JULIJAN MEDINI

AUTOHTONI KULTOVIU RAZVOJU ANTICKIH RELIGIJA U RIMSKOJ

PROVINCIJI DALMACIJI

Romanizaci.ia ie kao proces sloZenih dru-Stveno-dkonoms'k ih, pot i t idk ih i 'ku l turn ihpronrjena intenzivno zahvatila i l irske rkraje-

ve tdk nakon guSenja ustanrka i l irskih i pa-luon'skih naroda i plemena 9. god. n.ere. Dotog vremena il irski i panonski narodi u veli-k im rpodrudj ima unutra5njos l i I l i r ika n isubil i obuhvaieni dvrstim administrativnirn,vcljnim il i ne,kirn drugin-r oblicima rirmskevlasti tako da su Zivieli u uglavnom istimekonoms,kim, druitvenin-r i kulturnim pril i-kama'kakve su bile uspostavljene nakon kel-tske se<rbe.

Medut im, na is todnu <rbalu Jadrana, a t isr - r 'kra. je 'v i p( ) nrx 'o j org l rn i ,zat ' i . j i i l i r ic :kr - rgtc l ' i to l ' i ja posta l i c l i je lov i p lov inc i ie I )a l r r . ra-

ciie, rims,ka vlas.t je stu,pila ved u III st. s.e.da bi t i jekom II i I st. s.e. tu bivala sve pri-sutnijom i dvr5iom. Tu su nastala i razii lase, desto u okvirrr iezgri koje su nekolirkostolieia raniie utemelji l i Grci - prva rim,sikalrgovadka sredi5ta, vojna u'pori5ta i zajed,ni-ce rirnskih grailana doseljenih preteZno izsjeverns i srednje Itali je. Iz Salone, Narone,Jadera i Senije - pripadnici t ih slojeva supo osnivanju provi'ncije Dalmaciie veomabrzo prodirali u nienu unutra5njost iznala-zeii nove izvore bogaienia u trgovini i urudarstvu. U tome im ic i5la na ruku izgrad-nja suvremene cestovne mreZs koia je u naj-r raZni i i rn e lement ima i pravcima bi la zavr ie-na do srec l inc l . s t . n .e. Cestc. p lani rane i

6

r

6

graaiene zbog osiguranja strateSkih vojnihinteresa kako hi se oduvala rimska vlast trsludaju novih eventualnih pobuna ilirskih ipanonskih na'roda, otvorile su unutraSnjostprovincije ekonomskoj eksploatacij i i ukljn-dile je u suvremene kulturne tokove Imperi-: ^

Zavrietak rims,kog osvajanja zatekao jeveoma heterogeno s,tanje u pogledu razvojamaterijal,ne i duhovne kulture na podruiji-ma ilirskih i njima srodnih ,naroda koji suse podetkom I st. n.e. (9. i l i 10. god.) na5li,unutar Dalmaciie. Analiza materi'ialnih osta-taka polkazuje ,da na tim velikim" prostrans-tvima nije postojala jedinstvena ilirslka 'kul-

tura nego mnogo sr< ldnih kul turn ih skupinai grupa. IstraZivanja religijskog sim;bolizmapokazala su takoiter oda ne postoji jedinstve-ni ilirski religiozni sinbolidki sustav, kaoSto ne postoji ni jedinstvena il irska reli,gija,a prema tome ni jedinstvena il irska duhov-na kultura"r. To,me je najveiim dijelom raz-log Sto su u etnogenezi Ilira i njima srodnihnaroda na prostoru kasnije rprovincije Da,l-macije od neolitika vaZnu ulogu imali raznietnidki i kulturni faktori.2 Znaiaina kompo-nenta u etnosenezi I l i ra b io ie heol i t idk i ibrondano dodni etnidki i kuliurni supstratkoji je dobrim dijelom bio nosilac nekihzajednidkih elemenata duhcrvne kulture odkraja neolitika i tijekom brondanog doba navelikim prostorima lliritka. Tu se rpreteZnoradi o e lement ima kul ta p iodnost i 'u najSi -rem smislu. U tome je spletu najveiu vaZ-nost imao Zenski princirp plo'dnosti, odnos,nokult maike, roditelj ice, velike maike, azattmso arni i lunarni kult koii su bil i desto is-prepleteni dvrsti;m nitima s dru,gim simibo-lima kultova plod'nosti.3

No, ia'ko dokumenti religijskog simboliz-ma dine najstabilnije i najbrojnije tragovereligijskih struktura iz ,predrimskim vreme-na - oni rpak ni pribliZno ne omoguiavajucjelovitu rekonstrukciju religije ilirskih na-roda koji su Zivjeli na teritori ju provincijeDalmacije. O m,nogim aspektima i osobina-ma religije tih naroda analiza njihova re-ligijslkog simbolidkog sustava ne donosi nika-kvih informacija. Nedostaju spomenici koiibi uputili u karakter i osobine kultova; veo-ma su rijelki arheo,lo3ki podaci o svetiliSti-ma i svetim mjestin'ra, 6 ,poloZajima sveti-5ta u naselj jma, o njihovom inventaru, a ri-

jet,ke su i lapidarne vijesti antidkih pisanihvrela o osobinama i naravima ilirskih bo-Zanstava.

Religijska struktura kod Il ira, kakvu jezatdklo rimsko osvajanje i oku,pacija, pro-istekla je iz njihova 'dugotrajnog samostal-nog razvoja. Ne treba, medutim, zanemarivati ni utjecaj religija Gnka, Ita itka i dru-gih naroda iz s,rednje Evro,pe i Podunavlja,s kojima su l l ir i stolieiima odrZavali vezeraznog karaktera i osnove. Tekovine razvi-jenih reiigijskih sustava pridonosile su br-Zem razvoju i afirmacij i onih klica koje suvei postojale u religijskim s,poznajama po-jedinih i l irskih naroda i ,plemena, ali je pi-tanje koliko su one utjecale na mijenja-nje bitnih elemenata autohtone reli 'gi je.

Utjecaj grdke rehgije o,stvarivao se putemgrdkih kolonija na istodnorn Jadranu tije-kom nekolitko pos,l jednjih stoljeia s.e., po-sobno kod juinih Il ira, Ardijejaca, Delmata,I-ib'urna i Histra, a u unutra5njosti je pro-dirao do,linom Vardara.a Jedan od najvaZni-j ih rezultata tog utjecaja jest razvoj reli-eii-Skog antropomorfizma, odnosno antropote-riomorfizma. Talko je, smatra se, antropo-morfna sakralna plastika iz histarskog Ne-zakcija iz starijeg Leljeznog doba nastalapod utjecajem grdke kulture, bilo direktno,bilo preko posrednika iz gornje i l i 'srednje

Itali je.5 Takoder se i po,stanak antropoterio-morfne itkonografije delmatskog boZanstva5urna, painjatka i ,plodnosti, koje ie interpre-tatione rontane dobilo ime Silv.anus - ob-ja5njava grikim utjecajem koji se ostvari-vao putem 'kolonija na istodno jadranslkojobali.6 Vjerojatno je da je isti izvor bio pri-sutan i u nastanrku ikonografi je risonitan-s'kog boianstva Medaurlzs-a, t im viSe Sto seutjecaj Grka u juZnirn predjelima ilirske te-ritoriie naTazi i na novcima ilirskih vladaradij i su neki elementi imali izrazite religijske konotaciie (tako na pr. l ik Artemide naGencijevim i Balejevim novcima)'.

Takvo je, po pojavama i sadrZaju veomasloZeno i heterogeno stanje razvoja religijeil irskih naroda, zateklo osnivanje provinci-je Dalmacije. Osnivanje je provincije, Stopo,drazumijeva stvara,nje odgovarajuie voi-ne, administrativne, ekonomske i, 5to je zaprerdmet o kojem se raspravlja poserbno va-ino - religijske organizacije vlastis u plvimah i za neko vri jeme konzerviralo razne

ho-

elemente autohtone religije sa svim njenimbitnim i manje bitnim razliditostima i spe-cifidnostima. Usrkoro je uslijedio proces pro-mjena o demu svjedode razli i i te kategorijespomenika rano antidke provenijencije.

Novi oblici proizvodnje, druStvene orga-nizacije, nadina Zivota i kulture koje je rirn-ska vlast direktno i l i indirektno unosila unovoosnovanu provinciju - rastakaii su sta-re oblike iwoIa, kulturne i duhovne vri jed-nosti epihorSkih zajednica bitno djeluiuiii na autohtonu religiju. U onim autohtonimsredinama gdje su se u proces romanizaci jerano u'kljudil i gornji slojevi pudanstva (Li-burni, istodni Japodi i maniim dijeiom De!-mati), autohtoni kultovi su i dalje nastavlja-l i Zivot dobijajuii najdeie rimsko tumadenje(interpretatio rontana). U drugim pa,k kra-jevima, koje rornanizacija zbog raznih uzro-ka nije talko brzo zahvatila, razni elementiautohtone religije Zivc i 'daije a da ne ostav-ljaiu traga u ranoantidkom spomenid,komrnaterijalu, da bi neki medu njima, simL,oli-6kog karaktera, u posljednjim stolieiimaanti 'ke doZivjeli svoievrsnu reafirmaciju.e

Analiza po'dataka koji se odnose na prvorazdoblje trajanja autohtone religije u an-tici na tlu provincije Dalmacije - a na te-melju kronolo5kih i s,adrZajnih oso,bi,na tihpodataka, to je vri jen-re od podetka I st. dosredine, odnosno kraja II stolieia - doka-zuie postojanje veoma razlidit ih i raznclrod-nih autohtonih religijskih obllka. To ie sva-kako bila posljedica samosvojnog i specifi-d,nog razvoja religije kod pojedinih i l irskihnaroda i plemena, a zattnt i postojanja op-iih i ,posebnih osobina u procesu rornaniza-

1 . A . S t i p d e v i i , K u l t n i s i m b o l i k o d I l i r a - g r a -cla i pri lozi sisiematizacij i. ANUBiH, Ccntar za balkano-loika ispitivania, LIV, knj. 10, Sarajevo 1981, str. 187.

2. Sintetski o problemima i staniu proudavania ctno-genezc Il ira i znadeniu pojma Il ir i u posljednje ie vri ic-me p isao B. C o v i i , Od Butmi ra do I l i ra , Sara ic r , r1976, 's t r . l l l . i da l ie . Za e tnogenezu L iburna usp. - M.S u i i , Z a d a r u s t a r o m v i j e k u , Z a d a r , 1 9 8 1 , s t r . 8 7 i d a l i c .

3 . B . e o v i i , sp . d j . s t r . 21 i da l j c .

1 . G. Novak , S tar i Grc i na Jadranskom moru , RadJA7.U 322 (1961), str. 145 i dalie.

5 . B . F o r l a t i T a m a r o u E n c i c l o p e d i a d c l l ' a r t cantica Y/1963, str. 429 i dalic, gdic ie' navedena prcthod-na b ib l iogra f i ja .

6 . R . S c h n e i d e r , B e r i c h t i i b r - r e i l e R e i s e i n D a l -matien, I. Uber die bildlichen Denkm:ilcr Dlrtl l l l i l t . iens, Arch.

ci je (socijalnih, ekonoms,kih i kulturnih) napodrudju svakog il irskog naroda.

S obzirom na osnovne karakteristike raz-voja religije autohtonih naroda i plemenapodrudje provincije, dijeli se u nekolikt-rteritori jalnih i etnidkih cjelina. U unutraS-njosti provincije je to podruije nekolikopanonstkih i ilirs,kih naroda i plemena (Meze-ji, Deziti jati, Autarijati, Pirusti)10. Zatim jeto regija Delmata i susjednil 'r n-ranjih pleme-na koia seZe od Krke do Neretve na obal i ,a u unutraS,njosti obuhvaia kra5ka polja(Sinjsko, Imotsko, Livanjsko, Duvanjsko,Glamodko, Kupre5ko)". Zatim sli jedi krajjuZno od Neretve do juZnih granica provin-cije, pa antidka Liburnija, koja u pogledr-rrazvoja religije u antici, a i u prethistori j iima mnogo bliskih crta s Histri jom i, nakraju, Japodija - koju i osobine religijskograzvoja u antici diiele u dviie teritori. jalnosadrZajne cjeline: sjeveroistodnu (izmeciuUne i Sane) i jugozapadnu (Lika i Gorskikotar) .

Na velikom prostoru istodr-re i sjevero-istodne Dalmacije (teritori j Mezeja, Ditiona,Deziti jata, Autarijata, Pirusta i nekih manjih'plemena) gotovo da nema potvnda o Stova-nju autohtonih boZanstava u a,ntici. Nema,mealutim, dvojbe da je u predrimsko vri je-me autohtono stanovniStvo imalo svoie re-l igijs,ks viziie koie su' u nekim vaZnim ele-mentilna nisu bitno razli 'kovale od vierova-nja sus. iednih i l i rsk ih i parrouSkih naroda.S obzirom na geografski poloZaj t ih kraje-va, odnosno blizinu Panonije i tradicional-nih ko,muni'kacija ,ko.ie su prolazile medurje-djem Drave i Savc, tLi su Ll prcdrimskim vre-

epigr. Mitt aus Ocstcr.-Ungarn, Bd. IX (1885), str. 32 ida l ie .

7 . J . B r u n s c h m i d , D i e I n s c h r i f t e n u n d m l i r v mder griechischen Stiidte Dalmatiens. Abhandlungen dcsArch.- epigr. Seminars <ler Universit 'r it Wien, 1899, str.3 9 i d a l i e .

8 . Na jva in i i i ak t u ton smis lu b i lo i c osn ivan lc ins t i -t u c i i a c a r s k o g k u l t a . O t o m e u s D . J . J . W i l k e s . D a l -matla, London, 1969, str. 166, 200.'

9 . A . S t i p d e v i i , s p . d j . s t r . 1 6 7 i d a l j e . g10. O rasporedu i etniakom podrijetlu naroda u tom I

d i j e l r r p r o v i n c i j e u s p . B . C o v i i , s p . d j . s t r . 1 7 0 i d a l j c . ;I l . O pitaniu istoinih granica Dc-lmata usp. M. Z a n i- =

n o r , i i , I l i r sko p lc rnc De lmat i , God i (n jak ANUBi IJ IV . 2( ' ( n ta l r r ! ba lkar ro lo ik r i sp i t i van j t - k t r i . _2 . /1966, . s l t . t i3 . 5i clal ic; J , M c cl i rr i, Silvanov kulr rr Makarskorl pri ' irnor iu , VAFID I -XXV-LXXVI t (1963-6- t , s t r . I34 . 6

l eU-

'1-.i

r j -

r-;uo-ri-d-

me-o-a,

' ;

i i -e-o-e-Iao,

o-IA'e-

b-

rj

n-se.e-

i j .1a

6

o

menima bil i prisutnij i utjecaji narcrda i kul-tura iz srednje Evr"ope. Religijski simboli iztih vremena su Sirokog tomatskog i sadrZaj-nog dijapazona s nizom i'stovetnih osobina'kakve se nalaze u sirlbolici susjednih kraje-va. ArheoloSki potvrclena rpraksa sloZenih'pogrcrbnih rituala na tim podrr-rdjin-ra (Ate-nica, Glasinac) direktira su svjedodanstva ointe,nzivnorn i punon religijskoni Zivotu tihnaroda u vri jeme njihove samostal,nos,ti. l2Da li je, medutim, odsustvo antidkog spome-niikog materijaia o religij i autohtonil.r sta-r.rovnilka u tim krajevrma dovoljno da se za-kliudi da su u rano rimsko vri jeme zamrlildkalni kultovi na podrudje Mezeja, Autari-jata, Dezitijata i drugih plemena u istodnomdi je lu prov inc i je? Takav b i zak l judak svaka-ko bio netodan Zbog jednostavnog razlogaSto su ti narodi i plemena, iako su u ustarn-ku 'pretrrpjcli ogromne ljudske i materi. jalnegubitke, nasta'r ' i l i Zivjcti u tir.n l<rajevir-na inakon podjele Il ir irka. Ti s.u krajevi upravospeofidni po relativno soorijem i, u o,clnosuna <;balu, kasnijem podetiku intenzivne ro-rnanizaci je , ,pa stoga u I s to l jecu n.e. n i jelnoglo i zbog toga razloga biti sirnbioza lo-kalnih i r imskih boZanstava - pojave kojajc tipidna za obaLne kra.jer,e provincije. Vje'-ro jatno je , dakle, da su u prvom razdobl . j r - rromanizaci je u t im provinc i jsk im regi jarnac"pihorski kr-rltor,i i r-lalje nazodni u religi j-skol sv i icst i ar , r tohtonih za. jedr . r ica s is . t i r lz r raCen iem kakva su i r - na l i s to t i nan ra god inap r i i c d t - r l aska r imsk ih l eg i j a .

Osnovna kara'ktcristi lka autolttone religi-ie u L iburn i i i i Hi .s t r i j i su Zcnska boZan-stvar3. U L iburn i . j i to su l :a l ra, Ar tz .o l icu,Sentona, Iu toss icu; u L ibunni j i i His t r i i i 5 tu-

.ju sg 1cn, Iria i Heia, odnosno Ela.

Strudnjaci se uglavnom slaZu da su sete boZanske naravi razvile iz kultova rplod-nost i . i i i i ,nas zadetak vodi u neol i t ik i Z ivotpredindoevropskih etnidrkih zajednica kojesu se sli jedom nekih posebnih i pobliZe ne-poznatih povijesniir okolnosti saduvale uHistri j i i Liburnii i u znatno veioj mjeri ne-go clrugdie na i l irskom prostoru. Prema to-me, l irburnska i histarska Ze,nska boianstvar-r osnovi su duhovna ostavStina kasnoneoli-t idkilh i broniano do,bnih zaiednica koie su2ilrjele na podrudju Histri je i Liburnije. U,p roccsu c ln ( )qc l l czc [ I i s l r n i L i i b t r rna t i suk t t l t ov i l ) ( ) s tL l l l no r r r i j c r r ] a l i r r c ' kc ud svo . i i l r

sadrZajnih i socijalnih osobina. U tim se,naime, razdoblj ima izvrSio i ,proces saZima-nja ,mnogih rodovskih kultova plddnosti, avjerojat'no i drr-rgih 'kultova (kultovi preda-ka, totems,ki kultt-rvi i sl.) u tih nekolitkoboZanskih naravi koje su se u protohistori j-skom razdoblju definirale kao dominantne,a testo i . iedine religijske ideje na odredenimpodrudjima Liburnije. Naime, neki od tihkulto,va bil i su ne samo dominantne nego ivrhovne sluibene religijs,ke ideie i ne samonn rpodrud. ju jedne l iburrnske c ly i1as, a r inr -s'ko tumadenJe drugih ,clo'kazuje da su nii-hove naravi ,po s ioZenost i i c je lov i tost i nacl i -laz i le vr i . iednost i pr imi t ivn ih kul tov: r p loc l -nost i .

Tr i su i<ul ta vec u ranoi ant ic i , kada scna ,prostorima Liburnije riconra intenzivnodogaila prtra faza ro,manizacije - ddbilarir-nstka tumadenia ( inl erpretatio rontana) <td-nosno s inkret iz i ra la se s r imski rn boZanst i ' i -nra. Ta;kcr ie Heia (Eiu), t i je s,e poclri jetlozbog bro ja i rasporeda posveta nalazr u His-t r i i i , b i la pois t<rv je iena s Bonont deorr t , sLa-rim italslkim boZanstvorn zaStitnicom Zenai Zens,ke sdksual,nosti. Medutim, Bona dea

.je kao Faunova Ze,na prije svega bila zaitit-nica plodnosti polja i Zi,votinjala. Dakle, tasimtbioza u na.jmanju ruku pokazuje da jelristarsko-litburns.ka H aia bila boZarrstvo rlo-cl nclst i .rs

Is t ra2ivad jc u pr . rvo l jn i . jcur poloZaj l r c l lpronikne Ll osobine naravi ,drugc dvije l i-burns 'ke boZice koie su se s inrkret iz i ra le srin-rslkom Venerom. Radi se o Anzotici, boii-c i l ibun.rsko-r inrske E,nonc (Nin) tko la i r 'in !erprctc t t ione rotndna dobi la naziv Vcnt tsAtrzot ica, i o I r i j i , boZic i ant idke Flanone(Plont in) , k<l ia je takoder pois tov je iena sVenerom (lria VertusJ.l6 A\ko je pak kip po-lunage Venere s Prijapom naden na prosto-ru pretpostavljenog sveti.(ta Venere Anzoti-ke u Ninu zaista pu'danstvn Enonc oznadavzroVeneru Anzotiku, 'na Sto bi upuiivale nekeokoh-rosti17 - onda bi ispravno bilo ono tu-madenje koje u di,menzionalnom odnosu Ve-nere prema Priiapu na tol skuipturi nalazisuvremeni antidki izraz davnih autohtonihvjerovanja u kojima js Zensrki princirp rplod-nost i , tada s intet iz i ran u antropomorfnor l;boZanstvu Veneri. bio nadreclen mu,S'konlpr i r rc i 'pu p loc lnosl i , lada izvc ' r lcnom t r l i ,k t rpatr-rl. i as Log P li. i i t par".

Na temelju ,osdbina te skulpture i dvajunatpisa, liiburnska Anzotitka se tuinadila kaoboZanstvo plodnosti ili 'kao ldkal'na nimfals.Medutim, rims,ka Venera nije samo zemali-stko boZanstvo, tj. boLica ljulbavi, sdksualno-sti i plodnosti nego je ona jedno od ri jet-kih rimskih bo,Zanstava koie ima dvoznadnunarav: ona je zemaljski i neibeski bog. KaoboLica koja daje Zivot (otuda i njen epitetGenetr,ix), ona je i htonid,na boZica. Veneratakvih os,obina poznata je u izvorima i naspomenicima (epigrafi 'dkim i f iguralnim) kaoVenus Libitt ina, boiica podzemlja i smrtikoja uvodi du5e unrrl ih u zagrobni svijetm.U arheolo5rkom materijalu, posebno onormiz grobova, u Enoni, Jaderu i dnrgdje uDalmaciji - nalaze se predmeti koji poka-zuju da je Venera imala vaZnu ulogu u kul-tu mrtvih, o'digledno kao boZanstvo zagrob-nog svijeta i i,ivota (Venu's Libitina), a neboZica sdksualnosti i l jepotezl. Zbo'g togase moZe ,pretpostaviti da je ta.j element na-ravi rimske Venere bio prisutan i u identi-fi,kaciji Anzoti,ke s Venerom, idko u samomspomenidkom materijalu Veneri,na komplek-sa u Enoni (natpisi, navedena ,skulptura) zatu pretpostavku nema direktnih potvrda.

Meclutim, odreateni argumenti u pri lo'gtakvog tumadenja Anzotikine naravi nalazese u km,gu druge Venerine libu'rns'ke inter-

12. B . e o v i i , sp . d j . za Meze je , s t r . 172. i da l j c zaDes i t i ia te s t r .209 i da l l c , za Autar i ja te , s t r .300 i da l je .

1 3 . A . D e g r a s s i , C u l t i d e l l ' I s t r i a p r c r o m a n a e r o "mana, Adriatica praehistorica et antiqua miscellanca G.Novak dicata, Zagreb 1970, str. 617 i dalje; M. S u i i , Izmcditeranske ba5tine iadranskih II ira, Radovi Filozofskogfakulteta u Zadrt, 411962-63, str. 44 i dalje; I s t i, Antid-ki Nin (Aenona) i njegovi spomenici, Radovi InstitutaJAZU u Zadru, 16-17/1969, str. 73. i dalje.

14. G. W i s s o rv a, Religion und Kultus der Rdmcr,Miinchen l9l2 (1971), str. 216-219.

15. MoZda r'e bila i nesto vi5e jer je na natpisu sinkrc-tizirano bozanstvo oznadeno s brojnim vri iednostima: A.Degrassi, sp. di. str. 617, B(onae) d(eae) dom(inae) HeiacAuA(ustae)

- / tr iumphali, terrae maris(que) dominaftic(i)

conservatrici / mentiumque bo(n)arwn f ac remedioruntpotenti,/ r ieqe bene iuducanti.

16 . CIL V, 3033, 3032 za I r i iu ; Ann. ep ig raph. 1938, b r .3 1 , M . A b r a m i i , A r c h d o l o g i s c h F o r s c h u n g i n J u g o -slawim, VI Intemationaler Kongress fiir Archdologic Ber-lin 1939. Sonderabdruck aus dem Bericht, str. 174. za Ve'neru ,Arzotiku.

1 7 . M . A b r a m o v i i , s p . d j . s t r . 1 7 5 .

18. M. Suii, Antidki Nin, sp. mj.; za datiranje ki-pa i de ta l in i je o n jegov im osob inama usp. N. Cambi ,l r , r ro ls l i : r Vr . rx , r : r A lz r , t i l : r , I ) i r r t lo r r r 9 I l ( )1 t0 , s t r . . 217. ,cla J j c'.

,pretacije, Iria Veruts. Naime, konstelacijai okolnosti nalaza jednog Zrtveniika zavjeto-varrog lriqe Venerl omoguiuju dublje pro-nicanje u osdbine strurkture Venerine nara-vi, rprisutne u tom poistovjeiivanju i, sl i je-dom toga, u bitne osobine naravi Iri je. Tajje Zr t r renik (CIL I I I 3033) postav i la Zena ko jaje na isto,m rn-jestu i Kibeli zavjetovala dru-gi Zrtvenik istih dimenzija i formalnihosobina ( Inscr . I t . 3 , 198) , pa je s igurno dasu neke bliSke osobine naravi povezale l i-burnsko-rimsku i fr igij 'sku boZicu. Zajednid-'ka n i t ko ia je supt i lno spaja la r imsku Vc-neru i fr igijsku Kibelu nalazi se u prvonls,loju njihovi,h naravi 'kao boZanstava plod-nosti22. Obje su boZice stvoriteliske naravi,roditelj ice, a ta ie osobina svakako dobijala na vri jednosti u ofici jelnoj religij i i po-iedi'nim druStvenim sre,dinama u kontek'stumi ta o b jeguncima iz Tro je 'kao osnivadimaRi 'ma. To je uosta lom i b io raz log uno5enjaKibel ina kul ta u Rim u vr i ieme I I punskograta 205. god. s.e. Nledutim, po vri iednosti-ma dru,gog sloja naravi koii je nastao iz,primarnih stvo,riteljs,kih osobina, obje suboZice bile htonidne boZice. Venus ie I ' ibit i-na, a Kibela ie vei u svo'joj frigijskoi pos-to jb in i , uz to Sto je ve l ika majka (MagnoMater) i roditeli ica svega Zi,vog, bila i bo-Zanstvo u diie se kri lo u mome,ntu fizi6ke

1 9 . D . R e n d i i - M i o d c v i i , P r o b l c m i r o m a n i z a c i i cIl ira s osobitim obzirom na kultovc i onomastiku, Simpo-zijum o Il ir ima u anti iko doba (mai 1966.), poscbna iz-c l : rn ia ANUBiH V, Ccntar za ba lkano lo ika isp i t i van ja , kn j .2 , S a r a j c v o , 1 9 6 7 . s t r . 1 4 6 . i u d i s k u s i j i n a s t r . 8 1 t u m a i isve l iburnskc i histarske bolice kao lokalne nimfe. dokM. S u i i , I z med i te ranske ba i t ine I l i ra , s t r . 55 , in tc r .p re t i ra Veneru Anzot iku kao,kozmidk i i zemal jsk i p r in -c i p i i v o t a i r o d n o s t i " . M . A b r a m o v i i , s p . d j . s t r . 1 7 5 ,uz tumaicnic Ansotike kao lokalne boZicc iznosi pretpos-tavku da ic Ansolica moida cpitct Vcncrc stcdcn natcmc l ju mjes ta h rama ( i l i k ra ja u ko jem se n ien hramnalazio) u kojem jc njeno itovanje bilo poscbno raiireno.

20 . F . C u m o n t , Lcs re l ig ions or ien ta les dans lcpaganisme rcmaine, Paris, 1929, str. 43.

21. U tom smislu govore nalazi ukosnica od kosti sazavrSecima (glavama) u obliku Vencrina ti jela i l i poprsjli Skoljke, relativno destc u nekim nckropolama antiikogJadera. Usp. Katalog izloibe, Nakit na tlu sjevernc Dal-macije od prapoviiesti do danas, Zadar, 1981. str. 152-153.

2 2 . R . S c h i l l i n g , L a r c l i g i o n r o m a i n e d e V e n u s ,Paris 19-54, str. 19 i dalje; G. W i s s o \r a, sp. dj. str.288.289.

2 3 . H . G r a i l l o t , L r c r r l t c d c C _ v b i ' ] c m c r c t l c st l i c r r r r r l l o t u r ' c l r L r r t : l ' l i r r r l l i t t t r r t t t r i t r r ' , l ) r r r i s , l ' ) l l , r l r .l0 I

6

6

N

Ploia sa sveti l i i ta Anzotike (Venere) iz. Nina

T4pjet t t i l r t t ,en ik iz . Nacl ina (Nedinunr) post ,c tcn Latr i . Zen.sk i l ik s t ,c lo ; ; tna glcLtti tttctida se oclnosi na l ik sarne boiice.

SI

n:b,tI]

i

s ikr1joluih .

3(mciuIk(t !

U.

vjs t

zajeurap!raES

naanVes,hnouVeraiNS

krcij5 l t

eslpauoenj,budiIrijl jekz

n

smrti i pokopa vraia vjernik.z3 Upravo ti l-rto-nidni i soterr'oloSko-eshatoloSki elementi Ki-beline naravi bili su esnova bujnog razvojametroadke religije u Rimskom Carstvu, pai provincij i Dalmacij i posebno od II stol. le-(a n.e.2a Buduii da je autohtona Iri ja prdkosinkretizma s Venerom bila ukljuiena ukrug takvih boZans'kih naravi moZe se zak-ljuditi da je i u njenoj naravi bilo slidnihosdbina, ali i nadelnih istovjetno'sti ne samou prvom sloju (boZanstvo plodnosti) negoi u drugom sloju (htonidno boZanstvo s es-hatolo5kim kornponentama). Gornji zatklju-iak potvrduje i jedan zavjet Iri j i (CIL III3032) koji je udinila kii "na uspomenu" lnmemoriam) svojoj umrloj majci. Formula-cija i sti l izacija teksta tog napisa direktnou,puiuje na veze s Kibelinim eshatolo5kimkom,pleksom, jer su se ta,kvi zavjeti upuiiva-li Kitbeli kao vladarici zagrobnog svijeta ivjednog Zivota na nekropolama dil jem Car-stva.2s

Analiza, dakle, pokazuje da su Iria i An-zotika imale sloZene, tj. dvoslojne naravi, ko-je dini iprimitivni kult plodnosti prirode%u kojemu se vei u predrims,kim vremenimarazvio i drugi sloj vrije,dnosti (htonidni as-pekt na temelju veze izmedu radanja i umi-ranja, i s t im u vezi koncepcija primitivneeshatologije). Takve su dvoslojne osobincnaravi omoguii lg da se na podetku rimskeantike obie boZice silrkretizi,raiu s rimskomVe,nerom," koja je u toj konttminacij i bilashvaiena kao Genetrix i Libitinn. Vjerojat-no je ,da su upravo osotbine drugog slojau naravima liburnskih boLica u simbiozi sVenerom bile produ,bljene i da su se daljerazvijale. Naime, taj drugi sloj naravi libur-nslkih boZica bio je zna(ajan ne samo za sin-kretizam s Venerorn u prvoj etapi romaniza-cije nego i za razvoj njihova kulta posli jesredine II stoljeia. Postojanje htonidnih ieshatoloSkih osobina u naravima tih boZica,oa ma kako te osobine bile primitivne iir zadetku - bil i su faktori koji su u odre-<Ienoj mjeri utjecali na prihvaianje i Sire-nje ori ientalnih religija na prostorima Li-burnije2?. Te su komponente na odreclen na-iin pri'premale teren za prihvaianje miste-ri jskih religija dije su doktrine bile uteme-liene na eshatolo5kih i soteriolo5kim 'poru-kama.

Mora se, meclutim, postaviti pitanje: dali su i naravi ostalih l i 'burnskih boZica bile

sas,tavljene od osobi'na primitivnih kuitovaplodnosti i htonidnc-eshatoloSkih elemena-ta? Prernda nema nilkakvih trasorya sinkre-tizma Latre, Sentone, Iike, Jutosike s ne'komod rimskih bctLica - vjerojatno je da je ve-cina tih boZica imala naravi koje su u osno-vi bile istog podrijetla, pa je u njima mog-lo biti i htonidno-eshatoloSkih komponena-ta analognih drugom sloju naravi Irije iAnzotike. Ta pretrpostavka posebno vrijediza ena Zenska boZanstva koja se nalaze kaojedina na teritoriju jedne li,burnske civitas.Medutim, potrebno je radunati s prelpostav-kom da je ti jdkom razvoia tih kultova upre'drimskim vremenima zbog specifidnihcrkolnosti u pojedinim dijelovima Liburnijemoglo doii do prevage nekih drugih sekun-darnih komponenata a na radun primarnihosobina bo2anstva p lodnost i .

Uslijed nedostatka izvora, ostat ie sak-riveni sekundarni faktori (socijalni, admini-strativno-polit idki i dr.), koji su uz ons pri-marne (religijske, tj. doktrinanne), djelovaliu kontarniniranju Anzotike i Irije s Vene-rom u Enoni i Flanoni, kao i r-azlozi zbogkojih nije do5lo do stapanja drugih l iburn-skih boZica u drugim liburnsko-rimskim mu-niciLpij ima s rimskom Venerom. Medutim,ne'ki razlozi takvog karaktera dadu se nas-lutit i , pa 6ak u nekim sluiajevima i pouz-dano uoditi. Tako je u stapanju Venere s,Anzotiikom znatajan dinilac bio i doseljenii-ki sloj oslobodenidkog socijalnog pro,fi,la, ko-ji se potaknut Zeljom za ostvarenje,m vlasti-t ih materijalnih i statusnih interesa nastoiaoSto brze pr i lagodi t i i iburnskoj sredin i pa jeu Stovanju lokalnog Zenskog boianstva na-5ao iedno od sredstava koie ie vodilo tom

2 4 . W . K u b i t s c h e k , I l c u l t o d e l l a M a g n a M a t e r i nSa lona, Bu l l . d i a rch . ed is to . da lm. lS(1886) , -s t r . 8?-89 ; J .M e d i n i, Lc culle de Cybdle dans la Liburnie antique,Hommages e M. J. Vermaseren, vol. II EPRO 68, Leii len1978, str. 732-756. A. Mayer, Die Sprache der alten Il lvrien, Bd II Wien, 1959. str. 55, prima Tomaleku korjcnir tumadi znadmjem ,l jubiti,..

2 5 . H . G r a i l l o t , s p . d j . s t r . 4 9 4 .

26. O materijalnim tragovima kulta Zenskog boZanstlaDlodnost i u p rah is to r i i i N ina (od VI s t . s .e . ) . usn . S .B a t o v iC , N in u p iapov i jesno doba, Radov i ' Ins i i tu r t rJAZU u Zadru , 16-17 i1969, s f r . 43-44 .

27. Pretpotsavku o moguioj vezi Anzotike i egipatskcIzide lznio je P. S e I c m, Egipatski bogovi rr rimskonrIl ir iku, Codiiniak IX, Centar za balkanoloika ispitiva-n j a , k n i . 7 , s t r . 4 8 - 5 0 .

+6

o

c i l . j u . Po t i ca i i s i r l b i oz i Anzo t i kc s Vc t r c t r r t t t ,u iprvom su stoljeiu rnogli bit i i interesigornjeg sloja autohtonog dru5tva u l iburn-Skoj zajednici Enone, koji su u Veneri vid-jeli i boZanstvo i zadc'tnika (boZansrkolq pret-l<a) cafske dinasti je Juli jevaca, za dijeg suvladanja srediSte svoje zajednice uz'digli narang rimskog munici,pija zadrlav!;i pri ton.reu njemu svo.ie vodece kla'sne po'zicije.

S druge ,pak strane, odsustvo nekih izgru,pe selkundarnih a po karakteru profanihinteresa u pojedinim li 'burnSko-rimskim mu-nicipijima, realno se iskazivalo kao zaprekasintkretizmu domaiiir s rianskim boZicama.eini se, meatutim, cla je naj'vaZnij i razlog od-sLrslva kontaminercija l iburnskih s rimsikirlboZicarna u takvim sredinama bila niihovasasvim def in i rana suSt ina, f iz ionomi ia- i zna-cc.n jc nc sanlo u kul tno-r 'e l ig i jskoni nego iu socijalnopolit idkom smis,lu, tako da una-toi pretrpostavljenog postojanja su5tinskii-rs,l idnosti s Venerom u tak'r, i.m sredinama,nije bilo stvarne potrebe niti uvjeta za ost-varenje te i s' l idnih kor-rtaminacija. Karakte-r is t idno je , naime, da su nesinkret iz i ranikulto,vi Liburna u prvorn stoljeiu, unatoiprisustva do,seljenika p,reteZno iz srednje isjeverne Itali je u gotovo svim urbanim sre-di5tirna l iburnskih citt itates gdje su ti kul-tovi potvr(te'ni - ostali najveiim dijelomsvojina domorodaca. Takve osobine razvojai s tatus t ih ku l tova najbol je i lust r i ra rku l t

boZice Latre, tkoje je srediSte bilo u Nedi-nu)mu, a u dije se Stovanje dos,eljenici podi-nju ukljudivati tek u rprvim decenijama IIstoljeia. U odnosu )prema ostalim li iburn-skim kultovima, Latrin kult . je imao veomainteresantan razvoi. On se, naime, vei u vre-r .nenima l i t rurnske samosta lnost i ,proSir io napodlu( ja susjcr ln ih t ' i r i ta !cs inkorpor i la j r . r -i i srodne kultove, najpri je na teritori ju Ne-dittt, a zatim Karinjana (Corinienses) i ,A:se-ri. jata (Asseriates). U tome se dade naslutit ii postojanje odredenih socijalno-polit idrkihintere'sa, tj. poku5aj stvaranja jedne dvriieorganizacije l iburnsikih zajednica u srediS-n jern po'druiiu unutra5n.je Liburni.le28.

Mcdutim, r-r krajnjem zapadnom dijeluLirburnije od Tarsatike do Alvone i Flanone- razvoj kultova ienskih boZa,nstava je veiu p,redrim,s,kim vremenima iSao poneito dru-gad,ijim tokovima. Naime, prema s,pome-nicima iz antidkog vremena, sigurno je da

sc na poclruijr-r jcclne tcritori jalnc opiine trtom dijelu Liburnije Stovalo vi5e ZenskihboZanstava. S obzirom na dinjenicu da seradi o ldkalnim kuitovima i da su dedikan-ti najdeSie Liburni, takav se raspored pos-veta ne bi mo,gao protuma iti samo kreta-njem stanovnir5tva na prostoru tih susjecl-nth civitates (Tarsatica, Flanona, Albona),iako je i takvih sludajeva tbilo2e, jer se natom prostoru nalazi viSe ,lokalnih boZansta-va nego Sto ima liburnska opiina. Posebnosu u tom smislu karakteristi6ni primjeri Al-,bone, gdje se Stuju Sentona i Jutosi'ka, iFlanone, gdje su ,poznate Ika, Irija i Miner-va Flanatika.3o S obzirorm na broj posvetamoZe se pretpostaviti da je dominantankult u Alboni, vei u predrims'ko vri jeme,bila Sentona, ali je vjerojatno da taj kultnije uspio integrirati i ostale kultove ikojisu postojali na ,prostoru te zajednice prijenjenog nastanka. Takoder i u Flanoni, akose poate od prelpostavke da je dominantankult bila Minerva Flanatica, a Sto pri je sve-ga sugerira njeno ime;31 ku,ltovi Ike i Ir i jerpokazuju da nije do,Slo do integracije u jed-nu religijsku i 'deju unutar te teritori jal 'nezajednice, odnosno da su kultovi nekih ro-dova koji su sudjelovali u procesu nastaja-nja te aivitas, uspjeli oduvati svoje ,posebno-sti i imena. MoZda su torne razlog i razllkeu naravima tih kultova, koji su po svoj pril ici imali 'nekada u DroSlosti istu osnovu.Nadal je , moglo b i se

'porn iSl ja t i da posto ja-

nje ndkoliko Zenslkih boZanstava unutar pan-teona jedne teritorijalne zajednice predsta\i-'lja vi5u fazu razvoja autohtone religije kojurdeterminira odvajanje i razvoj specifidnihvrijednosti pojedi,nog kulta, bilo u pogledumijenjanja bitnih znadajki doktrine, bilo upogle'du uspostavljanja posebnih prottrktors'kih kvaliteta u oclnosu na clruge kultovc is-tog lokalnog panteona.

Dominantna autohtona religijska i 'deja nadelmats\kom podrudju bio je Silvanov kult.Na Zalost, veliki broj Silvanovih reljefa, nat-pis.a, Zrtvenika i d'rugih spomenika - ioSuvijdk nije sistematiziran i strudno orbra(tenna naiin koji bi omoguiio cjelovitu analizurazvoja kulta, itkonografije boZanstva i zna-denja koje je ono inralo u raznim religija-ma i socijalnim kategorijama dalmatins'kogpudanstva32. Liikovne i tehnidke osobine ve-iine spomeni'ka skulrptors;kog karaktera -

uI l-I

;en-r5-

2 -

, l

la

.a-

:to

\i-i

prc teZno sc radi o c l . ic l inra Izr ' . r ' r - ts t i i t . tc s ' l<r . t l -pture - ugiavnom ne omoguiuju bez dc-taijnijeg sistematizirzrnja preciznije odredi-vanje vremena njihova nastanka. To su naj-r,aZni.ii razlozi zbog kojil"r ne moZemo kro-nolo5ki i sadrZaj,n<l odrede,nije za'kljuiivatio fazama Ll razvoju osobina Silvanova kr-rl-ta i n jegove naravi r - r prvoj etapi ro lnanizaci -j c , a i u k a s n o j a n t i c i .

Ne grijeSi se, meclutim, kada se u pregle-du raavoja naravi deimatskog iboZanstrra po-lazi od pret,postavke o postojanju stare reli-g i jske ideje kul ta pr i rode i p lodnost i u pra-lristori jskim epohama, koja se razvila naspecifi 'd,nostima Zivota i proizvodnje u go-r<,rvit irn c-iblastima i nzr visoravninta u ltnt-t-traSnjosti. Z,bog toga se zaietak Silvanovenaravi nalazi u nekom prahistorijskom b'..r-lanstvu vegetacije, posebno Suma, 'koje je uskladu s promjenama nadina proizvodnjeu zadnjim stoljeiima samostalnosti, i naro-dito u antici, u sve veioj mjeri poprimalokara'kter stodars\ko-agrarnog'kulta. Na relje'-f ima i nattpisi)ma, to ie boZanstvo de'finirancrkao Sumsko boZanstvo, zaSt i tn ik delmatsk ihpas, t i ra i n j ihovih s ta,da, ko j i se br ine o p lo-dnost i s tada i ,pa 'Snjaka i St i t i ih od h lac lnccei d iv l j ih zv i jer i . Agrarn i je pak aspekt kr - r i tekod Delmata b io rnanie izraLen. To se naime.dade zakljuditi i <-rd Grka pleuzete ikonogra-fi je Pana (interpretatio graeca), kozorogog bo-Zanstva Suma i pa5njaka u vr i jeme nastankaikonografi je delmatskog boZanstva, Sto se je

dogodilo rpri je njegovog izje'dnaiavanja s it;r l-stim Sltvan6m (;rlterpiet'atio noma'ra)." Nakultnim (obrednim) i zavjetnim reljefima izsrreti5ta (paneja) rasutih po Sumarna i obron-

2 8 . J . M e d i n i , L a t r a - d e a N e d i t q r u n t , k o r e l e r a todrZan na simpozijumu Duhovna kultura kod Il ira, stu-deni 1982, Herceg Novi. U tisku.

2 9 . A . D e g r a s s i , s p . d j . s t r . 6 1 7 .

30. Albona: Sentona CIL III 10057, 10076, Not. d. scavi1 9 3 . 1 , s t r . 1 l 3 - 1 1 4 , I s t . n r o z a i k , b r . 1 - 2 ( 1 9 6 7 ) , s t r . 4 l ;I t l toss ica CIL I I I 10074. F lanona: Sentona CIL I I I 3027;Iria CIL III 3032, 3033: Ica CIL III 3031. Jedina poslclir

M incrv i F lanat ik i nadena je u Parent i ju , Insc . I t . X l ,149.

3 1 . A . D e g r a s s i , s p . d j . s t r . 6 2 5 ; G . A l f i j l d v , B c 'v t i l ke rung unJ Gcse l lsch-a t t

-dcr r i jm ischen Pt r r r inz Da l -

mat icn . Br rdapest , 1965, s t r . 73 .

3 2 . U s p . R . S c h n e i d e r , u r a d u c i t i r a n o r n u b i l j .b r . 6 i ' D . R e n d i c - M i o d e v i i , I l i r s k e p r e d s l a ' . ' c

taanle,t l tJ J '

i i o. J "

koanve-

r r l -

ro-' ja-no-irkelri-vu.)ja-an-.av-)junih)du) u:or-is-

. n ault.lat-j oSclenlizu4na-

ii ja-kog

:

c i r rzr c lc lnratsk i l r go la, l i l i bogzr . ic izvcc lcn,uz rijetrke iznimke, u antrop<"rteritruorfnompri,kazu (jardje noge i rogovi, glava i tijeloljudsrko) s ti 'pidnim pastirskim atributima(vi5ecjevna svirala - s,ir inga, Stap) i pratict-cima (pas, rkoza il i jare)34. Tek se na malombroju reljefa Llnutar te ti lpidne ikonografi jcnalaze i netki atribr-rt i agrarnog karakter:t:lcrpata, odnosno aSov na obalnom delntat-skom podrudju35, odnosno snp u zapadnimdelmat'skim krajevima i u Libur"niji36. U is-tom smislu govore i do sada poznati Silva-novi epiteti: medu kojiana je najdelci Sllue-.s/er >Sumskio, a jedan od rjeelih je lVlessor,

"Zetelaco3?. Nije, dakako, sludaj 5to s,e i 'ko-nografstka shenra italskog Silvana (antropt-r-morfni l i 'k - obidno'rnladi mu5kar-ac s plo-dovima i vijencem) nalazi izvan delmatskogpodrudja; prema zapadu najpri je u sre'diS-njoj Liburnij i (C<-rrinium - Karin) da bi ta-kva ikonografi ja postala obvezna na tlu His-tri je38. Prema istoku .ie Neretva u izvjesnomsmislu bila granica clokle je sezala apsolut-na c lominaci ia ikonogral ' i lc delmats 'kog Si l -vana3e.

U ,kojoj mjcri Sirenje ikonografi ju cielnra-tskog Silvana (antropomorfni prikaz boLan-stva) izvan teritori je De'lmata dokazuje i 5i-renje naravi i kulta delmatskog boZanstva,odnosno da i i ikonografi ja italskog Silvana(antropomorfno boZanstvo s pastirs'kim i ze-mlioradnidkim atributima) r-r drugim diieto-vima provincije Dalmacije oznadava naravitalstkog, a ne autohto,nog Silvana? Razvoiosnova i osobina pretpostavljenog boZanstvavegetacije i plodnosti u procesu etnogenezeI l i ra i n i ihova samosta lnog razvoia L l pos-

Sih'ana na kultnim slikama na podrudju Delmata, GZl.[X / 1 9 5 5 , s t r . 5 - - 4 0 .

3 3 . R . S c h n e i d e r , s p . d j . P o s l j e d n j i j e p r o b l e n a -tizirao utjecaj ikonografi je Pana na nastanak Silvanovci k o n o s r a f i i e k o d D e l m a t a A . R e n d i i - M i o d e v i i , U zdva Slvaiova svetiSta u okolici Salone, Arheoloiki raclo-v i i rasprave JAZU VI I I - IX (1982) , s t r .135.

3 4 . D . R e n d i i - M i o d e v i i , s p . d j . p a s s i m

35. J . M c - 4_ ! n i . ,4y ! ! .9 i l vana u .Makarsko .m pr in r , , r ' ' S

ju , VAHD LXV-LXVI I /1963-65, s t r . 128 i da l je . 6' 36 . Pr iv laka kod Ndna CIL XI I 14322. , Z . Gun jad2, =

Reljef Sih,ana Messora iz Ridera, VAHD LXX-LXXI/ :1968-69, str. 177 i dalie. ?

3 7 . D . R e n c t i i - M i o d e v i i , s p . d j . s t r . 8 i d a l j e . F

3 8 . D . R c n d i i - M i o d e v i i , s p . d j . s t r . 1 8 . i

1 9 . D . R e n r l i i - M i o d c v i i , s p . d j , s t r . 1 9 . I

i jednjem rnileniju stare ere, odvijao .\cna podrudjima drugih naro,da u Il ir itku spe-cif i inim toko'vima koii su se i u bitnim ele-mentima meduso,bno razlikovali. Stosa i na-ziv

"i l irsiki Silvan., iest posebno u -stari joj

Iiteraturi, nije sasvim adekvatan, jer ne <rz:nadava brojne specifidnosti koje su postup-no nastajale i razvijale se na pretpostavljc-noj podlozi stare i jedinstvene religijsrkeideje. Dokazi o tome da je razvoj t ih religij-skih osnova bio sloZe,n proces i da je imaorazlidite rezultate u raznim tpodrudjima pro-vincije Dalmacije - nisu brojni, ali su veo-rna indikativni.

Jedan od najodiglednij ih primjera takvo,grazvoja jest ku l t V idasa i Tane (Vidasus,Thana) u okolini Topuska, koji su prema filolo5koj analizi imena boZanstavaa0 sadrZaj-ni rpendant delmatSkom paru boZans,tavaSil,tantts - Diana, posebno poznatom u sre-di5njim oblastima Delmata. Naime, uz Siiva-na, Del'mati su Stovaii i Zensko boZanstvc-rSunra i lova koje je interpretatione ronutnabilo poistovjeieno s rimskom Dijanorn. Dase radi o autohtonoj boZici, dokazuje njenasasvim neklas,idna ikonografi ja u tim oblas-tima (boZica u autohtonoj no5nji, porkrivenavelom, s granama u rukama, desto u prat-nji dviju nimfa, koja, za razliku od ikonogra-fi je detmatskog Silvana, 'nije imala uzora ui'konografiji grdkih boZanstava)at. Vidasus iThane nisu se sirrkretizirali s rimskim Sil-vanorn i Dijanom. Kako su zadri.ali svoja sta-ra imena, moZe se pletpostaviti da s.u ta bo-Zanstva u manjoj mjeri nego delmatski Sil-van i Dijana bil i podloZni vanjskim utjeca-jima. Medutim, na temelju dinjenice da seu istodnoj Japodij i ns Stuje iaj par autohto-

40. A. M a y e r, Dic i l lyrischen Gijtter Vidasus urrdThana, G lo t ta 3 l l1951, s t r . 235-243: I s t i , V idasus und Tha-na ilyrische Sih'anus und Diana, VHAD 22-2311941-42, str.| 87-191.

4 t . U s p . p r e g l e d s p o m c n i k a k o d E . I m a m o v i c ,Kultni i votivni spomenici na podrudju Bosne i Hercc-govinc, Sarajevo, 1977, str. 64. i dalj i :

42. Katalog spomenika iz tog kraja donosi E. I m a -mov i i , sp . d i . s t r . 312,332. Spomenik i z Jezer ina kodBihaia CIL III 10043-13271, posiavljen je p(ro) s(alute)s (ua) .

4 3 . C . P a t s c h , J a p o d i , G Z M 8 / 1 8 9 6 , s t r . 1 3 1 ; z a t u -madcn ic B inda kao bo ians tva p lodnos t i , t rsp . A . S t i r r s e -r i L : , K u l t n i s i m b o l i k o d l l i r a , s t r . l ? 2 .

44 . C. P a t s c h , sp . d i . s t r . 122, p re tDostav io ie nuI c m e l j u t e o t o r n o g i m e h a B i n d h o d e s ( . - t o ' h u 7 a n \ t v o i t o -va lo i u Nor iku .

rrih boZanstava, nego Silvan i Dijana (s epi-tetom Augusta) dade se zakljuditi da je pro-ces rimske interpretacije muSkog autohtonogboZanstva izmectu Une i Sane tokao prib-l iZno istim smierovima kao i na delmatskorrrpodrudju, iakir je u njegovoj naravi biloelemenata koji nisu potvrdeni na delmatskojteritoriji. I tu, naime, Silvanov epitet Sil?es-ter pdkazuje da s,e radi o Sumskom 'bolan-

stvu, kao Sto je to najde5ii sludaj upravokod Delmata, ali, i injenica da je zavjet udi-njen pro salute sua (>za svoje z'dravlje.) -

govori da taj Silvan nije rbio obidni bog plo-dnosti i Suma, nego i moino boZanstvo [<ojeje u najmanju ruku bilo zaStitnik zdravlja".Ne treba, meclutim, iskljudivati moguinostpostojanja takvih ili slidnih osobina u nara-vima delmatskog i ,drugihn ilirskih Silvana,zato Sto su svi potekli iz vi5e-manje jedin-

stvenih osnova kulta plodnosti i prirode.U istodnoj Japodij i Stovao se joS jedan

alrtohtoni kult, koji se u novije doba tarkoderpokuSava interpretirati kao kult plodnosti.Radi se o :kultu Binda, koji je bio boZanstvotu nastanjenog dijeia japodskog naroda. NaZrtvenicima, srrojerrremeno postavljenim Lrsveti5tu u blizini izvora Privilice kod Bihaiaod strane vjernika, medu 'kojima ima i naj-viSe predstavnika lodovske aristokraci je

(prep6siti et princiltes Japoclum) - to je lb-kal,no boZans,tvo sinkretizirano s rimskimNeptunom, bogom mora, voda i izvora (Bin-dtts - Neptunus)43. Ta bi rimska interp'reta-cija dokazivala da je autohtoni Bind biobog izvora i vode, a ne boZanstvo plo,dnostii Suma, iako se time ne iskljuduje postoja-nje moguiih i logidnih veza s boZanstvomplodnosti, jer je voda posebno u stodarskimkrajevima bila zaista izvor Livota i prospe-riteta. S druge strane te veze konkretnosugerira motiv jarca, koji je u pravilu prisu-tan u ikonografiji Silvana, a likovi te Zivo-tinje urezani su na jednoj zavjetrnoj ari izPrivil ice. Osteolo5ki Datk ostaci u Bindovusveti5tu dali su dovolino osnova z.a zakliu-dak da. je jarac ( i govedo) u kul tu Binda-Nep-tuna bio Zrtvena Zivotinia. No, da l i je todovoljno za pretpostavku o razvoju tih dva-ju u izvjesnim elementima neslrmnjivo srod-na 'kulta iz istog korijena prahistorijskogboZa'nstva plodnosti i vegetaciie pod utjeca-iem raznih etnidkih i kultur-nih dinilaca pri--sutnih

u procesu etnogenezs Japoda i 'nj i-

hova predantidkos i.ivc:taaa?

I

:

;I

I

I

Zrtvenik posveten Sumskom Silyawt(Silvanus Silvester) o'd. Japoda Andes(liz Golubija na Uni

Zrtvenik s l ikom Silvana Zeteoca(Silvanus Messor) iz Privlake kod

Nina (Aenona)

6

o

F

SJp(ut

S E

n(nij ep(St

plmvzmrndrcis tmrjnij ab iviiteibiiikS L

niAt

dij :11i

s kzt)+ ^

rabironjmvivikrmSt

ti(S iniri.L t a

i : ::i

i

::l::it::::$rini::::ii:

t$k[,]t,1

n.i'iil[.,$.lF,$..l'l'$.:ii

Silvan s Nimfama na relieltt iz Garduna (Tilurium) kod Sinja.

o

o

Me(tutim, Sirenje delmatske ikonografijeSilvana na Delmatima, najlbliZa susjednap.otdruija, zaista upuiuje na Sirenje naravidelmatskog boianstva.

'Iakav zakl.ludak po-

sdbno sugeriraju raspored i osobrne Silva-novih sponnenika u Liburniji. Ti su spome-nici najieSii u jugoistodnom dijelu Llburni-je otko Bri'bira (Vurvari,a). Usredotodenostpotvr:da Si'lvanova kulta u tom za stodar-stvo veoma pogodnom dijetu Liburnije, kojina Krrki graniii s delmatskim podrudjem,praiena r.rLz to ,prisustvo,m ikonografije del-matskog Silvanaas - govori da je kult Sil-vana tu imao jednake osnove rkao i u Del-mata. Takva koncentraciia Silvanovih s,po-menika kada se dovede d ,rezu s dinjenicbmda u sredi5njoj i sjeverozapadnoj Bukovi-ci, gdje su isto tdko bili odlidni uvjeti zastodarstvo, gotovo da nema Silvanovih spo-menilka - ima ,karakter argumenta za z-ak-ljudak da se Silvanov kult ,fro5irio u Libur-niju s delmatskog po,drudja. To se najvjero-jatnije zbi'lo i u ,pre'drimskom vremenu pabi autohtoni Silvan na tlu Liburniie bio rro-vija religijska tekovina u odnosu naliburnskaZenstka boZanstva. Moida je i zbog toga onabila podloZnija promjenama i u naravi i uitkonografiji, Sto samo donekle poikazuje p,ri-sustvo ikonografije itals'kog Sil'vana u zapad-nim dijelovima klasidne Liburnije (Corinium,Aenona), odnosno njegova veza s Liberoma6.

PreteZno se na spomenicima iz obalnogdijela delmatskog podrudja Silvan prikazu-je u dru5tvu i, de5ie, s atri;butima nekolikorimskih boZanstava. Ko,liko su te ikonosraf-s'ke veze Silvana s drugim bogovima bil6 re-ntIlat ra:zt,oja onih osobina autohtonog kul-ta koje su vei bile prisutne u njegovoj na-ravi prije rimske okupacije, a koliko su tobile novine uvjetovane vanjskim prit iscimaromanizacije? Da li su te pojave odraz teL-nje ,da se prihvaianjem Silva.nu srordnih ilimanje srodnih boZanstava, odnosno njiho-vih atributa pro5iri postojeii spektar njego-vih zaStitnidkih osobina. i l i se time Zeljeiokvalitativno osnaZiti i lkonografski osuvre-meniti postojeii sadrZajni sustav vri jedno-sti te boZans'ke naravi? Brojni primjeri do-ticaja, dvfstih veza i kontaminacija italskogSilvana s drugim grdko-rimSkim, ori jental-nim i epihorslkim boZanstvima dil jem Impe-ri ja - dokazi su sinkretistid,kih sposorbnostina rav i i ku l t a i t a l skog S i l vana .

- s l i dne j e ,

medutim, osobine i kvalitete imao i delmat-ski Silvan. Naime, s oibzirom na dinjenicuda se na delmatskom teritoriiu u anticidruga autohtona boZanstva pojavljuju samoizuzelnoa?, osim naravno, onih koji su bilisastavni di.1'elovi Sireg Silvanovog kornplek-sa ('Nimfe) ili njemu najsrodnija boZanstva(autohtona Dijana), sigurno je da je Silva-nova narnv vei u predrimskim vremenimabila Siroka i viSeznadna i da ie kao takvanastajala i integriranjem raznih reli'gijskihideja i vrijed,nosti od rodovslkih i plemen-skih kultova za5titnika, heroja i predaka,demona do dru,gih apstraktnih biia iz pri-mitivne religijske strulkture delmatskih ro-'dova i plemena. U antidko su vri jeme netkeod tih vrije'dnosti u doticaju s razvijenompoliteistid'ko'm strukturom i f izionomilomrims,ke religije ponovno izbile u prvi pian,bilo preko epiteta ex qualitate (Messoi, Sil-yester , Magla. . . , Cor . . . , Domest icus i dr . ) ,bilo preuzimanjem atributa iz ikonografskogrepertoara drugih rimskih bogova. Prematome, ikonografske veze s ri'mskim bogovi-ma bile su logidan i prirodan razvoj karak-tera, oso,bina i naravi u cjelini delmatsl<ogSilvana u antici. No, da l i su te veze nasta-,jale i ostajale samo na razini vriJednosti bo-ianstava ,priro'de ili, pak, one oznadavajukvalitativniii i dublji pomak u razvoju au-tohtone religije?

Krug boianstava okupljenih oko Silvanadine, uz Nimfe i Dijanu, Merkur, Li;ber i, mo-Zda, Herkul, dok se na nizu kultnih reliefa

45. 22 skradinsku provenijmciiu (selo Sonkovii kodSkrad ina) S i l vanova re l ie fa ko i i ie ob iav io M. Abrami ir r - V A H D t t l . l 9 2 8 - 2 9 , , s t r . 5 3 . T i V , - s l . 3 - u s p . , Z . G . u n ja d a , s p . d i . s t r . 1 8 4 .

46. Z. R a k n i i , Kultna slika Silvana s podrudia Li-burna , D iadora 3 /1965, s t r .85-91 .

47. Tako se jedan izolirani zaviet jz Kosora (gorniaCetina) tumadi kao trag lokalnog boZanstva koie iE biiosinkretizirano s Neptunom - Neptunus Andab(ia?-) (usp. D.Rend i . i . - M iodev , i i , Nov i ep ig ra f i i k i p r i loz i i l i r sko jonomastici sa teritori ja Dclmata,

-VAHD LVl1953, str.

247-255). Na Duvaniskom poliu su zabil ieZene posveie Ar-matu za i i je se boZanstro pri,tpostavlja da je bilo lokarnogkaraktera I bug rata toddtle njegovb latinsko ime, usp.V. Pa ikva l in , Ku l to r i u an t idko doba na podrud juBosne i Hercegovine, GZM 18/1963, str. 136, gdie'ie navc-d e n a i s t a r i j a - l i t e r a t u r a . E . I m a m o v i i . ' s i r . d i . s t r .178-179, drzi da se te posvete odnose na riniskog Mar-ta). Na nekoliko spomenika iz Glamoda prikazan

-ie l ik,

u odnosu prema rimskim, ori ientalnim i -

autohtoni;n bo-Zanstvima, netipidne ikonografi je i stava, pa se zbog togapretposlavlja dh se radi 6 piikazu nekog domaieg- bogrnepoznatog imena (de ta l jn i je o p rob lemu E. Imamov iC,s p . d j . s t r . 1 0 6 - 1 0 8 ) .

6

6

6

0

N

koje su Delmati poklanjali i posveiivali s,vo-me vrhovnom boZanstvu nalaze atributi iosobine Libera (Dionisa), Prijapa i, u rna-njoj mjeri, Herkula. Ta se boZanstva nalaaeu sinkretistidkim vezama sa Silvano.n u raz-nim religijama Rimskog carstva. Preuzima-nje atributa navedenih boianstava, i zajedni-dko pr ikaz ivanje Si lvana s L inr bogovi r r ra -imalo je svrhu da u slkladu sa zakonitcsti-ma suvremene religij'Ske iko'nografije ozna-di one vri jednosti naravi koje su ta bolan-stva, odnosno pojedini njihovi atri 'buti i l iikono,grafske osobine sirnbolizirali, a kojesu tada postali dio Sire Silvanove doktrine.

Merkur je u Silvanov krug mogao 'dos-pjeti kao 'bog io'vac ili kao, prema jednojantidkoj legendi, otac Silvana. Medutim,obje su te kvalitete bile sdkun,darne osdbineu Merkurovo'i naravi. Nai'me, veze Silvanai Merkura u

-Carstvu o'bjainjavaju se prije

svega Menkurovo,m protektorslkom funkci-jom tngovadkog staleZaas. Geografs,ki polo-Zaj mjesta u kojem je naden jedini reljefna kojem je Silvan prikazan s Merkurom,a dijelom i osobine imena zavjetodavca dajeizvjesnog temelja za tumade,nje Merkura uSilvanovu panteonu u Dalmacij i kao zaStit-nika trgovacaae. Kara'kteristicno je, rneelu-tim. da u naravima Merkura i Libera pos-to j i i drugi s lo j , ko j i sadrZi izraz i to htoni -dno-eshatoloS,ke komrpo,nente; Me,rkur je vo-ditelj du5a u zagrobni svijet (Psiltoporttltos),a itals,ki je Liber pod utjecajem Dionisova,kulta postr-rpno postajao misteri jsko i hto-nidno-eshatoloSko boianstvo, a ne sarno bogplodnosti polja i yine,qradaso. Kada se tomEdoda da ie i Herkul kao simibol 'Dlodnostipostao zastitnik zen-rl joradnika i pastira bioi bog s izrazito htonidno-eshatolo,Skim zna-daj'kama (smrtnik koji je herojskim dijeli-ma stekao besmrtnost)sl on'da je opravdanozakljuditi da je koncentracija naravi taikvihosdbina u Silvanovu panteonu, pa ,ma kalkobila ogranidena, morala u izmijenjenim op-iim duhovnim stanjima i situacijama imatiodredeni'h ,posljedica i na samu Silvanovudoktrinu i narav. Naime, ako su impulsi zastapanje s nekim od tih boZanstava i bil iprimarno potaknuti onim vri jednostima unjihovi,m naravima, koje su ih definiralekao boZanstva priro,de i njenih moii, Sto po-sebno, vrijedi za Llbera (bog plodnosti poljai vinograda) i Prijapa (bog plod,nosti) - veo-

ma je vjerojatno da su te veze istovremeno,a pogotovu u daljnjem razvoju Silvanovakulta i naravi, mogle imati i dublj i karakterte crbuhvaiati i drugi sloj vrijednosti u na-raviima tih boZanstavas2. Ne treba iskljuditii mogucnost - ialko ona za sa'da ima samoteorets,ku osnovu - postojanja htonidnihosorbina u naravi autohtonog Silvana, svaka-lko veoma primitivnih i slarbo izraZenih ,ko.iesu u ordredsnoj mjeri sudjelovale u ukljuii-'vaniu boZanstva s htonidnim osobinama uSilv'anov panteon. Naime, po prirodi stvari,od najstari j ih vremena u naravima boian-stva ipio,dnosti bili su prisutni i elementizagrorbno,g kulta, jer je radanje i nastanalkLivota bilo shvaieno kao podetak jedinstve-no'g procesa na dijem je kraju bila fizi ikasmrt. Prema tome, delmatSki bog prirode irplodnosti mogao je imati i ndke osobinehtoniinog karaktera, t im viSe, Sto je kao in-tegrirana i sinkretizirana religijska ideja biouniverzalno omonoteistid'kou boianstvo tosilirslkog narodas3. Medutirn, orprez u dono5einju afirmativnog odgovora na pretpostavkuo postojanju takvih osotbina u naravi auto-htonog Silvana, pri je svega traZi teritori jal-ni raspored i koncentraciia relevantnih Sil-vanovih spomenika.

Naime, gotovo sve potvrde veza izmeilnSilvana i navedenih boZanstava, bilo da seradi o preuzimanju atributa ili o reljefimas likovima Silvana i nekog od nave,denih bo-Zanstava - potjedu s dbalnog ,podrudja del-matske teritori je, i u ukupnom fundusuSilvano'vih spomenika dine relativno maniuskupinu. U unutra5njosti.delmatskog .rkraJanema primjera zajednidkog prikazivanjaSilvana s drurgim boZanstvima, a ri jetki sui sludajevi preuzimanja atributa drugih bo-,gova u kultnu sli'ku Silvanasa. Stoga se ,mo-Ze zakljuditi da ako su htonidni asrpe'kti i,bil i prisutni u naravi clelmatskog boga, t-rniu najizvornirjem delmatSkom kraju nisu do-tbile talkvu rimsku interpretaciju koja biimala odredenii i antidki izraz. DelmatskiSilvan je u unutraSnjosti delmatsrkog pros-tora ti jekom antike najveiim dijelom ostaoboZanstvo,plodnosti prirodnih osobina - ka-[<vo je odgovaralo tradicionalnom poimanjusvijeta, Livota i smrti ogromne veiine pu-'danstva.

Medutim, na <rbali zajednidki pri 'kaz sMerkurom i veoma udestalo preuzimanje

tal ra-t itoiha-

iei ;

uri,n-+ i

rke-

iten-io)g

.uo-rl-u-

Ir-rie

la

o-

: l-I t I

ui ai aiLl

o-o-

i:rio-b ik iS-

toa-; q

u-

Liberovih atritbuta (grozd) dokazuje i prisu-stvo n'tonidno-eshatoioSlki'h i misterij skih na-ravi u Silvanovu ,panteonu. Razlozi za5to setakav razvoj dogodio na obali, a ne u unutra-Snjim regijama provincije vi5estruki su: naorbalu su brZe stizale i afirmirale se u raznimgradovima i njihovim dkolinama suvreme-ne privredne, ,kulturne, pa tako i religijsketekovine; u unutra5njim pak oblastima -

poseibno onima gdje se i nadalje dorbrim di-ielo'm zadriavala tradiciona'lna p,rivredna ihrur5tvena strulktura - konzervativne ten-dencije spredavaie su prordor t razvoj suvre-menih religijskih ideja. S db,zirom na dinje-nicu da su suStinske promjene u znadaJni-

loj mjeri zahvatile religijsiku svijest anti 'd-kos d,ru5tva u dbalnim sra'dovi'ma tek oddri,gog stoljeia, nema osnove za ,pret\postav-ku da su se u naravi delmatSkog Silvanaprije tog vremena mogle afirmirati, odno,s-no reafirmirati htonidne i eshatoloske os,o-bine. Do toga je, da'kle, moglo ,doii tek udrugoj fazi romanizacije autohtonih religij-skih osnova u ,provinciji Dalmaciji, i to ug-'lavnom na sredi5,njoj dbali provincije. Im-pulsi za takve rprom.jene u vrernenu kada suone zahvatile i br.ojna grdko-rimska boZan-stva, izvladeii u prvl plan one osdbine nii-hovih naravi koiima se moElo dati suvreme-nu eshatolo,Sku'interpretaciju, preteino sudo5le iz drugih dijelova Itmperija (najveiim

48, G. W i s s o rv a, sp. dj. str. 304 i dalie.

, 1 9 . M . A b r a m i i , N e k o l i k o s k l u p t u r a a n t i k n i h b o -ianstava, VAHD L/1928-1929, sIr. 49-52, T IV sl. L Spo-menik je naden u Danilu - Biranj i mogao je bit i zav-iet roba iz porodice nekog trgovca (o prvenijencij i, usp.Z . G u n j a i a , s p . d j . s r r . 1 8 3 - 1 8 4 ) .

50. A. B r u h l, Liber Patcr, originecu l tc d ionvs ieque a Rome c t dans- lePar is , 1953, s t r : 164 i da l je , 310 i da l je .

51. O spomenicima i osobinama nekih Herktrlovih rzDalmacile usp. C. P a t s c h, Nove tekovine Muzcia uKninu, GZM XI, 1899. str. 505 i dalje.

52. Moguie ie da ie u nekim sludajevima ta htonicnakomponenta bila odludujuia u ukljudivanju Merkura uSilvanov panteon. To bi posebno moglo vri jediti za Mer-kura dij i l ikovi na sarkofazima, posebno u juZnom dije-l u p r o v i n c i j e ( u s p . M . G a r a i a n i n , u I s t o r i i a C r n eGore, knj. i Titogiad 1967, Crna Gora, u doba Rini.carstva), dokazuiu niegov htonidni karakter. str. 187-188. Nctreba li, takoder, i tzv. Merkur bodice iz grobova IIIstoljeia u Dalmacil i takoaler dovesti u vezu s tom (hlo-rridnorn) vri jcdnosti Merkurove naravi?

5 3 . D . R c ' n d i i - M i o d e v i i , s p . d i . s t r . 2 8 .

e t dxpans ion dumonde romaine,

S

je

,dijelom s I,stoka, a zatim Italije). Medutim,unatod nedostatrku argumenata koji bi upu-divali na konkretne realizacije takvih pro-mjena u unutrainjem delmatskom prostoru,ne smije se odhaciti prettpostavka o mogu-iem postojanj,u htonidnih osobina u naraviautohtonog Silvana. I ne samo zbog kara'k-tera boZanstva plodnosti i monoteizacijenjegove naravi. Nlje li vei citirani zavjet \zistodne Japodije udinjen Silvanu p,ro salu,tesua mogao imati i duiblje znadenje osim za-Stite boga zdravlja? Nije l i se iz takve oso-brine Silvanove naravi mo,gao razviti i kva'li-tet ,du'hovno,g s,pasa kada su to potrebe zah-ti j evale ?

Silvalrov kult ni;e ,potvrden na podrud-jima julne i zapadne Japodije (Lika i Gor-ski lkotar), iako je teitko pretpostaviti da utim govoritim krajevima, pogodnim za sto-darstvo i lov kult Sumsko-pastirskog bcZan-stva nije bio utemeljen u predantidkim vre-menima55. Prije bi se moglo rpomi5ljati da tz-roci toms leZe u veoma ,slaboi istraZenostitog po'drudja i l i u nekim specifi inostimakulta.

Sigurno je, medutim, da u ikrajevima ju-Zno o,d Neretve Silvanov kult niie bio do-minantna religijska, pa dak ni dominantnaautohtona religijska ideja. Prema nekim in-dicijama, na to se tlo proiir i la ik,onografi ja

54. Za Liberove atribute na Silvanovim reliefima uunut ra in jos t i de lmatskog podrud ja usp . D. Rend i i -M i o d e v i i , sp. dj. str. 16. Nedavno ie obiavio I.B o j a n o v s k i , N o v i s p o m e n i c i S i l v a n o v e - k u l t n - e z a j e d -nice- s Glamoikog polja, Vjesnik AMZ 3, ser. X-X1/197i-78,str. 122. i dalje dosta o5teieni reljet iz Vrbe s prikazomSilvana, Nimfa i jednog boianstva u kojern autor prepo-znaje Herkula. Ako ie ta atribucija toina, onda bi to biojedini prikaz Herkula na Silvanovim reljefima u Dalma-cii i . Nalaz broniane vaze s l ikom kontaminiranih oso-bina Silvana i Besa egipatskog boZanstva izijadkog kru-.ea (F . B u I i i , Bu l l . da lm. 33 i 1909, s t r . 49 , T I I I ; FB u I i i , Bu l l . da lm. 49 /1927, s t r . 105) i z Ok la ia kod Dr -nisa svjedofanstvo ie sinkretizma Besa i italskog Silvanaizvrienog u Itali i i najvjerojatnije u I st. n.e. gdje su setakve posudc proizvodile i odatle dospjele u obalno za-lede provincijc Dalmacije. Merlutim, da l i je uopie mo-guie dovesti u vezu tai motiv s autohtonim kompleksomSilvana pa tak i preko moguieg prepoznavania u tomprikazu lika i l irskog boga i sl idnost njegove fizionomijes Besom, kako to pretpostavlja P. S e I e m. Egipatski bo-govi u rimskom Il ir iku, Godi5niak ANUBiH IX, Centarza ba lkano lo ika isp i t i van ja kn j .7 , s t r .61)?

55. J . Mcd in i , Nek i aspek t i razvo ja an t idk ih re l ig i iana podruiju Japoda, Lika - znanstveni simpozij HAD,odrZan u ru jnu 1974. u Otodcu; Sp l i t 1975, s t r .87-88 .

6

o

N

6

N

delmatskog Silvanaio, ali se ona nije uspjelaSire afirmirati, Sto je nesu,mnjivo posljedi-ca razvoja i dr:u5tvenog statusa toga kulta upredrimskim vremenima. Naime, u juZnimdijelovima provincije Dalmacije postojala je,drugadija religijska stru'ktura od one ukori-jenje u svijesti naroda sjeverozapadnogdijela provincije Dalmacije. Iako u tirn kra-jevima, a i u Delmata, dominiraju kultovimu5ikih boZanstava - osdbi,ne niihove iko-nografije ukazuju na drugaiij-e osobineu njihovim naravima. Naime, naj-vaZnije i dominantne ikonografske osobineiboZanstava u tim kraievirna odnose se naprikaz konjanika i kbnja. Njihov najbolj ip,rimjer jest pjesnidki opis lilka boga Meda-ura (Medaurus) na zavjetnim natpisima izafrid:ko'ga grada Lambesisa, iz kojih doznaje-no da je to muSko boZanstvo na konju i skopljem u ruci. Na jednom je natpisu onnazvan Larom (Lar) i zaStitnikom Risna(Risirtiunt) , a na drugom bogom predaka -patr,ium nLtmensT. Njegova je pak ikonograf-ska slika gotovo identiina orikazu tzv. Tra-dkog konjanika, boZanstvu-koje se Stovaloi u i l irskim krajevima, a Sto bi upuiivalona po'stojanje dubljih veza izmedu tradkog ii,lirSkog k'ultas8. Zbog toga se u kultu Meda-ura nalazi ne samo lo,kalni kult i zaStitniikilir.skog Risna nego i boZanstvo htonidnihosobina, bog predaka i mrtvih. S takvimznadenjem konja i konjanika dvode se u ve-zu i prlkazi tog motiva na antidkim nadgrdb-nim s,pomenicima u zapadnoj i jugozapadnojSr.bii i , te okolini Plievalla u Crnoi Gori, gdiese izjednadava.iu s ,lboZanstvom - psiho-pompom koji du5e umrlih vodi na onai svi-jetose. Moguie je da se na kult konja nadbali toga diiela provincije odnose vijestikod Festa i Servija o Zrtvovaniu kon.ja uIlirik'u svake devete godine - Neptunu.

Druga faza razvoja autohtone religije uDalmacij i otrpodela je u drugom stoljeiu. Tiidkom romanizacije u raz-doblju I-II sto-l jeie dblici i spoznaje autohtone religiie suu svim dijelovima provincije razbijeni kaocjelovite religiiske s.trukture, ali su brojniniihovi elementi i komponente nastavil i , ne-ki put i sasvim samostalno, Zivieti u okvi-ru suvremenijih religijskih cielina u sredi-nama gdje su za to postojali uvjeti. U ne-'kim

regijama provincije prva taza razvo.iaepihorSke religije Lr antici imala ie tkarark-

ter kontaminacije s rimskim boianstvimai bila je pri zavr5et,ku u posljednjim deka-,dama I ,stoljeia. Taj zakljudak se poserbnoodnosi na one autohtone religijske oblike ko-ji su bili duhovna svojina nar-oda uz istodnujadransku obalu i njeno neposredno zaleete.U unutra5njosti, mecluti,m, zavr5etak je togaprocesa bio bliZi sredini, a ponegdje i krajuII stoljeia, Sto uglavnom odgovara krono-lo5im osobitostima opiih tokova romanizaci-je u t im regi jama.

U tom su razdoblju bogovi ilirskih naro-da i plemena rr ,provincij i Dalmacij i asimili-rani i l i neasimilirani s rimskim boZanstvi-ma, postali dio opie religijs'ke spoznaje an-tidkog dru5tva u pojedinim dijelovima pro-vincije, i, kao takvi, stekli univerzalnije zna-denje i status, te postali prihvatl j ivi i za ne-ke kategorije doseljenjlka. Podetak takvogprocesa zapaia se vei na zavjetima Anzoti-ci, odnosno Veneri Anzotici u antidkom Ni-nu, medu kojima ima i onih postavljenih oddoseljenika osloibodenidkog podrijetla. Iakosu u tome bil i prisutni i sasvirrr pro,fani raz-lozi (teLnja doseljenika da budu Sto pri jeprihvaieni u toj izrazito liburnskoj sredini,kako bi mogli us,pje5nije voditi svoie zanat-sko-trgovad'ke poslove), ipak to pokazujesnagu i sposobnost autohtonih kultova dau novim otkolnostima nastave Zivot, pa dak ida iskaZu protuasimilacijske kvalitete. Ujo5 veioj mjeri se takr-e osoitrine uodavajukod drugog liburnskog 'kulta, natdinsrke laf-re, koja se nikad nije kontaminirala s ne-tkom rimSkom boZicom, da bi se podetkorm IIs to l ie ia medu n jenim v jern ic ima, do tadaiskljudivo domaiim Liburnima, na5lo i do-selieni'ka Italika60. Analiza imena Silvanovihzavjetodavaca takoeter pokazuju da su uz do-moroce Silvana Stovali i mno,gi doseljenicimedu kojima i oni visoka druStvenog statu-saut.

Razvoj onih autohtonih '/jerstkih spozna-ja, koje su uspjele preZivjeti - a neke odnjih i integrirati u religije anti 'ke - nastav-lja se u drugoj fazi romanizacije (o'd II sto-l jeia) u bitno izmijenjenoj duhovnoj klimi,koju je i u provincij i Daimacij i karakterizi-ralo sve veie prisuslvo misteri js,kih doktri-na te eshatoloSkih i soteriolo(kih ideja. Toje, naime, biia opda osobina vremena kojaje ovisno o dkonomskim, druStverrirn i kul-turnim proce,siura u pojedinim di.f elovinra

na:a-10

lo-

1U

3aJuro-ri-

Imperija imala mnogo posebnosti u su5tinii u vanjs,kim manifestacijama. U provincij iDalmaciji su te ,pojave potvrclene najprije uvelikim ekonomskim i ,kulturnim sredi'Stimana dbali, ,posdbno u Salo'ni, gdje su, kakoizgleda, imale za osnovu i ne'ke suvreimenefilozofsko-religijske ideje. Jedan od o'snov-nih pdkazatelja prisustva toga procesa ureligijskoj sferi dalmatinskog druitva surane informacije o ori jentalnim religijama.Te su, naime, religije svojim doktrinama ovjeinom Zivotu i duhovnom spasu u znat-no veioj mjeri zadovo'l iavale duhovne pot-rebe suvremenog dovjelka od klasidne grd-,ko-rimske religije. One su dospijevale nadalmatinsko tio raznim nadinima i putevi-ma, a nosioci su im bil i takoder veoma raz-lidit i i po etnidkom i 'po socijalnom podrije-tlu. Iz veiih gradova na obali provincije, ilipak, iz graldova u Panoniji i Meziji - te s;ureligije 'postupno i nejednakomjer,no pro-dirale u unutra5njost Dalmacije te postaja-le svojina onih sredina gdje su za to posto-jali uvjeti. Izmealu ostalih, takve su sredineibile i ona autohtona ili preteZno ,po sastavupudanstva autohtona naselia i zajednice,gdje su se joi uvijek Stovala ona io'kalnatroZanstva u dij im se naravima vei t i jekomprve faze utvrdilo, i l i nasluti lo, postojanjehtoni'dnih i eshatolo3kih vri jednosti (Attzoti-ca, Iria i eventualno Silvanus). U izmijenje-noj duhovnoj klimi Le su vri jednosti posta-Ie veoma vaian faktor daijnjeg razvoja itraianja ndkih autohtonih kultova u kasnojantici.

U religijskoj svijesti antidkog dru'Stva uDalmacij i bila su prisufna tri veia ori jental-na religijska kompleksa: frigijske religije,mitraizam i egipatska religija, diie su vezes epihorskim boZansivima praktidki bile za-nemarlj ive (usp. ;bii j . 27).

Veze s frigijskom religijom, uspostavije-ne u prvoj fazi razvoja liburnskih i histar-skih Zens'kih boZanstava u antici, na pod'lo-zi htonidno-eshatolo5'kih osobina Kibele i Ir i-je - r kasnoj su se antici rproSiri le i dove-le ,do stapanja Kitbelinog paredra Atisa iSilvana62. Oba kulta su ne samo u ideji negoi u sadrZaju pa dak i u ikonografi i i - bil igotovo istovetni kultovi ,plodnosti, odnos-,no emanacije muSkog princi'pa plodnosti'prirode i vegetaciie. S obzirom na to dasinkretizam tih boZanstava niie naslao u ra-

0-

li-' ;

n-o-a-.e-)gL l -

I :

,d

io

.7.-

j :I I ,

rt-

lai

U

iutt-e-I Ilao-iho-ciu-

noj antici (I-II stoljeie) opravdan je za-kljudak da osobine boZanstava plodnosti pri-rode u niihovim naravima nisu bileosnovni rizlozi ostvarene kontaminacije.Osnove za to stapanje bile su one oso-bine u naravima Atisa i Silvana koje suproistekle iz primarnog sloja vri jednosti bo-i.anstava prirode i plodnosti63. Naime, Atisje od simtrola plodnosti vegetacije postaoeshato'loS'ko i soterioio5ko boZanstvo rkoie

vordi ,du5e pokojnika u zagrorbni svijet, koJise u skladu s nekim filozofs'ko religijskimteo,rija'ma kasne antike tada nalazi na nebe-sirna, a ne u podzemlju. Nadalje, on se kaopastir bijelih zvijezda brine o du5ama umr-lih, koje su kao neuni5tiva suitina l judi isvijeta postale dio vjednosti i kao zvijezdetraju u dru5tvu nebeskih bogova. Kontami-nacija oba boga pastira, a.utohtonog Silvanai frigijskog Atisa - bila je izvr5ena na tomhtonidno-eshatolo,Skom planu talko da je je-dna rprimitivna eshatologija prisutna, moi-da, tdk u ,slabo naznadenim zadecima u na-ravi domaieg Silvana. Ona je postala dioznatno sloZenije i razradenije religijske vizi-je spasenja i viednog Zivota nakon smrti uokviru metroadke religije.

Joi konkretnij i primjer veze izmealu do-maiih boZanstava i Atisa na isto,m planu,sreie se u drugoj, takoder veoma izrazitojautohtonoj sre'dini, u municipiju S (Splo-num?), Komin kod Pljevlja, u jtrZnom dije-lu provincije. Reljefni l i 'k autohtonog bo-Zanstva plodnosti nepoznatog imena i Atisana jednom nadgrobnom 5'pomeniku, svjedo-dan'stvo je da su poticaji ostvarivanju veza

5 6 . D . R e n d i i - M i o d e v i i , D a l i i e s p e l a e u m uMoiii ina sltrZio samo mitri iadkom kultu? - GZM VIII/

/1953, str. 273. Nema, mealutim, nikakva traga o karak-tcru Silvanove ikonografi je na podrudjima Desiti jata iAtrtari iata, a veoma su ri jetki i Silvanovi zavietni Zrtvc-nici u tim krajevima, Sto sve pokazujc da Silvanov kulttu nije bio posebno cijenjen.

-57. R. M a r i i , Anti iki kultovi u naioj zemlji, Beo-g r a d , 1 9 3 3 , s t r . l 0 - 1 3

58. M. S u i i, Tato i l irski Deus patrius, Starinar11 /1960. s t r .83-96 .

5 9 . M . G a r a S a n i n , s p . d j . s t r . 1 8 6 .

60 . J . Med in i , La t ra - de la Ned i ta rum, pass im.

6 1 . M . Z a n i n o v i i , I l i r s k o p l e m e D e l m a t i , G o d i i -njak ANUBiH V, Cc'ntar za balkanoloika ispitivanja,3 /1967, s t f . 59 . i da l je .

62 . N. Cambi , S i lpanus-At is , p r i rn je r ku l tnog s inkre t iz -n ra , D iac lo ra 411969, s I r .13 l i da l je .

6

d

6

o

N

i kontaminacija autol-tonih i orijentalnih re-ligijskih osnova bile sve izraieinije potrebeza duhovnim spasom i vjednim Zivotbm. Najednoj boinoj strani toga nadgrobnog s,po-menika prikazan je Lugujuci Aiis u iednomod- svojih uobidajenih lkonografskitr tipovaka'kvi se desto nalazs u ,provinciji vei od tri-deset ih godina I s to l jeca, a na

-drugoi s t ra-

ni je l lk boZanstva plodnosti, po dim6nzija-ma, odjeii i stavu - veoma blizak izveciibiAtisova litka, ali s izrazito naslaSenim itifali-dkim osotbinama6a. Kada se iilra na umu daje motiv tugujuceg Atisa na tlu rimske Dal-rnaci je pro izaSao i za ( iLavo vr i icme kor is te-n ja b io duboko povezan s eshato loSki rn isoteriolo'Skim vrijednostima metroadke dok-trine65 - onda se ta dva l i,ka losidno obiaS-njavaju: jedan kao s imbot smrt i ( tusuiuc iAtis) a drugi (autohtono boZanstvo plodno-sti) kao simbo,l uskrsnuia. U autohtonoisredin i , kakva je b i la munic ip i j S, osnovantdk sredi,nom II stolleia - irivremena re-ligijska kretanja nisurbila p,oznata niti spo-znala u sv im as,pekt inra i deta l i ima, pa oda-t l e medu n j ima i neke od sup i i l n i h n i i ans iu vezi sa smriu, uskrnuiem i-vieinim Zivo-torn koje su bile sadrZane u simbolu tu,eu-ju ieg At isa na nadgrobninr spomenic ima. I i i -je l i u takvoi sredini tai trtdicionalni mer-roadki s imbol uskrsnuia b io mnoeo shvat-l i i v i j i kada j e b io p r i kazan u mnoEo Dr im i -t ivn i jem v idu, t i . kao boZanstvo p ' lodhost i?Suvremena pak ikonografska interpretacijatog lokalnog boZanstva, napravljeni nesum-r]Jr_vo po uzoru na prikaz tugujuceg Atisa -dokaz je postojanja r trajanja netiitr eleme-nata autohtone religije u prvom razdorblju

romanizacije u ti,m krajevima: One su dvr-sto usaclene, ali i zapletene, u tkivo i duhautohtonih zajednica i obitelj i dodekale vri-jeme kada se u vezi s izmijenjenim religij-skim potrobama i njihove tradicionalne vri-jednosti mogle posluZiti afirmaciji suvreme-nih eshatolorSkih i soteriolo5'kih ideja. Zbogtoga i nastaje ta nova ikonografs'ka interrpre-tac i ja predr imskog bo2ansrva p lodnost i -ko-ja je od starih shvaiania i eventualnih iko-nografskih rjeSenja preuzela uglavnom sa-mo it ifalidki as,pekt.

Elementi autohtone religije su u drugojfazi razvoja antidkih religija u Liburniji na-Sli mjesto u kontaminacij i tr i ju boZanstavarazliditog podrijetla, rimskog Jurpitra, frigij-skog Sabazija i l iburnskog Ika (Iicus).-faje s imbioza nasta la negd ie u ras.ponu iz-medu kraja II i sredinell i stol. leca', a katkoje to jedini trag Stovanja l iburnstkog Ika,

-odigledno j.e da je u Enoni jedna stafa epi-horska religijska 5'pozna.ja dugo Ziviela uprvim stoljeiima antike bez ikakvog utje-caja romanizacije66. Koji su bil i razloii ta,kokasno,g poistovjeiivanja lorkalnog Ika i rim-skog Jupitra, t im vi5e Sto se sve to doeo,di-l o u i z raz i t o au toh tono . j s red in i gd je se -ve iu prvom stoljeiu n.e. ostvarilo stapanie l i-burnske Ansotike i r imske Venere.

'I icis je,

naime, jedino poznato l ihurnsko mr,rSlko bo-Zanstvo. Osnovne osotbine njegovs naravimogu se naslutit i na ten-relju l ingvistidkeanalize njegova imena a zatim i

-osobina

kontaminacije Jupitera sa Sabazijem. Eti-molo,Ski se lcus dovodi u vezu s koniem.Talkvu je, naime, etirnolo,giju imena li iburn-ske boZice lke (Ic,a), koja se, Stovala u Fla-noni i u Poli, predloZio Mayer.67 Medutim, nate,melju nau'dnog miSljenja da je ara zavje-tovana Iki u Flanoni nactena uz izvor koii idanas nos i ime I ka , Maye r j c zak l j ud io -daje I 'ka bila rrimfa moida u konisko,m obli-tku. Iako u pri log takvom za'kliuiku ide po-znata dinienica da su u indoevropskoj reli-gij i mnogi potoci i r i jeke dobijali imena pokonjima, ipalk Mayerovo miSiienie ne izgle-da todnim, tpo,gotovo ndkon 5to je Degrassi'doveo u sumnju originalnu provenijenci.iuzavjetne are tz izvor lke, pa tdko i karak-ter nimfe lkeffi. Meclutim, u osnovnom re-zultatu Mayerovs anatize ime Ica ie nastalo<-r'd indoevropskog ikkas, lt ipass, lat. e(lults- kon.i - ddbivena jer moguinost da se dutr-

93. J. _ryI e d i n i, Le culte de Cvbdle dans Ia Liburrrieg!Jiq"", Ilglnl1-ages ir M. J. Vermaseren, vol. II iilctcn1978, str. 749-750. 755.

6 4 . A . C e r m a n o v i i - K u z m a n o v i i , R i m s h o- iljlgkg .plqstika u Kominima, 2A 28/, sv. t'-2 (1978),s r r , J lo I da l te . s l . l .

-_95.7 .+ . genezu mot iva_ i n jegova zna ien ja u razdob l . j r rI - I I s to l je iu n .e . usp . J . M 'e? in i , Spor i ren jc i s Ar is , r_v im l i kom na podru i ju S in jske k ra i ine , re f ra t odr iann a s i m p o z i i u H A D - a , D o l i n a C e t i n e o d ' p r a h i s t o r i i c d o l u f _skog osva jan ja , S in j , l i pan i 1980, goc l . u r i sku .

"

* .66 .J r . .M_,e . {_1n i , S laz i jqv ku l t u r imsko j p rov inc i j iDalmacij i, VAHD LXXIV/I980, str. 67 i dalje. " '

67. A. Mayer, Die Sprache (lc.r alten Il lvrier, Bd I,Wien 1957. s t i . loq .

6 8 . A . D e g r a s s i , s p . d j . s t r . 6 1 5 ,

r-h1-

t-l-

;D

).)-,-t-

ziZ'\lj,(k!;;,\ )**{

;."tffi

:fli,P "';

fr igijskim bogomNovigrada u

Atisom na reljeluLiburnii i

Silvan kontaminiran s iz Pridrage korl6

N

6

9N

la lv jc tn i Lr tvenik po.st 'c(crt .sir tkre t iz. iranortt brt i lnstt t t ti , N i n u

Iupitru S(tbaziju Ikr.t

l je osvijeti i karakter nekih l i iburnskih boZica.

Naime, u religiji predindoevropskog sta-novni5tva mediteranskih oblasti, ikonj je des-to povezan s boZanstvon-r Velike Majke. Pre-ma jednom mitu, vjerojatno maloazijskogpodrijetla - konj je srn boLice Gaje (Zem-lje) i Posej'dona, pa boLica krvno povezanas konjem i sama lpoprima oblik konja6e. Nataj je nadin dovodenjem u vezu rezvltataMayerove analtze irrena .Ica s podacima igenealoSkoj vezi Velika Majka - konj umediteranskoj religiji?o doibivena osnova zazakljudaik da je to ime od najstari j ih vreme-na imalo odreileni r"eligijski sadrZaj koji jebio u najuZoj vezi s kultom Zensko,g boZan-stva p'lodnosti. Ta,kav je zakljudak argumentu prilog mi5ljenja da su se l iburnske boZi-ce razvile od Zens,kih bo,Zanstava plodnostii da su u svojoj osnovi to najveiim dijelomostale i kasnije. S obzirom, pak, na osobincimena lcas, odnosmo licusTt, taj je religij-ski sad,riaj irnalo i mu5ko boZanstvo (bo.gkonj?) koje je zabil jeZeno jedino u Enoni.To je boZanstr, 'o bilo paredar boiici Iki, od-nosno onaj simbol viri lne snage koji anaiog-no udaru Posjedonova trozuba oplodavaZemlju, odnosno iensko boianstvo (Ica), jerje imalo isti izvor i, prema tome, i isti os-novni sadrZaj te religiisku funkciju (boian-stvo plodnosti).

Metlutim, moguie je os,novu analize togimena i u vezi s tim osotbina boZanstava ko-ja su ga nosila, proSirit i s imenirna onih l i-'burnskih boZica kojc sadrZe ime lca. Naime,imena dviiu l i 'burnskih boZica: enonske An-zotike i albons'ke Jutosike zavrSavaju se na-staVkom - ica (Anzot,ica, odnosno Ansoti-ca, Iutossica). Kako se radi o religijskim ime-nima, teonimi'ma, za taj je nastavak mogucepretpostaviti da nije bio njihov tvorbeni ele-ment nego ime lca;u funkcij i drugog dijelaimena tih ,boZica, koje je bilo jedan od bitnih(moZda i jedini) nosiiaca osnovnog regijs,kogsadrLaja, i to primarnog karaktera tih sloZe-nih imena. Moguie je veoma oprezno pretpos-taviti da je nastavali - icus, -ica u imenimabrojnih Liburna takoder imao taj karakter',o,dnosno da je preuzet od imena liiburnskihlboZanstarra 'plo,dnosti i da je u toj funkcij ioznadavao podrijetlo nos,i laca iz ieclnog k<-r-ri jena - zajc:dniikt-rg boZanskttg pr'ctrka(koni)?'z. Taikva prctlpostavka ilna oclredenLl

potvrdu u juinom dijelu Dalmacije u prika-zu boZanstva konianika Medaura, za5titnikail irskog Risna, kcij i se tumadi i kao boZan-stvo predakaT3. Meclutim, motiv konia i ko-njanika u juZnom il irslkom prostor"u imaoje izrazite htonidne znaiajke, pa se osno-vano moZe (na temelju etimologije icus-koni)pretpostaviti da je ime Icus i Ica u funrkcij isamostalnog i jedinstvenog imena boga uEnoni (Iicu.s) i boiice u Flanoni (Ica) ili pakunutar s,loZenih imena rboZica Anzotike i Ju-tosike, sadrZavalo i htonidne osobine kultaplcrdnosti. A te su osobine bile izuzetno \aL-ne za ostvarivanie simibioze enonskog Ikai f r ig i jskog Sabai i ja .

Nai'me i zbog ucialjenosti je sasvim sr-gurno da enonSki Ikus u antid.ko doba, kaoi u kasnij im stoljeiima protohistori je, nije usvakodnevnoj kultnoj praksi bio poznat kaoparedar flanonske lke, premda ie po svo-jim osobinama i podrijetlu on to bio. Medu-tim, Icus u Enoni je zaista tr,io stvarni pa.reclar l iburn'ske boZice Anzotike. No, s ob-zirom na kvantitativni i kvalitativni odnosslpomenika Anzotike i Ika u Eenoni, s dostase sigurnos,ti rnoZe zakljuditi da je Iicus bioboianstvo plodnosti sekundarnog ranga uo.dnosu na dominirajuii Zenski princip iska-zan u naravi i li,ku Anzotike. Tdkav ie odnosbio primjeren odnosu klasidne Venere i Pri-japa na poznatoj sklupturi iz Enone, na te-melju dega bi se veoma oprezno moglo pret-postaviti da je Iicus u l iburnskoj religijskoj

6 9 . U . P e s t a l o z z a , T h c t i d c d e l p i c d ' a r g e n t o ,Rend icont i de l l ' Ins t i tu to lombardo Sc ienze e L i t te re79/1945-46, str. 181-187. i dalie. Navcdcno nrema ;\.S t i p e c \ i c . K u l l n i s i m b o l i . s f r . 7 9 .

7 0 . A . S t i p i e v i i , K u l t n i s i m b o l i , s t r . 6 4 - 6 5 .71. Da Ii ie oblik / icas s dva rrodetna i nastao src<-

kom lapicide i l i ie to toina gral' j ia imena ostale d'a seis t fa i i 2

72. U antroponimiji Liburna imena na -ictts (-ica) i i ted o s t a b r o i n u g r u p u . U s p . D . R e n d i i - M i o i e r i c ,Onomastia_ke s]gdi.ie_ sa. teritori ja Liburna (Prilozi i l irsko.ionomastici), Zbomik inst. za hist. nauke u Zadrt,I/1955, str. 125. i dalie. Taj se nastavak inaie smatravmetskr im i i l i r sk im. Usp. G. A I f i - i Idy , Persmenna-men in der ri jmischen Provinz Dalmatien, Heidelberg1968, str. 346-347. Za nasu prctpostavku indikativno ie iu-nradenje Th. Mommsena etimologije histarskog bozanstvaA4tlosoctrs kao rodovskog kulti

"upravo zbo-g nastavka

r r r i r , lo l i ko i cs to l ' r r l i i s ta rskr r j i l r r tnas l i c i -

(usn . CILV s r r . 4 5 i l 0 l 5 t .

7 . 3 . N , l . G a r a i a n i n , s p . c l i . s t r ' . 1 8 6 .

o

tsd

a

mito'logiji i teogonijr mogao biti smatransinom Anzotike, kao 5to je i Prijap bio sinVenere i Dionisa odnosno Venere i Adoni-sa'n,

Kao boZanstvo sekundarnos kara]ktera izpredantidkih vremena u Enonl licus na po-Sedku antike i tijekom prve faze romanizaci-je auto,htone religije, i nije mogao biti sin-'kretiziran s vrhovnim bogom Rima Juipit-rom. Ta je kontaminacija mogla usli jedititek rposredno, odnosno nakon Sto je u sus-jednom Jaderu bio instaliran sinkretiziranikult Jupitra i Sabazija. Kdko je pak Sirenjesalbazijadke reli,gije u rimskom svijetu bitoprije s,vega uvjetovano onim njenim miste-ri jstkim osobinama koje su se odnosile nauskrsnuie i besmrtan Zivot, tako je i njenrazvoj u Enoni s kraja II stolieca moraobiti pota'knut istim razlozima i potrebama.A odnosi koii su se uspostavil i izmedu Sa-bazi ja i Ika lemel j i l i su se na htoni in im vr i -jednos,tima naravi Ika koje su bile u naj-uZim generidkim vezama s njegovo.m osnov-nom vrijednosti - boZanstvom plo'dnosti.Kada se tome doda da je irtvenik koji jezavjetovan Jupitru Sabaziju I 'ku naelen napod,rudju starije Zeljezno dobne nekropole,onda se s razlogom mo,Ze zakljuditi da je tajtroini sirlkretizam nastao na temeliu bliskihil i

-srodnih osobina u naravima tih-bodansta-

va: Satbazije kao misteri jski bog dija je do,k-tri,na tumaiila zagrobni i vjedni Llot, I icwskao boZans.tvo plodnosti htoniinih osobinai vjerojatno za5titnitk mrtvih - odatle nje-govo kultno mjesto na podrudju l iburnskoggrdblja - i Jupiter, koji ie kao vrhovno bo-Zanstvo tradicionalne religije ditavom tomnedbidnorn s,klorpu davao i slu7benu religij-sku osnovu?s.

6

o

d

74. To bi opet upuiivalo na prisustvo starih medite-ranskih korijena, odnosa Velike Majke i konja koji jojjc muZ, ali i sin. N. Cambi, sp. dj. str. 276, nalazi i uosobinama sklupture argunlente za miit jenje d3 ,je ovdiePr i jap , po svo j p r i l i c i , v jc rno iz radcn kao sas tar ,n i d ioku l ta bo , icc , s ko ionr a in ; rn i to lo iko - ob i te l j sko jed in -st\ '0(.

Mitraizam kao veli'ka religija anti'dkogsvijeta rpod.eo se Siriti u dbalnom dijeluprovincije poiet'kom II stoljeia?6. Postupnota vjera prodire u unutraSnjost Dalmacijeobuhvaiajuii sve veii broj zajednica i dije-lova autohtonog puianstva, posebno u kas-nij im stoljeiima antike. Medutim, pouzda-nih s,vjedoianstava o vezama te velike svjet-ske religije s autohtonrm ku,ltovima u ltiri-'ku nema. Da su se te veze mogle ostvaritii to s najsnaZnijom autohtonom religijskomidejom, Silvanovim kultorn, naslucule seiz osobina jednog mitri ikog svetiSta lmitre-ja) otkrivenog u sel'r.r Modiiima u agreru an-tiikog Epidaura. Na stijeni iznad utaza uspil ju ,najvjerojatnije u II-III stoijeiu ukle-sana je mitrii,ka slika - Mitra ubija bilkaokruZen s.vojim pratiocima Kautom i Kauto-patom i Zivotinjama (Mithra tauroctonos).Njoj nasuprot nalazi se veoma osteieni re-l jef; stojeii l ik od kojega su saduvani samotragovi razmaknutih noga, u kojem neki pre-poznaju autohtonog Silvana. Iz toga se za-kljuduje da je na tom mjestu bilo najrpri ieSilvanovo svetiliSte (spelej), a zatilli' tj. odvre,n'lena kada je uklesan motiv mitrid,ketauro,ktonije isti je poloiaj sluZio i mitrid-kom k,ultu. Alko ie to m'jesto zaista bilo Sil-vanovo sveti l i ,Ste, za Sto-sadaSnje s,tanje na-laza pruLa samo hipotetsku osnovu, onda jedozvoljeno razmi5ljati o karakteru i osobi-nama meatus<ibnih veza lzmedu ta dva bo-Zanstva i njihovom razvoju do kraja antike,odnosno do definit ivne po,bjede kr5ianstva.DrZi se da je sinkretizam izmeclu tih po po-driietlu i bitnim osobinama naravi sasvimrazliditih boZanstava bio rezultat samo for-inalnih usli'dno5ti u va'liskim vidovima 'kul-

tan, oCnosno dinienice da su oba ,boZanstva.

7 5 . D e t a l j n i i c o p r o b l e m u u s p . J . M e d i n i . S a b a z i -jev kult u nimskoj provirc,ij,i Dalmaciji, VAHD LXXIV/ ly6u . Dasrm.

7 6 . B . G a b r i d c v i i , I c o n o g r a p h i e d e M i t h r a t a u r o -c tonc dans ia p rov ince romaine de Da lmat ie , Arch , iuc .l / 1 9 5 . f . r l r . 5 0 .

7 7 . D . R c n r t i d - M i o i c v i i , r a d c i t i f a r ) l t b i l i .56, str. 274.

lg.u:0

S-

t-+

:t '

r in

)-l-

u

;t-

l .

l

,premda lbog raznih razloga,,koristi la spil jeza svetl5ta u dijoj je blizini ili unutra5njos-ti morao Ibiti bunar lli izvorlI . Meelutim sro-dnost t ih boZanstava, potvrclena uostalomi u drugim dijelovima Carstva, bila ona te-meljena samo na formalnim slidnostima kul-ta, a ne su5tinskim komponentama u nara-vi,ma bo,Zanstava mogla j6 biti razlogom nas-tavljanja dubljeg 'proZimanja o,biju nalavi.TeSko je, naime, pretpostaviti da su se unu-tar jedne prostorne cjeline (spilje) 'd,ugo rno-gli odvijati rposdbni obredi namijenjeni kul-tu dvaju bqZanstava (dbredi i i.rtve posveie-ne Silvanu i mitridka l iturgija), a da to nebi dovelo do duibljih sinkretisti'dkih proZi-manja i l i pdk do istiskivanja ,slabijogo kul-ta. Jednom zapodet proces pritbliZavanja dva-ju dbreda i naravi boZanstava dalje se nas-tavljao i razvijao svojom logikom u kojojje 'dominantnu ulo,gu imala mitridka doktri-na. U kojoj je mjeri stari i tradicionalni kultstodara bio suitinski izmijenjen u tom proce-su a neke njegove komponente prilagodenemitraizmu? MoZe se pretpos,taviti da su te pfo-mjene u osnovi bile slidne onima koje suga zalhvati ls na teritori ju antidke Liiburnijeu kontaminacij i s frigijskim Atisom i da suse dogadale na misteri jSkom i eshatolo,-iko-soteriolo5kom olanu.

Kasna antika je razdoblje u kojem se na-laze posljednji tragovi autohtons religijestanovnika Dal,macije. Najveiim dijelom asi-milirani i l i veoma oribliZeni suvremeniiim re-ligijslki,m tekovinama i idejama neke kbmrpo-nente i rkultne cjeline - autohtone su reli-gije nastavile Zivjeti u nekim regijama pro-vinciie kao bitni elementi duhovne ku'lturekasnoanti6kog dru,Stva. Njihov razvoj u op-iim ' l ini jama rprati na-qtanak i razvoj kasno-

ant idkog druStva u kojem su se vei im,d i je lomizgutbile kulturne a dijelom i etnidke speci-ficnosti opihorskog stanovni5tva. No, prem-,da kroz stoljeia antike izvrgnuta utjecajimai prit iscima razvijenij ih religija (grtko.rim-ske i ori jentalnih) religija it irskih i njimasro;dnih naroda i rplemena u Dalmaciji - nije u bitni,m elemenlima pro,mijenila svojeznadaj,ke, jer je i nadalje ostala religijskaspoznaja i interpretacija prirodnih pojava,s posebnim dbzirorn na kompleks nastankai nestanka Zivota (kultovi plod,nosti). Samosu se neki elementi pojedinih boZanskih na-ravi, rpofdknuti povoljnim druStveno-e,ko-nomskim, kulturnim i sinlkretistiCkim kon-tekstom - izmijenil i, i to uglavnom samo nahtonidno-eshatoloSkom planu. Takve osorbineautohtone religije, iako veoma raznoliks popojava'rna, nisu joj pruiale nikakvu Sansuda u kasnoj antici bude znadajnij i 'konku-

rent suvremenim religijskim slpoznajamakoje su na tlo provincije najveii 'm dijelomdolaaile s orijenta. Zatvorena u tradicional-ne mecte svojih primitivnih doktrina, epi-horska boZanstva veoma ri ietko iskeuuiusposobnost sudje lovanja u dubl i im s ink ie-ti'stidlkim procesima s najznaiaj,nijim kasno-antidkim religijs,kim po'kretima u pro,vinci-j i , metroadkom religijom i mitraizmo,m.Zbog slidnih raz.loga religija autohtonih na-roda i plemena u Dalmacij i nije mogla us-,postaviti bilo 'kakv;u vezu s krSianstvom injegovom ideolo,gijom. Stoga zaklju'dujemoda su sve vaZnije ksrnrponente i elementi re-ligije ilirSkih i njima srodnih naroda i ple-mena u p.rovincij i krajem IV stoljeia - ne-stali ne samo iz ofici jelne religije nego i izreligijsl<e svijesti najSirih slojeva provincij-skog pudan,stva.

6