. Yzey Temsilcisi olarak, ErzurumMzesi'nden ekip yesi olarak IstanbulUniversitesiyksek lisansZ.Nilfer Sanat Tarihisi Nuray Kaygaz veMimar SinanUniversitesi,Arkeoloji ve Sanat Tarihi Blm'nden Kamile Kandal Gvenlik prob-lemleri nedeniyle Bitlis'te Ahlat ve Adileevaz,ise ve ma Hemekipyeliklerine hemde ilgili komutan- ilgi ve ok borlu belirtmek isterim.(2) Ahlat-Stey 1992ilk Nekropol'ndedeErken Transkafkasya Dnemi'ne ait "M.O.2. Anadolu Seramik Kltrleri Uzerine XI.1993:361vd.(3)Anadolu M..2. anak mlek Kltrleri. Dokto-ra Tezi. (Istanbul 1997).sahiptir.monokrom vepolikrom olmak zere ikiye Butr bo- Anadolu nekropollerindeki kaaknedeniyletmTrkiyemzelerindevezel koleksiyonlardabol Yer- nekropollere oranla olduka Ovalarda hemen hemen hi bukltrnizlerineancak yksekyaylalarda Bykotlaklara sahip szkonusualanlar olduka Buneden-le yksek yerlerdeki bu bir ekonomiye sahip Buna olarak bukltr iingenellikle pastoral birya- kabul edilir. bukltrlerin Anadolu'yuiine ortaya Ancakbualanlar dzlklerdenok yksek yay-ve 2000 m. vezerindeki yksekliklerde yer 1991 beri Stey nekro-polleri, NurettinveSuluem veNekropol ileEs-ki Norgh (Resim: 1). 1997bu dneme olarak ilkSphan eteklerindenVanGl'ne.akanUludere'ninsolEriklikMevkii'dir (Resim: 6). ku-zeyindeki Stey iindekiEriklik, bu yaylada daha nce bulduk- gibi dere ve bir nekropoldr. Toplanananakmlekler monokrom ve polikrom trdeki ve bu kltr iin (Resim: 7,8). Buradabulunanve bezemeli paralardabugruba aittir (Resim:9).tespit ve etek-lerindeki Elmakaya'da hemen yksek terastayer alanElmakaya'daki biralana vebu yzden zamannedeniylefazla (Resim: 10). Neredeyse3-4km.likbiralanaElmakaya, Orta Tun Urartu'ya buluntuverir ve nekropolleriyle dikkat ekicidir. Daha bir inceleme plan- bualan belirlemelerimize gre kyn te-raslar halinde ykselir ve dnemlere ait gruplar halinde devam eder. Do-Anadolu'nunen veen kaakbunekropoldenmzelerimize 20-30 beri binlere eser Hemmze hemdegrdklerimizbukonuda yer (Resim: 11). Buradanelde edilenanak mlekler dahaokmonokrom ve Eriklik gibitrnn tipik rnekleridir (Resim: 12).Elmakaya yine Eriklik gibi budneme aitve bezemelimallaradasahi ptir.nc hemenkuzeyindeki yksekterastave sonderece zor birnoktada yer alan (Resim: 13). Anadolu'da bugne kadar ilkOrta Tun kalesi-dir. surlarla olankaledikdrtgen Kaba in- duvarlar bugnkademedenKa-lenin gneyeteklerinden hem monokrom hemdepolikrom trde M.O.2. (Resim: 14). Az olmaklabirlikte, ilkkezbirkaledenele nedeni ilenemleri byktr.(4) zaman vegvenlik kuvvetlerinin uyma nedeniyleneki izemedik. nmzdeki devametmeyi planlamak- 2 gibiAnadolu M..2. giderek Bukltrndaha ncebilinmeyen grnr. uta daha incelemele-rimiz srmektedir>. bir Demir derastlan- Van Gl'nn Kmbet Hyk, Burnu (Bu-run Harabesi) (Resim: IS)ve Tatvan Kalesi (Resim: 16); Ahlat-Uludere'nin Mezra (Resim: 6), Gavur imeni (Resim: 6)ve Gadnabur (Resim:6); Nemrut eteklerindeki SegranKalesi ile gneyeteklerindekiHavuzikarMurat Nehri 'nin Harabetepe ileKalesi (Re-sim: 17); kuzeyindeki yksekterastayeralanGraaver(Resim:18), Gramezra ve (Resim: 13); teras-ta yeralanElmakaya.Demir dikkat ekici ErkenDemir ait Orta Tun gibi yaylalarda yer Bu, devametmesiyle Szkonusualanlarda Orta Demir ya da Urartu dnemine tarihlenebilecek anak mlek de eleUrartu ile daha bir ynetim sistemine geilmesineblge-ningeleneksel ekonomisininyani devam Demir keramikleri yreselolarak gsterirler. VanGl'nn hem Erken hem deOrta Demir iinUrartu merkeziblgesi ileparalellikiindedir: Burada saptananyeni merkezler (Resim: 19), Elmakayave Gadnabur. grupise Anado-lu'nunyani, yresiyledaha Graaver(Resim:20),veGramezra yeni merkezleri Bunlarda enbelirgin zellik olan bezerne Sz konusu Demir iinde en ilginlerinden biri, daha n-ceBurneyveBilgi ziyaret olan kaledir(Re-sim: 21). Bilgi herhalde isimhareketle buranErken Urartu ka-lelerinden mevcut buneriye destekbyklkte Asur III. tahrip bu ok daha byk gerekir, son bu ok daha gneyde lokalize edilmesi Yeni SegranKalesi iseErkenDemir tarihlenebile-cek mimarisi iledikkat ekicidir. MD. 9. itibaren Asur Do-Anadolu'dakentlervekalelerin bahseder. Balavatda Urartu kent vekalelerinin resimleri Bugne kadar Ana-dolu'da Urartu ncesine giden Biz SegranKalesi'nin bu dneme ait ve iki sa-hipolankale, oval(Resim: 22)8. Kiklopik sur(5) Bukltrn vealtguruplaniinbkz.Anadolu M..2. anak mlekKltrleri, Doktora Tezi (Istanbul 1997).(6) E.Bilgi "Urartular", Trk Ansiklopedisi XXXIII, 1984: 40-41.(7) M.Salvini, und Kultur Der Urartder (Darmstad1995):26vdd.(8) SegranKalesi'nin zaman nedeniyleizemedik. Buradaki dahasonradevam etmeyi 3iinde yinevarsa da ok(Resim:23). Duvarlar dzdr,klasikUrarturneklerinde gibi yokturve olarak dasonderece dzgn olanUrartu M..2. iinkadar Demir iin de olduka nemli olanElmakayamalzemesininendikkate rnekleri gri(Resim: 24,25). Blgenin yreselzelliklerini gri az Budnernde Anadolu'dan bir keramikkltrne sahipolan Iran'dan bu form Iran'dan isede malolarak Burney, Iran'da Demir i.ve II. dnemlerindenbilinenbu dahanceden bizdebu civarda bu tr bulunuyoruz.BULUNTU AdileevazYresiKmbet Hdyiik (Resim:2)Bitlis-Adileevaz ilesi, Orta Mahalle'de yer alan hyk daha nce Burney ziyaret 150x 100 m. zeri tamamen Mezarlar olduka etek-lerdenaz anakmlek BunlarErkenTranskafkasyaDnemi, Orta Demir ve aittir.Kalesi (Resim:21) karayolunun 30. km.sindeki Gldz Mevkii'ndenyadevamedenbiryolla Van Gl Ky'ndedir.Kyn Ziyarettepe (Terhan)isimli tepenin zerinde yer UzerindeUrartumimarisi zellikleri gsterendikdrtgen 16x12 m. bir odaile buna tamolarak me-kanlar Dahance ziyaretedilenbukaledentoplanan anak mlek Orta Demir aittir.Ahlat Yresi Mezra(Resim: 6)Alilat-Uludere Vadisi'nin enkuzey bu yamata grnen mimari aittir. Dereye inen yamatanOrtaDemir anakmlek bol miktardaelegeirildi,ancak szkonusu birmiyoksabir nekrapolemiaitoldu-belli (9) C.A.Burney, "Eastern Anatoliain TheCalcholithicand Early Bronze Age", Anarolian StudiesVIII,1958: No. 234; H.F.Russel, Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, 1980: No.234.(I O) C.A.Burney "UrartianFortresses and Towns in the Van Region", Anatolian Studies VII, 1957: Fig.l,no.235; H.F.Russell, Pre-Classical Pottery of Eastern Anatolia, 1980: No.235; W.Kleiss,H.Hauptmann, Karte von Urartu (Berlin1976): 360 vd.4Gadnabur (Resim:6)Ahlat-Uludere Vadisi 'nde ve alt yer alan bu ya-matan da Orta Demir tarihlenen anak mlek eleKaak bualandahance Deresi 'ninsolyeralan gibi birnekropol Gavur imeni (Resim:6)Ahlat-Uludere Vadisi 'nde ve Gadnabur'un gneyinde yer alanbuyama-tan, ok azmiktardabulunanOrta Demir anak bilgi Eriklik (Resim:6)Ahlat-Uludere'deki ennemli buluntu yeri bu Kktf bu alt dereyeKydzdenilen Erken ait kayaya mekanlar (Tay Bunlar, dereyeparalel gidenyolunyer Yolunst ise olduka bolmiktarda ve Orta Tun tarihle-nen anak mlek Sz konusu paralar Ana-dolu'nun M.O.2. iinbugne en nemli grubu rur. Ancak hibir mimari ize szn Yuva- Nekropol'ndensonraStey ikinci Orta Tun buluntuSegranKalesi (Resim:22) Nemrut kuzeyeteklerindedir. Kuzey ta- olduka dikbirtepezerinde yeralankale, 173x115 m. Oval kale, ve olmak zereiki sahiptir. Olduka iri ortalama m. du- yerlerde 2.00 m. kadar I dabyk bo-yutlu ancak bir alan ve mimari nedeniyle anak mlek Mimari ise bu kalenin Urartu'nun hemen ncesine ait SegranKalesi 'nin gney yeralandar dere iinde, herikitarafta Erken ait kaya Harabe HulikTepesi (Resim: 4) ve Atom gney deki Ky'ne 2km. mesafedeveKaragllerDeresi'ninsol Bkz.Aynur"M..IIAnadolu Seramik Kltrleri zerine XI. 1993: 360 vd.5 yer Harabe Hulik'ten Erken Transkafkasya, Orta Demir ve ait anak mlek Tepenin vedereyeinendik zerinde ait ok kayaya bi- olan mekanlar Burnu(BurunHarabesi)(Resim: 15)Daha ne ziyaret edilen Ahlat-Tatvankara-yolununzerinde, Ahlat'a 5km. mesafedevegle uzananbir olanalanda ikiadet sve mili vekaya-ya kare m.kadar derinlikte bir ukur ToplanananakmleklerOrtaDemir zellikleri gsterir. Kaya veanakmleklerbir Urartu eder.TatvanYdresiTatvanKalesi (Resim: 16)Bitlis-Tatvan ilesininiinde, Van Gl'nnhemen yeralanvedahanceziyaret TatvanKalesi'nebir kezdahagidildi. Tatvanile-sindeki Denizcilik ait feribot iskelesininhementepezerindeki kalebir Urartu Tatvan Kalesi 'nin bizden nce debilinmekteydi. Burneynemine 1956 Ancakbugnekadarburadaki UrartuDnemi hibir Bu tepedebir Urartu kaya leri vekayalara kkkanallarbelirledik. Tepenin nedeniyledaha mimari buluntuyaMezarkayalara Ondeukurbiimli birdromosilebunungerisin-dekiodalardan Dromostan salona geilir, buradan da esasgrn ile bir yanodaya girilmektedir. Anagm klasik rneklerden trdedir, ni ve epeevre bir seki Duvar dahakabagrnenikinci oda ise zamanla dolangmfazla bir depo Tatvan' Mahallesi, Handak 'nda yer Nemrut eteklerindeki bu arazidesrekli olarak yzndenmimarinin iri ob-sidiyenvebazalt dikkatekicidir. ikiadet bazalt stunkaidesi Toplanananakmlek a aittir.(12) C.A.Burney"Urartians Fortressesand Towns in theVan Region"AnatolianStudiesVII, 1957: 39,53, fig.! , no.237: H.F.Russell, Pre-Classical Pottery of EasternAnatolia, 1980:No.237: WKleiss,H.Hauptmann, TopographischeKarte von Urartu (Berlin1976): No.37.(13) C.A.Burney "UrartianFortresses andin the Van Region, "AnatolianStudies VII, 1957:39,53,fig. no.238: H.F.Russell, Pre-Classical PotteryofEastern Anatolia 1980: No.238: W.Kleiss,H.Hauptmann, Topographische Karte Urartu (Berlin1976): No.38.6 YresiGraaver Tepesi (Resim: 8)kuzeyindeki yksek terasta yer alan Srgden Ky'nn hemengneyinde alak bir tepedir. Butepeninzerinden olduka bol Orta De-mir daha azolarak da aitanak mlek (Gela (Resim: 13) Ky'nn Yay- yeralan ve olduka zor kale,bir tepe-ninzerindedir.Dikdrtgen 80-x 40m. ve ynnde iki daha teras halinde duvar ok iri olmayan 2.00m. surlar yerde halindedir. Bunlardan kkbirancak m. kadarayakta bakangneyetekten Orta Tun aitanak mlek Kaleningneyinde uumu km. mesafedeyeralanyamata, ky-llerin ifadesine gre anak mlekler Biz, buradan paralar an-cak kaleninnekropol olma kuvvetlidir.Gre Mezra(Sit Mezra)(Resim: 13) Ky,giden yolunhemenalt da bir tepedir. Uzerinde mezarlardan bir Eteklerden Orta Demir ve ait anak mlek (Resim: 7)kuzeyinde ve Murat Nehri'nin solkale, oldukahakimbir noktadaki yksekbirtepe zerindedir. DumlusuKy'nn gneyindeki kalede grlebilen duvarlar karakterini Ancak toplanan anakmlek Orta Demir da Harabetepe(Resim: 7)Ky'nn hemenMurat Nehri'nin solzerinde alakbir tepedir. ait anakmlek Tamamen halinde olan da szkonusu dnem-de bir Ancak toplananparalar daki "triangle ware" trnde tek bir GeDemir daha erkene ru gidenbir 7Elmakaya (Leter) (Resim: 10) ilesinin ilkterastayer alanElmakayaBeldesi ve hemen yksek tepeler zerindeki veGrgremevkileri tamamenOrta Tun ErkenDemir vekyllerinifadesinden zere Urartu iindekiMevkii bir alana Orta TunveErkenDemir nek-ropoldr.Ancakkaaksonucundaolduka bir tahrip durumve Grgre mevkileri iin de szkonusudur. Sz konusu alanlarda yzlerce kaak ukuru vedurumdatm kap paralar, Eriklik gibi Anadolu Orta Tun iin olduka nemli bir grubu Ancakkilometrelerle llebilecekbir alana olan bu nekropoller, bugne belirtilenler iinde nemli ol-gsterir. Zaman nedeniyle tm ve gelecek iinde de, Mev-kii 'nin dave (14) M.S.Rothman "Alpaslan Baraj Gl Yzey nRapor, 1991"X. 1992:Cetvel i, no.34 veAnadoluPlato Yresi ereve-sinde XII. 1993:294'tekitabloda, ziyaret etti-ancak hibir malzeme Elmakaya' daGeKalkolitik, ilk TunI-IIIveOr-taTun malzemesi bildirir. Elmakaya'dan obsidiyen ok iinbkz.Y.Kaya Ok YeniIlaveler" Anadolu Medeniyetleri Mzesi, 1991 1992:143-148.89o IOOrn F3 iResim 2: Kmbet Hyk ve evresinin topografik

.-{-' ! .....\ ,"' '-,t',1""-" :: _ _....... Resim 3: Kmbet Hyk, Erken Transkafkasya Dnemi anak-mlekleri10Alilat-Harabe HulikResim 4: Harebe Hulik, topografik planResim S: Harabe Hulik, Erken Transkafkasya Dnemi anak-mlekleri11Ahlat-Uludere Vadis500m.1E3'E'3 \i('"',\,....-,,-,:')'-"--'(i/"',- i "',/'''-''', v-LL/ L/," \ .. /"' ....../.:! Resim 6: Uludere Vadisi' topografik plan ve 12......wi

ii/i\i/\ii/\\i/\,i/'\.'0'---, ...~ - ~ ' ~/EksU.--'"-------------------'~ " ; p - ~ " ..-9 f i 10 11 O S cm.- ~ ~izim: 343, 9 -}"": i 1 2 1.5.-\ \