2. Ndarja e Sistemeve Operative

8/12/2019 2. Ndarja e Sistemeve Operative

1/45

Agon Memeti, MSc

Ndarja e Sistemeve Operative


2/45

Ndarja e Sistemeve Operative

Mainframe SO

SO per Servere

SO per multiprocesore

SO per kompjutere personal (PC) SO ne kohe reale (Real Time)

SO te ngulfatura (Embedded)

SO per paisje mobile

SO per kartela inteligjente (Smart Card)


3/45

Mainframe SO

Jan t orientuar kah prpunimi i m shum proceseve n tnjejtn koh.

Pjesa m e madhe krkojn sasi t madhe t proceseve H/D(I/O).

Zakonisht ofrojn tre lloje t shrbimeve:

Batch,Procesim t transaksioneve dhe

Shfrytzim kohor t ndar.


4/45

SO per Servere

Punojn n server,

Shrbejn pr t u qasur m shum shfrytzues n t njejtn kohprmes rrjetit,

Ju mundsojn shfrytzueseve tindajn resurset harduerike dhesoftuerike,

Mundsojn:

Shrbim pr printim,Manipulim me fajlla,

Ueb shrbime.


5/45

SO per multiprocesor

Q t rritet fuqia e kompjuterit sht e nevojshme t lidhenm shum procesor n nj sistem t vetm.

Varsisht sa preciz jan t lidhur dhe ka sht e ndar mestyre si resurs, kto sisteme quhen kompjuter paralel(multikompjuter ose multiprocesor).

Krkoj SO t veant.

Shpesh si variacion marrin SO pr server.


6/45

SO per kompjutere personal (PC)

Puna e ktyre SO sht q t ofrojn ndrfaqe (Interffejs) t mir prshfrytzuesin.

Sot m t popullarizuara jan: Windows, Macintosh, Linux, etj.

Shfrytzohen pr:

Prpunim t tekstit,

Llogaritjeve tabelare,

Qasje n Internet,

Qasje n gjuh programimi,

Qasje n lojra,

Etj.


7/45

Llojet e Sistemeve Operative

Windows

- MS-DOS

- Windows 95/98/Me/Vista/7/8

Mac SO UNIX

Solaris

OS/2 nga IBM (SO i vjeter)


8/45

Windows

Sistemet operative t Microsoft pr kompjutert personalndahen n tri familje: MS-DOS, Windows shfrytzuesish (nga

Consumer WindowsWindows 95/98/Me/Vista/7/8) dhe

Windows NT.


9/45

MS-DOS

N vitin 1981, IBM, si kompania m e fuqishme n bot prkompjuter e prodhoi kompjuterin personal IBM 8088. N

at koh, ky kompjuter pr nj shfrytzues t tipit linj

komanduese(command line), shkonte s bashku me sistemin

operativ 16 bitsh t njohur si MS-DOS 1.0.

Sistemi operativ prbhej nga 8KB kod n memorie dhe

prafrsisht i modeluar si CP/M, nj sistem tjetr operativ

pr procesort edhe m t vjetr 8080. Me kalimin e kohs,

doln edhe versione m t avansuara t MS-DOS, porsidoqoft, ai mbeti nj sistem operativ command line.


10/45

Windows 95/98/Me/Vista/7/8

I inspiruar nga paraardhsit e sistemit operativ Macintosh (ikrijuar pr sistemet Apple), Apple Lisa, Microsoft-i vendosi qMS-DOS-it ti jap funksione grafike pr prdorimin e ndrfaqes(grafic interface), i quajtur Windows (nga dritare).

Megjithat, Windows 1.0 dhe Windows 2.0, nuk kaluan mir n

treg. Windows 3.0 (i br n vitin 1990 pr kompjutert 386), e

posarisht pasardhsit e tij, si jan Windows 3.1 dhe 3.11arritn nj sukses t jashtzakonshm n treg.

N fakt, asnjri prej ktyre versioneve t hershm t Windows

nuk ishin sisteme operative t vrteta, por ishin m tepr si userinterfejs grafik t ndrtuar mbi sistemin MSDOS, i cili endekishte kontrollin mbi kompjuterin dhe sistemin e fajlleve.


11/45

Perparesite e Windowsit

Windows XP n vete prmban disa prparsi me qllim q tlehtsoj instalimin dhe azhurnimin e Windows-it. Ktu

mendohet pr Windows Upate, Files and Transfer Wizard, si

dhe n shum magjistar pr detyra t ndryshme, njohja e t

gjith driver-ve para daljes s ktij sistemi operativ, si dheprmban metod efikase pr de-instalimin e ktij sistemi

operativ dhe thyerjen n sistemin tjetr.


12/45

Windows Update

starton periodikisht nse jeni t kyur ninternet e q ofron mundsin e t gjitha shtesave (plotsimeve) qjan br nga ana e Microsoft-it, ashtu q versioni Windows-it t jet sam azhur dhe sa m kompakt. Windows Update mund t startoni edhemanualisht sa her q ju dshironi.

Files and Transfer Wizard

Elementi i par n Windows XPsht Files and Transfer Wizard veori q shfrytzuesit ekompjuterve e kan krkuar 10 vjet me radh. Files and TransferWizard ka mundsi t bartjes s datotekave t caktuara dhe prshtatjesnga nj kompjuter n tjetrin

Wizardi (Magjistari)

N Windows XP ekzistojn shummagjistar (Wizard) e q ju shtisin npr proceset e komplikuara.M t dshiruarat jan Add Hardware Wizard dhe aNetwork SetupWizard, q ofrojn konfigurimin efikas t rrjetave kompjuterike.


13/45

Njohja e driver-ve Windows XP prmban driver-a pr shumpajisje duke i kyur edhe skenert, kamerat digjitale dhe printert. WindowsXP i njeh driver-t gati t t gjitha pajisjeve q jan prodhuar para se t bhetpromovimi i ktij sistemi operativ. M s miri sht q t instaloni driver-t q ju

kan ardhur me pajisje. Prdorimi i m shum shfrytzuesveWindows XP prmban aftsin

q nj kompjuter t mund t shfrytzojn shum shfrytzues, ku secili mund taket shifrn e vet dhe pengon shikimin e fajllave t njri tjetrit vetm nse dikalshohet pr shikim qllimisht.

Grupimi i dritares aktive n Taskbar Windows XP paraqet nga njkontroll pr secilin aplikacion e q versionet e m hershme nuk e kan pasurkt mundsi. P.sh. nse I keni hapur dhjet dritare, emrat e t gjitha dritarevekan figuruar n Taskbar dhe t gjitha kto kan zn vend dhe pastaj ka qen evshtir leximi i tyre, sepse pr ti zn t gjitha sht zvogluar pamja e tyre. NWindows XP nse aplikacioni ka m tepr dritare t hapura njkohsisht, nTaskbar shihet vetm emri i dritares s hapur ndrsa t tjerat paraqite nseklikohet n butonin trekndsh tek emri i dritares s hapur, me rast hapetmenyja rnse dhe zgjidhet dritarja e dshiruar.

Komprimimi i fajllave ose follderave Windows XP sht sistemi ipar operativ I cili n vete e ka t integruar formatin Zip i cili mundsonkomprimimin dhe dekomprimin e fajllave apo follderave.


14/45

Control Panel ne Windows

Kontrol paneli sht pjese e Microsoft Windows graphicaluser interface i cili e lejon prdoruesin q t shikoj dhemanipuloje parametrat themelore t sistemit. Kontrol panelika qen pjes e pandar e sistemit operativ Windows q prej

lshimit t par (Windows 2.0) Q prej fillimi me Windows95, Kontrol paneli sht prfshiri si nje dosje speciale, folderinuk ekzistonte fizikisht por ai vetm prmbante shkurtesat tndryshme si add or remove programs dhe internet options.

N versionin e fundit t windousit kontrol paneli ka 2 pamje,pamjen klasike dhe pamjen kategorike, dhe kjo sht emundur pr t kaluar prmes nj opsion q shfaqet n ann emajt t dritares.


15/45

N dritaren e Control Panelit gjenden shum ikona t cilat shrbejnpr administrimin e sistemit. M t rndsishmet prej tyre jan:

Administrative Tools;

Programs and Features;

Backup and Restore;

Date and Time;

Internet Options;

User Accounts;

.Net framework;

Windows Update;

Disc defragmenter;

Disc cleanup;

Task menager;

System restore;


16/45

Task Manager

Task menaxher sht nj menaxher detyre, q jep informacione tdetajuara n lidhje me kompjuterin dhe drejtimin e aplikaconve,proceset, prdorimin e procesorit, aktivitetin e rrjetit dhe statistikat,dhe shrbimet e sistemit. Task menaxheri mund t prdoret gjithashtupr t prcaktuar proceset me prioritet m t madh, ndrprerjen e

proceseve me forc dhe q jan mbyllur. Task menaxheri u prezantua n Windous Nt 4.0. Versionet e mparshme

t Windous Nt prfshir edhe zbatimin e task lists e cila ishtekarakteristike shum pak. Task lista ishte n gjndje ti rreshtoj procesetdhe ti bj vrasjen e tyre, ose krijimin e procesit t ri. N windous xp

vetm menyja Shut down lejon hyrjen n stand by . Versionet e mhershme t windousit si Microsoft Windows 3.x,

Windows 95, Windows 98, kishin nj program t njohur si deture pr tshfaqur programet q aktualisht ekzekutohen.


17/45

UNIX

UNIX sht sistem operativ i dizajnuar pr t menaxhuar mshum procese dhe shfrytzues n t njjtn koh. I dizajnuar

nga programuesit pr programues, apo pr prdorim n

mjedise, ku shumica e shfrytzuesve jan relativisht t

sofistikuar dhe t angazhuar n projekte t zhvillimit tsoftuerve.

Fillimisht sht shkruar si sistem operativ n laboratort e

AT&T Bell n vitin 1969. Nga viti 1975, sistemi i ofrohet

institucioneve arsimore pr prdorim. Duke plasuarversione, gjithnj e m t reja, bhet i popullarizuar,

kryesisht n fakultete t shkencave kompjuterike.


18/45

UNIX

Sistemi UNIX sht i pavarur nga hardueri (hardwareindependent), q d.m.th. se kodi i sistemit operativ sht i

shkruar n gjuhn e avancuar programuese C dhe jo n

ndonj gjuh konkrete assembly; softueri i sistemit operativ

leht mund t transferohet nga nj sistem harduerik ntjetrin; dhe se aplikacionet pr UNIX leht mund t

transferohen n kompjuter t tjer me sistem UNIX.


19/45

Perparesite e SO UNIX

Sistemi operativ UNIX sht m fleksibil dhe mund t instalohet n m shum lloje tkompjuterve, prfshir ktu main-frame kompjutert, superkompjutert dhemikrokompjutert.

Sistemi operativ UNIX sht m i qndrueshm dhe nuk bije leht si Windows-i, prakrkon m pak administrim dhe mirmbajtje.

Sistemi operativ UNIX ka t integruar m tepr siguri dhe mundsi pr veprim sesa

sistemi operativ Windows. Sistemi operativ UNIX posedon m shum fuqi pr prpunimin e t dhnave sesa

sistemi operativ Windows.

Sistemi operativ UNIX sht lider n shrbime t rrjetit. Rreth 90% t internetitmbshtetet n sistemin operativ UNIX, duke u drejtuar nga Apache server, web server-im i shfrytzuar n bot.

Avansimet software-ike nga Microsoft-i shpesh her krkojn nga prdoruesit/klienttq ti blejn artikujt e tyre t azhuruar ose te rinj, gj q nuk krkohet nga UNIX.

Sistemi operativ UNIX frymzon pr qasje t reja n projektimin software-ik, sizgjedhja e problemeve me ndrlidhjen e paisjeve t thjeshta, n vend t krijimit tprogrameve t pandashme aplikative.


20/45

SO per kohe reale (Real Time)

Karakterizohen me vetin se e kan kohn si parametr ky.

Kompjutert duhet t mbledhin t dhna n lidhje me procesin e

prodhimit dhe shfrytzohen pr kontroll t makinave n fabrik.

N kategorin e SO t buta (soft) n koh reale prfshihen:

Sitemet multimediale dhe

Audoi dixhitale.

SO n koh reale m t njohura jan VzWorks dhe QNX (kjunks).


21/45

Prdoren n raste kur lind nevoja e kontrollimit t makinerive,

instrumenteve shkencore, dhe sistemeve industriale. Nj sistem

operativ i ktij lloji, zakonisht ka nj kapacitet shum t limituar

kundrejt interfejsit t prdoruesve, dhe nuk ka vegla pr prdoruesinprfundimtar, pasi q delivrimi i ktij sistemi pr prdorim bhet n

form t nj pakoje t farkuar. Nj pjes shum e rndsishme e

ktij sistemi operativ sht, se ai bn menaxhimin e resurseve ashtu

q, pothuajse do her kur paraqitet procesi i caktuar, sistemi do treagon n po t njjtn mnyr n po t njjtn gjatsi kohore. Kto

lloj sistemesh operative prdoren pr kontroll t proceseve npr

centrale brthamore, pr shkak t saktsis dhe stabilitetit t lart n

ekzekutimin e urdhrit.


22/45

SO te ngulfatura (Embeded)

Punojn n kompjuter dhe kontrollojn pajisje t cilat nuk jankompjuter.

Pajisjet t cilat kontrollohen kryesisht jan:

Televizort,

Furra mikrovalore dhe

Telefona celular.

Shpesh kan karakteristika t sistemeve n koh reale.

SO t ngulfutura (Embedded) jan PalmOS dhe Windows CE.


23/45

SO per paisje mobile

Jan t njohura si SO mobile ose platforma mobile. Kto SO kontrollojn pajisjen mobile dhe informacionet n

princip t ngjashm si SO pr PC.

Pr momentin jan n zhvillim mjaft t shpejt.

Shum versione prkrahin WI-FI, konekcion lokal dheformate multimediale pr njsi mobile.

Metoda dhe prkrahje pr teknologji t ndryshme ttransferit t informatave.

Shpesh quhen paisje t menura. Pajisjet q udhhiqen nga SO mobile jan: Smartphones,

PDA (Asistent Personal Dixhtal), tablet kompjutert, etj.


24/45

SO per kartela intelegjente

(Smart Card)

SO m t vogla punojn me smart kalrtela.

Jan me madhsi t kartels kreditore dhe prmabjn ip tprocesorit.

Kan fuqi t procesorit m t dobt dhe kufizime n memorie.

Disa prej tyre mund t kryej vetm nj funksion, si jan pagesatelektronike.

Mund t kryhen edhe m shum funksione n t njjtn smartkartel.


25/45

Konfigurimi i Windows 7 (Disku dhe paisjet)


26/45

Puna me disqe

Prgatitja:Selektoni tipin e particionit:

Master boot record (MBR)

GUID partition table (GPT)

Tabela e particionin GUIDSelektoni tipin e diskut: Disku Bazik kundrejt Diskut Dinamik

Basic Disk vs. Dynamic Disk

Ndaje diskun n particione ose vllime

Divide disk into partitions or volumnesTipi i sistemit t fajllit

File system type: FAT (File Allocation), FAT32, NTFS, exFAT


27/45

Kuptimi i stilit te particionit


28/45

Kuptimi i tipeve te diskut

Tipi i diskut themelor (bazik)


29/45

Particionet Primare

Nje particion primar mund t prmbaj nj sistem operativ me vete mendonje fajll t dhenash (p.sh. fajllat e programit ose fajllat eshfrytzuesit).Para se sistemi operativ t jet i vendosur,particioniprimar duhet t jt i formatizuar logjikisht m nj fajll sistem t cili eprkrah sistemi operatv.

Nse kini shum particion primare n hard diskun e juaj,vetm nj

particion primar mund t jet i dukshm dhe aktiv gjat n nj koh.Particioni aktiv sht particioni nga I cili nj sistemi operativ fillonstartimin e kompjuterit. Particionet tjera active jan te fshehura, dhendalojn t dhnat e tyrer t jen t qasura. Kshtu q t dhnat n njparticion primar mund t jen t qasura veten nga nj sistem operativtt vendosura n at particion.

Nse planifikoni t vendosni m shum s nj sisteme operative n harddiskun e juaj,siq duket nevojitt krijimi i shum particionve primare;shum particion primare mund t jen t startuara vetem nga njparticion primar.


30/45

Particionet e zgjeruara

Nj particion i zgjeruar sht para s gjithash nj kuti m t ciln ju beninj ndarje tjetr fizike n hapsiren e diskut tuaj nga krijimi i nj numri tpakufishem t particioneve logjike. Mund t krijoni nj particion logjikderi sa particioni i zgjeruar bn ruajtjn e t dhnave.Pasi t jet ikrijuar, particiono logjik duht te jet i formatizuar logjikisht,por secili

mund t shfrytzoj fajll sistem t ndryshme. Nj particion i zgjeruar sht i krijuar nga hapsira e lir. Mund t jet

vetm nje particion i zgjeruar n nj hard disk, kshtu q t prfshiht egjith hapsira e lir n particionin e zgjeruar. Pr dallim nga particiontprimar,partcionet e zgjeruar nuk mund t formatoht. Particiont e

zgjeruara ndahn n segmente. Qdo segment sht drive logjik. Ju mundta caktoni nj shkronj si drajvit(drive) pr qdo draiv logjik dhe taformatizoni at m fajll sistem.


31/45

Kuptimi per tipet e diskut

- Tipi i diskut dinamike: Nj particion i vetm q okupon krejt diskun

Krijon vllimin e pafundm nn particionin

Tipet e vllimeve:

- Vllim i thjesht

Vllim i shtrir-Spanned volume (JBOD)

Vllimi (RAID-0)Vllimi (RAID-1)

Vllimi RAID-5


32/45

Llojet e volumit disqet dinamike)

Ju mund t konvertoni disqe bazik n ruajtjn dinamike dhe pastaj t krijonivolume t Windows 2000 dhe Windows XP. Shikoni s cili lloj i volumev shti prshtatshm dhe i nevojitt pr shfrytzim t efektshm n hapsirn e diskutdhe interpretimit.

*Volumi i thjedh ( simple volum) prmban hapsir t diskut nga disku ivetem dhe nuk sht tolerant n gabime.

*Spanned volume prfshin hapsirn e diskut nga disqt e shumfishta(deri n 32).Windows 2000 dhe Windows XP shnon t dhnat n voluminspanned n diskun e par, duk kompletuar hapsirn dhe vazhdon n ktmnyr m gjdo disk i cili sht I prfshir n volumin spanned.Spanned volumenuk sht tolerant n gabime. Nse ndonj disk n spanned volum dshton, tgjitha shnimt n tr volumin humbin.

*Volumet striped (volume me shirita) sht kombinim i fushave thapsirs s lir nga hardisqt e shumta, deri n 32,n nj volum logjik, nvolum m shirita ( striped volum). Nse disku n volumin stripeddeshton,shenimet n tr volumin humbin.


33/45

Kuptimi i Fajll Sistemit

FAT:16-bitsh ose FAT16

Limituar deri 4GB particion

FAT32:

32-bitsh

Limituar deri 2 TB particion

Madhsia e limituar e fajllit deri 4GB

Window 7 mund t krijon deri 32GB particione


34/45

Kuptimi i Fajll Sistemit

exFAT:Tabel e allokimit t fajllit t allokuar ose FAT64

Extended File Allocation Table or FAT64

Limituar deri madhsin 64 zetabyte

Limit to 64 zettabyte in size (1 zettabyte = 1 billtion terabyte)

Window 7 madhsia maksimale sht deri 512TB

maximum size is 512 TB

NTFS (New Technology File System)


35/45

FAT

Fajll sistemi FAT prdort nga DOS-i,Windows 3.x,dhe Windows95(n shumicn e instalimeve).Fajll sistemi FAT gjith ashtu shti pranishm edhe nga Windows 98\Me\NT\2000, dhe nga SO\2.

Fajll sistemi FAT karakterizohet m shfrytzimini tabels fajllshprndars(FAT) dh clusters.FAT sht zemra e fajllsistemit,pr shkak t siguris,FAT sht i dyfishuar pr timbrojt t dhenat nga fshirja e rastesishme.

Clusterat jan njsit m te vogl e sistemit FAT prruajtjn e t dhnav,nj clustr prmban nj numr t

caktuar t sektorv n disk.FAT-i gjithashtu regjistron se ciletkllustera shfrytzohen,dhe cilt jan t pashfrytzohen,dhe se kujan t vendosur fajllat permrenda ktyre kllusterave(clusters).


36/45

FAT 32

FAT32 sht fajll sistem q mund t shfrytzohet nga Windows 95 OEMservile Relase 2(verizioni 4.00.950B),Windows 98,WindowsMe,Windows 2000 dhe Windows XP.Mgjithat,DOS,Windows3.x,Windows NT 3.51/4.0,verizionet e me hershme te Windows 95dhe SO|2,nuk e njohin FAT 32 dhe nuk mund t startoj(boot) ose tshfrytzoj fajlla ne disk apo particion.

FAT32 sht nj permirsim i fajll sistemit FAT dhe sht i bazuar nfajllat e 32 bitave t caktuar n tabelen hyrse,me mir se 16 bita ntabelen hyrse t prdorur nga FAT sistemi.Si rezultat FAT32 prkrahdiskun m t madhe ose madhesin e particionit(deri 2 terabajt).

Fajll sistemi FAT32 prdor kllastera m t vogel se fajll sistemi FAT,karegjistra startues(boot records),t dyfisht dhe veqori tdirektoriumit

root-qe mund t jet I qfard madhesi dhe mundt vendoset kudo n disk apo particion. N diskun ose particioninFAT32,mund t shfrytzoni tgjitha :Partition Magic,Boot Magic perveq Resize root sht i pa nevojshem pr FAT32 etj.


37/45

NTFS

NTFS(New Technology File System) sht i mundshm vetem ngaWindows 98 NT\2000 dhe XP. NTFS nuk rekomandohet tprdoret n disqet q kan m pak se 400MB sepse shfrytzonnj hapsir t madhe ne strukturimin e sistemit.

Struktura qendrore e fajll sistemit NTFS sht MFT(Master FileTable

tabela e fajllave kryesor),NTFS n tabelen kryesore tfajllit mban kopj t shumfishta t pjesve t veqanta pr mbrojtjkunder korruptimit opa humbjev t t dhenave.Sikurse FAT dheFAT32,NTFS prdor cluster t ruan t dhenat t efajllave,megjithat madhesia e klasterave nuk sht e varur ngamadhesia e diskut ose particionit.Madhesia e nj kllasteri sht512bajt,pa marr parasysh se nj particion sht 500 MB ose5GB.


38/45

Perdorimi i disk menaxhimit Snap-In

Pamja e disk menaxhimit:Lista e diskut

Vllimit i diskut

Pamja grafike

Paraqet vetm 2 pamje n t njjtn koh

Karakteristikat fizike t diskut

T prgjithshme

General

Vllimet

Volumes

DrajviDriver

Detajet

Details


39/45

Perdorimi i disk menaxhimit

Particioni ose karakteristika e vllimitT prgjithshme

Mjetet

NdarjaSiguria

Versionet paraprake


40/45

Incializimi i disqeve.Selektimi i stilit t particionit

Konvertimi i disqeve baz n disqe dinamike

Krijimi i particioneve dhe vllimeveZgjerimi, zvoglim dhe fshirja e vllimeve

Formatimi i particioneve dhe vllimeve

Caktimi dhe ndryshimi i drajvave dhe shtegut

Ekzaminimi dhe menaxhimi i karaktersitikave t diskut


41/45

Shtimi i diskut t ri

Ndryshimi i stilit t particionit

x86-based computer: MBR default

Konvertimi i diskut baz n diskun dinamik

Duhet t siguroheni se keni hapsir t mjaftueshme t diskut

Mos e konvertoni n dinamike nse kompjuteri sht multi-boot (ngritje)

Nuk mund t konvertoni removable n disqet dinamike

Nuk mund t konvertoni drajvat q prdorin madhsin e sektorit m tmdha se 512

Pr t konvertuar n diskun baz, mund t fshini vllimin dinamik


42/45

Krijimi i particioneve dhe vllimeveFormatimi i particionit

Fajll sistemi

Madhsia e njsis s allokimit (madhsia e sektorit)Vllimi i labels

Formati i shpejt

Mundson fajllin dhe kompresionin e folderit


43/45

Puna me VHD

far sht VHD? VHD boot nativ:

Azhurimi i imazheve offline

Standardizimi i formatit t imazhitVendosja e testimit t imazhit

Menaxhimi i konfigurimit t stacionit t puns (Workstation).


44/45

Permbledhje Instalimi i Windows 7


45/45

Documents

2. Ndarja e Sistemeve Operative