3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78

• Sól ásamt öllu sem gengur kringum hana, þ.e. reikistjörnur og tungl þeirra, smástirni, halastjörnur og geimsteinar kallast einu nafni sólkerfi.

• Okkar sólkerfi samanstendur af einni sól, níu (?) reikistjörnum, fjölda tungla, smástirna, halastjarna og geimsteina.

3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78

Geimþokukenningin• Sólkerfið okkar er talið hafa myndast fyrir

um 4,6 milljörðum ára. • Nálægt geimþoku sprakk sprengistjarna

og rakst efni hennar á geimþokuna sem fór að snúast hraðar.

• Þyngdarkraftur dró meira efni inn í þokuna og að miðju hennar.

3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78

Geimþokukenningin frh.• Þokan flattist út og varð að skífu með

10 milljarða km þvermál. • Í miðju skífunnar myndaðist sólin

okkar og síðan aðrir hlutar sólkerfisins

3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78

Reikistjörnur verða til• Eftir að sólin varð til hélt ryk og gas áfram að

snúast í kringum hana• Það safnaðist í kekki sem urðu að

frumplánetunum • Þær sem voru nálægt sólinni urðu svo heitar að

léttar gastegundir tolldu ekki við þær og þess vegna eru þær úr málmum og grjóti – Merkúríus, Venus, Jörðin og Mars.

3-1 Sólkerfið verður til bls.76-78Reikistjörnur verða til frh.• Þær frumplánetur sem voru lengra frá sólinni

gátu haldið í léttar gastegundir og urðu mjög stórar – Júpíter, Satúrnus, Úranus og Neptúnus.

• Hugsanlega hefur Plútó verið eitt af tunglum Neptúnusar en hefur losnað frá honum

• Minni efniskekkir mynduðu tungl reikistjarnanna • Milli Mars og Júpíters myndaðist smástirnabeltið• Við ystu mörk sólkerfisins myndaðist Oort-skýið

– heimkynni halastjarna.

Sólin ásamt reikistjörnum

Sólkerfið í réttum hlutföllum

3-2. Lögun jarðar bls. 79-81

• Reikistjörnur eru á stöðugri hreyfingu um himininn meðan aðrar virðast vera kyrrar og kallast því fastastjörnur.

• Menn héldu í upphafi að jörðin væri flöt• Forngrikkir (5.öld f.K) gerðu sér grein fyrir

kúlulögun jarðar en lengi vel greindi menn á um lögun jarðar.

3-2. Jarðmiðjukenningin bls. 81-82

• Jarðmiðjukenningin er runnin frá Aristótelesi (4.öld f.K) og stjörnufræðingnum Ptólemaíosi (2.öld e.K)

• Kenningin gerir ráð fyrir hringhreyfingu sem var talin eðlileg hreyfing himinhnattanna.

• Samkvæmt kenningunni gengu reikistjörnurnar umhverfis jörðu líkt og sólin.

3-2. Sólmiðjukenningin bls. 82-83

• N. Kóperníkus (1473-1543) setti fram sólmiðju-kenninguna

• Sólmiðjukenningin gerir ráð fyrir því að sólin sé miðja alheimsins og að reikistjörnurnar séu á braut um hana en tunglið á braut um jörðu.

• Kópernikus ályktaði líka að reikistjörnurnar færu í sömu stefnu í kringum sól og hann ákvarðaði hlutföllin á brautum reikistjarnanna og umferðartíma þeirra.

3-2. Sólmiðjukenningin bls. 82-83

• Umferðartími er sá tími sem það tekur reikistjörnu að fara eina umferð um sól (eitt ár).

• Reikistjörnur snúast líka um möndul sinn og tíminn sem það tekur er kallaður sólarhringur viðkomandi reikistjörnu.

3-2. Brautir reikistjarna bls. 83-84

• Kepler (1571-1630) studdi sólmiðjukenninguna

• Hann uppgötvaði að brautir reikistjarnanna eru ekki fullkomnir hringir heldur sporbaugar

3-3 Yfirlit um sólkerfið bls. 85-87

• Skoða vel töflu á bls. 86-87

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Merkúríus• næst sólu• Umferðartími = 88

dagar• Alsett gígum• Möndulsnúningur

hægur, 1 hringur á 59 dögum

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Merkúríus• Mikill hitamunur á

þeirri hlið sem snýr að sólu og næturhliðinni

• Hiti frá -170 °C til 400°C

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94Venus• Hefur u.þ.b. sama

þvermál, massa og þéttleika og Jörðin

• Yfirborð er hulið gulri skýjaþykkni úr brennisteinssýru

• Í lofthjúp er mikið af koltvíoxíði sem veldur gróðurhúsaáhrifum

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94Venus• Hiti verður allt að

480°C og höf sem áður voru hafa gufað upp

• Yfirborð með gígum en líka víðáttumiklum sléttum

• Snúningur er frá austri til vesturs miðað við sól - bakhreyfing

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Venus• Möndulsnúningur er

hægur – einn hringur á 243 dögum

• lofthjúpurinn lokar hitann inni og því er skuggahliðin næstum jafn heit og sólarhliðin

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Jörðin• Nánar fjallað um

hana í 4.kafla

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Mars• Rauðleitt yfirborð

vegna járnoxíðs (ryð)• Ekkert fljótandi vatn

en frosið vatn við pólana

• Mikil eldfjöll, t.d. Ólympsfjall – stærsta eldfjall í sólkerfinu

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

Mars• Miklir sandstormar,

vindhraði allt að 200 km/klst

• Lofthjúpur að mestu úr koltvíoxíði en smá af nitri, argon, súrefni og vatnsgufu

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94Smástirnabeltið• Milli Mars og Júpíters• Smástirni úr grjóti og

málmum• Flest óregluleg að

lögun• Líklega efni sem náði

ekki að verða að reikistjörnum þegar sólkerfið varð til

3-4 Innri reikistjörnur bls 88-94

• Læra röð reikistjarnanna frá sólu:– Merkúríus– Venus– Jörðin– Mars

• smástirnabeltið

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter• Stærsta reikistjarnan,

ef hann hefði meiri massa hefði hann orðið sól

• Úr vetni og helíni• Umlukinn skýjum• Möndulsnúningur er

hraður

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter• Rauði bletturinn á

suðurhveli sem hefur sést í 300 ár er vegna hvirfilbyls sem geisar þar

• Hefur mjög mörg tungl

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter – tungl

Jó– Aðeins stærra en

tungl jarðar– Liturinn stafar af

brennisteini í yfirborði

– Mikil eldvirkni, eldgos eru víða

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter – tungl

Evrópa– Aðeins minna en okkar

tungl– Yfirborð mjög slétt úr

sprungnum ís og fljótandi vatn undir

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter – tungl

Ganýmedes – stærsta tunglið í

sólkerfinu, stærra en Merkúríus og Plútó

– Yfirborð að miklu leyti þakið ís

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Júpíter – tungl

Kallistó– Mjög mikið af gígum á

yfirborði, sem er líklega að hluta til úr ís

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Satúrnus• Hefur hringa úr

ísögnum, mismunandi að stærð

• Úr vetni og helíni• Möndulsnúningur er

hraður• Hefur mjög mörg

tungl

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Satúrnus – tungl

Títan– Næststærsta tungl

sólkerfisins– Hefur lofthjúp sem í er

nitur, metan og fleiri lofttegundir

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105

Úranus• Hefur ský úr metani,

helíni og vetni• Hringir úr metanís• Möndulhalli mjög

mikill, er eiginlega á hliðinni

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105Neptúnus• Mjög svipaður

Úranusi • Hefur hugsanlega haf

úr vatni og fljótandi metan

• Hefur nokkra hringi úr rykögnum

• Nokkur tungl, Tríton er þeirra stærst

3-5 Ytri reikistjörnur bls.95-105Plútó – ekki lengur

reikistjarna• líkur tungli• Úr ýmsum frosnum

efnum t.d. Metanís• Hefur tunglið Karon

sem er helmingi minna en Plútó og því eru þær eins konar tvöföld reikistjarna

4-2 Jörðin í geimnum bls. 120-127

• Þriðja reikistjarnan frá sólu.• Snýst um sólu og kringum sjálfa sig eins

og hinar reikistjörnurnar.

Dægraskipti bls. 121-122Dægraskipti bls. 121-122

• Snúningur jarðar um sjálfa sig kallast möndulsnúningur og tekur um 24 klukkustundir

• Möndulsnúningur jarðar veldur dægraskiptum

• Á þeim hluta jarðar sem snýr að sólu er dagur en hinum nótt

Dægraskipti- Mynd 4-4 bls. 121

Árið og árstíðirnar bls. 122-123.Árið og árstíðirnar bls. 122-123.

• Árstíðaskipti á jörðu ráðast af þrennu:– af ferð jarðar umhverfis sólina þar sem

hver hringferð tekur eitt ár (365,24 sólarhringir)

– af halla jarðmöndulsins (23,5 °)– af stefnu jarðmöndulsins í himingeimnum

sem er ávallt hinn sami, hvar sem jörðin er stödd á braut sinni.

ÁrstíðaskiptiÁrstíðaskipti

Segulhvolf jarðar bls. 125.Segulhvolf jarðar bls. 125.

• Jörðin er umlukin geysistóru hvolfi sem kallast segulhvolf jarðar.

• Segulhvolfið orsakast af segulsviði sem á upptök sín í iðustraumum í innsta kjarna jarðar gerðum úr járni og nikkel.

• Segulhvolfið nær í um 64000 km út í geiminn á þeirri hlið sem snýr að sólu en teygist í milljónir km á þeirri hlið sem snýr frá sólinni.

Segulljós• Sólin sendir frá sér rafhlaðnar agnir.

Þessar agnir rekast á agnir lofthjúps jarðar nálægt segulskautum hennar. (N-og s-skaut)

• Við árekstrana myndast ljós sem við á norðurhveli köllum norðurljós en kallast suðurljós á suðurhveli.

• Vegna segulsviðs jarðar sjást þau aðeins á skautunum.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135• Yfirborð (jarðvegur) tunglsins hefur orðið til á

milljörðum ára með látlausri skothríð geimsteina af mismunandi stærð. Örin eftir geimsteinana hafa mótað yfirborðið með misstórum gígum.

• Utan gíganna er yfirborðið tiltölulega flatt (höf) sem eru víðáttumikil hraunsvæði. Annar staðar eru fjöll sem teygja sig upp yfir sléttuna, enn annar staðar eru gjár sem eru tugir km.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135• Á umferð sinni umhverfis jörð breytir tunglið

afstöðu sinni til jarðar og sólar og flötur þess breytist eftir því hvar tunglið er statt hverju sinni. Þetta köllum við kvartilaskipti tunglsins.

• Það er einungis sá hluti tunglsins sem endurvarpar sólarljósinu sem er sýnilegur hverju sinni.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135• Þegar tunglið er statt milli jarðar og sólar snýr

það dökku hliðinni að jörð og við segjum að það sé nýtt.

• Síðan kemur mánasigðin í ljós hægra megin og tunglið fer vaxandi uns það er hálft þá eru fyrsta kvartil að viku liðinni.

• Þá verður tunglið gleitt og loks fullt. • Hálfum mánuði síðar er það aftur nýtt. • Tunglmánuður er þá liðinn eða 29,5

sólarhringir.

Kvartilaskipti tunglsins

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135• Sólmyrkvi verður þegar tungl gengur

milli sólar og jarðar. Þá verður almyrkt í alskugga tunglsins en deildarmyrkvi í hálfskugganum frá tunglinu.

Sólmyrkvi

Sólmyrkvi

Sólmyrkvi

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135• Tunglmyrkvi verður þegar tungl gengur

inn í skugga jarðar.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135Sjávarföllin og tunglið• Þyngdarkraftur verkar milli allra massa. Eins er

það með þyngdarkraftinn milli jarðar og tungls. • Tunglið togar í hafbunguna þannig að hún

teygist í átt til tunglsins, þetta köllum við flóð eða sjávarföll.

• Á gagnstæðu hliðinni skortir kraft inn á við og jafngildir það því umframkrafti út á við, því bungar hafið þar einnig.

• Mitt á milli er fjara.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135Sjávarföllin og tunglið frh.• Flóð og fjara verða því tvisvar á sólarhring á

hverjum stað. • En seinkun verður í um 50 mínútur vegna

snúnings tunglsins um leið og jörðin snýst á hverjum sólarhring.

4-3 Tunglið bls. 128-1354-3 Tunglið bls. 128-135

• Sjávarföll eru missterk og kraftarnir eru sterkastir á stórstreymi en það gerist tvisvar á mánuði að sól,tungl og jörð eru í beinni línu eða við nýtt og fullt tungl.

• Smástreymi verður aftur þegar sól, tungl og jörð mynda sem rétt horn eða þegar tungl er hálft bæði vaxandi og minnkandi.