83, 2018, s. 251-267 Publication Date 31.10.2018 10.12 ...isamveri.org/pdfdrg/G00028/2018_83/2018_83_DALBASEK.pdf · 251 _____ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı:

251

_____________________________________________________________________________________

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: 83, Aralık 2018, s. 251-267

Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date Yayınlanma Tarihi / The Publication Date

31.10.2018 10.12.2018

Dr. Ebru KARAHAN DALBAŞ

Marmara Üniversitesi, Geleneksel Türk Sanatları ASD

[email protected]

XVIII. YÜZYILDA HAZIRLANMIŞ BİR DÎVAN TEZHÎBİ

Öz

Osmanlı Devleti’nde XVIII. yüzyılın başlarından îtibâren görülmeye başlanan ve

Sultan III. Selim Dönemi’nde daha bilinçli ve sistemli bir şekilde yürütülen “Batı-

lılaşma” hareketlerinin izleri sosyal, askerî, siyâsî alanda olduğu kadar kültür ve

sanat alanında da kendini göstermiştir. Tezhip sanatında klasik kāidelerin kısmen

de olsa korunduğu bu dönemde motif, renk, boyama teknikleri ve kullanılan mal-

zemelerde yeni uygulamalar yer bulmuştur. Bununla birlikte devrin Osmanlı sa-

natkârları, rokoko ve barok üslûplarını olduğu gibi almayıp kendi sanat görüşleriy-

le harmanlayarak yeniden yorumlamışlar, hattâ sanat tarihçileri tarafından “Türk

Rokokosu” olarak adlandırılan üslûpta eserler vermişlerdir. Makaleye konu olan,

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Hazine Bölümü 918 numarada kayıtlı Dîvân-ı

Burhân adlı eserin bezemeleri, rokoko üslûbunun tadında ve zarif örneklerindendir.

Ayrıca hâtime sayfasında (v.59 a) Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi isminin geç-

mesi -her ne kadar bu eserin müzehhibi olduğuna dâir bir bilgi olmasa da- bu de-

virde böyle bir sanatkârın var olduğunu göstermesi ve böyle bir unvânın ilk defa

karşımıza çıkması açısından da önemlidir.

Anahtar kelimeler: Tezhip, Sultan III. Selim, rokoko, barok, dîvan.

Xvııı. Yüzyılda Hazırlanmış Bir Dîvan Tezhîbi

The Journal of Academic Social Science Yıl:6, Sayı: 83, Aralık 2018, s. 251-267

252

A DECORATION OF THE DÎVAN IN 18th CENTURY

Abstract

Westernization movements started to be seen at the beginning of the XVIII. cen-

tury in the Ottoman Empire. It was carried out in a more conscious and systematic

way during the period of Sultan Selim III. The influences of this movement were

seen in the fields of culture and art as well as social, military and political fields. In

this period, the classical rules in the art of book illumination were partially pre-

served. New practices were made in motif ,color and painting techniques and the

materials were used. In addition,the Ottoman artists of the period reinterpreted the

rococco and baraques styles with their own artistic views,and they even produced

works in the style of ''turkish rococco'' which was called that way by the art histori-

ans. The decoration of the work called Divan-i Burhan which is the subject of the

article, which is registered with the Treasury Department of Topkapı Palace Muse-

um 918 is one of the pleasant and elegant examples of the rococo style. In addition,

the name Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi is seen in the colophon. (v.59 a) There

is no information about whether he is the artist of this work. However, it is under-

stood that there is such an artist in this period. It is also important in terms of the

first time such a name is encountered.

Keywords: Illumination, Sultan III. Selim, rococo, baroque, divan.

GİRİŞ

XVII. yüzyıla kadar yoğun bir etkinlik gösteren ve dış etkilerden uzak kalan Osmanlı sa-

natında, XVII. ve XVIII. yüzyılda, devletin, Batı ile ilişkiler kurması neticesinde birtakım deği-

şiklikler belirmiştir.1 Bu değişiklikler önce sanat, arkasından kültürel konularda görülmeye baş-

lanmıştır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısından îtibâren tezyînî sanatlar ve mimarlık ürünlerinin

barok ve rokoko özellikler göstermesi, bu durumun ifadesidir.2

Sultan III. Selim döneminde Batılılara ayrı ve eskisinden daha fazla değer veren bir anla-

yış hâkim olmaya başlamış, bunun sonucunda zevk ve anlayışlarda olağan dışı gelişmeler gö-

rülmeye başlanmıştır. İstanbul’da Avrupa, özellikle Fransız modası, Sultan III. Selim’in yakın-

larında tesirini göstermiştir. Bu etkileşim o anda önemli bir sonuç vermese de, daha sonraki

yıllardaki gelişmelerin temeli olmuştur.3

XVII. yüzyıl tezhib sanatı, yenilik göstermeyen bir devir olarak karşımıza çıkmış, önceki

yüzyılın sanatına fazla bir şey katılmamış büyük bir atılım olmamıştır.4 XVIII. yüzyıla gelindi-

ğinde ise tezyînî sanatlarımız da yeniliklerden nasibini almıştır. Batının barok ve rokoko tarzla-

rının Osmanlı tezhib sanatına nüfuz etmesiyle yeni zevk ve görüşler meydana gelmiş olmakla

beraber, Osmanlı tezhibinin, renk, desen ve motiflerini kısmen koruyarak devam ettiği görül-

1 Günsel Renda, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı, Ankara, TTK Basımevi, 1977.s.15. 2 Mustafa Cezar, “Osmanlılar’da XVIII. yy. Kültür ve Sanat Ortamı”, 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı, Sempoz-

yum Bildirileri, 20-21 Mart 1997, İstanbul, Sanat Tarihi Derneği Yay.:3, 1998, s. 43,45. 3 Tuncer Baykara, Osmanlılar’da Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir, Akademi

Kitabevi, 1992, s.89–94. 4 Gülnur Duran, “Örnekleriyle XVII. Yüzyıl Osmanlı Tezhip Sanatına Bir Bakış”, Asos Journal Akademik Sosyal

Araştırmalar Dergisi, Yıl 6, Sayı 75, Ağustos 2018, s.333.



253

mektedir.5 Sultan III. Selim devri tezhibinde, tezyînî sanatlara henüz girmeye başlayan ve had-

dini aşmadan, millî değerleri yok etmeden ve onlarla birlikte kâfi miktarda yer alan bazı yenilik-

ler, geleneğe bağlı sanatkârlarımızı fazla rahatsız etmemiştir.6 Saray Nakkaşhânesi’nde bulunan

sanatkârlar, Avrupa’dan gelen tesirlere kendi zevk ve görüşlerini de ilâve ederek “Türk Rokoko-

su” denilen yeni bir üslûpta eser vermişlerdir. Barok ve rokoko gibi yenilikler, tezhipte önceleri

zenginlik olarak görülse de, zamanla önlenemez hâle gelerek bezeme sanatımızdaki millî değer-

leri silip süpürmüştür.7

Batı kaynakları bu yeni üslûbun oluşmasında etkili olmuşsa da Osmanlı sanatının kendi

bünyesinde varolan birtakım benzer süsleme motifleri de bu üslûbun kabullenilip uygulanmasını

kolaylaştırmıştır.8 Rokoko üslûbunda yapılmış bezemelerdeki desenler, Avrupa’daki örneklere

göre çok daha sâde ve zariftir, figürlere yer verilmemiştir. Çok canlı renkler bir arada kullanıl-

masına rağmen renk âhengine dikkat edilmiştir. Altın ve renk dağılımı da dengelidir. Bu üslûp-

taki tezhiplerde renk paleti genişlemiş, eflâtun, pembe, mor gibi renklerin yanısıra yeşil, turun-

cu, sarı ve mavinin parlak tonları da çalışılmıştır. Altın, geniş yüzeylerde yapıştırma olarak kul-

lanılmış, iğne perdahtına çok sık yer verilmiştir. Cetveller kalınlaşmış, âdetâ barok mîmârîsine

âit sütun örneği gibi üst kısmı sütun başlıklarıyla veyâ dalgalı biçimde bitirilmiştir. Tığlar çoğu

zaman yerlerini vazo ve saksı içindeki çiçek demetlerine bırakmıştır.

Bu dönemin tezhip sanatında Batı’nın rokoko ve barok üslûplarının etkisi, renk ve boya-

ma usullerinin yanında motiflerde de kendini göstermiştir. “s” “c” kıvrımları ve bu şekilde

kıvrılıp bükülmüş yapraklar, akant yaprakları, deniz hayvanı kabuğuna benzetilmiş akant yap-

rakları rokoko üslûbunun en belirgin motifleridir. Tabiî üslûpta yapılmış çiçek demetlerini taşı-

yan simetrik veyâ asimetrik, kulplu/kulpsuz vazo, ayaklı kâse, lâledan, sepet, saksı, rokoko

ayaklı sehpa, perde, perde püskülü, kurdele, inci dizisi gibi motifler bu dönemde uygulama alanı

bulmuştur. Gölgeli boyama ile motiflere hacim ve hareket kazandırılmıştır.9

Çeşitli bölüklerden oluşan ve ulufeli yani aylıklı sanatçı ve zanaatçılar topluluğu olan

Ehl-i Hiref adlı sanatkâr zümresine ait defterlerin en son tarihli olanı, Recep 1211/Aralık 1796

senesini vermektedir. (TSM, Arşiv D. 9613/13) 10 Bu da Saray Nakkaşhânesi’nin bu dönemde

hâlâ faaliyette olduğunu göstermektedir.

Bu dönem tezhipleri Kur’ân-ı Kerîmler, Delailü’l-Hayrât’lar ve diğer duâ kitapları ile

çoklukla dîvanlar olmak üzere edebî eserler ve ilim kitaplarında karşımıza çıkmaktadır. Maka-

leye konu olan, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Hazine Bölümü 918 numarada kayıtlı olan

Dîvân-ı Burhân adlı eser, rokoko üslûbundaki tezhipleri açısından dikkat çekicidir. Ayrıca hâti-

me sayfasında (v.59 a) Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi isminin geçmesi -her ne kadar bu ese-

rin müzehhibi olduğuna dâir bir bilgi olmasa da- bu devirde böyle bir sanatkârın var olduğunu

göstermesi ve böyle bir unvânın ilk defa karşımıza çıkması açısından da önemlidir.

5 F. Çiçek Derman, “İstanbul’da Tezhib Sanatıı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi; Edebiyat

Kültür ve Sanat, C.7, İstanbul, İBB Kültür AŞ. 2015, s. 368. 6 F. Çiçek Derman, “Sultan III. Selim Devri Tezyînatındaki Batı Tesirleri (1789-1807)”, Osmanlı Dünyasında Kültü-

rel Karşılaşmalar ve Sanatsal Yansımaları: Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu’na Armağan / Cultural Encounters in The

Ottoman World and Their Artistic Reflections: in Honor of Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu (14-16 Kasım

2012), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, 2017. s.93. 7 F. Çiçek Derman, “İstanbul’da Tezhib Sanatı”, s. 368-370. 8 Feryal İrez, “Topkapı Sarayı Harem Bölümündeki Rokoko Süslemenin Batılı Kaynakları”, TSM Yıllık IV, İstanbul,

TSM Müdürlüğü, 1990, s. 33. 9 Ebrû Karahan Dalbaş, Tezhip Sanatında Sultan III. Selim Dönemi (1789-1807), Yayınlanmamış Sanatta Yeterlik

Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul, 2017, s. 35,37. 10 Bahattin Yaman, Osmanlı Saray Sanatkârları 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref, İstanbul, Tarih Vakfı Yurt Yay., 2008, s.13.



254

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Hazine Bölümü 918 numarada kayıtlı olan

Dîvân-ı Burhân adlı eserin genel özellikleri:

Yazma eser 228 x 136 x 7,5 mm. eb’âdındadır, 59 varaktan meydana gelmiştir. Ta’lîk

hatlı olup, v.59a’daki ketebe kaydından 1205/1791 senesinde Seyyid Yahyâ İhyâ (ö.1228/1812)

tarafından istinsah edildiği anlaşılmaktadır. Yine aynı tarihlerde tezhip edildiği düşünülmekte-

dir. Hâtime sayfasında (v.59a) lâl mürekkebi ile Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi ismi geçmek-

tedir. Ancak eserin müzehhibi olduğuna dâir bir bilgi görülmemiştir. Bununla ilgili olarak ileri-

de ayrıntılı bilgi verilecektir.

v. 1b’deki mukaddimeden, bu dîvânın sahibinin, Müftizâde Hoca Efendi’nin mahdûmu

müderrisinden Seyyid Mehmed Burhân olduğu ve Hoca Süleyman Neş’et Efendi’den Fârisî ve

Mesnevî tahsil ettiğini anlaşılmaktadır.11

Metin kısmı âharlı; pembemsi renk ile açık ve koyu krem renkli kâğıtlar üzerine is, lâl

mürekkebi ve zer-mürekkep kullanılarak yazılmıştır. Unvan sayfaları 9–10, diğer sayfalar 13

satır ve 2 sütun hâlinde düzenlenmiştir. Diğer varaklarda 146,5 x 75 mm.’lik yazı sahalarının

etrâfı 3,5; 1 ve 0,5 mm.’lik altın cetvellerle çevrilmiştir. Sütun araları 0,5 mm.’lik altın cetvelli-

dir. Zamanımıza temiz bir şekilde korunarak gelen bu Dîvân’ın kabı, kahverengi deri ve kumaş-

tan yapılmış olup miklebsizdir.

Yazma eserde unvan sayfaları, fasılbaşı ve koltuklar bezemelidir. Rokoko üslûbundaki

bezemelerin tamâmı birbiriyle uyum içindedir. Sultan III. Selim Devri’ne (1789-1807) âit olan

Dîvân, döneminin bezeme hususiyetlerini taşımaktadır.

Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Hazine Bölümü 918 numarada kayıtlı olan

Dîvân-ı Burhân adlı eserin tezhibli sayfalarının özellikleri:

Unvan tezhîbi (v.1b): 100 x 75 mm. eb’adındaki yazı sahasının etrâfı 3,5; 1 ve 0,5

mm.’lik altın cetvellidir. Besmele satırının iki yanına sütun başlığına benzeyen desenler işlen-

miştir. Yazı sahasının üstünde bulunan 55,5 x 71,5 mm. ölçülerindeki desen sahası, pembe,

yeşil, eflâtun, mavi, turuncu gibi parlak renklerin kullanıldığı; motiflere ışık gölge oyunlarıyla

hacim kazandırıldığı rokoko üslûbundaki 1/2 simetrili desenle tezyin edilmiştir. Desende “s” ve

“c” kıvrımları, “c” şeklinde kıvrılmış yapraklar, istiridye kabuğu gibi motifler yer almaktadır.

Motiflerin dışında kalan bölümlerin zemini, yoğun iğne perdahtı yapılmış altın veyâ noktalama

tekniğinin uygulandığı eflâtun ve yeşil renklidir. Tığlar, oldukça iri, altın zeminli hatâyî motif-

leri ile tirfil ve “s” kıvrımlarıyla yapılmıştır. Bezeme sahası, 0,5 mm.’lik altın cetveller, 2 / 2,5

mm.’lik turuncu ve eflâtun zeminli ince arasuları ve bunların arasında bulunan 7,5 mm.’lik ro-

koko desenli arasuyu ile çevrelenmiştir. (Resim 1/Çizim 1.)

Unvan tezhibi (v.4b): 99 x 75 mm.’lik yazı sahası, 4,5; 1 ve 0,5 mm.’lik altın cetvellidir.

Fasılbaşının iki yanındaki 16 x 19 / 19,5 mm. eb’adlarındaki koltuklar; iğne perdahtı yapılmış

altın zemin üzerine, ayaklı kâse içindeki tabiî üslûptaki çiçek demetleri ile bezenmiştir. En altta

kısa tutulan iki satırın iki yanındaki 15 x 15,5/14,5 mm.’lik siyah zeminli koltuklara da yine

çiçek demetleri yapılmıştır. Koltukların etrâfı 0,5 mm.’lik altın cetvel ve 1,5 mm.’lik ince arasu-

ları ile çevrelenmiştir. Ortadaki 4 mm. enindeki sütuna, altın zemin üzerine; mavi, kırmızı ve

yeşil renklerde tek iplik hatâyî grubu desen işlenmiştir

11 Fehmi Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C.II, İstanbul, Topkapı

Sarayı Müzesi, 1961, s. 221.



255

Yazı alanının üzerindeki 54,5 x 48 mm. eb’adındaki desen sahası ve tığlar; v.1b’deki un-

van tezhibi ile uslûb, teknik, motif ve renk bakımından benzerlikler göstermektedir. Bezeme

sahası, 0,5 mm.’lik altın cetveller, 2,5 mm.’lik turuncu ve eflâtun zeminli ince arasuları ve bun-

ların arasında 6,5 mm.’lik rokoko desenli arasuyu ile çevrelenmiştir. (Resim 2/Çizim 2.)

Unvan tezhibi (v.25b): 92,5 x 75 mm. eb’adındaki yazı sahası 3,5; 1 ve 0,5 mm.’lik altın

cetvellidir. Lâl mürekkebi ile yazılmış fasılbaşının iki yanındaki 16 x 25,5 / 25 mm.’lik mavi

zeminli koltuklar, tabiî üslûptaki çiçek demetleri ile tezyin edilmiştir. Kısa tutulan satırların iki

yanındaki 17,5 x 15 / 16 mm.’lik koltuklar; iğne perdahtı yapılmış altın zemin üzerine, ayaklı

kâse içindeki çiçek demetleri ile bezenmiştir. Koltukların etrâfı 0,5 mm.’lik altın cetvel ve 1,5

mm.’lik ince arasuları ile çevrelenmiştir. Ortadaki 4 mm. enindeki sütuna, altın zemin üzerine;

mavi, kırmızı ve yeşil renklerde tek iplik hatâyî grubu desen işlenmiştir.

Yazı alanının üzerindeki 54,5 x 48,5 mm. eb’adındaki desen sahası ve tığlar; v.4b’deki

unvan tezhibi ile aynı desene sahiptir. Burada farklı renkler uygulanmıştır. Bezeme sahası; 0,5

mm.’lik altın cetvellere ilâveten 2,5 mm.’lik eflâtun ve 2 mm.’lik turuncu zeminli ince arasuları

ve bunların arasındaki 6,5 mm.’lik v.1b’dekinin aynısı olan rokoko desenli arasuyu ile çevre-

lenmiştir. (Resim 3/Çizim 3.)

Fasılbaşları ve koltuk bezemeleri: v. 5a’da lâl mürekkebi ile yazılan fasılbaşının iki ya-

nındaki 9,5 x 28 / 28,5 mm. eb’adındaki siyah zeminli fasılbaşları, tabiî üslûptaki çiçeklerle

bezenmiştir. Aynı sayfada kısa tutulan satırların iki yanındaki 31 x 15,5 / 13,5 mm.’lik altın

zeminli, etrafı mavi zeminli ince arasuları ile çevrilmiş koltuklar; çiçek demetleri taşıyan kulp-

lu, ayaklı mavi renkli vazolar ile tezyin edilmiştir. Ortadaki 4 mm. enindeki sütuna, altın zemin

üzerine; mavi, kırmızı ve yeşil renklerde tek iplik hatâyî grubu desen işlenmiştir. (Resim

4/Çizim 4.)

Hâtime sayfası (v.59a): Bu sayfa bezemesizdir. Ketebe kaydı şöyledir: “Bunu, Arap

Câmiî İmamı fakîr Seyyid Yahyâ İhyâ 1205 senesinde yazdı.” (Resim 5.)

Eserde, beyitlerden önce, lâl mürekkebi ile yazılan birkaç cümle ile bu beyitlerin ne

münâsebetle söylendiği açıklanmıştır. Bu sayfada da aşağıda yazacağımız beyitten önceki açık-

lamada “Reisü’l- Müzehhibân12 Hâtif Efendi” ismi geçmektedir. Şöyle ki:

“Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi İngiliz Sefâyîni kendi limanında muhterik olduğun

resmettikte ana ilhâm tarîkiyle bu beyit inşâd olundu.” Açıklaması: Reisü’l- Müzehhibân Hâtif

Efendi, İngiliz gemisinin kendi limanında yanışını tasvir eden bir resim çizmiş. Eserin müellifi

bu resmi görmüş ve ondan ilham alarak şu beyiti söylemiş:

“Musavver âteş-i ruhsârın üzere hâli şeb renginin

Tutuşmuş keşdî-i efrencdir Bahr-i Sefîd içre.” (Resim 5.)

Buradaki ifâdelerden -her ne kadar bu eserin müzehhibi olduğuna dâir bir bilgi olmasa

da- bu devirde Reisü’l-Müzehhibân Hâtif Efendi adlı bir sanatkârın var olduğu -bir eserini gör-

memekle beraber- tezhip yanında resim tarzında işler yaptığı anlaşılmaktadır. Ayrıca bu eser,

bu dönemde Reisü’l-Müzehhibân şeklinde bir unvânın ilk defâ karşımıza çıkması açısından da

12 Müzehhib,tezhib yapan sanatkâra verilen isimdir. Bu kelimenin çoğulu müzehhibândır. Reisü’l-Müzehhibân, mü-

zehhiblerin reisi mânâsına gelmektedir. Müzehhibân tâbirine yazılı kaynaklarda çok ender rastlanmaktadır.



256

önem taşımakta, Reisü’l-Hattâtîn gibi bir Reisü’l-Müzehhibân’ın da bulunuyor olabileceğini

göstermektedir.13

Kitap kabı: Dîvân’ın kabı, kahverengi deri ve kumaştan yapılmış olup miklebsizdir. Alt

ve üst kabın ortası sevâî kumaş ile kaplıdır. (Resim 6.) Önceden yavruağzı renkte olduğu anlaşı-

lan kumaş yer yer solmuş vaziyettedir. Kabın deri kısımlarının, köşe ve kenarlarında dökülmeler

olduğu görülmektedir. Kab içi ebrûdur.

SONUÇ

XVIII. yüzyılda Batı’nın siyasî, askerî ve ekonomik üstünlüğünü kabul edip, Batı’ya karşı

koymak için de O’nu tanıyıp bilim ve teknolojisinden faydalanmak zorunda olduğunu farkeden

Osmanlı Devleti’nde, bu yüzyılın başlarından îtibâren, “Batılılaşma” olarak adlandırılan hare-

ketler görülmeye başlanmıştır. Gerek Batılılaşma hareketleri gerekse Batılıların çeşitli nedenler-

le Türkiye ile ilgilenip özellikle İstanbul’da türlü faaliyetlerde bulunmaları sonucunda Türki-

ye’deki sanat hayatı Batı’nın etki alanına girmekten geri kalmamıştır.14

Daha önceki devirlerde de dönem dönem yabancı akımlardan etkilenen Türk sanatkârları

XVIII. yüzyılda rokoko ve barok üslûplarının tesirinde kalmakla berâber Avrupa’daki örnekleri

hiçbir zaman birebir uygulamamış, bu üslûpları kendi sanat gelenekleri içinde yeniden şekillen-

dirmiştir. Böylece sanat tarihçileri tarafından “Türk Rokokosu” olarak adlandırılan yeni üslûpta

üretilmiş eserler ortaya çıkmıştır. III. Selim Dönemi, tezhip sanatındaki yeni uygulamalar için

başlangıç olmuş, yeni üslûbun tadında uygulandığı örnekler verilmiştir. Klasik kāidelerin desen

ve işçilikteki kayıplara rağmen kısmen de olsa korunduğu bu dönemde rokoko ve barok üslûpla-

rının etkisi, motif ve desenlerin yanında renk ve boyama tekniklerinde de izlenebilir.

İncelediğimiz Dîvân-ı Burhân nüshasının bezemeleri, “Türk Rokokosu” nun güzel ve za-

rif örneklerinden biridir. Yazma eserde unvan sayfaları, fasılbaşı ve koltuklar bezemelidir. Be-

zemelerin tamâmı birbiriyle uyum içindedir. Rokoko üslûbuna ait motif, desen, renk ve boyama

tekniği özellikleri bu eserde net bir şekilde görülmektedir.

Hâtime sayfasında (v.59a) Reisü’l- Müzehhibân Hâtif Efendi” ismi yer almaktadır. Bura-

daki ifâdelerden -bu sanatkârın, eserin müzehhibi olduğuna dâir bir bilgi olmamakla ve bir ese-

rini görmemekle birlikte- tezhip yanında resim tarzında işler yaptığı anlaşılmaktadır. Ayrıca

böyle bir unvânın ilk defa karşımıza çıkmış olması bakımından da önemli bir eser olup, Reisü’l-

Hattâtîn gibi bir Reisü’l-Müzehhibân’ın da bulunuyor olabileceğini göstermektedir.

13 Prof. M. Uğur Derman ile 17 06 2016 tarihli görüşmemizden naklen. 14 Mustafa Cezar, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul, Erol Kerim Aksoy Kültür Eğitim Spor ve Sağlık

Vakfı, 1971, s.32.



257

KAYNAKLAR

Baykara, Tuncer, Osmanlılar’da Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırma-

lar, İzmir, Akademi Kitabevi, 1992.

Cezar, Mustafa, Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi, İstanbul, Erol Kerim Aksoy Kültür

Eğitim Spor ve Sağlık Vakfı, 1971.

Cezar, Mustafa, “Osmanlılar’da XVIII. yy. Kültür ve Sanat Ortamı”, 18. Yüzyılda Osmanlı

Kültür Ortamı, Sempozyum Bildirileri, 20-21 Mart 1997, İstanbul, Sanat Tarihi Derneği

Yay.:3, 1998, s. 43, 63.

Dalbaş, Ebrû Karahan, Tezhip Sanatında Sultan III. Selim Dönemi (1789-1807), Yayınlanma-

mış Sanatta Yeterlik Tezi, Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, İstanbul,

2017.

Derman F. Çiçek, “İstanbul’da Tezhib Sanatı”, Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul

Tarihi; Edebiyat Kültür ve Sanat, C.7, İstanbul, İBB Kültür AŞ. 2015, s. 358-383.

Derman, F. Çiçek, “Sultan III. Selim Devri Tezyînatındaki Batı Tesirleri (1789-1807)”, Osmanlı

Dünyasında Kültürel Karşılaşmalar ve Sanatsal Yansımaları: Prof. Dr. Filiz

Yenişehirlioğlu’na Armağan / Cultural Encounters in The Ottoman World and Their

Artistic Reflections: in Honor of Prof. Dr. Filiz Yenişehirlioğlu (14-16 Kasım

2012), Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Güzel Sanatlar Fakültesi, 2017. s.93-98.

Duran Gülnur, “Örnekleriyle XVII. Yüzyıl Osmanlı Tezhip Sanatına Bir Bakış”, Asos Journal

Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl 6, Sayı 75, Ağustos 2018, s.332-343.

İrez, Feryal, “Topkapı Sarayı Harem Bölümündeki Rokoko Süslemenin Batılı Kaynakları”,

TSM Yıllık IV, İstanbul, TSM Müdürlüğü, 1990, s.21-33.

Karatay, Fehmi Ethem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphânesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C.II,

İstanbul, Topkapı Sarayı Müzesi, 1961.

Renda, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı, Ankara, TTK Basımevi, 1977.

Yaman, Bahattin, Osmanlı Saray Sanatkârları 18. Yüzyılda Ehl-i Hıref, İstanbul, Tarih Vakfı

Yurt Yay., 2008.



258

RESİMLER

Resim 1. TSMK, H. 918, v.1b.



259

Resim 2. TSMK, H. 918, v. 4b.



260

Resim 3. TSMK, H. 918, v. 25b.



261

Resim 4. TSMK, H. 918, v.5a.



262

Resim 5. TSMK, H. 918 v.59a.



263

Resim 6.TSMK, H. 918, kitap kabı

,



264

ÇİZİMLER

Çizim 1.TSMK, H. 918, v.1b, unvan tezhîbi.



265

Çizim 2. TSMK, H. 918, v. 4b, unvan tezhibi.



266

Çizim 3.TSMK, H. 918, v. 25b, unvan tezhîbi.



267

Çizim 4. TSMK, H. 918, v.5a, fasılbaşı ve koltuk desenleri.

Documents

83, 2018, s. 251-267 Publication Date 31.10.2018 10.12 ...isamveri.org/pdfdrg/G00028/2018_83/2018_83_DALBASEK.pdf · 251 _____ Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 6, Sayı: