2.TIPOVI PROIZVODNJE U ZATVORENOM PROSTORU

2.1 PLASTENICI

Proizvodnja povrća u plastenicima predstavlja jedan segment poljoprivredne proizvodnje u koju je u ranijim godinama veoma malo ulagano, iako je evidentan značaj ove, po svemu specifične proizvodnje.Specifičnost proizvodnje u plastenicima ogleda se u tome, što se za razliku od klasične ratarske proizvodnje (koja se odvija u prirodnim klimatskim uslovima), ova proizvodnja odvija u zatvorenom prostoru, tokom cele godine. Takođe ima veliki značaj, jer se putem ove proizvodnje obezbeđuje tržište sa određenim proizvodima (povrće i cveće) u periodu jesen - zima, tj. u periodu kada prirodni, odnosno klimatski uslovi ne omogućavaju proizvodnju ovih proizvoda na otvorenom prostoru.

OPIS PLASTENIKA-Visoki blok plasteniciVisina do luka najmanje 3m, krovna,bočna i čeona ventilacija, sistem duple folije sa uduvavnjem vazduha, dogrijevanje toplom vodom i vazduhom,automatska kontrola klime u objektu.

-Sezonski blok plastenici veronskog tipaMaksimalna dužina i širina 40m, bočna visina 1,5m- 1,8m i visina slemena minimalno 3m. Širina jednog broda maksimalno 5m, mreže za zasjenu.

1

2.2 STAKLENICI

OPIS STAKLENIKA-Moderni staklenici Visina iznad 6m, čak do 100% otvaranja krovne površina, cjevni sistem grijanja toplom vodom, termalne zavjese, dopunsko osvjetljenje, kompjuterizovan sistem kontrole klime, navodnjavanja i ishrane.

2

2.3 TUNELI

Opis tunela

-Visoki tuneli sa bočnim i krovnim otvaranjemVisina do slemena za vertikalno vođenje biljaka najmanje 2,5m, visina do slemena 4-5,5m sistem duplih folija

-Visoki tuneli bez bočnog otvaranjaVisina 3,5-4m, maksimalna dužina 30-40m , sistem duplih folija sa uduvavanjem vazduha ili sa unutrašnjom termičkom nekapajućom folijom debljine minimalno 80 mikrona, spoljašnja mreža za zasjenu.

-Niski tuneli

3

Visina slemena do 2,5m , širina u osnovi do 5,5m maksimalne dužine

20-25m. 3. PREDUSLOVI ZA GAJENJE PARADAJZA

3.1 ZEMLJIŠTEMože se gajiti na skoro svim tipovima zemljišta.Najbolji rezultati se postižu na strukturnim zemljištima sa visokim sadržajem humusa neutralne,blago kisele i slabo alkalne reakcije (pH 5,5-7,5).Kao predusjevi izbjegavati papriku, krompir, plavi patlidžan.Paradajz treba kajiti u plodoredu.On najbolje uspjeva poslije jednogodisnjih i višegodišnji leguminoza,strnih žita, korijenastog povrća i dr.Područije na kojem se uzgaja paradajz treba biti udaljeno najmanje 500m od deponija smeća i prometnih sobraćajnica.

3.2 TEMPEATURAParadajz je biljka kojoj je potrebno mnogo toplote.*Njegovo seme počinje da klija na temperaturi oko 12C. *Optimalna temperatura klijanja sjemena kreće se između 22 i 24C.*Biljke se normalno razvijaju na temperaturi od 18-24C.*Paradajz strada na temperaturuma ispod -1C. *Minimalna temperatura za klijanje i nicanje je 10-13C.*Optimalna temperatura za rast i razviće je 15-29C.*Prestaje sa rastom ispod 9C i iznad 40C.*Izmrzava na -1C*Paradajz usporava cvjetanje na temperaturi ispod 15C i iznad 35C.*Polen paradajza je osjetljiv na kolebanje temperature i ne klija ako je temperatura ispod 13C i iznad 30C*Optimalna temperatura zemljišta je oko 25C

OPTIMALNA TEMPERATURA ZA PROIZVODNJU PARADAJZA U PLASTENICIMA

Kultura Optimalna temperatura danju

Optimalna temperatura noću

Minimalna temperatura za rast

Oštećenja od mraza

Paradajz 22C 14-18C 10C - 0,5C

4

3.3 SVJTLOSTBiljke paradajza imaju visoke zahtjeve prema svjetlosti, naročito u fazi rasada. Najmanja dužina dana za cvjetanje i zametanje,plodova iznosi 9-10 sati što je u našim uslovima od kraja aprila do kraja septembra. Problem nedostatka svjetlosti u zaštićenom prostoru može se ublžiti dopunskim (vještačkim) osvjetljenjem. U uslovima nedovoljne osvjetljenosti usjev se lošije razvija, plodonošnja kasni,plodovi se teško zameću i sporo sazrijevaju.

3.4 VLAGANajveće potrebe biljaka za vodom su u početnimfazama rasta (period rasada) i u fazi plodonošnje i tada vlažnost zemljišta treba da iznosi 80% PVK, a ostalom periodu vegetacije 70% PVK. Idealna vlažnost vazduha za pucanje antera i rasipanje polena iznosi 60-70%. Ovo je bitno, jer u plasteničkoj proizvodnji ova vlažnost je obično veća te je i oplodnja otežana, a često i onemogućena. Duži nedostatak pristupačne vode u zemljištu ograničava porast i razvitak biljaka i smanjuje prinose, a štetne posljedice ne mogu se korigovati nikakvim kasnijim obilnijim zalivanjem.

5

4. PROIZVODNJA

Opis tehnološkog procesa u plastenikuTehnološki proces proizvodnje povrća u plasteniku, odvija se u dve osnovne faze:- setva i proizvodnja rasada i- sadnja rasada i vegetacija do zadnje berbe.Proizvodnja rasada se vrši u jednom plasteniku i to u posebnim kontejnerima u koje se pre setve stavljaju kocke od humusa, koji se spravlja u sopstvenoj režiji.Odabrano seme, pre setve mora biti dezinfikovano (zaprašeno).Umesto u kontejnerima rasad se može proizvesti i u toplim lejama ili na podu plastenika.Osnovni preduslovi za proizvodnju kvalitetnog rasada su:- dobar supstrat, sa dovoljno hranljivih materija,- vlaga i- temperatura.Pre rasađivanja, zemljište u plasteniku mora biti očišćeno od prethodnog useva i dezinfikovano.Zemljište se inače nađubri jedanput godišnje stajnjakom a, prihrana se vrši minimalnim količinama veštačkog đubriva.Za kvalitetnu negu i razvoj biljaka u proizvodnji od naročitog značaja su mikroklimatski uslovi u fazi razvoja i ovi uslovi se podešavaju za različite kulture.Temperatura u prvim danima zasada (mart) odnosno u ranom proleću postiže se prirodnim putem preko folije (duple) i preko termogena kojima se plastenici greju, dok se snižavanje temperature, u toplijim mesecima (april, maj, juni, jul, avgust i septembar) obezbeđuje provetravanjem i orošavanjem odnosno hlađenjem takođe preko termogena pomoću kojih se skida i vlažnost vazduha u plasteniku.Vlažnost vazduha se još koriguje orošavanjem i zalivanjem, dok se pak snižavanje vlažnosti postiže još provetravanjem i osunčavanjem plastenika.Zaštita povrća u plasteniku se odvija dvojako:- dezinfekcija zemljišta pre rasađivanja i- zaštita povrća (izuzetno) u fazi vegetacije od gljivičnih bolesti (plamenjače i pepelnice).Zaštita hemijskim preparatima je svedena na minimum i vrši se kod paradajza radi zaštite lisne mase u fazi preformiranja plodova, kako bi se

6

obezbedila zdrava hrana bez prisustva hemikalija.

4.1 PROIZVODNJA RASADA

Rasad se može proizvoditi u svim oblicima zaštićenog prostora.U objektima gdje se vrši grijanje vazduha i zemljišta odgaja se rasad najboljeg kvaliteta. Za proizvodnju u zaštićenom prostoru vrijeme sjetve određuje se prema cilju proizvodnje. Postoji više načina proizvodnje rasada sa ili bez pikiranja, a najčešći su: u leji, kontejnerima, saksijama ili tresetnim kockama.Za ranu zimsko proljecnu paradajza treba koristiti rasad sa zašticenim korijrnnovim sistemom proizvedenim u kontenjerima i saksijama gdje se sadi biljka sa busenom.Kvalitetan rasad kod ranog paradajza treba da je visine oko 30cm, kod srednjeg ranog do 25cm, sa stablom debljine oko 1cm,krupnim,tamno zelenim listovima i obrazovanim prvim cvjetovima.Pri proizvodnji rasada u zimskim mesecima (decembar-februar) intenzitet (6000-8000 lux-a),a duzina dana kratka (7-8 sati).Optimum intenziteta (35000lux-a) i dužine osvjetljenja (12-14 sati ) treba obezbjediti dopunskim osvjetljenjem rasada.Ova mjera ubrzava zrenje plodova i povecava ukupan prinos te snižava cijenu koštanja proizvoda posebno ranog paradajza i do 15%.

4.1.1 Proizvodnja rasada u leji U zimski mesecima proizvodnja se obavlja u toploj ,u proljece u mlakoj a ljeti u hladnoj leji. Kod nas se najčešće koriste jednostrane ( obične ) a rijetko dvostrane tople leje (holandski tip) . Jednostrane leje mogu biti nadzemne i ukopane. Klasična leja je prekrivena prozorskim oknima, mada se može okriti i plastikom. Za zagrijavanje leje koristi se svjež stajnjak ( najbolje konjski a najčešće goveđi ) sabijen sa maksimalno 65kg tereta ili kod savremenih leja razni električni grijači. Zemljišno đubrevita smjesa koja pokriva stajnjak i u koju se sije sjeme priprema se najčešće od nezaražene baštenske zemlje, zgorelog stajnjaka i pjeska ili treseta ( 2:2:1 ). Mogu se koristiti i gotovi supstrati.Debljina supstrata za sjetvu se kreće od 15-25cm. Supstrat i smjese u koje se sije sjeme i gaji rasad treba da su sterilisani i da ne sadrže patogene mikroorganizme i štetočine.Sjeme se sije u markirane redove ručno ili mašinski. Sjetvena norma je 6-8g/m2 sa pikiranjem (rana) i 1-1,5g/m2 bez pikiranja rasada (kasna proizvodnja). Pikiranje se obavlja u leji na 10x10 ili 12x12cm ili u saksiji(rana proizvodnja).

7

4.1.2 KONTEJNERSKA PROIZVODNJA RASADA

U objektima sa grijanjem ili za kasnu jesenju proizvodnju rasad paradajza se posljednjih godina sve više sije u kontejnere. Koriste se kontejneri od stiropora ili plastike sa različitim prečnikom otvora 3-4cm. Zbog malih otvora, supstrat kojim se pune mora biti finestrukture i odgovarajuće plodnosti.Rani i srednje kasni rasad se sije u kontejnere sa manjim otvorima i kasnije pikira, dok se za kasnu jesenju proizvodnju sjetva može vršiti u kontejnere sa većim otvorima i rasad se proizvodi bez pikiranja. Pikiranje se obavlja u saksije prečnika 10-12cm. Specijalnim izbijačem pred pikiranje biljčice se vade iz otvora uz minimalno oštećenje korijena. Na ovaj način se proizvodi rasad zaštićenog korijenovog sistema. Proizvodnja rasada u saksijama i tresetnim kockama – Koriste se saksije od plastike,keramike, papira, treseta prečnika 10-12cm. Služe da se u njih pikira rasad, ali u ranoj zimskoj i prolećnoj proizvodnji proizvodi se i rasad bez pikiranja. U te svrhe najčešće se koriste ,, Jiffy,, saksije koje su izrađene od specijalnog, obogaćenog treseta koji omogućava sadnju rasada sa saksijom u zemlji.Za najraniju proizvodnju koriste se saksije veće zapremine. Kod proizvodnje u zimskim mjesecima nedostatak svjetlosti se može ublažiti postavljanjem manjeg broja saksija i kocki po m2 . Najčešće se koriste tresetne kocke dimenzija 10x10cm. Kocke se prave mašinski od odgovarajuće tresetne smjese. Od 1m dobije se oko 900 kocki. Utresetne kocke se rasad paradajza pikira iz leje ili kontejnera. Formirane kocke se postavljaju u objekat za proizvodnju ( staklenik,plastenik...) na stolove ili na tlo presvučeno plastičnom folijom.

4.1.3 PIKIRANJE

Mjera kojom se reguliše i omogućava odgovarajući vegetacioni prostorza normalan i nesmetan rast i razvoj biljka. Faza razvijenih kotiledonih listića i začetaka prvih pravih listova je period kada treba izvršiti pikiranje rasada. Pikiranje se vrši i leji,saksiji ili kocki. Pre pikiranja rasada treba zaliti (posebno proizveden u leji), lagano vaditi iz supstrata sa dosta zemlje kako bi se korjenov sisem što manje oštetio.Pikiranje u leji se izvodi ,, pod prstom,, ili malom sadiljkom. Zemlja se malo sabije i zalije. Poslije pikiranja

8

vlažnost vazduha se povećava na 90%, a temperatura vazduha se spušta na 16-18 0C.

4.1.4 KALJENJE RASADA

Rasad se prije rasađivanja postepeno privikava na nove životne uslove pod kojim će nastaviti rast i razvoj. Kaljenje počinje 2 nedelje pred rasađivanje postepenim, pa zatim sve jačim provjetravanjem i snižavanjem temperature supstrata i vazduha.Prihranjivanje kalijumovim đubrivima pojačaće otpornost na nepovoljne uslove,posebno niske temperature. Dobro okaljen i odnjegovan rasad presađuje se na stalno mjesto gdje će se lako prilagoditi novo nastakim životnim uslovima.

4.1.5 NJEGA RASADA

Provjetravanjem održavati temperaturu u optimalnim granicama.Zalivanje vršiti obolnije i rjeđe, kako bi voda stigla do donjeg dijela supstrata. Ukoliko se leje u toku noći prekrivaju asurama potrbno ih je neposredno pre izlaska sunca skinuti. Prihranjvanje rasada koji se proizvodi u leji se obavlja sa 10l vode/m2 leje u kojoj se rastvoreno 20-30g NPK 15:15:15 ukoliko je rasad primjetno slab i svijetlozelen.Poslije prihranjivanja leju treba zaliti da se ne zadrže ostaci đubriva na lišću. Prihranjivanje preko lista može se obavljati tečnimđubrivom na svakih 10-14 dana. Gotovi supstrat pri kontejnerskoj i saksijskoj proizvodnji treba da sadrže hraniva do kraja rasadničkog perioda.Zaštitu rasada od bolesti i štetočina vršiti preventivno. Pri proizvodnji u leji korevi se suzbijaju pljevljenjem.*Vazni momenti u proizodnji rasada.Količinu svježeg stajnjaka za zagrijavanje leje pravilno odrediti.Pri formiranju tople leje sa svježim sjetvu sjemena u leji vrsiti tek kad se temperatuta u formiranoj leji stabilizuje (5-7 dana poslije formiranja).Kada biljke niknu spustiti temperature u trajanju 5-7 dana (i dnevne i nocne).Provjetravati leju i kad je hladno (kratko i energicno).Staklo ili plastika moraju biti čisti i bez asura tokom dana.Pikiranje vršiti u saksije odgovarajuce veličine (jogurt čaše su male i loše ).Supstrat za sjetvu i pikiranje treba da je dezinfikovan.

9

4.1.6 RASAĐIVANJE

Za rasađivanje paradjza temperatura zemljišta treba da bude 15-16oC.Sadnju je najbolje obavljati po oblačnom vremenu,u večernjim ili jutarnjim časovima.Zemljište za sadnju treba dobro pripremiti (10-15 dana prije sadnje),da bi se zemlja do sadnje slegla.Gustina sadnje moze biti manja ili veca, u zavisnosti od sorte/hibrida,sistema gajenja,plodnosti zemljišta. Prilikom utvrđivanja gustine, najbolje je poštovati preporuke priizvođča za tu sortu /hibrid.Kod nas se pardajz najčešće sadi na razmak 80x30-40cm ili u dvostruke redove sa razmakom u leji 50-60x40-50cm i rastojanjem između centra leje 150-200cm-Za ranu prolecnu i kasnu jesenju proizvodnju u plastenicima i staklenicima preporučuju se maksimalne gustine usjeva od 25000 biljaka/ha.Prerastao rasad se sadi vertikalno uz dodatno polaganje u zemlju ,nešto iznad kotiledonih listova.Rasad u saksijama kontenjerima vadi se sa cjelim busenom zemlje i tako sadi.Rasad u hranjivim kockama i dzifi saksijama sadi se direktno.Tako se korijen ne oštećuje i razvoj biljke ne dolazi do zastoja.Za pravilnu sadnju treba obezbjediti čvrstu vezu korijena i zemlje.Zalivanje Izvršiti odmah nakon sadnje.

4.1.7 ĐUBRENJE

Visok prinos i kvalitet može da se postine samo u optimalnim prisustvu svih hranjivih elemenata.Đubri se stajnjakom i mineralnim đubrivima.Stajnjak utice pozitivno na strukturu zemljišta,sadržaj hranjivih elemenata i aktivira mikrobiološkie procese u zemljištu.Stajnjak se unosi sa osnovnom obradom zemljišta.Mineralna đubriva uticu na ranostasnost,veličinu i kvalitet prinosa.Obilna ishrana azotom potencira vegetativni porast, a ukoliko on nije u odgovarajućoj ravnoteži sa ostalim elementima,dolazi do opadanja cvjetova,kasnijeg sazrijevanja,smanjenje kvaliteta plodova i njihovog težeg čuvanja.Prekomjerno đubrenje azotom u odnosu na kalijum dovodi do pojave unutrašnje šupljikavosti ploda.Fosfor utiče na bolje ukrjenjavanje,ranije sazrevanje i bolji kvalitet plodova.Kalcijum i magnezijum ali i bor, mangan, sompor, gvožđe, cink,molibden i mnogi drugi mikroelementi su takođe neophodni za normalan rast razviće.U zavisnosti od planiranog prinosa, tipa proizvodnje i bogatstva zemljišta , prinosom od preko 1,5t po aru, usjev paradajza iznese 4,8 kg azota, 2,5 kg fosfora, 7kg kalijuma, 3,8 kg magnezijuma, 2,2kg kalcijuma(čistih hraniva).

10

Pre sjetve uraditi hemijsku analizu zemljišta da bi se utvrdila prava potreba za mineralnim hranivima.Za đubrenje zemlišta koriste se organska i mineralna đubriva zavisi od prirodne plodnosti zemljišta,klimatskih prilika i smjera proizvodnje,Stajsko đubrivo se unosi u količini od 300 do 400kg po 1 aru,a mineralna od 4 do 7 kg.Za osnovno đubrenje mkoriste se kombinovana đubriva, a za prihranjivanje azotna i kombinovana.

11

4.2 PROIZVODNJA PARADAJZA U ZAŠTIĆENOM PROSTORU

Paradajz je značajan kao i staklenička kultura. Najviše se gaje sorte sa kraćim vegetacionim periodom, glatkih, okruglih , srednje krupnih plodova, prinosne i otporne prema bolestima. Vrijeme sjetve je uslovljeno klimatskim prilikama regiona, visinom troškova zagrijavanja staklenika i planiranim rokovima pristizanja zrelih plodova. Za uslove kontinentalnr klime najprikladnije vrijeme sjetve je od polovine novembra do početka decembra. Iz ove sjetve paradajz stiže za berbu u drugoj polovini aprila mjeseca. Koristi se pikirani rasad,koji se odgaja u toplim lejama ili staklenicima.Dobar rasad treba da je nizak,čvrst, sa dobro razvijenim korijenovim sistemom i oformljenom prvom cvijetnom grančicom. Zemljište se kvalitetno obradi,pošubri i dezinfikuje. Za 1 ar koristi se 400-500kg stajaskog đubriva i oko 100kg mineralnog đubriva- NPK đubrivo. Dezinfekcija zemljišta obavlja se vodenom parom ili hemijskim sredstvima(bazamid granulat). Rasađuju se biljke stare 50-60 dana. Razmak sadnje je 70-80 x 30-40cm. Neko vrijeme poslije sadnje(15-20 dana) uz biljke se postavlja oslonac ( kanap,pritke i sl. ) Njega usjeva sastoji se u zalijevanju, okopavanju, prihranjivanju(2-3 puta) i zaštiti od bolesti i štetočina. U staklenicima paradajz se gaji na jedno stablo. Pri ovome neophodno sistematsko i pravovremeno uklanjanje svih zapreka prije nego što dostigne dužinu od 5cm.Obično se čiste jednom nedeljno. Zalamanje vrhova stabala pozitivno djeluje na krupnoću plodova i brzinu sazrijevanja. Ono se obavlja na oko 50 dana prije planiranog završetka berbe. Plodovi se beru sa peteljkom. Prvih nedelja berba se obavlja na svakih 6-8 dana, a kasnije se bere svakih 3-4 dana. Prosječan prinos paradajza u staklenicima kreće se od 8- 12kg/m2 . Paradajz daje najveću dobit u poređenju sa drugim vrstima povrća koje gaje u plastenicima.

4.2.1 MALČ FOLIJE I FOLIJE ZA PLASTENIKE

Pri odabiru PE folije prsudan uticaj imatip i način proizvodnje.Za plasteničke objekte koristiti UV stabilizovane,nekapajuće,antivirusne ili ,,IR blocking“ folije.Bijele malč folije povećavaju količinu difuzne svijetlosti(dobre za zimsku proizvodnju),crvene folije utiču na ranostasnost,dok se čute koriste za proizvodnju na otvorenom polju(smanjuje štet od insekata).kako bi se izjegla greška u proizvodnji

12

paradajza i uštedio novac,pri odabiru ,,prave“ folije treba konsultovati stručno lice.

4.2.2 MJERE NJEGE

Provjetravanje u zašrićenom prostoru.Osnovni način održavanja optimalne temperarure i vlažnosti vazduha.Plastenici sa krovniim otvaranjem(minimum 20%) su mnogo bolje rješenje u našim klimatskim uslovima od plastenika sa bočnim otvaranjem.

4.2.3 SPECIFIČNE MJERE NJEGE

Postavljanje oslonca,vezivanje i formiranje uzgojnog oblika.Povećavanjem broja rodnih grana po boiiljci povećava se ukupan,ali se smanjuje rani prinos i pogoršava njegov kvalitet.Zavisno od cilja proizvodnje ,formira se i odgovarajući uzgojni oblik biljke.Zbog toga se u ranoj proizvodnji paradajz gaji na jedno,rijeđe na dva stabla.Ukoliko se gaji na dva stabla ostavlja se prva bočna grana.Ostali bočni izdanci(zaperci) se odstranjuju (pinciraju) u ranoj fazi,do maksimalne dužine 5 cm.pinciranje je najbolje obaviti oštrim nožem ili makazama ukoliko su bočni izdanci preko 10 cm.Ako se paradajz gaji na jedno stablo,onda se kod ranih sorti vrh glavnog stabla zakida iznad četvrte ili šeste cvijetne grane,a kod kasnih sorti krupnih plodova iznad šseste do osme cvasti.Iznad poslednje cvasti ostavlja se maksimalan broj listova.Na otvrenom polju oplodnju paradajza pomažu vjetar i insekti.U plastenicima i staklenicima njihovo djelovanje je smanjeno te se javlja problem nedovoljne oplodnje cvjetova i smanjen prinos.Zbog toga moramo pomoći oplodnju i to na sljedeće načine po važnosti:Vještačkim košnicama sa bumbarima (3 košnice /1000m2;Električnim zujalicama;Protresanjem noseće konstrukcije (žice);Ventilatorima.

4.2.4 NAVODNJAVANJE

Određivanje zalivnih normi i intervala između zalivanja je vrlo važan momenat u proiuvodnji.Izvodi se najčešće :vizuelnom metodom (nije pouzdana);sistemom dva i više tenziometara (zadovoljavajuća metoda) i električnim senzorima (najbolji, ali i najskuplji metod).Vrednosti na tenziometru od 0,35 do 0,50 bara ukazuju da je potrebno krenuti sa zalivanjem .Zalivanje se prekida kada skala na tenzimometru dođe do 0,1 bar.Najbolje je postaviti tenziometre na 20,40 i 60cm dubine. Na nedostatak vlage u zemljištu paradajz je najosjetljiviji u fazi:poslije rasađivanja,

13

cvjetanja i plodonošenja.U fazi kaljenja rasada, kao i poslije rasađivanja treba privremeno zasušiti biljke, a kasnije u fazi intenzivnog porasta intenzivirati navodnjavanje.4.2.5 PRIHRANJIVANJE

U savremenim sistemima gajenja paradajza (prije svega u zaštićenom prostoru)mineralna đubriva se dodaju preko sistema za navodnjavanje.U određenim fazama razvoja biljke zahtjevaju neka hranjiva u vecoj ili manjoj količini.Poslije rasđivanja u periodu od 8 do 10 dana treba koristiti formulacije NPK u odnosu 1:2:1(istaknut fosfor).U periodu intenzivnog vegetativnog porasta do momenta cvjetanja (3-4 nedelje )koristiti formulacije NPK u odnosu 1:1:1.Od zametanja do prve berbe (4-5 nedelja)odnos NPK hranjiva treba da je 2:1:3,tj forsira se kalijum.Od prve do poslednje berbe odnos NPK je 2:1:4,gdje je kalijum još prisutniji.Sva uvozna vodotopiva đubriva imaju odgovarajuće formulacije sa mikroelementima,te stoga pored NPK i mikroelemenata posebno u drugoj polovini vegetacije dodatno treba dodati kalcijum i magnezijum i to prema uputam strčnog lica.

4.2.6 SORTE PARADAJZA

Bačka Spada u grupu srednje kasnih sorti,dužine i vegetacije 130 do 135 dana.Stablo je visine oko 75 cm.Plod je crven,čvrst,krupan,prosječne mase od 160 do 170 grama.Zbog čistine ploda,pogodan je za transport.Može se gajiti direktno iz sjetve,ali i iz rasada.Namjenjen je prerađivačkoj industriji i za svježu potrošnju.

KnjazBiljka je uspravna,visine 70 do 75 cm.Spada u grupu srednje ranih sorti.Plod je okrugao,crven,mase od 140 do 160 grama.Karakteristika ove sorte je visok sadržaj suve materije u plodu,iznosi od 6,0 do 6,5 %.Plod ima prijatan,osvježavajući ukus.,zbog izbalansiranog sadržaja šećera i ukupnih kiselina.Namjenje je kako za industrijsku,tako i za svježu potrošnju.

AlparacSpada u grupu veoma ranih sorti,visine stabla oko 65 cm.Biljka je srednje bujna,sa čvrstim razgranatim stablom.Plod je blago izdužen,gladak,crvene boje,bez zelene zone oko drške ploda,mase oko 95 grama.Obrazuje i do 40 plodova po biljci.Namjenjen je isključivo za industrijsku preradu.

14

Novosadski niskiSpada u grupu ranih sorti.Plodovi su okrugli,glatki,mase od 100 do 120 grama,združenog zrenja.Sadržaj suve materije u plodu iznosi od 5,0 do 5,5 %.Koristi se u prerađivačkoj industriji,ali zbog oblika i boje ploda može i za svježu potrošnju.

15

5. ZAŠTITA PARADAJZA

Prednost dati preventivnim – ne hemijskim mjerama

-Izborom tolerantnih ili rezistentnih varijeteta;-Korišćenjem zdravog i certifikovanog rasada;-Primjena agrotehničkih mjera koje stvaraju nepovoljne uslove za razvoj bolesti i štetočina(plodored,ravnomjerno zrenje,lokalno navodnavnje itd.);-Primjena fizičkih mehaničkih mera i oruđa;-Korišćenje bioloških sredstava (insekti, životinje i mikrobiološki antagonisti);Korišćenje prirodnih hemijskih materija (sumpor,bakar...).Pesticide treba primjenjivati samo u onim slučajevima kada pojava ili brojnost patogena ili štetočine dostigne ekonomski prag štetnosti;-Koristiti samo preparate koji imajudozvolu za upotrebu u paradajzu ;-Poštovati karencu (period od poslednjeg tretiranja do berbe);-U cilju sprečavanja rezistentnosti (otpornost parazita na pesticide ) koristiti mešavine preparata ili alternativne preparate sa različitim mehanizmima djelovanja;-Tretmane ograničiti na najzaraženiju zonu u polju;-Momenat primjene i izbor preparata prilagoditi najosjetljivijim stadijumima razvića štetočine;-Strogo poštovati upute proizvođačai primjeniti sve mjere lične zaštite;

16

6. BOLESTI PARADAJZA

6.1 Plemenjača( Phyztophthora infestans)Pričinjava velike štete u proizvodnji paradajza. Obzirom da se parazit pri povoljnim uslovima za razviće bolesti brzo širi uništavajući najveći dio lisne mase biljke,gubici prinosa i pogoršanje kvaliteta proizvodas su veliki.Simptomi se kod paradajza javljaju na svim nadzemnim organima biljaka. Na listu su pjege svijetlozelene i vodenaste.Ubrzo nakon pojave prvih simptoma obično cijeli list bude zahvaćen nekrozom. Potpuna defolijacija i propadanje lista često dešava za 10-14 dana.Oboleli plodovi lako opadaju.Prve zaraze se ostvaruju na donjim listovima odakle se bolest brzo širi i na pstale dijelove. Prohladno i vlažno vrijeme pogoduju razvoju plemenjače. Pored gajenja manje osjetljivih sorti paradajza,skoro redovno se mora izvoditi i hemijska mjera zaštite.

17

6.2 Crna pjegavost( Alternaria solani)Usljed sušenja jače zaraženih listova,štete mogu biti velike. Parazit napada i plodove biljaka, što može u znatnoj mjeri da pogorša kvalitet proizvoda.Ovaj paradajz napada sve nadzemne organe paradajza. Prvi simptomi bolesti se pojavljuju na donjim,najstarijim listovima. Pjege su na početku sivomrke boje sa nekrozom tkiva i sa karakterističnim zonama raspoređenim u vidu koncentričnih krugova(kao godovi na presjeku stabla drveta). Na listu su pjege najprije sitne, nepravilnog oblika.Kasnije one postaju manje-više okrugle,dostižu u prečniku 1-1,5cm i često su okružene hlorotičnim oreolima. Jače zahvaćeni listovi požute i nekrotiraju.Sušeno lišće ostaje na stablu. Slične pjege se obrazuju i na plodovima.Pjege na stablu su ovalnog oblika i znatno veće od onih na listovima i plodovima i zahvataju dublje slojeve tkiva.Ukoliko pjege prstenasto obuhvata stablo, naročito nadzemni dio kod mladih biljaka paradajza,dolazi do uvenuća.Prohladno i vlažno vrijeme ne odgovara razvoju bolesti.Upotreba zdravog sjemena paradajza ili rasada,zatim dezinfekcija zemljišta u lejama, pravilan plodored, izbalansirano đubrenje, navodnjavanje i uništavanje zaraženih ostataka biljaka,predstavljaju osnovne preventivne mjere zaštite u suzbijanju ovog parazita.

18

6.3 Siva pjegavost (Septoria lycopersici)Ispoljava se u vidu brojnih sirnih okruglastih pjega na površini lista. Pjege su u središtu sive a po ivici zagasitomrke.U sredini pjege jasno se zapažaju crne tačke.Često dolazi do spajanja pjega,jako zaraženo lišće najprije se uvija zatim suši opada.Prvi simptomi se javljaju na donjem,starijem lišću i šire na gore ka vršnom dijelu biljke. Prve zaraze mogu se nastati rano,prilikom proizvodnje rasada.Vlažno vrijeme sa čestim kišama i srednje dnevnim temperaturama između 16 i 27 C veoma pogoduje brzom širenju parazita, kada biljke mogu da ostanu skoro bez lisne mase ,što jako nepovoljno utiče na prinos i kvalitet plodova.Sa mjerama zaštite treba početi još tokom proizvodnje rasada.Za sjetvu treba koristiti nezaraženo sjeme i sijati ga u nezaraženi supstrat.

6.4 Siva trulež(Botrytis cinerea) Siva trulež se javlja na pardajzu u plastenicima i staklenicima, rijetko u pljskim uslovima.Mjestimično izaziva veće štete.Iako se siva trulež može sresti na rasad,(gdje izaziva simptome topljenje rasad) ova bolest se javlja na raznim djelovima odraslih biljaka.Zaraza se uočava na ostacima zakinutih zaperaka na stablu,kruničnim listićima posle oplodnje cvjetova, na petiljkama i tkivu zelenih plodova.Posebno su štetne prizemnog dijela stabla ili na spoljnom mjestu petiljke i ploda.U uslovima visoke vlažnosti na mjestima infekcije se obrazuje sivkasta navlaka micelija od organa za razmnožavanje.Zaraženo tkivo zahvata vlažna trulež i propada.Kao posljedica razvoja gljive na spoljnom mjestu ploda i petiljke dolazi do razmekšavanja tkiva i opadanja ploda.Niže temperature i visoka vlažnost vazduha pogoduju razvoju ove bolesti.Temperaturu u zaštićenomprostoru održavati na na nivou povoljnom za rast razvoj paradajza.Adekvatnim zalijevanjem biljaka i urednim provjetravanjem smanjiti vlažnost vazduha u

19

gajenom usijevu.Ostatke zaraženih biljaka iznositi iz zaštićenog prostora i uništavati ih.

7. ŠTETOČINE

7.1 Bijela leptirasta vaš (Trialeurodes vaporariorum) Odrastao insekt je bjeličaste boje dužine do 2mm.U toku godine ima veći broj generacija.Polaže jaja na naličiju lista iz kojih se pile zelenkaste larve.Hrane se sisajući sokove biljaka.Veoma se teško hemijski suzbijaju.Mjere zaštite: Upotreba žuti ljepljivih ploča u zaštićenom prostoru. 10 ploča po 500m2 .Upotreba zaštitnih mreža na objektima.Hemijske mjere( preparat na bazi Tiometoxama.Potapanje rasada prije sadnje i zalijevanja biljaka do plodonošnje.Preparat na bazi Primifosmetila.Maksimalno 2 puta godišnje može se primjenjivatina istoj površini).

20

7.2 Lisna vaš(Myzus persicae)Mjera zaštite: upotreba žutih ploča u zaštićenom objektima.10 ploča na 500m2 .Upotreba zaštitnih mreža na objektima- otvorimaHemijske mjere primjeniti kada se na slučajnom uzorku od 100 listova vaši pojave na više od 10.Lisne vaši redovno suzbijati od momenta čim se primjete a naredna prskanja obavljati u razmaku 7-10 dana naizmjeničnom primjenom sljedćih insekticida: Confidor 200-SL 0,1%, Decis 2,5-EC 0,04%,Mospilan 20-SP 0,03%,Talstar 10-EC 0,05%,Actellic- %= u koncentraciji 0,05-0,1%.

7.3 Sovica imago( Agrotis spp.)Mjera zaštite: višekratna obrada zemljišta. Blagovremena sjetva.Hemijske mjere primjeniti ako na 1m2 ima više od 1 gusjenice. Preparati na bazi Trimetoxama: potapanje rasada prije rasašivanja u 0.3% rastvora insekticida u trajanju dok izlaze mjehurići.Preparat na bazi Fentrotiona + melation: samo primjeniti u trake.

21

8. SUZBIJANJE KOROVA

Što češće plitko obrađivati ( okopavanje ); Korištenje plastičnih ili prirodnih materijala za pokrivanje zemljišta;Korištenje herbicida.

Za suzbijanje širokolisnih korova u paradajzu koji se rasađuje( 8-10 dana poslije rasađivanja) može se primjeniti selektivni herbicid Lord 700-WDG ( metribuzin 700g/kg ) /vododisperzibilne granule/WG u količinama: 0,5kg/ha ( 5g na 100m2 ) na jako humoznim zemljištima ( 3-5% humusa) ili 0,75kg/ha ( 7,5g na 100m2 ) Na jako humoznim zemljištima ( preko 5 % humusa) uz trošak vode: 200-400 l/ha.Karenca za ovaj hebicid iznosi 42 dana.

22

9. BERBA,ČUVANJE I PAKOVANJE Za lokalno tržište paradajz se bere u punoj biološkoj i fiziološkoj zrelosti,kada postigne karakterističnu, najčešće crvenu boju ploda.Zreli plodovi se čuvaju 3-4 nedelje na temperaturama 15-20C pri relativnoj vlažnosti vazduha oko 85% . Za udaljena tržišta plodovi se beru znatno ranije,u vrijeme pojave ružićaste boje na vrhu ploda.Postoje hibridi koji nose gensku predispoziciju za dugo čuvanje i naknadno sazrijevanje plodova. Ovi genotipovi imaju čvrste plodove i pogodni su za transport na veće udaljenosti. ,,Shelf life,, tipovi paradajza mogu se poslije branja čuvati nekoliko nedelja u odgovarajućim uslovima ( temp. 10C i RVV 80% ).Gajenje ovakvih hibrida posebno ima smisla ukoliko se paradajz gaji u kasnoj plasteničkoj proizvodnji bez dopunskog zagrijavanja, kada se plodovi moraju ubrati bez obzira što nisu fiziološki dostigli punu crvenu boju,ukoliko prijeti opasnost od izmrzavanja. Ukoliko hocemo da postignemo ujednačeno i brže sazrijevanje plodova u skladište se unose zreli plodovi. Na ovaj način u mogućnosti smo da iskoristimo usporeno sazrijevanje plodova i svježu robu duže imamo u ponudi na tržištu.. Prinosi se kreću preko nekoliko kg. Do preko 50kg/m,što zavisi od načina gajenja,vremena i dužine proizvodnje, hibrida

23

ZAKLJUČAK

Proizvodnja u zatvorenom prostoru ima svoju punu društvenu i ekonomsku opravdanost, jer se:- obezbeđenje veće ponude ranog povrća na tržište, na kome postoji velika zainteresovanost za ovim proizvodima,- iskorišćenje postojećih iskustava na proizvodnji ranog povrća i iskorišćenje postojećih raspoloživih resursa,- mogućnost proizvodnje povrća tokom cijele godine.

24

LITERATURA

25

SADRŽAJ

26