38

1. jakim prawem?

Co to jest prawo i czy normy prawne różnią się od innych? Jakie są podstawowe zasady prawa? Czym grozi nieznajomość prawa?

co to jest praWo?prawo w naszym życiu jest stale obecne. Idziesz

rano po chleb. Aby przed wyjściem umyć się, od-kręcasz wodę, za którą płaci właściciel mieszka-nia lub najemca (na podstawie umowy z  siecią wodociągową). Wybiegasz do sklepu, ale musisz uważać, żeby przekroczyć ulicę w miejscu do tego przeznaczonym – w przeciwnym razie możesz zo-stać ukarany mandatem (popełniłbyś wtedy wy-kroczenie), kupujesz chleb i tym samym zawierasz umowę cywilną. Twoi rodzice już wyszli do pracy (ich godziny pracy, pensję, prawa i obowiązki re-guluje umowa, która musi być zgodna z  kodek-sem pracy), a ty zastanawiasz się, o czym musisz pamiętać przed wyjściem do szkoły. Tak, miałeś zanieść do dyrektora podanie o zwolnienie z lek-

cji wychowania fizycznego (tu pojawia się prawo administracyjne). Życie w  społeczeństwie, w  którym funkcjonuje prawo mające jasne reguły, jest

znacznie prostsze niż życie bez prawa. Mądry obywatel wie, jak korzystać z prawa, aby chroniło jego interesy.

Czy jednak prawo to po prostu przepisy? Uważało tak wielu prawników, ale to podej-ście zbankrutowało w XX wieku wraz z doświadczeniami systemów totalitarnych. Nazi-ści i komuniści posługiwali się prawem całkowicie instrumentalnie, a przestrzegający śle-po ustaw stawali się znakomitymi wykonawcami najbardziej okrutnych i zbrodniczych przepisów. W państwach totalitarnych z jednej strony obowiązywały ustawy naruszające prawa człowieka (np. ustawy norymberskie w III Rzeszy), z drugiej zaś nie przestrzegano nawet obowiązującego z woli władz prawa (np. konstytucja stalinowska w ZSRR).

Ustawa i prawo – wierzyliśmy, że w tych dwóch słowach wyrażamy to samo. Każda usta-wa była dla nas prawem i każde prawo ustawą; nauka prawa oznaczała tylko wykładnię ustawy, a orzecznictwo – wyłącznie stosowanie ustawy. Musieliśmy zrozumieć, że istnieje bezprawie w formie ustawy – „ustawowe bezprawie” – i że jedynie miarą prawa ponadustawowego możemy określać, czym jest prawo, bez względu na to, czy to prawo ponad wszelkimi ustawami nazwiemy prawem natury, pra-wem boskim czy prawem rozumu.

Gustaw Radbruch (1878-1949), niemiecki filozof i profesor prawa, „Ius et lex” nr 1/2002

Jak rozumiecie określenie „ustawowe bezprawie”. Kiedy waszym zdaniem można powiedzieć, że dana ustawa jest „bezprawna”? Kto może to zrobić?

powrót

39

Ludzie pobierają się zawsze z nadzieją, że uda się im być razem mimo przeciwności. Na zdjęciu: tradycyjna ceremonia żydowska.

Ludzie stworzyli prawo, żeby wymusić na sobie i  na innych przestrzeganie okre-ślonych reguł. Prawo zatem to system norm, których naruszanie grozi określonymi sankcjami. Normy te ustala państwo i to ono pilnuje ich przestrzegania. Dobre prawo powinno być zgodne ze standardami międzynarodowymi.

Ale czy tylko prawo reguluje nasze zachowania?

Musimy być niewolnikami praw, abyśmy byli wolni.

Cyceron (106-43 r p.n.e.), mówca rzymski i polityk

normy — czym się rÓŻnią?Każdy z  nas postępuje według pewnych, często nie do końca uświadamianych

norm. Regulują one sposób ubierania się, zachowania w kościele, przechodzenia przez jezdnię. Obok norm prawnych istnieją normy religijne, moralne i obyczajowe. normy prawne to reguły postępowania wynikające z przepisów prawnych (np. kiedy prowadzimy samochód, stosujemy się do Ustawy o ruchu drogowym, kiedy składa-my skargę na urząd, kierujemy się przepisami Kodeksu postępowania administracyj-nego, a kiedy ktoś nas okradnie, w grę wchodzą przepisy prawa karnego).

normy religijne to zasady obowiązujące osoby określonej wiary. Normy religijne czę-sto wywodzone są bezpośrednio ze świętych ksiąg (Biblii, Tory, Koranu).

normy moralne to reguły, jak postępować, by czynić dobro i unikać zła – zgodnie z rozumieniem tych pojęć w konkretnej kulturze.

normy obyczajowe to reguły ukształtowane przez daną społeczność. Określają, co wypada robić (np. ustępować miejsca w autobu-sie). Niekiedy stają się nawykiem, ale niekoniecz-nie podlegają ocenie moralnej (jak np. zasłania-nie ust przy ziewaniu).Normy mogą być ze sobą zbieżne, ale zdarza się

też, że są sprzeczne. Najchętniej przestrzegamy tych norm prawnych, które pozostają w  zgodzie z normami religijnymi, moralnymi i obyczajowymi. Tak jest z normą „nie zabijaj”. W Dekalogu zakazuje tego piąte przykazanie, a w polskim kodeksie kar-nym z 1997 r. istnieje rozbudowany przepis art. 148.

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Obyczaj pozwala Romom zawierać małżeństwo młodo, w wieku niedopuszczal-nym przez prawo cywilne i kościelne. Dlatego też związki te nie są na ogół legali-zowane w urzędzie czy kościele, a jeśli – to dopiero później. Zawarcie małżeństwa następuje wobec rodziców państwa młodych i ich rodziny, a ślubu udziela ktoś starszy z rodziny. Rytuał polega na związaniu młodym rąk chustą i  wypowiedze-niu formuły przypominającej o obowiązku wzajemnego poszanowania. Małżeń-stwo tak zawarte jest ważne wobec romskiego prawa.

(www.romowie.lca.pl)

40

zasady WspÓłczesnego praWa

prawo nie działa wstecz (lex retro non agit) normy niższego rzędu muszą być zgodne z normami wyższego rzędu

(lex superior derogat legi inferiori)

Płacąc za muzykę, wspieramy jej twórców. Coraz częściej nagrania ściągamy przez internet. Toczy się gorąca debata, za co i jak powinniśmy płacić.

Bywa, że prawo pozwala na coś, co jest sprzeczne z normami religijnymi. Na przykład rozwód jest możliwy w świetle polskiego prawa rodzinnego, ale niezgodny z normami religijnymi wyznania rzymskokatolickiego. Taki konflikt nie istnieje jednak w przypad-ku niektórych innych religii, np. w judaizmie rozwód jest dopuszczalny po spełnieniu określonych warunków.

Czy normy prawne, które obowiązują wszystkich obywateli danego kraju,powinny być zgodne z normami religijnymi obowiązującymi wyznawcówgłównej religii w tym kraju?

A jak systemy prawa powinny reagować na wielokulturowość? Czy trzeba się upierać przy tym, żeby przybysze z innej kultury bezwarunkowo przestrzegali prawa, mimo że ich normy/zwyczaje są niezgodne z prawem kraju, do którego przybyli? Czy możliwe są jakieś kompromisy (np. w Wielkiej Brytanii zezwolono sikhom na prowadzenie mo-toru w turbanie zamiast w kasku)? Co wy o tym sądzicie?

Równie poważny problem powstaje wtedy, gdy prawo zakazuje czegoś, co norma obyczajowa dopuszcza. Wiele osób uważa na przykład, że nie ma nic złego w ściąganiu pirackich programów komputerowych, bo „wszyscy tak robią". Ale... w świetle obowią-zujących przepisów bezprawne uzyskanie programu komputerowego w celu osiągnię-cia korzyści majątkowej traktowane jest tak samo jak kradzież samochodu (patrz s. 41).

Coraz liczniejsze grono autorów na świecie decy-duje się jednak na stosowanie innego rozwiązania – licencji Creative Commons, oznaczanych ikonką

CC. Pozwala ona zachować wybrane prawa autorskie, a jednocześnie dzielić się twórczością z innymi. Autor może np. zgodzić się na rozpowszechnianie dzieła pod warunkiem podania jego nazwiska, pozwolić na korzystanie ze swej twórczości, ale bez prawa do dal-szego opracowywania i przerabiania, może w końcu zgodzić się, by z  jego dzieła korzystali wszyscy ci, którzy nie będę z tego czerpać zysku. W Polsce ideę tworzenia takich otwartych zasobów promuje m.in. Koalicja Otwartej Edukacji.

najWaŻniejsze są podstaWyPrawo tak jak dom ma fundamenty. Są nimi zasady prawa, czyli takie normy, które

uznaje się za podstawowe i które określają, wedle jakich reguł powinno się postępo-wać, tworząc lub egzekwując prawo. Wiele z nich zdefiniowali już Rzymianie, dlatego nawet dziś posługujemy się łacińskimi sentencjami.

41

nie ma przestępstwa bez ustawy (nullum crimen sine lege) prawo nie może nakładać obowiązków niemożliwych do wykonania

(ad impossiblia nemo obligatur) domniemanie niewinności wątpliwości wyjaśnia się na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo) nieznajomość prawa nie usprawiedliwia jego przekroczenia

(ignorantia iuris nocet) każdy ma prawo do obrony

powrót

prawo nie działa wsteczJeśli mamy przestrzegać nowych przepisów, musimy mieć szansę je poznać. Nie

można też wprowadzić prawa, które karałoby za coś, co zdarzyło się w przeszłości i nie było wówczas uznawane za sprzeczne z prawem.

Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.Art. 3 Kodeksu cywilnego

nieznajomość prawa szkodziŁamiąc prawo, nie można zasłaniać się tłumaczeniem „nie wiedziałem”. Co by się

działo w kraju, w którym złodziej złapany na kradzieży czy kierowca łamiący przepisy mógłby się wykpić wyjaśnieniem „nie wiedziałem, że tak nie można". Prawo po prostu przestałoby funkcjonować…

nie ma przestępstwa bez ustawyObywatel nie może się tłumaczyć, że nie znał prawa. Ale tak samo nie może domy-

ślać się, czy coś jest przestępstwem. Gdyby katalog przestępstw nie był zamknięty, nikt nie mógłby mieć pewności, czy doszło do przestępstwa. Dlatego wszystkie przestęp-stwa muszą być w ustawie wyraźnie określone. A żaden czyn, który nie został wcześniej określony jako przestępstwo, nie może być za nie uznany.

Inna, choć podobna do zasady „nie ma przestępstwa bez ustawy” reguła prawa rzymskiego brzmi: „nie ma kary bez ustawy”. Ona też stanowi fundament porząd-ku prawnego. Jak ją rozumiecie?

§ 1. Kto zabiera w celu przywłaszczenia cudzą rzecz ruchomą, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.§ 2. Tej samej karze podlega, kto bez zgody osoby uprawnionej uzyskuje cudzy

program komputerowy w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.§  3. W  wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku. §  4.  Jeżeli kradzież popełniono na szkodę osoby najbliższej, ściganie następuje na wniosek pokrzywdzonego.

42

§ 5. Przepisy § 1, 3 i 4 stosuje się odpowiednio do kradzieży energii lub karty upraw-niającej do podjęcia pieniędzy z automatu bankowego.

Art. 278 Kodeksu karnego

Wyobraź sobie, że na szkolną sesję naukową „Młodzi wobec prawa” przygotowu-jesz multimedialną prezentację na temat sposobu uregulowania przestępstwa kradzieży w polskim prawie karnym. Zamierzasz zilustrować zdjęciami lub rysun-

kami kolejne paragrafy art. 278. Jakie ilustracje wybierzesz? A jak sprawdzisz, czy za-mieszczenie tych zdjęć i rysunków jest legalne? W razie wątpliwości, zajrzyj na stronę Koalicji Otwartej Edukacji (http://koed.org.pl) i pobierz przewodnik „Nie bądź piratem, dziel się ze światem!”.

domniemanie niewinnościBardzo często w mediach słyszymy zarzuty: „Doktor X skrzywdził pacjenta", „Kowal-

ski przywłaszczył sobie publiczne pieniądze". Oskarżenie jest bardzo ciężkie, a brzmi często tak, jakby sprawa była zupełnie oczywista.

Wymierzanie sprawiedliwości jest zbyt poważną sprawą, by zdać się na pochopne osądy. Jak można się bronić przed oskarżeniem, jeśli wszyscy wierzą w naszą winę i nie mamy szans na przedstawienie swojej wersji wydarzeń? Dlatego obowiązuje funda-mentalna zasada: winę trzeba najpierw wykazać. Dopóki nie zostanie ona udowod-niona, obowiązuje domniemanie, że mamy do czynienia z osobą niewinną.

WaŻne słoWa norma prawna norma religijna norma moralna zasada prawa kolizja norm domniemanie niewinności

spraWdź się sam/a✓ Czym różnią się normy prawne od obyczajowych, religijnych i moralnych?✓ Jakie są podstawowe zasady prawa?✓ Dlaczego prawo nie może działać wstecz? ✓ Co oznacza zasada domniemania niewinności?

powrót

43

2. gdzie szukać przepisów?

Skąd się biorą akty prawne? Gdzie publikowane są akty prawne? W jakim kodeksie można znaleźć przepisy dotyczące konkretnej sprawy?

źrÓdła praWaPrzepisy poznajemy z prasy, telewizji i  internetu, cza-

sem z  rodzinnych rozmów… Są to jednak źródła, do których musimy mieć ograniczone zaufanie. Nie zawsze nasi rozmówcy są ekspertami, nie zawsze ich informacje są prawdziwe. Nikt nie ponosi odpowiedzialności za nie-ścisłości, skoro tylko „tak sobie mówił”. Jeśli więc chcemy poznać regulacje prawne, powinniśmy sięgnąć do źródeł.

skąd się Bierze praWo?Prawo w  Polsce tworzą różne organy władzy. Kon-

stytucję uchwala Zgromadzenie Narodowe, ustawy –  Sejm i  Senat (a  podpisuje lub wetuje prezydent). Rozporządzenia wydają prezydent, rząd i ministrowie, prawo lokalne zaś uchwalają władze samorządowe.

Zgodnie z art. 87 konstytucji źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są (kolejność hierarchiczna – kolej-ne źródła muszą pozostawać w zgodzie z poprzednimi):

konstytucja, ratyfikowane umowy międzynarodowe, ustawy, rozporządzenia, akty prawa miejscowego (muszą być one zgodne z aktami prawa znajdującymi się wyżej w hierarchii źródeł prawa. Obowiązują tylko na obszarze działania organu, który wydał dany akt. Źródłami prawa lokalnego mogą być uchwały rady gminy, rady powiatu czy sejmiku wojewódzkiego).

W  Polsce istnieje jeszcze jedno – zupełnie wyjątkowe – źródło powszechnie obowiązującego prawa. Jeżeli Sejm nie może się zebrać, prezydent – na wnio-sek Rady Ministrów – wydaje rozporządzenia z mocą ustawy. Rozporządzenia

te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Aby dowiedzieć się, jak powstał konkretny akt prawny, warto sprawdzić: kto opraco-wał projekt? kto miał wpływ na jego treść? kto go uchwalił? gdzie możemy szukać jego ostatecznej wersji? Pomocny okazać się może Internetowy System Aktów Praw-nych (ISAP) zawierający opisy bibliograficzne i teksty aktów prawnych – aktualizowane na bieżąco – opublikowanych w Dzienniku Ustaw i Monitorze Polskim od roku 1918 do chwili obecnej.

44

gdzie szUkać przepisÓW? Akty prawne, by mogły obowiązywać i  wywierać skutki prawne, muszą zostać

ogłoszone. Specjalnym rodzajem publikacji są oficjalne dzienniki urzędowe, prze-de wszystkim: Dziennik Ustaw i  Monitor Polski. Akty normatywne zawierające przepisy powszechnie obowiązujące ogłaszane w  dziennikach urzędowych wcho-dzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich ogłoszenia. Od 1 stycznia 2012 r. ustawy i  rozporządzenia publikowane są wyłącznie w  formie elektronicznej – w  internecie (www.dziennikustaw.gov.pl, www.monitorpolski.gov.pl).

W  dzienniku Ustaw ogłasza się przede wszystkim:1) konstytucję, 2) ustawy, 3) rozporządzenia z mocą ustawy wydane przez prezyden-ta RP, 4) rozporządzenia wydane przez: prezydenta RP, Radę Ministrów, prezesa Rady Ministrów, ministrów kierujących działami administracji rządowej,  przewod-niczących określonych w ustawach komitetów, będących członkami Rady Ministrów, Krajową Radę Radiofonii i Telewizji, 5) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego doty-

czące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw. Łatwiej znaleźć akt prawny w książce czy internecie, może jednak się okazać, że pub-

likacja jest nieaktualna lub zawiera błędy. W przypadku jakiejkolwiek rozbieżności de-cydujące znaczenie ma zawartość Dziennika Ustaw.

W monitorze polskim ogłasza się akty wewnętrzne administracji państwowej, np.:1) zarządzenia prezydenta RP wydane na podstawie ustawy,2) uchwały Rady Ministrów i zarządzenia prezesa Rady Ministrów wydane na podsta-

wie ustawy,3) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszo-

nych w Monitorze lub aktów normatywnych, które nie były ogłoszone.

inne ważniejsze dzienniki urzędowe W Polsce istnieje więcej dzienników urzędowych; swoje własne dzienniki mają nie-

które ministerstwa (np. Dziennik Urzędowy Ministra Finansów). Z  kolei akty prawne Unii Europejskiej są ogłaszane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej wydawanym w Luksemburgu – uwaga! – także w języku polskim.

„Oficjalny dziennik urzędowy” mógł być opublikowa-ny na kawałku skały! W 1902 r. został odkryty kodeks Hammurabiego, króla babilońskiego (1792-1750

p.n.e.), który uważał, że bogowie dali mu moc przywróce-nia „sprawiedliwego i słusznego prawa”. Przepisy Kodek-su Hammurabiego są do dziś sławne dzięki karom, któ-re miały wyrządzać sprawcy krzywdę identyczną jak ta, której doznał poszkodowany. Na przykład: „Jeśli obywatel złamał kość drugiemu obywatelowi, złamią mu kość”. Ko-deks został wyryty w bloku diorytu. Dziś stelę z Kodeksem Hammurabiego możemy oglądać w paryskim Luwrze.

45

BUdoWa i język aktU praWnego Akt prawny to wyraz woli państwa. Może mieć charakter ogólny i dotyczyć wszyst-

kich obywateli, jak ustawa czy rozporządzenie, może mieć charakter indywidualny, jak np. decyzja administracyjna.

Akty prawne mogą wydawać się trudne w  lekturze. Wystarczy jednak przyjrzeć się ustawie, by docenić jej przejrzystą, czytelną budowę. Składa się ona z kilku sta-łych części: nagłówka, daty powstania, tytułu, preambu-ły (czyli wstępu), zasadniczej treści z przepisami i pod-pisu osoby wydającej akt. Język aktu prawnego jest inny od tego, którym posługujemy się na co dzień, bo przepis musi być precyzyjny. Nie powinien zatem dziwić rozbu-dowany aparat pojęciowy czy kilkakrotne powtarzanie w jednym zdaniu tego samego wyrazu. Czasem, dla uła-twienia, w ustawie znajduje się „definicja legalna” pojęcia, wyjaśniająca je zgodnie z intencjami ustawodawcy.

Przykładem definicji legalnej jest pojęcie „nieruchomości”:  „Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z  gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności”.

§ 1. Nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przed-miot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeżeli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu

przedmiot własności.Art. 46 Kodeksu cywilnego

praWo cyWilne, karne i administracyjneprawo cywilne to w uproszczeniu prawo stosowane na co dzień. Wystarczy, że kupi-

liśmy chleb, a już zawarliśmy jedną z umów Kodeksu cywilnego. Prawo cywilne to ze-spół przepisów normujących stosunki między równorzędnymi podmiotami. Przepisów polskiego prawa cywilnego szukamy głównie w Kodeksie cywilnym z 1964 r.

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

jak mówimy o prawie?Akty normatywne są formułowane w języku prawnym: „Nie może zawrzeć mał-żeństwa, kto już pozostaje w związku małżeńskim” (art. 13 § 1 ustawy z 25 lute-go 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy). Język, którym posługują się prawnicy, gdy mówią o aktach normatywnych, to język prawniczy: „Bigamia jest zakazana. Mężczyzna i kobieta nie mogą złożyć przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński, jeśli którekolwiek z nich pozostaje już w takim związku”. Kiedy posługujemy się językiem naturalnym, o tej samej sprawie powiemy tak: „Zdzisiu, co ty opowiadasz?! Przecież już masz żonę, w Polsce nie możesz mieć jednocześnie dwóch!”.

Spróbujcie wyjaśnić różnicę między językiem prawniczym i naturalnym na innym przykładzie!

46

Z  prawem karnym mamy do czynienia, gdy popełniony został czyn zabroniony przez ustawę, np. kradzież, zgwałcenie czy morderstwo. Prawo karne precyzyjnie defi-niuje czyny zabronione, określa zasady pociągania do odpowiedzialności oraz przewi-duje kary. Przepisów polskiego prawa karnego szukamy głównie w Kodeksie karnym z 1997 r.

prawo administracyjne reguluje relacje między obywatelami a urzędami. Określa kompetencje i strukturę administracji oraz wynikające z jej działania stosunki prawne. Jest rozproszone w licznych przepisach (dotyczących zagadnień tak różnych, jak prawo o obywatelstwie polskim i prawo budowlane).

Prawo cywilne, karne i  administracyjne stanowią prawa i  obowiązki określonych podmiotów oraz regulują ich zachowania. Aby przepisy mogły być realizowane w prak-tyce, potrzebne są stosowne normy proceduralne, które określają tryb postępowa-nia. Dlatego też potrzebne jest: prawo cywilne proceduralne (Kodeks postępowa-nia cywilnego z 1964 r.) prawo karne proceduralne (Kodeks postępowania karnego z 1997 r.) prawo administracyjne proceduralne (Kodeks postępowania administracyj-nego z 1960 r.). Przy czym kodeksem (łac. codex - księga, spis) nazywamy usystema-tyzowany zbiór przepisów prawnych w  formie ustawy, dotyczący zwykle określonej dziedziny prawa.

Inne ważne kodeksy to: Kodeks rodzinny i opiekuńczy z 1964 r. Kodeks spółek handlowych z 2000 r. Kodeks pracy z 1974 r.

Kode

ks c

ywiln

y z 

1964

r.

Ten obszerny kodeks składa się z ponad tysiąca artykułów. Definiuje podmioty prawa cywilnego: osoby fizyczne, osoby prawne itd. (więcej o tym – patrz s. 47). Określa stosunki (przede wszystkim majątkowe) między podmiotami prawa cywilnego. Zawiera ogólne przepisy prawa cywilnego, prawo rzeczowe (np. prawo własności rzeczy), prawo zobowiązań (np. przepisy dotyczące umowy sprzedaży) czy prawo spadkowe (np. jak powinien wyglądać testament).przykładowy przepis [umowa sprzedaży]:Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę (art. 535).

Kode

ks

karn

y

z 19

97 r.

Kodeks karny przede wszystkim wskazuje, które czyny należy uważać za przestępstwa, oraz określa, jakie kary grożą za ich popełnienie. przykładowy przepis [przestępstwo szpiegostwa]:Kto bierze udział w działalności obcego wywiadu przeciwko Rzeczypospolitej Polskiej, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 (art. 130 § 1).

Kode

ks p

ostę

pow

ania

ad

min

istr

acyj

nego

z 

1960

r.

Reguluje relacje między organami administracji publicznej a obywatelami, w tym to, w jaki sposób obywatel może odwoływać się od decyzji danego organu czy składać zażalenie na jego postanowienia. Zawiera przepisy dotyczące postępowania w sprawie skarg i wniosków.przykładowy przepis [zasada praworządności]:W  toku postępowania organy administracji publicznej stoją na straży praworządności i  podejmują wszelkie kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes obywateli (art. 7).

powrót

47

powrót

Prawnicy na ogół nie sięgają dziś do kodeksów w formie książkowej, lecz ko-rzystają z ich wersji elektronicznych. Dużą zaletą takiego sposobu udostępnia-nia aktów prawnych jest m.in. możliwość ich łatwej aktualizacji (www.infor.pl,

www.lex.pl).

Sprzedawca spiera się z klientem. Na gorącym uczynku złapano przestępcę. Obywatel spiera się z urzędem, który podjął niesatysfakcjonującą go decyzję.

Jak poprowadzić te sprawy do rozstrzygnięcia? Gdzie szukać odpowiednich przepi-sów? Kto może nam w tym pomóc?

Gdy sami nie potrafimy odnaleźć przepisów prawnych na interesujący nas temat, możemy się zwrócić do jakiejś organizacji udzielającej bezpłatnie porad prawnych, np. Biura Porad Obywatelskich, funkcjonujących w wielu miastach w kraju. Organizacje te informują obywateli o przysługujących im prawach, tak aby potrafili w aktywny i sku-teczny sposób rozwiązywać swoje problemy, a także podejmować działania na rzecz pożądanych społecznie zmian.

zdolność praWna, zdolność do czynności praWnycHW prawie cywilnym funkcjonują dwa istotne pojęcia:

zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Każdy czło-wiek ma zdolność prawną od chwili urodzenia (osoba, która dysponuje zdolnością prawną, może np. mieć prawo do otrzymywania alimentów);

zdolność do czynności prawnych daje nam możliwość dysponowania swoimi pra-wami i obowiązkami oraz samodzielnego zaciągania zobowiązań.Dzieci do lat 13 w ogóle nie mają zdolności do czynności prawnych, tak więc zawie-

rane przez nie umowy (np. o zakupie komputera) są nieważne – nie dotyczy to tylko takich codziennych transakcji jak np. zakupy w sklepie spożywczym. Umowy w imie-niu dzieci są zawierane przez rodziców.

Po ukończeniu 13 lat uzyskujemy ograniczoną zdolność do czynności prawnych –  możemy np. samodzielnie decydować o  przeznaczeniu zarobionych pieniędzy. W  dalszym ciągu jednak niektóre decyzje, np. umowa najmu, wymagają zgody ro-dziców. Pełną zdolność do czynności prawnych uzyskuje się w momencie osiągnięcia pełnoletniości (w  tym m.in. możliwość samodzielnego zawierania umów, zawarcia małżeństwa, czynne prawo wyborcze oraz prawo do samodzielnego występowania przed sądem). A czy można zostać osobą pełnoletnią wcześniej? Tak, gdy sąd wyrazi zgodę na zawarcie małżeństwa przez szesnastoletnią lub siedemnastoletnią dziewczy-nę (chłopcy nie mają takiej możliwości!) – młoda mężatka przestaje podlegać władzy rodzicielskiej, choć w dalszym ciągu nie ma prawa brać udziału w wyborach.

Pełnoletniość oznacza wiek powyżej 18. roku życia, a w przypadku osób, które za-warły związek małżeński, wiek powyżej 16. roku życia, nawet gdy małżeństwo zostało później unieważnione.

osoBa fizyczna, osoBa praWnaPrawo cywilne rozróżnia dwie kategorie osób: osoby fizyczne i  osoby prawne.

Osoba fizyczna to każdy z  nas, i  to od chwili urodzin aż do śmierci. Osobie, która

48

została poczęta, ale jeszcze się nie urodziła także przysługują pewne prawa, jednak warunkowo (musi przyjść na świat żywa).

Inaczej jest z osobami prawnymi. Są nimi Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy przyznają osobowość prawną. W praktyce do tej kategorii zalicza się różnego rodzaju firmy, przedsiębiorstwa i  organizacje pozarządowe, Kościoły i  związki wyznaniowe, organy samorządu terytorialnego, a  także jednostki teryto-rialne Skarbu Państwa.

WaŻne słoWa norma prawna akt prawny dziennik urzędowy konstytucja ustawa

umowa międzynarodowa prawo europejskie prawo lokalne kodeksy: cywilny, karny, administracyjny osoba fizyczna osoba prawna

spraWdź się sam/a✓ Jakie znasz źródła prawa?✓ Jakie są różnice między prawem cywilnym, karnym i administracyjnym?✓ Czy potrafisz zinterpretować prosty przepis prawny?

49

3. sądy, sędziowie. spór cywilny

Dlaczego tak ważna jest niezawisłość sędziowska? Jak się pisze pozew? Jak wygląda proces cywilny? Kiedy mediacje są korzystniejsze niż sprawa w sądzie?

sąd mUsi Być niezaWisłyWyobraźmy sobie, że spieramy się z  są-

siadem o  odszkodowanie. Sędzią okazuje się nasz dobry kolega, więc zapada wyrok na naszą korzyść. Ale co by było, gdyby sę-dzia był kolegą naszego sąsiada?

Władza sędziowska ma sens tylko wtedy, gdy jest bezstronna i  niezawisła. W  kon-cepcji trójpodziału władzy monteskiusza, którą się dziś posługujemy, sądownictwo – obok władzy ustawodawczej i  wyko-nawczej – stało się jedną z władz w ustroju

konstytucyjnym, a monarchowie i urzędnicy królewscy stracili prawo sądzenia podda-nych. Konieczne okazało się także oddzielenie procesu stanowienia prawa od procesu wymierzania sprawiedliwości.

Sędziowie narodu to (…) jedynie usta, które wygłaszają brzmienie praw; nieożywione isto-ty, które nie mogą złagodzić ich sił ani surowości.

Monteskiusz, filozof (1689-1755)

Sędziowie zobowiązani są do wydawania wyroków na podstawie obowiązujących przepisów. Jednak w konkretnych przypadkach mogą powstawać poważne spory in-terpretacyjne i dlatego tak ważna jest niezależność i niezawisłość sędziów.

Wymiar sprawiedliwości w demokratycznym państwie powinien być wolny od ja-kichkolwiek nacisków politycznych. W PRL zasada ta była łamana, a orzeczenia sądów często miały spełniać oczekiwania rządzących. Na przykład po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. wielu sędziów okryło się niesławą, orzekając na podstawie aktu prawnego wydanego z naruszeniem przepisów i skazując niewinnych ludzi.

Czy możecie sobie wyobrazić, że kiedyś wyroki będą wydawane przez komputery wyposażone w pełen zasób wiedzy? Czy chcielibyście, by waszą sprawę rozstrzygał „sędzia robot”?

jak zapeWnić niezaleŻność i niezaWisłość sędziÓW?Konstytucja z 1997 r. daje gwarancje niezależności i niezawisłości sędziowskiej. Każ-

dy z nas ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuza-sadnionej zwłoki przez właściwy niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Sąd właś-ciwy dla danej sprawy (cywilnej, karnej, administracyjnej itp.) powinien być niezależny

50

od innych organów władzy i nie sprzyjać żadnej ze stron. Niezawisłość sędziowska wyraża się zaś w tym, że sędziowie mają respektować wyłącznie konstytucję i ustawy. Sędziom należy zapewnić dobre warunki pracy i płacy. Nie mogą oni należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z zasadami niezależności sądów i niezawisłości sędziów. Sędziowie są powoływani na stanowisko bezterminowo i objęci immunitetem sędziowskim.

Zgodnie z artykułem 181 Konstytucji RP i artykułem 80 ustawy Prawo o ustroju są-dów powszechnych, sędzia nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej ani pozbawiony wolności, jeżeli wcześniej nie zgodzi się na to sąd dyscyplinarny.

Czy powyższe gwarancje niezależności i  niezawisłości sędziów są waszym zda-niem wystarczające? Jakie widzicie zagrożenia w przyszłości?

W Polsce wymiar sprawiedliwości sprawują Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i wojskowe. Postępowanie sądowe jest co najmniej dwuinstancyjne, co oznacza, że orzeczenie sądu I instancji można zaskarżyć do sądu II instancji. Nadzór nad działalnością sądów powszechnych sprawuje Sąd Najwyższy.

sąd cyWilny Przed sądem karnym sądzi się sprawcę przestępstwa (o tym – w następnej lekcji).

Sąd ustala, czy oskarżony jest winien, czy nie i wydaje wyrok. sąd cywilny rozstrzyga spór między dwiema stronami i wydaje orzeczenie.

Wyobraźmy sobie, że pan Kowalski pożyczył panu Malinowskiemu dużą sumę na trzy miesiące. Minęło już pół roku, a Malinowski ani myśli oddać dług. W takiej sytua-cji jedynym rozwiązaniem konfliktu pozostaje zwrócenie się do bezstronnego arbitra, którym jest sąd. W procesie cywilnym występują dwie strony:

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Spytano mnie, co ma zrobić sędzia, jeśli obowiązujące go normy prawne stoją w sprzeczności z moralnymi? Odparłem, że ma do wyboru albo ustąpienie ze sta-nowiska, albo wydanie wyroku zgodnego z sumieniem, mimo iż może za to po-nieść poważne konsekwencje. Myślałem wtedy zarówno o orzecznictwie sądów niemieckich opartym na prawie nazistowskim, jak i o sądach sowieckich. O wyrokach wydawanych w sprawach politycznych w PRL zarówno przed 1956 r., jak i potem, szczególnie w okresie sta-nu wojennego. Jednak w  państwie demokratycznym tego rodzaju konflikty są sporadyczne. Zbędnym radykalizmem byłoby żądanie, aby w każdym przypadku sędzia odcho-dził ze stanowiska. Równocześnie jednak trudno oczekiwać od niego obojętnej postawy wobec omawianego konfliktu norm, gdyż mogłoby to prowadzić do po-staw oportunistycznych, a nawet do nihilizmu moralnego.

(A. Strzembosz, M. Stanowska, Sędziowie warszawscy w czasie próby 1981-1988, Warszawa 2000)

Dlaczego w państwie demokratycznym sędziowie rzadziej niż w państwie totalitar-nym doświadczają konfliktu sumienia?

powrót

51

Siedziba Sądu Najwyższego w Warszawie.

powód (osoba, która wniosła do sądu sprawę o roz-strzygnięcie sporu), pozwany (osoba, wobec której powód zgłasza rosz-

czenia).

pozeWPostępowanie cywilne rozpoczyna się od skierowa-

nia do sądu pisma procesowego zwanego pozwem. Powód przedstawia tu swoje żądania i ich uzasadnie-nie (pan Kowalski musi więc wyjaśnić sądowi, że do-maga się, by pan Malinowski zwrócił pieniądze, i że ter-min umowy o pożyczce dawno już minął). W czasie postępowania cywilnego sąd jest obowiązany do wysłuchania obu stron sporu i do przeanalizowania zgromadzonych przez nie dowodów oraz wysłuchania świadków (np. pan Kowalski może przedstawić spisaną umowę pożyczki, a pan Malinowski świadka, który słyszał, jak pan Kowalski zgadzał się na późniejszy zwrot pieniędzy).

Oto, jak mógłby wyglądać pozew złożony w tej sprawie. Prawdziwy pozew powinien zawierać oprócz wskazania ewentualnych świadków czy dowodów uzasadnienie, czyli wyjaśnienie, dlaczego powód zwraca się do sądu o rozstrzygnięcie sporu:

Warszawa, 29.06.2011Powód: Piotr Kowalski, Do Sądu Rejonowego zam. w Malinowicach, ul. Sąsiedzka 17 w Procesowie Dolnym Wydział cywilnyPozwany: Adam Malinowski,zam. w Kowalewie Górnym, ul. Trębacka 16

Wartość przedmiotu sporu: 15 000 zł

POZeW O ZAPŁATęWnoszę o:– zasądzenie od pozwanego Adama Malinowskiego na rzecz powoda Piotra Kowalskie-

go kwoty 15 000 zł wraz z odsetkami ustawowymi od dnia 5.03.2011 do dnia zapłaty;– zasądzenie od pozwanego na rzecz powoda kosztów procesu.Wnoszę również o: dopuszczenie dowodu – umowy pożyczki z dnia 4 grudnia 2010 r.Ponadto wnoszę o wezwanie na rozprawę świadków: Marii Pawlikowskiej, zam. w Ko-

walewie Górnym, ul. Zgody 12/62, i Michała Prawdziwskiego, zam. w Malinowicach, ul. Samochodowa 29.

UZASADNIeNIe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Jan Kowalski

W załączeniu – oryginał umowy pożyczki

Wzór pozwu sądowego

powrót

powrót

52

SCHEMAT SALI SĄDOWEJ W PROCESIE CYWILNYM

Świadek / biegły

Publiczność

Pow

ódW

nios

koda

wca

Pozw

any

Ucz

estn

ikStół sędziowski

rozpraWa, sędzia i łaWnicySąd rozpatruje daną sprawę w  czasie rozprawy, w  której uczestniczą obie strony

(samodzielnie bądź reprezentowane przez pełnomocników, najczęściej adwokatów). W sprawach cywilnych w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy w składzie jednego sędziego. We wskazanych ustawowo sprawach sędziemu towarzyszy dwóch ławników.

ławnikiem może być każdy obywatel, który ma 30 lat, nieskazitelny charakter i nie pracuje w organach wymiaru sprawiedliwości. Jego kadencja trwa cztery lata.

Strony mogą zawrzeć ugodę – np. pozwany Malinowski zwróci Kowalskiemu część pożyczonych pieniędzy od razu, a resztę za pół roku. Taka ugoda, zwykle zakładająca obustronne ustępstwa, automatycznie kończy postępowanie cywilne.

orzeczenieJeśli do ugody nie dochodzi, sąd

wydaje orzeczenie. Zgodnie z zasa-dą dwuinstancyjności przysługuje od niego odwołanie do sądu wyż-szej instancji. Wydanie orzeczenia nie oznacza jednak, że zostanie ono wykonane. Załóżmy, że sąd nakaże panu Malinowskiemu zwrot poży-czonej sumy powiększonej o odset-ki. Malinowski nie zamierza jednak tego zrobić. Potrzebne jest więc po-stępowanie egzekucyjne, w trakcie którego komornik i sąd doprowadzą do przymusowego wykonania orze-czenia. komornik może np. zabierać

co miesiąc część zarobków pana Malinowskiego albo nawet zająć – na poczet długu – należący do niego dom czy przedmioty.

mediacje sądoWe Nie zawsze rozstrzygnięcie sprawy przez sąd przynosi ulgę stronie, która wygrała.

W jaki sposób można – jeśli charakter danej sprawy w ogóle na to pozwala – łagodzić napięcia między stronami?

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Niespełna 25 minut trwała symulowana rozprawa – prosty cywilny spór o zwrot długu – nagrywana i rejestrowana cyfrowo. To ma być standard od 2012 r. w są-dach okręgowych i apelacyjnych. Nie będzie już dyktowania (powtarzania) każde-go słowa do protokołu, zmory współczesnych procesów. Strony sporu na życze-nie dostaną zapis dźwiękowy z rozprawy (obraz przypomnieć sobie będą mogły w czytelni – chodzi o to, by nie doszło do niekontrolowanego rozpowszechniania zapisów w internecie). E-protokół obejmie tylko sprawy cywilne, rodzinne i pracy. Procesy karne nadal będą protokołowane „na piechotę", bo dowody w sprawach karnych gromadzi prokurator, a nie sąd, trzeba by więc najpierw zmienić proce-durę.

(„Gazeta Wyborcza”, 20 października 2011 r.)

powrót

53

Odpowiedzią jest mediacja. To szczególny sposób rozwiązywania sporów: w obec-ności osoby bezstronnej – mediatora – zwaśnione strony dobrowolnie dochodzą do porozumienia. Dobry mediator może pomóc w  oddzieleniu problemu od osoby, z którą znaleźliśmy się w konflikcie. Koncentruje uwagę stron na szukaniu rozwiązania sprawy, a nie na walce.

Mediacje sądowe są wykorzystywane bardzo szeroko i odciążają wymiar sprawied-liwości na wielu polach (w prawie cywilnym, rodzinnym, gospodarczym, karnym oraz w postępowaniu w sprawach nieletnich).

Możliwy jest także inny rodzaj mediacji – mediacje społeczne prowadzone między skonfliktowanymi grupami, które jeszcze nie wkroczyły na drogę sądową (może cho-dzić np. o poważne konflikty sąsiedzkie).

Mediatorem może być osoba, o  której wiadomo, że będzie w  danej sprawie bezstronna. Nie może nim być:  czynny zawodowo sędzia,  prokurator,  ad-wokat,  radca prawny,  aplikant do tychże zawodów  inna osoba zatrudniona

w sądzie, prokuraturze lub innej instytucji uprawnionej do ścigania przestępstw.

z Wizytą W sądzieCzy byliście kiedyś w sądzie? Spróbujcie zorganizować klasową wycieczkę do

najbliższego sądu. Wyprawę do sądu, tak jak wycieczkę obywatelską do urzędu gminy, trzeba zaplanować – ustalić terminy, określić cele, wybrać formę (możecie np. wziąć udział w prawdziwej rozprawie, spotkać się z pracownikiem sądu itp.).

Wizyta w sądzie może stać się początkiem projektu (indywidualnego lub zespołowe-go) „Obywatel w sądzie”, w ramach którego będziecie na przykład: gromadzić i prezentować materiały dotyczące organizacji i pracy sądu – celem wa-szego działania może być np. opracowanie praktycznego przewodnika po sądach powszechnych lub administracyjnych,

badać, jakie sprawy rozpatruje wasz najbliższy sąd rejonowy – możecie np. przepro-wadzić badania i wywiady z pracownikami sądów, przeanalizować oficjalne statysty-ki, zrobić ankietę wśród mieszkańców,

sprawdzać, jakie prawa mają obywatele w sądzie i czy są one przestrzegane (bez względu na to, jaką funkcję pełnią w procesie) – wasze działania mogą skoncentro-wać się na analizie wszystkich lub wybranych praw, np. prawa do dwuinstancyjnego

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Mediacja to skuteczny sposób rozstrzygania sporów. Mimo to np. w  pierw-szym półroczu 2009 r. w sądach rejonowych okręgu częstochowskiego na 56 tys. spraw (karnych, cywilnych, prawa pracy) ledwie 85 skierowano do mediatorów. Może się tak dziać dlatego, że mediacja wydłuża czas postępowania; barierą jest też konieczność uiszczenia opłat z góry – bez gwarancji wyniku. – Nasze koszty i tak są niższe od sądowych – przekonuje Jolanta Chlebowska, mediatorka z dzie-więcioletnim doświadczeniem – ponad 80% mediacji kończy się sukcesem. Po procesie strony są skłócone i nie mają ochoty na kontakty. A mediacja może wręcz doprowadzić do zacieśnienia więzi. W mediacjach obowiązuje zasada, że nie ma wygranych i przegranych.

(„Gazeta Wyborcza Częstochowa”, 19 października 2009 r.)

54

postępowania, prawa do informacji, prawa do sądu, prawa do jawnego rozpatrzenia sprawy itp.,

wziąć udział w symulacji rozprawy sądowej – wasze zadanie będzie polegało na wy-braniu i opracowaniu rozprawy, podziale ról oraz przygotowaniu się do nich (może-cie wymyślić sprawę procesową albo też odwołać się do jakiejś prawdziwej sytuacji). Więcej o projekcie w ćwiczeniach na końcu rozdziału.

WaŻne słoWa niezawisłość sędziowska immunitet sędziowski sąd cywilny pozew rozprawa sędzia ławnik mediacja

spraWdź się sam/a✓ Dlaczego sądy powinny być niezawisłe?✓ W jaki sposób polskie prawo gwarantuje niezależność i niezawisłość sędziów?✓ Czy umiesz napisać pozew w wybranej sprawie cywilnej?

55

4. przed sądem karnym

Jak napisać zawiadomienie o przestępstwie? Jakie prawa mają ofiara, oskarżony i świadek? Kim jest podejrzany, a kim oskarżony?

zaWiadomienie o popełnieniU przestępstWa

Jeśli jesteś ofiarą przestępstwa, na pewno chcesz zgłosić ten fakt organom ścigania. A może tylko masz informację na temat popełnione-go przestępstwa? Do złożenia zawiadomienia o  przestępstwie uprawniona jest każda osoba, także niepełnoletnia. Każde zawiadomienie ob-liguje policjantów do podjęcia odpowiednich działań. Zawiadomienie o przestępstwie powin-no zawierać jak najwięcej informacji. Jeżeli jesteś w stanie wyczerpująco opisać, co się wydarzyło

(a zdarzenie nie wymaga natychmiastowych działań organów ścigania), możesz zawia-domienie o przestępstwie wysłać pocztą, e-mailem, faksem czy też przynieść osobiście do jednostki policji.

Oto przykład zawiadomienia o przestępstwie, więcej informacji znajdziesz na razembezpieczniej.msw.gov.pl

Janina Kowalska Warszawa, 28.02.2011 r.ul. Balonowa 11 m. 1111 02-635 Warszawa tel. kom. 000 000 005

Komenda Rejonowa PolicjiWarszawa

ul. .............................

ZAWIADOMIeNIe O POPeŁNIeNIU PRZeSTęPSTWA

Ja, niżej podpisana, zawiadamiam o dokonaniu na moją szkodę oszustwa przez mężczyznę podającego się za edwarda Kwiatkowskiego.

UZASADNIeNIe12 lutego 2011 r. do mojej firmy „Janko” przy ul. Marszałkowskiej 1111/1 w Warszawie przyszedł mężczyzna, który przedstawił się jako edward Kwiatkowski z firmy „Nowe Okna”. Zaoferował mi wymianę okien po promocyjnej cenie, pod warunkiem że zapłacę 400 zł zaliczki. Z uwagi na niską cenę okien zapłaciłam wskazaną kwotę.

56

Mężczyzna wystawił mi pokwitowanie opatrzone pieczątką firmy „Nowe Okna”. Oświadczył, że zamówienie zostanie zrealizowane za cztery dni. Kiedy nikt się do mnie nie zgłosił, zadzwoniłam na numer telefonu podany na pokwitowaniu: (22) 000 00 02. Telefon odebrał mężczyzna, który oświadczył, że to mieszkanie prywatne i że nie zna żadnego edwarda Kwiatkowskiego. Uważam, że padłam ofiarą oszustwa, i wnoszę o przeprowadzenie w tej sprawie postępowania przygotowawczego w celu ustalenia i ukarania sprawcy. Z mężczy-zną podającym się za edwarda Kwiatkowskiego rozmawiałam dosyć długo, więc sądzę, że mogłabym go rozpoznać. Wydaje mi się, że odwiedził on wiele sąsied-nich firm, prawdopodobnie namówił jeszcze kogoś na tę transakcję.

Janina Kowalska

W załączeniu – kserokopia pokwitowania przyjęcia zaliczki.

zBrodnie, Występki i WykroczeniaPrawo dzieli przestępstwa na zbrodnie i występki – zbrodnia to przestępstwo zagro-żone karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od 3 lat lub karą jeszcze bardziej surowszą. Występki zagrożone są karą grzywny powyżej 10 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności na dłużej niż miesiąc. Pozostałe czyny zabronione to wykroczenia, a nie przestępstwa.Do przestępstw pospolitych, czyli takich, z  którymi najczęściej się stykamy, należą m.in.: przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, przestępstwa przeciw wolności, przeciw obyczajności, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, przestępstwa gospodarcze, skarbo-we i inne. Przestępstwa mogą być umyślne i nieumyślne* (popełnione z powodu nieza-chowania należytej ostrożności, np. przy prowadzeniu pojazdu).

* Przestępstwa mogą być pospolite (czyny przeciwko mieniu, rodzinie i opiece, wolności, wolności seksualnej i obyczajności), gospodarcze, skarbowe i polityczne. Policja wyróżnia również przestępstwa drogowe.

Wykrywalność przestępstw w Polsce w %

rokprzestęp-stwa roz-bójnicze

kradzież z włama-

niem

przestęp-stwa gospo-

darcze

Uszkodze-nie mienia

przestęp-stwa narko-

tykowe

prze-stępstwa drogowe

2011 76,2 33,1 96,7 33,6 97,7 99,4

2010 72,5 31,6 96,0 31,2 97,7 99,3

2009 66,3 28,6 94,8 29,0 97,1 99,3

2008 63,8 28,6 94,0 27,5 96,3 99,2

2007 61,4 27,0 94,0 26,9 96,6 99,2

2006 57,0 24,9 94,1 25,8 96,5 99,4

2005 52,0 22,4 94,5 23,6 97,0 99,4

2004 50,4 21,1 95,9 22,3 96,5 99,2

2003 48,0 20,2 97,4 21,7 97,6 99,1

2002 50,6 21,5 96,6 24,0 97,6 99,0

2001 52,7 22,3 96,7 26,3 98,2 98,9

2000 53,7 23,3 96,8 26,0 98,5 92,0

1999 52,6 23,5 96,7 26,2 98,5 91,5

Źródło: www.statystyka.policja.pl

57

W Polsce przestępstwa są ścigane: z urzędu – to takie, które policja lub prokurator mają obowiązek zwalczać niezależnie

od inicjatywy twojej lub innych osób. Są to głównie przestępstwa, takie jak zabójstwo, rozbój czy pobicie, lub takie, które naruszają interes społeczny, tzn. zagrażają państwu lub społeczeństwu. Takimi przestępstwami są chociażby korupcja czy prowadzenie sa-mochodu pod wpływem alkoholu, na wniosek – policja lub prokurator nie będą ścigać sprawcy przestępstwa, dopóki

osoba pokrzywdzona nie złoży wniosku o ściganie – tak jest np. w przypadku zgwał-cenia, groźby karalnej czy uporczywego nękania. Na wniosek są czasem ścigane czyny, w przypadku których istnieje szczególnie bliski stosunek między sprawcą a pokrzyw-dzonym, np. kradzież na szkodę osoby najbliższej, z oskarżenia prywatnego – pokrzywdzony sam wnosi do sądu prywatny akt oskarże-

nia i pełni funkcję oskarżyciela – tak jest np. w przypadku zniesławienia.

Od 2007 r. działają w Polsce sądy 24-godzinne rozpatrujące drobne sprawy kar-ne. Sądzą one chuliganów, pijanych kierowców, drobnych złodziei – o ile zosta-ną złapani na gorącym uczynku lub tuż po popełnieniu przestępstwa. Wcześ-

niej zdarzało się, że osądzanie ich trwało miesiącami. Teraz sprawę można załatwić szybko: prokurator ma 48 godzin na przedstawienie aktu oskarżenia, a sąd musi wydać wyrok w ciągu doby.

WykroczeniaOd przestępstw należy odróżniać wykroczenia, czyli czyny uznawane za społecznie

niebezpieczne, podobne jak przestępstwa, ale o mniejszej wadze. Przykładami wy-kroczeń są: zakłócenie porządku publicznego, prowadzenie pojazdu bez uprawnień, kradzież rzeczy o wartości niższej niż 250 zł. Kary za wykroczenia też są odpowiednio mniejsze:

osoba, która popełniła wykroczenie, może zostać ukarana: aresztem (od 5 do 30 dni), ograniczeniem wolności, grzywną do 5000 złotych lub naganą.

Kto w miejscu publicznym umieszcza nieprzyzwoite ogłoszenie, napis lub ry-sunek albo używa słów nieprzyzwoitych, podlega karze ograniczenia wolności, grzywny do 1500 złotych albo karze nagany.

Art. 141 Kodeksu wykroczeń

Kto w lesie rozgarnia ściółkę i niszczy grzyby lub grzybnię, podlega karze grzywny albo karze nagany.

Art. 163 Kodeksu wykroczeń

ofiara przestępstWa, czyli pokrzyWdzonyOto scenariusz znany z wielu filmów kryminalnych. Popełniono przestępstwo. Za-

czyna się poszukiwanie sprawcy. Zamiast jednak dalej śledzić intrygę kryminalną, za-dajmy sobie pytanie: co dalej z ofiarą przestępstwa?

W języku prawnym i prawniczym ofiara przestępstwa nazywana jest pokrzywdzo-nym. Już z samego faktu bycia osobą pokrzywdzoną przysługują pewne prawa. Po-krzywdzony, zanim jeszcze sprawa trafi do sądu, jest „stroną uprawnioną do działania we własnym imieniu i zgodnie z własnym interesem”, czyli może:

58

Resort sprawiedliwości we współpracy z sądami, prokuratorami oraz organizacjami pozarządowym organizuje regularnie „Tydzień Pomocy Ofiarom Przestępstw".

składać wnioski dowodowe, wskazywać świadków, być przy oględzinach miejsca przestępstwa, ustanowić pełnomocnika (w tym pełnomocnika z urzędu, je-śli ma trudną sytuację materialną),

zgłosić chęć udziału w  postępowaniu mediacyjnym (patrz: s.  61),

pokrzywdzony ma też dostęp do informacji o postępach i de-cyzjach podejmowanych w danej sprawie,

może także wziąć udział w procesie przeciwko sprawcy prze-stępstwa, którego stał się ofiarą (pod warunkiem że w trak-cie procesu przystąpi do niego jako oskarżyciel posiłkowy, w przeciwnym razie nie będzie stroną postępowania i jego pra-wa będą ograniczone do minimum).

ogÓlnopolskie organizacje niosące pomoc ofiarom przestępstW

Rzecznik Praw Obywatelskich, www.rpo.gov.pl Rzecznik Praw Dziecka, www.brpd.gov.pl Fundacja Dzieci Niczyje (pomoc dzieciom, ich rodzinom

i  poprawa sytuacji dzieci uczestniczących w  procedurach prawnych), www.fdn.pl

Ogólnopolskie Pogotowie dla Ofiar Przemocy w  Rodzinie „Niebieska linia", www.niebieskalinia.pl

Fundacja Pomocy Ludziom Dotkniętym Problemem Zaginięcia „ITAKA”, www.zaginieni.pl

Fundacja przeciwko Handlowi Kobietami „LA STRADA” , www.strada.org.pl Fundacja Pomocy Ofiarom Przestępstw, www.fpop.org.pl

śWiadekPopełniono przestępstwo. Jak się dowiedzieć, kto jest jego sprawcą? Główną rolę

może tu odegrać świadek. Nic więc dziwnego, że każdy z nas wezwany w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania – w przeciwnym razie grożą nam wysokie kary pieniężne i inne sankcje (jak zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie). Przy czym przysługuje mu prawo do odmowy zeznań w przypadku, gdy ma obowiązek zachowania tajemnicy państwowej (art. 179 kpk) oraz tajemnicy zawodowej, służbo-wej lub funkcyjnej (art. 180 kpk).

Świadek nie może zeznawać nieprawdy i zatajać prawdy, ale w wyjątkowych sytua-cjach może uchylić się od odpowiedzi – jeżeli mogłoby to pociągnąć do odpowiedzial-ności za przestępstwo jego lub osobę mu najbliższą (np. małżonka).

Świadek może też zażądać, by przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawno-ści, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego samego lub osobę mu najbliż-szą. Czasami świadek może obawiać się o swoje życie lub zdrowie – wtedy jego dane osobowe mogą zostać zastrzeżone tylko do wiadomości prokuratora lub sądu.

Jeśli obawy świadka są uzasadnione i do utajnienia danych dojdzie, mamy do czy-nienia ze świadkiem anonimowym (tzw. świadkiem incognito).

59

I sprawa bardzo ważna: używanie przemocy lub groźby w celu wywarcia wpływu na świadka jest przestępstwem.

Innym świadkiem, który pojawia się w  sprawach szczególnej wagi, jest tzw. świadek koronny – osoba, która jest podejrzana o popełnienie przestępstwa, lecz w zamian za pewne korzyści (odstąpienie od wykonania kary lub jej złago-

dzenie) godzi się na zostanie świadkiem i obciążenie w zeznaniach współspraw-ców przestępstwa. W ten sposób walczy się z przestępczością zorganizowaną.

spraWca przestępstWaZanim zajmiemy się prawami, jakie przysługują sprawcy przestępstwa, przypomnij-

my, że dopóki ktoś nie został skazany przez sąd prawomocnym wyrokiem, obowiązuje zasada domniemania niewinności (patrz s. 42). Dlatego w tym przypadku musimy się posługiwać bardzo precyzyjnym językiem.

podejrzanym jest ten, kogo na podstawie zgromadzonych dowodów można podej-rzewać o popełnienie przestępstwa.

oskarżonym jest ten, przeciwko komu na podstawie zgromadzonych materiałów dowodowych wniesiono oskarżenie do sądu.

Osoba oskarżona ma nie tylko obowiązki, ale także prawa. Przede wszystkim nie musi dowodzić swej niewinności ani dostarczać dowodów na swoją niekorzyść. Ma natomiast prawo korzystania z pomocy obrońcy.

Oskarżony ma prawo składać wyjaśnienia, może też – bez podania powodów – od-mówić odpowiedzi na poszczególne pytania lub odmówić składania wyjaśnień.

W  Polsce mieszka coraz więcej obcokrajowców. Oskarżony, jeśli nie włada językiem polskim, ma prawo do korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, a pisma procesowe, np. akt oskarżenia, powinny zostać dostarczone z tłuma-

czeniem.

przeBieg i Uczestnicy procesU karnegoWiemy już, jak określić, co jest przestępstwem i  jaka grozi za nie kara. Jak jednak

realizowane są przepisy z tym związane? Informuje nas o tym kodeks postępowania karnego. Celem postępowania jest ujawnienie faktu popełnienia przestępstwa, znale-zienie sprawcy, wreszcie osądzenie go. Żeby sprawnie poruszać się w sądzie, musimy poznać kilka pojęć, z którymi się tam zetkniemy.

Na etapie postępowania przygotowawczego stronami są: pokrzywdzony i podej-rzany o popełnienie przestępstwa.

Kto o czymś postanowił bez wysłuchania przeciwnej strony, choćby nawet sprawiedliwie postanowił, nie jest sprawiedliwy.

Seneka (4 r p.n.e.-65 r n.e.), rzymski filozof

Jeśli policja lub prokuratura zebrała na tyle poważne dowody przeciw podejrzane-mu, by skierować sprawę do sądu, uczestnikami postępowania stają się: sąd oraz stro-ny postępowania karnego, czyli: oskarżyciel oskarżony obrońca i pokrzywdzony, jeśli przystąpi do postępowania

jako oskarżyciel posiłkowy.

60

SCHEMAT SALI SĄDOWEJ W PROCESIE KARNYM

Świadkowie / biegliProk

urat

or

Adw

okac

i, ob

rońc

y

Stół sędziowskiSędzia przewodniczący

Osk

arżo

nyw

raz

z es

kort

ą po

licyj

ną(je

śli j

est t

ymcz

asow

o ar

eszt

owan

y)

(Rozprawy są jawne i może w nich uczestniczyć każdy pełnoletni obywatel)

Publiczność

By skazać oskarżonego, sąd musi udowodnić jego winę. Postępowanie karne jest dwuinstancyjne: od orzeczenia sądu I instancji można złożyć apelację do sądu II in-stancji. Potem – w przypadku poważnego naruszenia prawa – wnieść kasację do Sądu Najwyższego.

– Przysięgli udadzą się na naradę! – zarządził Król po raz chyba dwudziesty tego dnia.– O, nie! – zaprotestowała Królowa. – Najpierw wyrok, potem narada!– Bzdura i nonsens! – orzekła głośno Alicja. – Kto to widział: naradzać się po wyroku?

Lewis Carroll, Alicja w krainie czarów, Warszawa 1999 r.

WyrokJeśli okaże się, że oskarżony jest w ocenie sądu winny zarzucanych mu przestępstw,

wymierzona zostaje kara: grzywny, ograniczenia wolności (związanego z pracą na cele użyteczne społecznie), pozbawienia wolności (kara więzienia od 1 miesiąca do 15 lat), 25 lat pozbawienia wolności, dożywotnie pozbawienie wolności.

Kara zostaje orzeczona przez sąd precyzyjnie, na podstawie przepisów, za konkretne prze-stępstwo. Pewne ograniczenia narzucone są za pomocą środ-ków karnych (np. zakaz zbliżania się do ofiary, zakaz prowadzenia pojazdów, obowiązek naprawie-nia szkody). Jeżeli skazany trafia do więzienia, powinien podlegać procesowi resocjalizacji. Utrwale-nie w  więźniu postawy pożąda-nej przez społeczeństwo (aby nie popełniał więcej przestępstw) nie jest zadaniem łatwym. Niestety, w  praktyce pobyt w  więzieniu niekoniecznie prowadzi do osiąg-nięcia tego szczytnego celu. Dzia-

łający od 1 września 2009 roku system dozoru elektronicznego pozwala, mimo pew-nych ograniczeń, na prowadzenie w miarę normalnego życia osobistego skazanego, w szczególności na utrzymywanie więzi z rodziną, naukę i świadczenie pracy.

Często słyszymy, że trudno, by w więzieniu ktoś się zmienił na lepsze. Czy macie pomysł na to, jak powinna wyglądać udana resocjalizacja?

61

mediacja W praWie karnymW prawie karnym mediacja to dobrowolne porozumienie ofiary i sprawcy prze-

stępstwa zawierane w celu naprawienia szkód psychicznych i materialnych. Przez lata dla wymiaru sprawiedliwości ważne było głównie przykładne ukaranie sprawcy. A  zatem mniej interesowano się ofiarą. Mediacja w polskim postępowaniu karnym to względnie nowe rozwiązanie. Sprawca przestępstwa i osoba pokrzywdzona, jeśli każde z nich wyrazi takie życzenie, mogą podjąć próbę pojednania i poszukania dróg zadośćuczynienia za szkodę wyrządzoną przestępstwem.

Sprawca przestępstwa może żałować tego, co zrobił, mogą go dręczyć wyrzuty su-mienia. Czasem nawet zdarza się, że przestępca – zdając sobie sprawę z konsekwencji popełnionego czynu – chce prosić ofiarę o przebaczenie. Osoba pokrzywdzona może oczywiście się na to nie zgodzić. Ważne, by obie strony miały taką szansę zagwaranto-waną przez ustawodawcę.

Ofiara przestępstwa może w ramach mediacji spotkać się ze sprawcą i dzięki temu na przykład pokonać lęki, które mogły zrodzić się po traumatycznym doświadczeniu. Pozytywne wyniki mediacji są brane pod uwagę przy wydawaniu ostatecznej decyzji zarówno przez prokuratora, jak i przez sąd (gdy zachodzą przesłanki, istnieje możli-wość umorzenia postępowania karnego lub umorzenia warunkowego, warunkowego zawieszenia orzeczonej kary oraz złagodzenia wymiaru kary).

WaŻne słoWa przestępstwo zawiadomienie o przestępstwie wykroczenie sąd karny ofiara przestępstwa sprawca podejrzany oskarżony świadek incognito

obrońca apelacja kasacja

spraWdź się sam/a✓ Czy umiesz napisać zawiadomienie o przestępstwie?✓ Czym się różni wykroczenie od przestępstwa?✓ Kim jest podejrzany, a kim oskarżony?✓ Jakie prawa ma ofiara przestępstwa?✓ Jakie efekty może przynieść mediacja w sprawie karnej?

Z Ż Y C I A W Z I Ę T E

Krzysztof Grzesiowski: Jak rozumiem, mediacja to rzecz amerykańska?Agnieszka Rękas: Tak, ale początek mediacji to Australia, Nowa Zelandia. No i na-sza daleka przeszłość, kiedy rada plemienia zbierała się i dyskutowała, jak sprawca powinien się zachować w stosunku np. do rodziny zabitego. Często było tak, że sprawca miał obowiązek opiekować się tą rodziną i dbać o nią jak o własną.– Ale wracając jeszcze do Stanów Zjednoczonych, rozumiem, że mediacja była for-mą odciążenia sądu z nadmiernej liczby spraw.– Tak. Oni mają inną filozofię odpowiedzialności, społeczeństwo wie, że może sprawy wziąć w  swoje ręce. My się dopiero uczymy, że jesteśmy podmiotami w sporze i że mamy prawo powiedzieć, jak widzimy możliwość rozwiązania kon-fliktu i sporu.

(Program I Polskiego Radia, rozmowa z sędzią ze Społecznej Rady ds. Alternatywnych Metod Rozwiązywania Konfliktów i Sporów przy Ministrze Sprawiedliwości, 21 pażdziernika 2010 r.)

powrót