Poremećaji mentalnog zdravlja

dece i mladih

Etiologija, klasifikacija, epidemiologija

Predmetni nastavnik: Prof. Dr. Veronika Išpanović Radojković Studijski program: Psihologija

Fakultet za medije i komunikacijeŠk god. 2013/14

VIII semestar, IV godina

DEFINICIJA MENTALNOG ZDRAVLJA

Mentalno zdravlje je stanje dobrobiti u kome pojedinac realizuje svoje sposobnosti, može da se nosi sa normalnim stresovima života, može da produktivno radi i zarađuje, i u stanju je da doprinosi zajednici u kojoj živi.

(SZO, 2001)

DEFINICIJA MENTALNOG ZDRAVLJA

Mentalno zdravlje je sposobnost svih nas i svakoga od nas da osećamo, razmišljamo i postupamo na način kojim se uvećava naša sposobnost da uživamo u životu i da odgovorimo na izazove koji se postavljaju pred nama. To je pozitivan osećaj emocionalnog i duhovnog zdravlja, uz poštovanje značaja jednakosti, socijalne pravde, međuljudskih veza i ličnog dostojanstva.

Breme mentalnih poremećaja je Breme mentalnih poremećaja je ogromnoogromno

Mentalni poremećaji su: Mentalni poremećaji su:

UniverzalniUniverzalni pogađaju sve zemlje i društva, sve uzraste,

UčestaliUčestali prisutni kod 10% odraslih u svakom trenutku,

25% ljudi tokom nekog perioda svog života,20% pacijenata u primarnoj zdravstvenoj zaštiti

Dovode do teške invalidnosti:Dovode do teške invalidnosti: naročito depresivni poremećaji, shizofrenija, Alzheimerova demencija, zloupotreba PAS, mentalna retardacija, epilepsija.

Negativno utiču na kvalitet životaNegativno utiču na kvalitet života obolelog i porodice usled emocionalnog i ekonomskog tereta, stigmatizacije i diskriminacije.

Definicija poremećaja mentalnog

zdravlja dece i mladih

“ Abnormalnost emocija, ponašanja ili

odnosa koji su dovoljne težine i trajanja da ozbiljno ometaju dete u njegovom socijalnom ili ličnom funkcionisanju i/ili uzrokuju patnju (distress) deteta, njegovih roditelja ili ljudi u okruženju.”

UTICAJI NA DETE U RAZVOJU

Činioci koji utiču na razvoj ličnosti deteta

Konstitucionalni činioci

Sredinski činioci

Fizičke bolesti i smetnje u razvoju (hendipek)

Konstitucionalni činioci

Genetski činioci - najčešće poligenski uticaji (npr. kod autizma, Gilles de la Tourette sindroma itd),

Inteligencija Temperament – genetska predispozicija za

reagovanje na sredinske stimuluse na određeni način ( karakterističan stil interakcije sa sredinom) .

Rodne razlike (razlike po polu) – npr. razlike u eksploratornoj aktivnosti, agresiji, nivou aktivnosti između dečaka i devojčica

Dimenzija temperamenta

Opis

Nivo aktivnosti Pozciija na dimenziji preterana aktivvnost – snižena aktivnost

Ritmičnost Iregularnost u ritmu spavanja, hranjenja itd.

Približavanje/povlačenje

Inicijalni odgovor na novu situaciju npr. hrana, osoba, igračka

Adaptabilnost Sposobnost da efektivno upravlja novom situacijom

Prag za odgovor Nivo intenziteta stimulusa potreban za izazivanje odgovora

Intenzitet odgovora Snaga odgovora nezavisno od kvaliteta odgovora

Kvalitet raspoloženja Predominacija zadovoljstva naspram nezadovoljstva u ponašanju

Distraktibilnost Lakoća kojom stimulus odvlači pažnju oid trenutnog zadatka

Raspon i postojanost pažnje

Sposobnost da se istraje u vršenju zadatka

Dimenzije temperamenta –Thomass&Chess,

1982

Klaster Opis

Lak temperament

Kombinacija regularnosti ritmova, tendencija ka približavanju u novim situacijama, brzo prilagodjavanje i predominatno pozitivno raspoloženje

Težak temperament

Iregularnost ritmova, tendencija ka povlačenju, slabo prilagođavanje i predominatno negativno raspoloženje (suprotno lakom temperamentu)

Sporo se otkravljuje, “zagreva”

Tendencija ka povalečnju u novim situacijama i sporo prilagođavanje, česte negativne reakcije. Često se karakteriše kao “stidljivo dete”

Klasteri temperamentalnih karakteristika( Thomass & Chess, 1982)

Poslednje dve grupe (težak temperament i sporo se otkravljuje”) su pod većim rizikom za razvoj poremećaja ponašanja

Sredinski činioci Porodica

Zadovoljava fizičke potrebe (hrana, smeštaj) Obezbeđuje ljubav i sigurnost Razvija socijalne odnose sa odraslima/braćom i sestrama Stimuliše kognitivne i jezičke sposobnosti Pruža odgovarajuće modele ponašanja i socijalizacije Obezbeđuje sticanje etičkih i moralnih vrednosti

Škola Sticanje školskih veština Unapređenje odnosa sa vršnjacima Prihvatanje autoriteta odraslih van porodice

Šire okruženje (zajednica) Fizičke bolesti i hendikep

Psihosocijalni uzroci poremećaja mentalnog zdravlja dece i mladih

(rezultati epidemioloških istraživanja, Rutter i sar. 1970-1975)

Porodična nesloga Bračna nesloga Deca data na

starateljstvo Deca koja ne žive sa

oba roditelja

Devijantnost roditelja

Psihijatrijski poremećaji majke

Krivični prestupi oca

Socijalne neprilike Velika porodica Mnogočlana porodica

u istom stanu Otac obavlja

niskokvalifikovane poslove

Školsko okruženje Mnogo učenika,

nedovoljno nastavnika Česte promene

nastavnika

Interakcija bioloških, psiholoških i Interakcija bioloških, psiholoških i socijalnih faktora u razvoju mentalnih socijalnih faktora u razvoju mentalnih poremećajaporemećaja

Činioci rizika za poremećaj mentalnog Činioci rizika za poremećaj mentalnog zdravlja u detinjstvuzdravlja u detinjstvu

1)1) detedete

2)2) porodicuporodicu

3)3) društvenu zajednicudruštvenu zajednicu

mogu biti vezani za:mogu biti vezani za:

1. Vezani za dete1. Vezani za dete -Nizak IQ – kod teških mentalnih retardacija rizik je za 40% veći

-Težak temperament

-Somatsko oboljenje, posebno CNS-a

-- kod epilepsije rizik je za 20% veći

-Specifični poremećaj razvoja

-Teškoće u komunikaciji

-Školski neuspeh

-Nisko samopoštovanje

Činioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvuČinioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvu

2. Vezani za porodicu2. Vezani za porodicu

- Slom porodice- Duševna bolest majke- Kriminalitet (alkohlizam, psihopatija oca)- Nasilje u porodici- Nedosledna, nejasna ili kruta disciplina- Siromaštvo – bez obzira na uzrok- Smrt i gubitak bliskih srodnika- Neprijateljski ili odbacujući stav prema detetu- Neprilagođavanje potrebama deteta

Činioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvuČinioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvu

3. Vezani za socijalno okruženje 3. Vezani za socijalno okruženje detetadeteta

ŠkolaŠkola- loša organizacija, nejasna disciplina- nepoštovanje individualnosti deteta- česte promene, nizak moral

nastavnika

Sociokulturalni činiociSociokulturalni činioci- pritisak vršnjaka- ismevanje- socijalna deprivacija

Činioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvuČinioci rizika za poremećaj ment. zdravlja u detinjstvu

Rizici za poremećaj mentalnog zdravlja na ranom uzrastu

Loša materinska briga u detinjstvu majke Maloletnička trudnoća Loši odnosi među roditeljima Odsutnost ili slaba uključenost oca Niske intelektualne sposobnosti (IQ ispod

70) Depresija majke Uporno neprihvatanje deteta i posle tri

meseca Samohrani roditelj bez podrške

Zaštitni činioci koji štite dete od Zaštitni činioci koji štite dete od poremećaja mentalnog zdravlja (Garmezy, poremećaja mentalnog zdravlja (Garmezy,

1987)1987)

1. Činioci vezani za dete1. Činioci vezani za dete- lak temperament- Iznad prosečni IQ- ženski pol pre adolescencije, muški pol nakon adolescencije- pozitivna slika o sebi, visoko samopoštovanje

2. Činioci vezani za porodicu2. Činioci vezani za porodicu- visok stepen kohezije u porodici- dobar odnos bar sa jednim roditeljem

3. Činioci vezani sa okruženje deteta3. Činioci vezani sa okruženje deteta- dobra škola- dobro strukturisana sredina

Rezilijentnost

“Rezilijentna osoba je ona koja, uprkos stresovima, pronalazi ubeđenje da je

unutrašnje i spoljnje okruženje predvidivo, da život ima smisla i da se stvari mogu razrešiti na najbolji mogući način.”

E. WERNER, 1982

Klasifikacija mentalnih poremećaja

dece i mladih

Etiološka klasifikacija neprimerena/nemoguća zbog multifaktorske uzročnost mentalnih poremećaja

Deskriptivna ili fenomenska (simptomska ) klasifikacija: Poremećaji emocija (Emocionalni poremećaji) Poremećaji ponašanja Razvojni poremećaji Poremećaji u odnosima

Većina pacijenata ima simptome iz više oblasti

Multiaksijalne klasifikacije mentalnih poremećaja dece i

mladih

Međunarodna klasifikacija bolesti MKB-10 (International Classification of Diseases – ICD 10, Svetska zdravstvena organizacija, 1992):

V poglavlje: Klasifikacija mentalnih poremećaja i poremećaja ponašanja

Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders -DSM IV i DSM V (Američko udruženje psihijatara, APA, 1994, 2013 )

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i

mladih -1.

Emocionalni poremećaji: Poremećaji sa anksioznošću Fobije Depresija Opsesivno-kompulzivni poremećaj Neke somatizacije Nazivaju se i “internalizujući” poremećaji

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i

mladih -2.

Poremećaji ponašanja(Disruptive= razbijački, razvaljujući): Poremećaji ponašanja Izazivačko drsko ponašanje

(Oppositional Defiant Disorder - ODD) Hiperaktivnost Nazivaju se i “eksternalizujući”

poremećaji

Glavne grupe psihijatrijskih poremećaja dece i mladih -3.

Razvojni poremećaji:

Zaostajanje u govorno-jezičkom razvoju Zaostajanje/ teškoće u čitanju Mentalna retardacija Autistični spektar poremećaja (ubtraja se i u

poremećaje odnosa) Enureza i enkopreza

Glavne grupe poremećaja mentalnog zdravlja dece i

mladih -4.

Poremećaji u odnosima Poremećaji privrženosti Poremećaj odnosa sa vršnjacima Poremećaji odnosa sa članovima poprodice,

bratom i sestrom (npr. ljubomora itd) Autistični spektar poremećaja (ubraja se i razvojne

poremećaje)

Preklapanje između četiri grupe.Mnogi poremećaji se ne mogu uklopiti u ove četiri glavne

grupe ( npr. Shizofrenija sa ranim početkom, Anorexia nervosa itd).

Poremećaji mentalnog zdravlja dece i mladih u ICD-10, V

poglavlje

F80-89 Poremećaji psihičkog razvoja

F90-98 Poremećaji ponašanja i emocija sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji

F70-79 Mentalna retardacija

F80-F89 Poremećaji psihičkog F80-F89 Poremećaji psihičkog razvojarazvoja

F80 Specifični razvojni poremećaji govora i jezika

F81 Specifični razvojni poremećaji školskih veština

F82 Specifični razvojni poremećaji motorne funkcije

F83 Mešoviti specifični razvojni poremećaj

F84 Pervazivni razvojni poremećaji

F88 Drugi poremećaji psihičkog razvoja

ICD- 10

F90-F98 Poremećaji ponašanja i emocija sa F90-F98 Poremećaji ponašanja i emocija sa početkom obično u detinjstvu i adolescencijipočetkom obično u detinjstvu i adolescenciji

F90 F90 Hiperkinetički poremećajiHiperkinetički poremećaji

F91 Poremećaji ponašanja

F92 Mešoviti poremećaji ponašanja i emocija

F93 Emocionalni poremećaji sa početkom specifičnim za detinjstvo

F94 Poremećaji socijalnog funkcionisanja sa početkom specifičnim za detinjstvo i adolescenciju

F95 F95 Tik poremećajiTik poremećaji

F98 Drugi poremećaji ponašanja i emocionalni poremećaji sa početkom obično u detinjstvu i adolescenciji

ICD-10

F70-79 Mentalna retardacija F70-79 Mentalna retardacija

F70 F70 Laka mentalna retardacijaLaka mentalna retardacija

F71 Umerena mentalna retardacija

F72 Teška mentalna retardacija

F73 Duboka mentalna retardacija

F 79 Nespecifikovana mentalna retardacija

Četvrti znak šifre se može koristiti za označavanje stepena udruženog poremećaja ponašanja:

Bez, ili minimalan poremećaj ponašanja

Značajan poremećaj ponašanja koji zahteva pažnju ili tretman

Drugi poremećaji ponašanja

Bez napomene o poremećaju ponašanja

ICD-10

Epidemiologija mentalnih poremećaja dece i mladih

Epidemiologija – izučavanje distribucije poremećaja i povezanih činilaca u određenoj populaciji (reprezentativni, visoko rizični ili neki poseban uzorak)

Prevalenca – ukupan broj/udeo posmatranog

poremećaja u populaciji (učestalost, najčešće izražena u %)

Incidenca – broj novo otkrivenih slučajeva u

posmatranom periodu (npr. u toku jedne godine)

Istraživanja prevalenca psihijatrijskih poremećaja dece i mladih -1.

Studije Ratera (Rutter) i saradnika na ostrvu Vajt (Isle of Wight, 1979-75):

7% kod dece uzrasta 10-11 g. Deca sa hroničnim bolestima ili hendikepom značajno više

poremećaja: Deca sa astmom ili dijabetom 2x više poremećaja, Deca sa epilepsijom ili cerebralnom paralizom 5x više

poremećaja

U Londonu (1975): 14% kod dece uzrasta 10 g. Veza sa većom učestalošću predisponirajućih faktora (nesloga u

porodici, psihijatrijski poremećaj roditelja, nepovoljne socijalne okolnosti, loš kvalitet škole)

Istraživanja prevalenca psihijatrijskih poremećaja dece i mladih -2.

Studije na predškolskoj deci (N. Richman, 1975-82):

20% dece ispoljavalo značajne probleme ponašanja Kod 7% su poremećaji bili teški 80% poremećaja su činili emocionalni poremećaji, poremećaji

ponašanja i mešane kategorije. Kod 60% problemi perzistirali i na školskom uzrastu, najčešće

kod hiperaktivnih dečaka sa niskim intelektualnim sposobnostima

Značajna veza između zaostajanja u govorno-jezičkom razvoju i poremećenog ponašanja

Velike epidemiološke studije:Ontario (Kanada), Dunedin i Christchurch (Novi Zeland), Great

Smoky Mountains (USA), Porto Ricco.

Okvir za unapređenje Okvir za unapređenje i zaštitu mentalnog zdravlja i zaštitu mentalnog zdravlja

decedece

Zdrava decaZdrava deca

Jačanje otpornostiJačanje otpornostii zdravih stilova i zdravih stilova

životaživota

Unapređenje Unapređenje zdravljazdravlja

Deca izložena Deca izložena rizikuriziku

Smanjenje Smanjenje faktora rizikafaktora rizika

Prevencija Prevencija poremećajaporemećajamentalnog mentalnog zdravljazdravlja

Deca sa Deca sa simptomimasimptomima

Rana dijagnoza Rana dijagnoza i intervencijai intervencija

Otkrivanje i Otkrivanje i identifikacijaidentifikacija

Deca sa Deca sa mentalnimmentalnimporemećajimaporemećajima

Lečenje i Lečenje i oporavakoporavak

Optimalno Optimalno lečenje lečenje i brigai briga

Zaštita mentalnog zdravlja Zaštita mentalnog zdravlja decedece

Tipovi i efekti preventivnih Tipovi i efekti preventivnih intervencijaintervencija

1. Poboljšanje socioekonomskog standarda (SES) 1. Poboljšanje socioekonomskog standarda (SES) celokupne populacije celokupne populacije

značaj praga deprivacijeznačaj praga deprivacije- SES i dečiji psihijatrijski poremećaji = slaba korelacija- SES i intelektualne sposobnosti = jaka korelacija- Kvalitet porodičnih odnosa jak činilac, nezavisan od SES

2. Psihosocijalne intervencije sa određenim uzrasnim 2. Psihosocijalne intervencije sa određenim uzrasnim grupama u opštoj populacijigrupama u opštoj populaciji- retke studije, nejasni efekti

3. Psihosocijalne intervencije sa rizičnim grupama3. Psihosocijalne intervencije sa rizičnim grupama- Brojne studije, dobri efekti- Samohrane, maloletne majke, nizak SES- Prematurusi, nizak SES- Hospitalizovana deca- Hronično obolela deca- Deca duševno bolesnih roditelja- Deca iz konfliktnih i razvedenih brakova- Deca izložena akutnom stresu- Deca lišena roditeljske brige