Embed Size (px)
Citation preview
ถาการศกษาด คนตองมชวตดทงอกงามสรางสรรค
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต)
ธรรมทานเพอการศกษาธรรม
พฤศจกายน พ.ศ. ๒๕๖๑
(= , “ ”)
( . . )ISBN 978-616-7053-32-5
– - –
, - ,
: . ( - US, . . )
๑๐,๐๐๐ เลมทนพมพหนงสอวดญาณเวศกวน ๕,๐๐๐ เลม
มลนธ ป.อ.ปยต�ต เพอเชดชธรรม ๕,๐๐๐ เลม
(= , “ ”)
( . . )ISBN 978-616-7053-32-5
– - –
, - ,
: . ( - US, . . )
ดำเนนการพมพสำนกพมพผลธมม ในเครอ บรษท สำนกพมพเพทแอนดโฮม จำกด
๒๓ ซอย ๖ หมบานสวนหลวงแหลมทอง ๒ ถนนพฒนาการ ซอย ๒๘
เขตสวนหลวง กรงเทพฯ ๑๐๒๕๐ โทร. ๐ ๒๗๕๐ ๗๗๓๒
โทรสาร ๐ ๒๗๕๐ ๗๖๓๒ Email: [email protected]
ปรารภ
ไตรสกขา และมรรคมองค ๘ เปนธรรมหลกใหญ ทครอบคลมธรรมภาคปฏบตทงหมด และทงสองหลกใหญนนกสมพนธสบเนองกน
ในชวงครงหลงของ พ.ศ. ๒๕๖๑ น ไดเรงตรวจชาระจดปรบธรรมกถาชด ตามพระใหมไปเรยนธรรม ทจะพมพเปนเลมหนงสอ เมอตรวจจดงานนมาถงชวง ตอนท ๓๐ – ๔๐ ซงแทบทงหมดวาดวยเรองไตรสกขา และตอเขาสมรรค ไดเหนวา นาจะแยกบางตอนในชวงทวานออกมาพมพเปนหนงสอแจกกนไปกอน แตถาจะพมพทง ๑๑ ตอนกจะเปนเลมใหญเกนไป ในคราวนไดตกลงพมพเฉพาะตอนท ๓๓ ซงจบเรองไตรสกขา กาลงตอเขาสมรรค แมจะพมพตอนเดยว กพอใหเหนภาพของหลกธรรมใหญทงสองนนไดอยางด จงพมพตอนท ๓๓ นนเปนหนงสอชอวา ถาการศกษาด คนตองมชวตด ทงอกงามสรางสรรค เลมน พรอมทงนาตอนท ๓๒ ทวาดวยสมาธ มาตอทายเปนภาคผนวก
หนงสอธรรมเลมน อานยากสกหนอย แตเปนธรรมหลกใหญ เปนแกน เปนเนอแทของพระพทธศาสนา แสดงหลกการศกษา และการดาเนนชวตทด เตมระบบ จบกระบวน ทงเปนแมบททครอบคลมธรรมอนทพงประพฤตปฏบตทกอยาง และแสดงองคชวตทพาใหการปฏบตธรรมอนทกรายการดาเนนไปได จงขอยาใหชาวพทธทกคนศกษารเขาใจไวใหชดเจนเทาทจะทาได เพอเปนฐานเปนภาชนะทรองรบรวมบรรจการปฏบตธรรมอยางอนทงหมดทงปวงตอไป
ขอใหธรรมทานบญกรยาน เปนปจจยนามาซงความแผไพศาลแหงสทธรรม และความไพบลยแหงประโยชนสขของมวลประชาสบไป
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๙ พฤศจกายน ๒๕๖๑
สารบญ ปรารภ ก ถาการศกษาด คนตองมชวตด ทงอกงามสรางสรรค ๑ - ไตรสกขาพฒนาคนมาไดแคไหน มรรคทจะดาเนนชวตใหดงาม กไดตามอยางนน ๑ - มรรคมองค ๘ กกระจายออกไป จากการศกษา ๓ ดาน ททาใหมวถชวตดงาม ๓ แดน นนเอง ๔ - มรรคน นาโดยปญญา แสดงออกมาทางศล ขบเคลอนดวยสมาธ ๗
ก. หมวดปญญา ๗ ข. หมวดศล ๙ ค. หมวดสมาธ ๑๐
- มองมรรค ดองครวมของวถชวต ๑๔ - ควรใสใจพฒนาการดาเนนชวตของประชาชน ๑๙ ผนวก: สมาธ มใชใหมวตดสข มใชใหมาขลกกบความขลง แตมงใหเปนฐานกาลงของการพฒนาปญญา ๒๗ - สมาธมคณลกษณะสาคญ ๓ อยางทพงยา สขดมดา-ลาพลงจต-เสรมประสทธภาพของปญญา ๒๗
๑. จตเปนสมาธ มกาลง ๓๐ ๒. จตเปนสมาธ ใสกระจาง ๓๑ ๓. จตเปนสมาธ มความสข ๓๖
- อยากไดสมาธกนนก บางจะเอาขลง บางจะเอาความสข ไมนกอยางพทธทมงใหเขมทางปญญา ๓๘ - ถามถงภาวนา กตอบไวนด ๔๕
ถาการศกษาด
คนตองมชวตดทงอกงามสรางสรรค การศกษาพฒนาคนมาไดแคไหน มรรคทจะดาเนนชวตใหดงาม กไดตามอยางนน ปจฉา: จะถามเรองทตอเนองจากวนกอนโนน ทเกยวกบศลนะครบ ทวาศลนตองมากอน เปน ศล สมาธ ปญญา นะครบ ในหลกการปฏบตจรงๆ ของไตรสกขาวา ศล สมาธ ปญญา แตเสรจแลว ในเวลาไปในมรรคน ทาไมปญญาขนกอน วสชนา: ออ นนเปนธรรมดา ศลนนอยในไตรสกขา ในกระบวนการฝก ซงเอามาจดตงวางเปนระบบ กวาไปตามเรองของการฝก เรากดาเนนการไปตามนน สวนมรรคนเปนกระบวนการธรรมชาตแทๆ ในชวตของเรา มนจงเปนไปตามธรรมดาในระบบธรรมชาตของมนเอง
ขอใหมองดในชวตของเรา ธรรมชาตของชวตมนดาเนนไปของมนอยางนน คนเรานมปญญาทเปนทฏฐรเขาใจมองเหนแคไหนอยางไร กคดไปตามนน คดไดอยางนนแคนน แลวกพดไปตามนน กทาไปตามนน นวาไปตามลาดบ ตามธรรมชาตของชวต นคอเรองของมรรค ทางดาเนนไปของชวต
๒ ถาการศกษาดฯ
สวนสกขา การศกษานเปนเรองของการฝก มนกเปนธรรมชาต แตเปนธรรมชาตทสบเนองจากการทคนจดแจง คอเราไมปลอยใหมนเปนไปตามธรรมดาของธรรมชาตทมอยเปนอย แตเราใชความรเทาทนธรรมชาตนน มาจดปรบใหมนดขน ทเรยกวาฝกวาพฒนานนแหละ คนจงพยายามจดตงวางกาหนดทจะใหมนดาเนนไปอยางนๆ
ท น การทจะฝกคนนน กม เหตผลอยแลววาตองเ รมทพฤตกรรม เพราะเปนของหยาบ ของปรากฏ และอยในวงแคบ จะวางายกวากได เพราะขอบเขตของมนนอย กแคนนๆ มนไมมความลกซงพสดารอะไร และอยางทวาไปแลว พฤตกรรมอะไรตางๆ นน ถาเราไมตงใจฝก มนกจะอยตวของมน พอมนอยตว ลงตวของมนแลว อยางทวาเปนพฤตกรรมเคยชน ทนกแกยากแลว จงตองจดการเสยกอน ถาขนชา จะลาบากทหลง
ตอจากพฒนาพฤตกรรมไปแลว เรองจตใจนกวางขวาง ละเอยดออนมาก แตถงอยางนน เรองจตใจกยงไมละเอยด ไมลกซง ไมกวางขวางเทาปญญา และเรากตงใจจดการพฤตกรรม จดการกบจตใจ ดวยปญญาทรเขาใจนแหละ เพราะฉะนน วาถงกระบวนการฝก กตองวาไปตามน คอเรมตนทฝกพฤตกรรม โดยมปญญาอยคมทาย
แตทน เมอวาตามกระบวนการของชวตในธรรมดาของธรรมชาต ในชวตทเปนจรง ชวตกดาเนนไปตามทางของมน ดงทวาแลว จดเรมอยทวาเรามความรความเขาใจเปนทนเปนฐาน ในเวลานขณะนเรามความรเขาใจแคไหนอยางไร ความรความเขาใจนนกจบตวเปนทฏฐของเรา ซงเชอถอยดถอมองเหนอยางนนแคนน
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓
เมอมทฏฐมองเหนเขาใจยดถอเชอถอแคไหนอยางไร กม สงกปคดการไปในแนวนน แลวจากนนกจะพดจะทาแสดงออกทางกายวาจา พดรวมๆ วา การดาเนนชวตกจะเปนไปตามทางนน นคอมรรค ซงเปนทางดาเนนชวต จงตงตนจากปญญาทมทเปนอยของคนนนๆ ในภาวะทเปนทฏฐ คอความเหนความเขาใจความเชอถอ ซงออกมาเปนความคด นคอเรมจากหมวดท ๑ ปญญา แลวจงมาหมวดท ๒ มพฤตกรรมกายวาจาทสนองความคดนน
แลวทน หมวดท ๓ พวกสมาธในดานของจต กเปนแรงขบเคลอน ไมวาจะพดจะทาอะไร ตวพลงของจต ภาวะความเขมแขงของจต คอความเพยรทจะกาวไปในการพดการทาการนนๆ สตทตนทนอยกบการนนเรองนน และสมาธความมนแนมงแนว กจะมาเปนแรงขบเคลอน เปนสภาพจตทเออตอการทจะทาจะพดใหสาเรจผลไดดแคไหน
เพราะฉะนน ฝายมรรคนวาไปตามกระบวนการของชวต เมอสกขาคอกระบวนการฝกนน ฝกใหเปนไดแคไหน กมมรรคทเปนการดาเนนของชวตไปตามทางทเปนมรรคนน นคอสกขาเขามาในชวตของเรา เกดเปนมรรคทชวตของเราดาเนนไปตามนน สกขาฝกศกษาพฒนามาไดแคไหน กมมรรคทจะดาเนนชวตไปไดแคอยางนน
ในเมอจดเรมของมรรคอย ทวาเรามความรเขาใจแคไหนอยางไร ทจะจบตวเปนทฏฐของเรา ซงเชอถอยดถอมองเหนอยางนนแคนน แลวกมสงกปคดการ และแสดงออกทางกายวาจา รวมเปนการดาเนนชวตของเรา ดงนน ในการฝกศกษาพฒนานน เปาหมายแทจงอยทปญญา ใหไดปญญาเปนจดมง และปญญานนแหละจะมาเปนฐานของมรรค เปนทฏฐคอความเหนความเชอถอ ซงเปนตนทางของความคด ใหพดใหทาไปไดเทาทรเขาใจและคดไดนน
๔ ถาการศกษาดฯ
เพราะฉะนน เราจงตองการใหไดทฏฐ ทพฒนาถงขนเปนสมมาทฏฐ
เอาละนะ กระบวนการฝกทเราตงใจจดการกบชวตน เปนสกขา สวนกระบวนการของชวตเองทเปนไปตามธรรมดาของมนเทาทฝกศกษาพฒนาสาเรจมา เปนมรรค เราจงจดการศกษาฝกพฒนาคนดวยไตรสกขา เพอใหคนนนมมรรคทกาวหนาไปอยางด นคอสอดคลองกน ปจฉา: [ไมสามารถไดยนคาถาม] วสชนา: มรรคนเปนทางดาเนนชวต คอกระบวนการทางานของชวต จะเรยกวาวถชวตกพอได มนจะไปตามความเชอ ความเหน ความเขาใจ แคทมความร แลวกคด แลวกพดกทาออกมา มนทาไดเทานน ในขอบเขตของมน ตามแนวทางของมน เอาละนะ
มรรคมองค ๘ กกระจายออกไป จากการศกษา ๓ ดาน ททาใหมวถชวตดงาม ๓ แดน นนเอง
เมอพดเรองไตรสกขา กยอมไปเกยวพนโยงกนกบเรองมรรคเปนธรรมดา ทนโดยสบเนองจากเรองอนๆ เรากไดพดกนมามากทเดยวในเรองไตรสกขา แตไมคอยไดพดถงเรองมรรค ดงนน เวลามเรองเกยวของกบมรรคเขา กเลยเกดความตดขดหรอไมคลองโลงโปรงนก ในแงทวาเมอไมมพนมา กจะงง
เพราะฉะนน วนนกนกวาจาเปนตองพดเรองมรรคตอไปอก ใหมความรพนฐานทจะโยงกบไตรสกขาได แมจะยงไมละเอยดลกซงอะไรนก และในเรองไตรสกขาเอง กยงมขนของแดนปญญา ซงเปนเรองใหญทสด กเอาไวพดกนจรงจงขางหนา
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๕
“มรรค” กคอ หลกการปฏบตทเปนทางใหถงความดบทกข นเปนคาแปลตามภาษาแบบประเพณนะ “มรรค” นนแปลวา “ทาง” มรรคกบทางกเปนคางายๆ ทรกนอยแลว มรรคกเปนคาทเราเอามาใชในภาษาไทยแลว ทน ทางนนในความหมายสามญ กหมายถงทางเดน หรอถนน อะไรพวกน แตเมอเอามาใชในเรองธรรมะ คอเอามาใชเปนคาศพททางธรรม หรอศพทธรรม กหมายถง ทางดาเนนชวต หรอวถชวต
ทน การดาเนนชวต กเปนการปฏบตตอชวตนนเอง และเมอจะปฏบตตอชวตนนใหถกตองไดผลด กเปนการปฏบตธรรม โดยเอาสงทดงาม นาสงทควรประพฤต มาปฏบตในการดาเนนชวต ดงนน มรรคกเลยเปนเรองของการปฏบตและหลกการปฏบต
แลววากนไปอกชนหนง คาวา “ปฏบต” นนเอง กแปลวา ดาเนน หรอเดนทาง ไปๆ มาๆ ปฏบตตอชวต กคอดาเนนชวต พดไปพดมาอยางไรๆ กวนเวยนอยน และกไดความอยางน ไมออกไปไหน
แตทน ถาจะแปลใหตรงและเตมความ มรรคทแปลวา ทาง กคอการปฏบตซงเปนทางดาเนนชวตทจะนาไปสจดหมายของพระพทธศาสนา ไดแก นพพาน ซงจะเรยกอยางอนกได เชนวา เปนความหลดพน เปนสนต เปนความสข เปนอสรภาพ กแลวแตจะใชถอยคา แตรวมความกคอวา มรรคนเปนทางปฏบตในการดาเนนชวตทจะใหถงจดหมายนน
แลวทวามาน กอยางทบอกขางตน จะใชอกคาหนงกไดวา วถชวต คาวาวถ กแปลวาทาง ตรงกบคาวามรรค และกเปนคาทนยมใชในภาษาไทยดวย กเปนอนวา มรรค คอทางดาเนนชวต หรอวถชวต
๖ ถาการศกษาดฯ
แตกตองระวงเอาเองดวยวา ถอยคาเหลาน คนเอาไปใชกนในความหมายทตางคนตางคดตางเขาใจ ซงไมเหมอนกน เปนเรองของปญหาดานภาษา ซงเราตองรเทาทนเอง เมอจะศกษา กเปนหนาทของเราเองทจะทาความเขาใจใหตรงตามความหมายของคานนๆ ทใชในวงการนนๆ หรอในกรณนนๆ
ทน มรรค คอการปฏบตอนเปนการดาเนนชวตทถกตองดงาม ซงนาไปสจดหมายทดเลศ หรอพดสนๆ วาวถชวตทดงามนน กมาคกบสกขา ในแงทวา เมอเราตองการจะมวถชวตทดงาม จะดาเนนชวตใหถกตอง เราจะทาอยางไร เรากตองรจกทจะทาใหไดอยางนน นคอ เรากตองมความร และเรากตองฝกตวเองใหทาใหปฏบตไดอยางนน ซงกสอดคลองกบธรรมชาตของมนษยเรานเอง ทวาจะเปนอะไร จะทาอะไรเปน กตองฝกตองเรยนร ทง นน เพราะฉะนนกจงตองมสกขา คอการฝกการศกษาการหดการพฒนาขนมา เพอทจะทาใหเราสามารถดาเนนชวตทถกตองดงามตามทตองการนนได
เพราะฉะนน สกขา กบมรรคน จงตองมาเขาค ควบคกน ไปดวยกน สกขาเปนการฝก การศกษา เปนการเรยนรฝกหดพฒนาตน เม อฝก ตว เองไวอย างไร กจะดา เ นนช วตไดอยาง นน เพราะฉะนน สกขาจงมาทาใหเราน ไดมมรรค คอการปฏบตซงเปนทางดาเนนชวตทถกตองนน สกขากบมรรคกเนองกนอยางทวาน คอ สกขาเปนการศกษาฝกฝนพฒนา แลวมรรคกเปนการดาเนนชวตไดอยางทศกษาฝกฝนพฒนาแลวนน
ทน สกขากม ๓ ดาน คอ ฝกหดพฒนาในดานพฤตกรรม เรยกวา ศล ฝกหดพฒนาในดานจตใจ เรยกวา สมาธ และฝกหดพฒนาในดานปญญา เรยกตรงตววา ปญญา
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๗
ทน พอมาดาเนนชวต บอกแลววา ฝกอยางไร กไดอยางนน เพราะฉะนน เมอฝกดวยสกขา ๓ ดานนน กดาเนนชวตโดยมพฤตกรรม มจตใจ แลวกมปญญา ทไดพฒนาขนมาใหดาเนนไปไดดวยดอยางนน เพราะฉะนน โดยสกขา/ไตรสกขา/การศกษา ๓ ทาใหม ศล มสมาธ มปญญา อยางใด กไดมรรคคอการดาเนนชวต ทแยกออกไปเปน ๓ มศล มสมาธ มปญญา อยางนน ตรงกน ดงทบอกแลววา ฝกอยางไร กไดอยางนน
แลวทน มรรค ทวาแยกประเภทเปน ๓ หมวด หรอ ๓ ดาน โดยสอดคลองตรงกนกบสกขา ๓ คอเปน ศล สมาธ ปญญา อยางนนน พระพทธเจาทรงจาแนกยอยออกไปอก ใหเหนองคประกอบทงหลายไดชดขน โดยทรงแยกยอยออกไปจาก ๓ หมวด กลายเปน ๘ ขอ เรยกวา องคประกอบของมรรค ๘ อยาง หรอเรยกงายๆ วา องค ๘ ของมรรค กมาดกน
มรรคน นาโดยปญญา แสดงออกมาทางศล ขบเคลอนดวยสมาธ ก. หมวดปญญา ๑. สมมาทฏฐ แปลวา ความเหนชอบ หรอความเหนถกตอง
ถอยคาน ตองอธบายความหมายกนหนอย คอ คนเรานมความร มความเขาใจอยางไรแคไหน ความรความเขาใจเทาทเขามนน กจะจบตวเปนความเหน ความเชอ เปนความยดถอ เปนหลกการทยดถออยางนน คอมนจะเปนขอสรปหรอเปนผลรวมแหงความรความเขาใจของเขา หรอปญญาเทาทมทถง เรยกสนๆ วา “ทฏฐ”
๘ ถาการศกษาดฯ
แลวทฏฐนนกจะเปนตวนาในกระบวนการดาเนนชวตของเขา เรมตงแตการคดไปตามความเหน ตามความเชอ ตามหลกทยดถอไว แคทเขารเขาใจอยางนนๆ
ในการทจะมาเปนมรรค จะมาเปนตวนาของทางดาเนนชวตถกตอง ทเรยกวามรรคน กตองเปนทฏฐทถกตอง ดงนนในมรรคน ขอท ๑ จงใหเปนสมมาทฏฐ
พอมสมมาทฏฐ มความรความเขาใจทเขาถงความจรงแท เกดเปนทฏฐ คอปญญาเทาทมองเหน เรยกงายๆ วาความเหน เปนความเชอ ความยดถอทถกตองแลว กมความคดการตงจตตงใจทจะทาการตางๆ ทถกตองสอดคลองหรอเปนไปตามความเหนความเชอทถกตองนน
๒. สมมาสงกปปะ แปลวา ความดารชอบ หรอความคดถกตอง ดงไดอธบายแลวในขอแรก สงกป คอความคด ความดาร
นน มทฏฐเปนฐาน เปนตวกาหนด เมอมทฏฐ มปญญามองเหนแคไหน เชอ ยดถออยางไร กคดการตางๆ ไปตามความรเขาใจมองเหนเชอถอยดถออยางนน หรอคดในทางทสนองทฏฐนน
ดงนน เมอมสมมาทฏฐ เหน เชอ ยดถอถกตองแลว กคดการทถกตอง สอดคลองสนองสมมาทฏฐนน พดกวางๆ วา คดการอะไรตางๆ ทดงามสรางสรรค ซงปลอดจากความใฝกาม (เนกขมมะ) ปราศจากความแคนเคองคดราย (อพยาบาท) และปราศจากจากการขมเหงเบยดเบยน (อวหงสา) เรยกวา สมมาสงกปปะ แปลวา ความดารชอบ
แลวในการคดชอบน ถารจกคดแยบคาย คดเปน คดไดด อยางทวามโยนโสมนสการ กจะคดอยางไดผล สาเรจการตางๆ ไดอยางดอยางเลศดวย พรอมทงยอนกลบมาชวยใหเกดความรเขาใจถกตอง มปญญาทเปนสมมาทฏฐยงขนอก
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๙
ได ๒ ขอแลว ซงเปนเรองของความรความเขาใจ และความคด เปนเรองของปญญา จงรวมเปนหมวดท ๑ คอ ปญญา แลวตอไป จากความคดกจะออกมาสการกระทา
ข. หมวดศล ๓. สมมาวาจา แปลวา วาจาชอบ พดจาถกตอง
การกระทาทางวาจา เรยกกนวาพด เมอมความรความเขาใจอยางไรเทาไร ยดถอ เชอถอ คดเหนอยางไร คดแลว กพดไปตามนน
เมอมความร เขาใจ เชอ คดเหนถกตอง กพดถกตองไปตาม เปนวาจาชอบ เรยกวา สมมาวาจา แปลวา เจรจาชอบ หรอ พดชอบ พดถกตอง กลาววาจาดงามมเหตผล เปนประโยชน ซงปลอดจากคาเทจ ปราศจากคาสอเสยด คาหยาบคาย คาเพอเจอ
๔. สมมากมมนตะ แปลวา การทาชอบ ทาการถกตอง เมอมความร เขาใจ เ ชอ คดเหนถกตอง กกระทา ก
แสดงออกทางกาย ทาการถกตองไปตาม เปนการทาชอบ เปนการกระทาถกตอง เรยกวา สมมากมมนตะ บางทแปลอยางโบราณวา การงานชอบ แตแปลเปนการกระทาชอบดกวา จะไดไมไปสบสนกบภาษาปจจบนทเปนเรองของการเลยงชพ
การทาการถกตอง น ก เปนการกระทา ทดงาม เปนคณประโยชน ทาการทงหลายทปลอดจากการฆาฟนทาราย ปราศจากการเอาของคนอนทเขามไดให ปลอดจากการประพฤตผดในกาม การลวงละเมดทางเพศ
๑๐ ถาการศกษาดฯ ๕. สมมาอาชวะ แปลวา เลยงชพชอบ มอาชวะถกตอง
การประกอบอาชพการงาน การหาเลยงชพ เปนแดนใหญแหงกจกรรมของชวต ทองคมรรคออกโรงทางานกนเตมทเตมกระบวน จงสาคญมาก ตองไดความเชอ ความเขาใจ และการคดทถกตอง เมอรเขาใจ มองเหน เชอถอถกตอง คดการในทางถกตอง กจะประกอบการอาชพถกตองไปดวย เชนวา ถามองเหนเชอถอวา การเบยดเบยนกนไมด การฆากนไมด อาชพอะไรทเปนการทารายคนอน เอาเปรยบคนอน กจะละเวน หลกเลยง อยางนเปนตน กพดกวางๆ ไวกอนวา ละเวนมจฉาชพ ประกอบสมมาชพ
สมมาวาจา เจรจาชอบ หรอพดถกตอง สมมากมมนตะ กระทาการถกตอง แลวก สมมาอาชวะ เลยงชวตถกตอง ๓ ขอน เปนเรองออกมาเปนพฤตกรรม เพราะฉะนนกอยในหมวดศล
ค. หมวดสมาธ ๖. สมมาวายามะ แปลวา พยายามชอบ มความเพยรพยายามถกตอง
การทเราจะรบร เรยนร ทาความเขาใจ คดการทงหลาย และนาเรองทรทเขาใจมาสการประพฤตปฏบต จะพดจา จะทาการทงหลายใหถกตอง ใหไดผลด กตองมสภาวะดานจตใจมาหนน ตองมจตใจทเหมาะแกการใชงาน มกาลงมความเขมแขง มงหนาไป
เรมดวยใหเกดมฉนทะขน (ฉนท ชเนต) คอใจรกอยากทา แลวกพยายาม เรยกวามวายามะ-ความพยายาม คอเอาเรยวแรงมาลงมอทาการ มวรยะ ความเพยร คอแกลวกลา เดนหนา กาวไป ใจส ซงจะนาใหทาการนนไดผลจนสาเรจ
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๑
ทงน โดยใหเปนสมมาวายามะ คอเปนความเพยรพยายามชอบ อนถกตอง ในการระวงปองกนอกศล เรองเลว สงราย ทยงไมเกด มใหเกดขน (สงวร) ในการละเลก แกไข กาจดอกศล เรองเลว สงราย ทเกดขนแลว ใหหมดสนไป (ปหาน) ในการประกอบกระทาบาเพญกศล เรองด สงทเปนคณ ทยงไมเกด ยงไมม ใหเกดใหมขน (ภาวนา) และในการเพมเตมเสรมรกษากศล ทาใหเรองด สงทเปนคณ ทเกดขนแลว ทมอยแลว มนคงดารงอยได ไมเลอนหาย แตใหเจรญเพมพน จนไพบลย เตมเปยม (อนรกขณา/อนรกษ) รวมเปนเพยร ๔ ดาน ตอดวย
๗. สมมาสต แปลวา ระลกชอบ สตถกตอง สตทนพรอมทว ไมวาจะคด จะพด จะทาอะไร กตองมสต ถงจะมความ
เพยรอยางดเดนหนาเตมท แตเพยรเทานนไมพอ อาจจะพลาด ไมวาจะหยอนไป หรอเกนไป กเสยการได ไมสาเรจ จงตองมธรรมนดวย คอสต ซงพระพทธเจาตรสยาไววา สตนนจะตองใชประโยชนในททงปวงหรอในทกกรณ (สตญ จ ขวาห ภกขเว สพพตถก วทาม, ส.ม.๑๙/๕๗๒/๑๕๘)
“สต” คาสนๆ น มความหมายทวถงทกอยาง ถาเขาใจความหมายแลว พดคาเดยวน ถงใจทนท มคาแปลทเปนทางการวา ระลกได นกได ถาพดงายๆ อยางชาวบาน มสต กคอใจอยกบตว ไมใจหาย ไมใจลอย ไมเผลอ ไมหลงลม ทวาใจอยกบตวนน คอมนพรอมรบ พรอมสนอง ถงกนกบสงทตวเกยวของตองทาทกอยาง จะพดจะทาอะไร ใจกอยกบสงทพดททานน ไมพลด ไมพลาด ไมคลาด ไมเคลอน ไมหลด ไมลอย ไมเตลดไป
๑๒ ถาการศกษาดฯ
ทแปลสตวานกได ระลกอยนน กเปนการตนตว ทนตอความเปนไปรอบตว เฝาดอย พรอมรบพรอมสนอง มอะไรเกยวของจะจดจะทา กจบไวกบใจ ดง ตรง กากบอย อะไรด ทพงตองการ กเลอกรบจบเอาไว อะไรรายไมด กกนออกไป ทาหนาทเหมอนนายประตหรอผเฝายามตรวจตราคนทผาน จะหยดจะยงจะสารวจตรวจนบจบคนจะปลอยใหไปหรอไม และเหมอนเจาหนาทผตรวจสอบเชนดวาขณะนมความเพยรแรงเกนไปชกจะรอนรน ใหเสรมสมาธใจสงบมนคงขนมาดลใหพอดไปอยางเรยบแนว เวลานศรทธาแรงไปโดยไมรเขาใจเหตผลจะกลายเปนงมงาย ใหเสรมความรใชปญญาใหมากขน อะไรขาดอะไรเกน จดปรบใหครบถวนลงตว ใหถงกนทนทวรอบคอบ
สตเปนตวตนตวเตอนตวตงหลกตวสงสญญาณให เชนวาในกรณนสถานการณน ใหดงธรรมนาคณสมบตนนๆ เขามาทางานใหตรงเรองเหมาะโอกาสทจะไดผลด ดงนเปนตน และจดปรบใหไดท ใหพอดกบกรณ
ทงนพง เขาใจวา สตจะพวงเอาสมปชญญะ คอความตระหนกร มาทางานไปดวยกน
หนาทหลกของสตนน คอเปนตวเรมงานใหแกปญญา ทงปญญาททางานเฉพาะหนาเฉพาะกจ ทเรยกวาสมปชญญะ และปญญาททางานประจาในเรองราวทวไป ดงทเรยกคกนวา สตสมปชญญะ และสตปญญา
สตเปนตวเรมงาน โดยเปนเหมอนมอ ซงจบดงตรงรงหรอถอสงทตองการไว ไมใหคลาดไมใหพลดหรอหลดลอยพนเลยลบหายไปเสย สวนปญญาเปนเหมอนตาทมองทเพงจองดพจารณาพนจวจยสงนนใหรเหนเขาใจไปจนแจมแจงชดเจน
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๓
สตชอบ เปนสมมาสต คอสตทตนพรอมทนตอความเปนไปทวทกดาน อนจะใหปญญาทางานไดอยางดรเทาทนถงความจรง ซงตรสแสดงไววาเปนสตปฏฐาน คอ สตทตนพรอมดวยปญญาตามดรทนตอความเปนไปทวทกดาน มองเหนความจรงตามสภาวะ เปนอยอยางมจตใจเปนอสระ โดยมตวทางานประจาคอ ความเพยร ปญญาทเรยกวาสมปชญญะ และสต จาแนกเปน ๔ อยาง คอ ๑. กายานปสสนาสตปฏฐาน สตตนอยพรอมดวยปญญาตามดรทนกาย
๒. เวทนานปสสนาสตปฏฐาน สตตนอยพรอมดวยปญญาตามดรทนเวทนา
๓. จตตานปสสนาสตปฏฐาน สตตนอยพรอมดวยปญญาตามดรทนภาวะจต
๔. ธมมานปสสนาสตปฏฐาน สตตนอยพรอมดวยปญญาตามดรทนธรรม เชนวา ในใจมนวรณไหม มโพชฌงคไหม ขนธ ๕ อายตนะ พรอมทงการเกดการละสงโยชนโดยอาศยอายตนะ ๖ ค และอรยสจ ๔ คออะไร อยางไร
๘. สมมาสมาธ แปลวา จตตงมนชอบ สมาธถกตองไดท สมาธถกตรงเตมความหมาย
สมาธ พดภาษาทางการวาคอ ภาวะทจตมอารมณหนงเดยว (เอกคคตา) ไดแกตงจตไวสนทแนวในอารมณนน พดอยางงายวาคอ ภาวะจตตงมน มงแนว อยตว ไดท เปนประธานเปนทตงทรวมทรองรบกศลธรรมทงหลาย จนเรยกชอเปนตวแทนของการฝกฝนพฒนาดานจตใจ เรองสมาธน ไดอธบายมามากแลวขางตน จงพดทนเพยงเทาน [ดเพมเตมได ในภาคผนวก]
๑๔ ถาการศกษาดฯ
จตทเปนสมาธ เปนกมมนย พรอมเตมททจะใชทางาน เฉพาะอยางยงเออใหปญญารเขาใจมองเหนชดเจน เปนสมมาสมาธ มสมาธในฌาน ๔ เปนมาตรฐาน
นคอสดทาย สามขอ อนไดแก สมมาวายามะ สมมาสต และสมมาสมาธ น เปนองคงานดานจตใจ จดเปนหมวดสมาธ
เปนอนครบองค ๘ ของมรรค ซงจดแยกเปน ๓ หมวดดงทวา แลว กซอยออกไปใหเหนวา โดยการชนาของปญญา ออกมาทางศล ดวยเรยวแรงกาลงงานของชดสมาธนน ในแตละดาน มอะไรเปนตวประกอบสาคญในการปฏบตธรรมหรอดาเนนชวตทดนน
มองมรรค ดองครวมของวถชวต ขอยาอกครงหนงวา สกขา เปนการฝกการศกษา ทจะใหคน
มการดาเนนชวตหรอวถชวตทเปนมรรค ดงนน ในแงของสกขา คอในการฝก กจะมรายการขอปฏบต
เปนขอแยกขอยอย มรายละเอยดทจะตองปฏบตหรอรกษามากมาย เพอจะไดมวถชวตทเปนมรรค แลวแตวาจะไปอยในสภาพชวตอยางไร เชน ในขนศล ถาเปนภกษ กมปาตโมกขสงวรศล ทมสกขาบท ๒๒๗ แลวยงมสกขาบทนอกปาตโมกขอกหลายรอยหรอเปนพน ของภกษณกมสกขาบทในปาตโมกข ๓๑๑ ตอจาก ปาตโมกขสงวรศล กยงมปจจยสนนสตศล ศลทเกยวกบปจจยส ฯลฯ ถาเปนคฤหสถ กมสกขาบท ๕ ทรกษาใหเปนศล ๕
รวมแลว ไมวาจะมรายละเอยดวจตรพสดาร ม เ รองเยอะแยะอยางไร กประพฤตปฏบตศลในสกขานน ใหเปนศลในมรรค
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๕
พอถงศลทวาเปนมรรค กไมใชเปนการแยกดรายละเอยดในการฝก แตดผลการฝกทออกมาในการดาเนนชวต ทนบวาเปนองค ประกอบของวถชวตทดงาม ซงเปนผลของการฝกการศกษานน
ยกตวอยางเชน ศลในมรรค จะเหนวา ไมไดแยกเปนศลนนศลน ไมแจกแจงเปนการปฏบตทมรายการรายละเอยดในการฝกอยางนๆ นนเปนเรองของสกขา แตในมรรคน ดผลรวม จงแยกศลเปนแคดาน กาย วาจา และ อาชวะ คอเปนเรองในขนของการดาเนนชวต ไมวาจะไปทาไปประพฤตปฏบตอะไรกตาม กใหเปนภาวะชวตทไมมเจตจานงทารายผใด โดยใหเปนศลอยใน ๓ องค ทเปนอยางน คอ
ในดานวาจา จะพดอะไรกพดไป แตอยาใหเปนวาจาเทจ แตใหเปนคาพดทปลอดวาจาเทจ ปลอดคาหยาบคาย ปลอดคาสอเสยด ปลอดคาเพอเจอ เมอเวนปราศปลอดวาจาไมถกตองพวกนแลว จะพดอะไรกพดไป ไมตองพรรณนารายละเอยดอยางในการฝกของสกขา เปนอนวา สมมาวาจาปราศจากคาพดผดรายทวาน นคอวาจาทใชได
ในดานกาย ในการแสดงออกทางกาย จะทาอะไรกทา แตขอใหปราศจากการละเมด เบยดเบยน ทารายชวตรางกายของผอน ปราศจากการลวงละเมดทรพยสนของผอน ปราศจากการประพฤตผดในกาม กเปนอนวาใชได
ในดานอาชพกเหมอนกน กอยาใหเปนอาชพทเสยหาย ซงกจะโยงมาหาวาจาและกมมนตะนนแหละ คณกประกอบอาชพสจรตไปส ททาไปโดยไมมการพดเทจทาลายประโยชนคนอน ไมหลอกลวงเขา ไมเบยดเบยนทารายชวตรางกายใคร ไมละเมดทรพยสนผอน ไมผดทางกาม กเปนอาชพทใชไดโดยหลกการ
๑๖ ถาการศกษาดฯ
ทน มาดดานจตใจในหมวดสมาธ ถาไมเขาใจหลกนกจะสงสยวา ในใจทดยงมอะไรๆ อยางอนตงมากมาย เชน เมตตา กรณา กตญ ขนต จาคะ หร โอตตปปะ ฯลฯ แตทาไมในหมวดนไมพดถง บอกวามแค ๓ คอ สมมาวายามะ เพยรชอบ สมมาสต ระลกชอบ และสมมาสมาธ ตงจตมนชอบ พดสนๆ กคอ วายามะ สต และ สมาธ ทาไมเอาแค ๓ น
ตอบสนๆ กวา เพราะธรรม ๓ อยางน เปนองคประกอบสาคญยนตวในการทางานดานจตใจของมนษย ทจะใหทกอยางดาเนนไปได เปนสงทตองการประจาในการปฏบต เปนตวทางาน เปนตวประจาการ ธรรมคอคณสมบตอยางอนๆ ในจตใจนน กออกมาแสดงโดยมเจา ๓ ตวน ขบเคลอน นา คม เปนทตงตว เปนททางาน เปนทรวมพล
ในการดาเนนชวตของคนทวไป กมองเหนได ในฝายจตตองม หนง ความเพยรน ถาไมมตวความเพยรน แลวอะไรจะทางาน แมแตเมอคนโกรธ จะทาอะไรสนองความโกรธ กตองมความเพยร แตมนไมเปนสมมาวายามะ หากเปนมจฉาวายามะไปเสย
ในกรณน เราตองการดาเนนชวตทถกตอง ใหความเพยรทม เปนสมมาวายามะ คณสมบตอนอะไรๆ ทจะออกสปฏบตการในการดาเนนชวตได กตองมตววายามะ คอความเพยรน ขบดนไป
สอง ตองมสตกากบ คอยตงหลกไว ใหใจอยกบงานกบเรองนน ไมวาจะฝกศกษาอะไร จะทาการใดๆ กตองมสตทงนน แตถาดานปญญาพรอง มทฏฐมสงกปทมจฉา สตซงเปนกศล (เปนคณเกอหนนชวต) ไปจบไปอยกบงานการเรองทผด ใชผด กกลายเปนมจฉาสตไป
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๗
ปญญาทเปนสมมาทฏฐร-บอกไว อนไหนเปนคณ อนไหนเปนโทษ ตวด ตวราย สต-องครกษ เฝายาม พอเจาพวกโทสะ โลภะ รษยา ขเกยจ ขโกรธ ฯลฯ จะมา สตกหามไว กนออกไป ใหพวกเมตตา จาคะ สจจะ ขนต ฯลฯ เขามา ไมใหไถลออกนอกทาง ฯลฯ
พรอมกนนน กตองม สาม คอ สมาธเปนฐานรองรบ เปนทตงททางานดงวาแลว คณสมบตอนทงหลายจงจะตงอยได ทางานได เจรญงอกงามได มฉะนนกจะพากนหลนระเนระนาดหายไปหมด แตกตองใหมนแนมงแนวในเรองในงานทถกตอง ไมเปนมจฉาสมาธ
ครบแลว ๓ ตวน ในฝายจต คอม สมมาวายามะ สมมาสต สมมาสมาธ เปนองคประกอบในการทางาน ทจะใหการดาเนนชวตทดงามนเปนไปได
เวลาพดถงผปฏบตกรรมฐาน กจะเหนวาเจา ๓ ตวนเดนขนมาเลย อยางจะไปปฏบตวปสสนา จะบาเพญสตปฏฐาน ๔ กม “อาตาป สมปชาโน สตมา” อาตาป ก เพยรพยายาม นอย ในสมมาวายามะ สมปชาโน มสมปชญญะ อนนเปนเรองของวปสสนา จงตองมปญญาเขามา แลวก สตมา มสต และพรอมกนน สมาธถงจะไมใชตวแกนงานในวปสสนา กตองมเปนฐานรองอย ถาจตไมมสมาธบางเลย ปญญากทางานไมไดผล เพราะจตไมเปนกมมนย ไมเหมาะกบการใชงาน อยางทเคยพดไปแลว
ในการปฏบตวปสสนาอยางสตปฏฐาน สมาธไมใชตวเดน ไมไดตองการสมาธลกซงนก กลบเปนวาสตเปนตวเดน แตกตองมสมาธอยบาง โดยทวาทานมกอธบายกระบวนการปฏบตกนยดยาว บอกวากอนจะเรมปฏบตวปสสนา กไปเจรญสมาธกอน ซงมกจะวากนถงขนใหไดฌาน ๔ แลวจงเรมวปสสนา
๑๘ ถาการศกษาดฯ
นคอมสมาธทไดเตมทอยกอนแลว แตพอถงตววปสสนา กไมตองพดถงสมาธทมเปนฐานอยกอนแลวนนอก พดถงแตตวทางานประจาขณะนนๆ ในวปสสนา คอ ความเพยร สมปชญญะ แลวกสต ดงทวาไปแลว
สวนในดานปญญา บอกแลววาสมมาทฏฐเปนตนทางนาหนาหมด ดงวาแลวปญญาความรความเขาใจตางๆ นนเปนคาพดรวมๆ อยในระหวางทยงพฒนา เปนปญญาจรงแลวบาง ยงเปนแตเรยกชอวาปญญาบาง ทนปญญานนกอยทวา มนรเขาใจถก หรอรเขาใจผด ซงกจะพาใหเหนถกหรอเหนผด เชอถกหรอเชอผด เปนทฏฐความยดถอหลกการทถกหรอผด แลวมนกเปนจดตงตน ถาเรมจากจดตงตนทผด กผดไปตลอดทางทงกระบวน แตถาเรมจากจดตงตนทถก กไปถกทางตลอดกระบวน เพราะฉะนนปญญาตวสาคญทจะเปนฐานทตงตนในการดาเนนชวต กคอทฏฐน ทถกหรอผด
ตอจากนน ในการททฏฐนจะออกไปสการดาเนนชวต กตองมความคด จงจะออกไปเปนปฏบตการได นคอตอจากความรเขาใจ จากความเหนความเชอ ความยดถอหลกการ กออกมาสสงกป คอความคดความดาร แลวไปตอเชอมกบการดาเนนชวตดานพฤตกรรม โดยมดานจตใจมาขบเคลอนใหเปนไปจนสาเรจได ดงทวา
ทงหมดนกเปนกระบวนการดาเนนไปของมรรค อยางทบอกไปแลววา มรรคนเปนดานการดาเนนชวตของคน ซงวาไปตามธรรมชาต เมอคณสมบตอยาง นมแลว มนกดาเนนไปตามกระบวนการของมน เพราะฉะนน เมอจะใหเปนการดาเนนชวตทดงามถกตอง กจงตองใหมสมมาทฏฐ ซงเปนปญญาทพฒนามาดแลว เปนทตงตน
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๑๙
ทวนยาวา ในฝายมรรคน เรมดวยปญญา เมอรเขาใจอยางไร มองเหนแคไหน กทาไปตามนน และทาไดในขอบเขตเทานน เมอปญญาพฒนาลกซงและขยายออกไป กเปดกวางขยายไกล มความเชอ คดเหน เขาใจแคไหน กจะดาเนนชวตไปไดตามนน
สวนในฝายสกขานน เพราะเปนการฝกดวยความตงใจจะพฒนาชวต กเรมดวยสวนทหยาบจบงาย เปนพวกเครองมอกอน กเอาศลนาได อยางทวาเอาศลเปนฐานทตงตนในการฝก เมอฝกศลดวยวนยแลว กเปนฐานใหกาวตอไปสจตสปญญาไดผลด
เปนอนวา ไดเหนความสมพนธโยงกน ระหวางฝายสกขา กบฝายมรรคแลว
รวมความกคอวา สกขาเปนการเรยนรฝกหดพฒนาคนใหดาเนนชวตไปอยางถกตอง ฝกอยางไร ไดอยางนน เมอเราสกขา/ศกษา - ฝกใหมพฤตกรรม มจตใจ มปญญา ไดอยางไร เรากใชพฤตกรรม จตใจ และปญญานน ในการมมรรค – ทจะดาเนนชวตไดอยางนน จงสอดคลองเปนอนเดยวกน
ตามทวามาน พดใหเขาใจดวยภาษาอกแบบหนงวา สกขา พงมองแบบแยกสวน แตมรรค พงมองแบบองครวม
ควรใสใจพฒนาการดาเนนชวตของประชาชน ตามทวาใหมองสกขาแบบแยกสวน แตมองมรรคแบบองค
รวมนน จะเหนไดงาย เราจะฝกคนใหไดใหเปนอยางนนๆ ใหมชวตทดอยางนๆ เวลานเขาอยในสภาพชวตแบบน เชนเปนพระ หรอเปนคฤหสถ อยในวยนนวยน เราควรจะฝกจะพฒนาในจดนนๆ ในเรองนนๆ กพจารณาแจกแจงรายการ แยกรายละเอยดออกไปๆ แลวกฝกกนไป นคอสกขา
๒๐ ถาการศกษาดฯ
แตพอดมรรค คอชวตของเขาทเปนอยดาเนนไป กดรวมวาดาเนนไปถกตองไหม ดงามไหม คราวนมองรวมเลย และโยงถงกนประกอบกนทกดาน กจงบอกองครวมมาตรฐานทพรอมทกดานใหเปนสมมาไว อยางเปนองครวม ทวาดทวพรอมถงกนหมด
จงเปนอยางททานบอกหลกไว เอางายๆ คนนนไปฝกกรรมฐาน ทาสมาธ คนนไปปฏบตวปสสนา นคอการพฒนาจตใจ พฒนาปญญา เปนเรองของจตใจและปญญาลวนๆ ไมมเรองกายวาจาและอาชวะเลย พวกฝกสมาธกใหรจกสมาธ ๒-๓ ฌาน ๔ สมาบต ๘ ฯลฯ พวกเจรญวปสสนา กนกถงเรอง ญาณ ๑๖ วปสสนาญาณ ๙ ฯลฯ นกไปไกลไปสงมากแลว แตเวลาตรวจสอบการปฏบต ปรากฏวาทานตรวจดภาวะชวตทงหมดครบตลอดมรรคทง ๘ องค คอพรอมกบความเจรญของสมาธหรอของจต หรอความเจรญของปญญานน กดตงแตชวตดานพฤตกรรมกายวาจาอาชวะ คอศล ถาไมครบพรอมมรรคทง ๘ องค กยงไมบรรลมรรคผล
เอ... นเขาเจรญจตเจรญปญญาอยลวนๆ แลวจะตรวจจะดพฤตกรรมกายวาจาอาชวะ ทเปนศลไดอยางไร อนน ขอใหดศลทเปนองคของมรรควาตวศลแทๆ อยตรงไหน แคไหน กอยางทเหมอนเปนคาจากดความบอกไวแลวในองคมรรคหมวดศลนนวา
“กตมา จ ภกขเว สมมาวาจา ฯ มสาวาทา เวรมณ, ปสณาย วาจาย เวรมณ, ผรสาย วาจาย เวรมณ, สมผปปลาปา เวรมณ, อย วจจต ภกขเว สมมาวาจา...”
วา: “ภกษทงหลาย สมมาวาจา เปนไฉน ภาวะ/เจตนาปลอดเวนจากการพดเทจ ...จากการพดสอเสยด ...จากการพดคาหยาบ ...จากการพดเพอเจอ นเรยกวา สมมาวาจา”
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๑
นดานวาจา สวนดานกายและอาชวะ กทานองเดยวกน นคอด ทสภาพชวต ซงไมวาใคร ถงจะอย เฉยๆ กบใจของตว กตรวจสอบได เปนอนวาดใหครบองค ๘ ของมรรค
ทน หนไปดคนทวๆ ไป อยางชาวบาน ตงแตชาวไร ชาวนา ขาราชการ ฯลฯ ซงดาเนนเดนมรรคเดนชดในดานกาย วาจา อาชวะ กดกนทดานศลเดนออกมา สวนดานจตใจ-ดานปญญา คราวนไมพดถงสมาบต ไมพดถงวปสสนาญาณ อะไรๆ กนละ แตถามวาดานจต-ดานปญญา ไมตองมหรอ กไมใช ตองมแน ตองดตองตรวจสอบดวยแนนอน นกชดอยแลว ถงจะอยในนาหรออยในครว ดานจตใจ กตองดความเพยร ดสต ดสมาธ ดานปญญา กตองใหมสมมาทฏฐ มสมมาสงกปปะ แคนกครบองคมรรคแลวใชไหม
ทน พวกชาวบาน ประชาชนทวไป ทวาอยกนเดนออกมาดานศลนน องคมรรคระดบศลทพดถงเมอก กมเปนมาตรฐานอย เชนทวา มสภาพชวตมเจตนาทปลอดจากการทจะฆาฟนทาราย ปลอดจากการพดเทจ ฯลฯ ประกอบสมมาชพ อนนอยในมรรค เปนองคมรรค เปนพนฐานอย
ทน จากสภาพชวตทมศลพนฐานอยางนนแลว ออกมาดการดาเนนชวต ดความเปนอยในระดบศลวาเปนอยางไร ท นกมากมายยงกวาดานไหนๆ ตงแตเรมแรก กมการรกษาศล ๕ เปนหลกประกนพนฐานของสงคม ไมใหคนเบยดเบยนกน แตไมแคนน ยงขยายออกไปอก เชน ในหลกธรรมจรยา ๑๐ (เชน ม.ม.๑๒/๔๘๕/
๕๒๓, บางแหงเรยกวาเปน อรยธรรม/อารยธรรม, อง.ทสก.๒๔/๑๖๘/๒๙๖, อรรถกถาถอวาเปน มนษยธรรม เชน ม.อ.๑/๓๔๐) คราวนไมใชแคเวนนนเวนน ไมใชแคปลอดปราศ อยางในศล ๕ หรอทเปนสภาวะพนฐานในองคมรรคเทานน คราวนขยายตอออกไปวาปลอดเวนอะไร แลวทาอะไรดวย
๒๒ ถาการศกษาดฯ
อยางในองคมรรค ขอ ๓ และศล ๕ ขอ ๑ เอาแควา เวนปาณาตบาต ไมทาลายชวต
แตในธรรมจรยา บอกวา ละปาณาตบาต เวนจากการตดรอนชวต วางทณฑะ วางศสตรา มความละอายใจ กอปรดวยเมตตา ใฝใจชวยเหลอเกอกลแกปวงสตวโลก
ในองคมรรค ขอ ๓ เอาแค ภาวะ/เจตนาปลอดเวนจากการพดเทจ ...จากการพดสอเสยด ...จากการพดคาหยาบ ...จากการพดเพอเจอ
แตในธรรมจรยา ขยายแตละขอๆ ออกไป เชนวา ...เวนจากวาจาสอเสยด ไมเปนคนทฟงความขางน แลวเอาไปบอกขางโนน เพอทาลายคนฝายน หรอฟงความขางโนน แลวเอามาบอกขางน เพอทาลายคนฝายโนน เปนผสมานคนทแตกราวกน สงเสรมคนทสมครสมานกน ชอบสามคค ยนดในสามคค พอใจในความสามคค ชอบกลาวถอยคาททาใหคนสามคคกน, ...เวนจากการพดเพอเจอ พดถกกาล พดคาจรง พดเปนอรรถ พดเปนธรรม พดเปนวนย กลาววาจาเปนหลกฐาน มทอางอง มกาหนดขอบเขต ประกอบดวยประโยชน โดยกาลอนควร
ในหลกบญกรยาวตถ ๑๐ ซงรวมการทาบญทาความดบาเพญประโยชนไวพรอมทงดานศล ดานจต และดานปญญา กบอกไววา ดานศลทนนม ๓ ขอ (เชน อต.อ.๓/๒๓๔) คอ
๑. สลมย ทาดดวยการรกษาศล ๒. อปจายนมย ทาดดวยการแสดงความเคารพนบถอเออเฟอ
ใหเกยรตกน ๓. ไวยาวจมย ทาดดวยการขวนขวายชวยเหลอรบใช
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๓
ทน คนหนมสาวในชมชน มตวอยางวา หนมมฆะกบเพอนรวมเปน ๓๓ คน อยในหมบานมจลคาม นอกจากตวเองมศล ๕ ไมเบยดเบยนไมทาความเดอดรอนแกใครแลว กพากนออกทาบญบาเพญประโยชน โดยดแลความสะอาดเรยบรอยในชมชน ทาถนนของหมบาน ทาทางเชอมหมบาน ขดบอนา สรางสะพาน สรางศาลาทพกคนเดนทาง พวกสตรกปลกสวนดอกไม เปนตน ทาถนใหอยดเปนรมณย นกดานศลขยายออกไป (เรองหนมมฆะกบพวกน ในเมองไทยสมยกอนนยมใหพระเทศนแกชาวบาน อาจจะถงกบเปนประเพณเทศนเรองวตรบท ๗ ของพระอนทร มาในคมภรตางๆ ราว ๖ คมภร เชน ธ.อ.๒/๙๗)
ความประพฤตหรอพฤตกรรมในการสรางสรรคทาประโยชนแกชมชนอยางพวกมฆมาณพน กอยในหลกทเรยกวา สงคหวตถ ๔ ทพระพทธเจาตรสไวบอย โดยยาใหคนทเปนผนาหมชน เปนหวหนาชมชน แมถงพระเจาแผนดน พงปฏบตเปนหลกประจาตว (ยาพเศษสาหรบพระราชา และสาหรบการทจะเปนพระพทธเจา)
สงคหวตถ แปลวาหลกการสงเคราะห ถาแปลตามศพทกคอหลกการรวมคน สงคหวตถ ๔ คอ (ตรสไวมากแหง เชน ท.ปา.๑๑/๑๔๐/๑๖๗; อง.จตกก.๒๑/๓๒/๔๒; อง.อฏฐก.๒๓/๑๑๔/๒๒๒)
๑. ทาน การให แจกจายแบงปน เออเฟอเผอแผ จดสรรใหมกนมใชทวถงกน
๒. ปยวาจา พดจานารก พดดวยใจปรารถนาด มวาจานาชนใจชวนใหอยากทาอยากปฏบตการนนๆ หรอชวนใจใหรวมมอ ใหมาพบปะพดจาใช ปญญารวมกนคดการแกปญหา ปรกษาหารอทจะทาการ มอะไรกมาพดจากน คอใชวธการแหงปญญา
๒๔ ถาการศกษาดฯ
๓. อตถจรยา บาเพญประโยชน ทาประโยชนให ชวยดวยแรงงานหรอกาลงความรความสามารถ ดาเนนกจการเพอประโยชนแกคน แกชมชน แกประชาชน
๔. สมานตตตา มตนเสมอสมาน เสมอกนในธรรม และสมานกนโดยธรรม ทงเขาถงกน และรวมกนทา แยกเปน - สมานอตตา คอ มตวเสมอกน เทากน และเขากน
(เสมอภาค และสมานกน) - สมานกจจ คอ รวมงานรวมการ ทาเสมอกน (ตามกาลง) และ ทาเขากน - สมานสขทกข คอ รวมสขรวมทกขกน
พระพทธเจาตรสยาความสาคญของสงคหวตถ ๔ นไว ปดทายหลกธรรมสาหรบคฤหสถบรรดาประชาชนมวลคนชาวบานวา (ท.ปา.๑๑/๑๙๔/๒๐๗)
ทาน ๑ ปยวาจา ๑ อตถจรยา ๑ ความเสมอสมานกนในธรรมทงหลายใหถกควรในแตละกรณ (สมานตตตา) ๑ ธรรมสอยางน เปนเครองสงเคราะหรวมคน (สงคหะ) ในโลก เปนเหมอนลมสลกเพลารถทกาลงแลนไป
ถาสงคหะเหลานไมม ถงเปนมารดาบดา กจะไมไดความนบถอหรอบชาเพราะเขาเปนบตร แตเพราะเหลาบณฑตชนเหลยวแลสงคหธรรมเหลาน จงถงความเปนผม คณความดยงใหญ และเปนผทชนทงหลายจะพงสรรเสรญ
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๕
สาหรบหวหนาหรอผนาสงสด คอพระราชา นอกจากสงคหวตถ ๔ ยงมหลกราชสงคหวตถ ๔ ไวบาเพญเปนพเศษอกดวย∗
จะเหนวา การปฏบตในดานจตใจ และในระดบปญญา ไดยนกนบอย พดกนถงกรรมฐาน สมถะ วปสสนา ในดานน ระดบน ไดแจกแจงบอกกนไวมาก อยางเรองฌาน สมาบต วปสสนาญาณ อภญญา ฯลฯ
ทน ในระดบศล ซงเปนการดาเนนชวตประจาวน การอยรวมสงคม ทเปนการประพฤตปฏบตของประชาชน คนทวไป หรอหมคฤหสถ ชนชาวบาน กควรจะแจกแจงไวบาง ในทนจงยกมาบอกกนใหเหนแนวทาง ซงควรจะหนมาเอาใจใสทาใหเหนใหเปนจรง ถาจบเอาหลกทถอกนมาเปนประเพณ อยในวฒนธรรมชาวพทธ ซงกลาวถงเปนประจาทวไปในคมภรทงหลาย กงายๆ ไมมากเลย คอ ศล ๕ เปนดานกากบตวเองไมใหเบยดเบยนเปนภยตอผอน เปนขางลบ กบขางบวก คอ สงคหวตถ ๔ ซงเปนดานการดแลสรางสรรคพฒนาชมชน อยรวมสงคม แคนวาโดยหลกๆ กพอแลว ∗ ราชสงคหวตถ ๔ (เชน อง.อฏฐก.๒๓/๙๑/๑๕๒) คอ ๑. สสสเมธง ปรชาสามารถในการบารงพชพนธธญญาหาร สงเสรมการเกษตร ๒. ปรสเมธง ปรชาสามารถในการบารงขาราชการ ทงทหาร และพลเรอน เชน
สงเสรมคนดมความสามารถ ผฉลาด ซอสตยสจรต ขยนหมนเพยร ๓. สมมาปาสง ปรชาสามารถผกใจประชาชนเหมอนเอาบวงคลองไว ดวยการ
สงเสรมสมมาชพ เชน ใหกยมเงนทนไปสรางตวในพาณชยกรรม และในการประกอบการตางๆ ชวยใหคนจนตงตว ใหคนลมฟนตวได
๔. วาชไปยง มวาจาดดดมใจ ทรงปรชาสามารถในการเจรจาปราศรยเขาถงประชาชน แสดงความเอาพระทยใสหวงใย รบรปญหารบฟงปญญา มวาทะทชวนใจใหอยากทาอยากรวมมอรวมการรวมงาน ตลอดจนแนะนาสงสอนประชาชนวาควรจะประพฤตปฏบตตวชวยเหลอกนอยางไร ใหใสใจปฏบตหนาทของตนอยางจรงจงสจรต และใหทกตวบคคลพฒนาชวตของตน
๒๖ ถาการศกษาดฯ
เรองสกขา คอการศกษาฝกฝนพฒนาคน ใหมวถชวตด ทงอกงามสรางสรรค ซงพรอมทงพฤตกรรม จตใจ และปญญา ทเปนมรรคอนดาเนนกาวหนาไปในวชชา วสทธ สนต ความสข และอสรภาพ เปนอนวาไดพดมาแคน กพอสมควรแลว
ขอแทรกอกนดวา มรรคนนบางคนพดเปน มรรค ๘ ซงเปนวธพดของคนไทยทชอบพดใหสนใหงาย ทจรงเปนการพดผด ตองรเขาใจวาไมใชมรรค ๘ ทาง ไมใช ๘ มรรค แตตองพดใหถกตองวา “มรรคมองค ๘” หมายความวา มรรคนนอนเดยว มรรคเปนทางดาเนนชวตทถกตองทางเดยว ซงมองคประกอบ ๘ คอองค ประกอบ ๘ อยางนมารวมเปนทางอนเดยว ไมใชเปน ๘ ทาง
ถาเขาใจเปนมรรค ๘ หรอ ๘ มรรค ๘ ทาง กยงหมด กลายเปนวา สมมาทฏฐกทางหนง สมมาสงกปปะกทางหนง ฯลฯ ซงเปนไปไมได มนเปนทางเดยว ทมองคประกอบทง ๘ นนมาประสานตอโยงกน ทาใหเราดาเนนชวตไปไดอยางด
เหนจะจบไดแลวนะ เรองความสมพนธระหวางสกขากบมรรค พอใหเหนความเชอมโยง พอใหจบหลกได การทพดอธบายลงไปละเอยด กจะไดมพนฐานทจะเขาใจเทานนเอง
ตอจากน กจะพดเรององคประกอบในฝายสมาธ คอดานจต ใหเขาใจวา ทเรยกวาสตนนเปนอยางไร แลวสตสมพนธกบสมาธอยางไร ไปเชอมตอกบปญญาอยางไร เพราะวาจากฝายจตน กจะหนนการใชปญญาใหไดผล ดงทเคยพดไปแลว
ไม แน ใจ เหมอน กนว า ได พดไปแล วห รอ ยง ใน เ รองความสมพนธระหวางสตกบสมาธ ความสมพนธระหวางสตกบปญญา และความสมพนธระหวางสมาธกบปญญา มนทางานกนอยางไร รวมทงความหมายของแตละอยางนนดวย จะไดวากนตอไป
- ผนวก -
สมาธ
มใชใหมวตดสข มใชใหมาขลกความขลง แตมงใหเปนฐานกาลงของการพฒนาปญญา สมาธมคณลกษณะสาคญ ๓ อยางทพงยา สขดมดา-ลาพลงจต-เสรมประสทธภาพของปญญา
สมาธนนกบอกแลววา มนเปนตวแทนหรอเปนประธานของกระบวนการฝกดานจต กเลยเอาสมาธมาเปนชอเรยกแทนการฝกดานจตใจทงหมด
อยางทเคยบอกแลววา สมาธนนเปนการทรงตวของจต เปนภาวะทจตอยตว ตงมน มนแนว มงแนว ไดท ทจะทาอะไรๆ ใหไดผล และกเปนตวรองรบ อยางทเปรยบเทยบวา เหมอนกบเรามฐานหรอทรองสกอยางหนง เชนอยางโตะ ถาฐานหรอทรองนนไมมนคง ยงเอนเอยงไปมาคลอนแคลนอย สงทวางอยบนนน กลมระเนระนาดหรอพลดตกหลนไปเลย ดงเชนคณธรรม ซงเปนคณสมบตของจตใจ ถาจตไมเปนสมาธ คณธรรมทเปนคณสมบตของจตนนกขาดฐานทมนคง ตงอยไมไดด กงอนแงน แลวกอาจจะเสอม ตกหลนหายไป สมาธจงเปนทรองรบอยางดของคณสมบตตางๆ ของจตใจ
๒๘ ถาการศกษาดฯ
ทน สมาธทแปลกนวาตงมนนะ บางทเรากอาจจะมองไปเปนนง จตเปนสมาธนน ทวานง กถกตอง แตตองระวง เพราะคาวา “นง” นน ชวนใหเขาใจเปนอยเฉยๆ อยกบท จงตองเขาใจใหชด สมาธไมใชหมายถงจตนงอยกบท แตมนทรงตวไดมนคงมงแนวไป เพราะฉะนน แมแตเคลอนท มนกไปอยางมนคงสมาเสมอ อยางรถหรออะไรกตาม ทจะ วงไปไดด ดาเนน เดนหนา เปนไปไดด กตองทรงตวไดมนคงสมาเสมอ แลวกแนวไปในทศทางนน เรยบ นง ไมสาย ไมสน ไมสะทาน ถารถสาย คนกชกใจไมดแลว ใชไหม ไมเฉพาะสาย มนไมโคลงเคลงดวย ทงไมสาย ทงไมโคลงเคลง คอมนคง ทรงตวแนว อยางนคอคณสมบตทเราตองการ
แตถาสมาธอยในภาวะนงอยกบท ไมไปกบการกาว มนกอาจโนมไปทางทจะเอาแคสบาย แลวกมความสข แลวคนกเสพสข ตดสข ดไมดกขเกยจไปเลย เพราะฉะนนทานจงเตอนไววา สมาธกบความขเกยจนไปกนได เปนพวกเดยวกน (โกสชชปกข) เขากนด ทานกเลยใหระวงวา เมอไดสมาธ อาจจะเกดโกสชชะ คอความเกยจคราน กจงตองใหมวายามะ-ความพยายาม ทเรยกทวๆ ไปวา วรยะ คอความเพยรมาเรงเราไว ใหดลกน ไมใชมาถวง แตมาดง คอวรยะนนดงหรอขบดนใหกาวหนาไป ไมใหสมาธอยกบความหยดนง ถาจะนง กให เปนนงอยางนง หมายความวา เดนหนาไปอยางมนคงเรยบแนว
วรยะ คอความเพยรแกลวกลาคอยเรงเราใหกาวไปขางหนา เมอมวรยะ กจะเรงรดเดนหนา แตถามแตวรยะอยางเดยวเอาแตเรงเราเกนไป กอาจกลายเปนเรงรบ จนทาใหพลาน รอนรน หรอลกลลกลน ไมสงบ ไมมนคง ตามหลกทวาวรยะน เขาพวกกนกบความฟงซาน (อทธจจปกข) จงตองมสมาธมาเขาคดลไว
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๒๙
สมาธจงคลายวามาชวยดงไว วรยะเอาแตจะไปขางหนา สมาธกคอยรงตรงไว อยาใหไปเรวนก และใหการกาวไปขางหนานน เปนการไปอยางมนคง แนวแน สงบ ใหเกดความพอด และไดผลด
ถามสมาธด และมวรยะดวย กเกดความพอด ทงเดนหนากาวไป และกาวไปอยางเรยบแนวมนคง จงใหวรยะกบสมาธคกน แลวสตกคอยกากบปรบแกใหพอด ไมใหพลาด ไมใหขาดไมใหเกน
จะเหนวา ในมรรคนน มองคมรรคในหมวดของจต เปนพวกกน เขาชดกบสมาธ ๓ อยาง เรมดวยสมมาวายามะ ความเพยรชอบ คอความพยายามทถกตองตรงแทเรงระดมเตมทอยางพอด วายามะ-พยายาม คอวรยะน ตงตนจากฉนทะ คอใจรกอยากทา แลวกเพยรกาวหนาไป ไมหยด แลวกมสมมาสต สตชอบ คอสตทจบถกตรงอยกบเรอง มาคมมากากบไวไมใหพลาดไมใหขาดไมใหเกน โดยโยงไปถงสมมาสมาธ ใหมสมาธทจะมาทาใหเกดความมนคงแนวแน ดาเนนเดนหนาไปจรงจงอยางพอด
ถาไดชด ๓ จาพวกสมาธนนมาทางานครบพรอมกนอยางน ดานจตใจกจะมสมรรถนะทจะหนนพาใหพฤตกรรมหรอการแสดงออกทางกายวาจาสาเรจผลอยางด และจตใจนนกจะรบใชปญญาใหทางานอยางมประสทธภาพดวย
เปนอนวาสมาธทเปนองคมรรคอนสาคญน เปนภาวะทจตมนคงแนวแน ไมใชแคหยดนงมนแนวอยกบท แตมงแนวไปขางหนาอยางสมาเสมอดวย
ทนไดบอกไววา สมาธนน เปนตวเออตอคณสมบตอยางอนทงหมดของจต จงยกเอาสมาธเปนตวแทน เปนประธานของหมวดการฝกจต จงควรมาดลกษณะของจตทเปนสมาธ
๓๐ ถาการศกษาดฯ
จตทเปนสมาธ อนแสดงถงภาวะทเปนหลก เปนตวแทน เปนประธานของจตทพฒนาแลวอยางดหรอเตมทแลวนน มลกษณะสาคญทเปนขอใหญๆ ๓ อยาง ดงทไดพดบอยๆ ตามทพระพทธเจาตรสไวเองวา
๑. จตเปนสมาธ มกาลง อปมาเหมอนวา คนเอาภาชนะใสนาขนไปบนยอดเขา หรอยอดเนน จะเปนถงนาหรออะไรกแลวแต ทใหญพอสมควร เขาหวเอานาขนไปบนยอดเนน แลวกสาดโครมกระจดกระจายไป ไมมทศทาง นานนถงแมจะมากมาย กหายหมด ไมมความหมาย เหมอนไมมอะไรเกดขน เหมอนกบจตไมมสมาธ ไมมทศทางทมงทแนวไป กสายกระจายวนวายฟงซาน ทาอะไรไมไดผล
ทนเปลยนใหม เราเอานาถงเทากนนน ขนไปบนยอดเนนใหม คราวนตงใจกาหนดทศทาง แลวหาอะไรมาชวยใหนานไหลชนดทวาพงตรงดงไปเลย เชนวา มราง มทอ เปนตน แลวกเทนาใสทอใสรางนน พอนาเขาในทอในราง กไหลแรง เพราะมนพงดงไปทางเดยว เหมอนกบจตเปนสมาธ มงไปแนวแน กมกาลงแรงอยางนน
ทวามาน จะเหนวา สมาธ ทวาจตแนวแนนน ไมใชหยดนง แตเปนเหมอนนาทไหลพงดงไปทางเดยว ซงมกาลงแรง และจตทวาเปนสมาธแนวไปนน เปนจตทไมมนวรณ คอไมมอะไรมากดทบ กนขวาง ปดทาง หรอทาใหมนฟงกระจายไป ทาใหปญญามกาลง ดงอปมาทพระพทธเจาตรสไววา (อง.ปญจก.๒๒/๕๑/๗๓)
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๑
ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนแมนาทเกดบนภเขา ไหลลงเปนสายยาวไกล มกระแสเชยว พดพาสงทพอจะพดเอาไปได คนปดปากเหมองทงสองขางของแมนานน เมอเปนเชนนน กระแสนากลางแมนานน กจกไมซดกระจาย ไมสาย ไมเขวควาง กจะไหลแลนไปสทไกลได จะมกระแสเชยว และพดพาสงทพอจะพดเอาไปได ฉนใด
ภกษกฉนนนแล เธอละนวรณ ๕ ประการ ทครอบงาจต ซงทาปญญาใหทรพลแลว กจกรเขาใจประโยชนตน รเขาใจประโยชนผอน รเขาใจประโยชนทงสองฝาย หรอจกประจกษแจงญาณทศนะอนวเศษ ทสามารถทาใหเปนอรยะ ซงยงกวาธรรมของมนษยสามญได ดวยปญญาอนมกาลง ขอนเปนฐานะทจะมได
๒. จตเปนสมาธ ใสกระจาง จตทเปนสมาธนน ไมมอะไรกวน ไมวน ไมขนมว จงเปนจตทใสกระจาง สามารถมองสงทตองการใหเหนชดไดตามใจปรารถนา จงเกอกล เออตอปญญา เหมอนนาทนงสงบ ไมมอะไรกวน ฝนโคลนเปนตน ตกตะกอนหมด กจะใส เราจะมองดมองหาอะไร กเหนไดชด
มอปมาหนง เหมอนกบวาเราเอาภาชนะไปตกนาในหลมในบอ สมยกอนโนนมหลมนาใหญนอย ทเกดจากเกวยนผานบาง สตวใหญๆ เดนบาง ในหลมนนกมนาขง แตเพราะมคนมสตวอะไรตางๆ เดนยาไปมากนอยเรอย นาในหลมนนกไมนง แลวกขนเปนตมคลกไป ทาใหมองอะไรไมเหน
๓๒ ถาการศกษาดฯ
ทนเรากเอาภาชนะไปตกนาจากหลมนนมา แลวกมาตงวางไวบนททมนคง ไมหวนไหว แลวกไมมลมพดผาน ไมมใครมาหยบมาแตะ นากนงสนท เมอไมมอะไรมากวน ตอมา อะไรๆ ทละลายปนอยในนานน จะเปนฝนเปนโคลนเปนอะไรกตาม กจะตกตะกอนนอนกนหมด เสรจแลว นานนกใส มองดอะไรกเหนชด ใชไหม
นนกเหมอนกบจตของเราน ทมอารมณตางๆ เกดขน เรยกวามากระทบ เดยวอนโนน เดยวอนน คดไปเรองนน คดมาเรองน ความทรงจาเกาๆ กโผลขนมา เรองใหมๆ ผานเขามาทางตาบาง ทางหบาง ฯลฯ กแถมเขาไป จบน จอนน จองโนน เอยงไปนน เอนมาน วนอยเรอย พอนวเนยอยางน กเหนอะไรไมชดสกอยาง เรองนกาลงพจารณาอย อาวเรองโนนเขามา มนมาตดตอนหรอบงไปเสยอกแลว พอจะพจารณาเรองนไมทนไร นกไปเรองโนนปนกบเรองน อาวเหนอนนนอก วนไปหมด เมอจตถกกวนอยเสมอ มอารมณเรองราวเขามามากมาย มนกบงกนเอง เหนอะไรกไมตอเนอง ไมแนวไปตลอด กมองไมชด บางทเกดมความรสกโกรธขนมา ใจคอไมด ขดเคอง หงดหงด เปนตน กยงทาใหวนวายใจมากขน จตกยงไมสงบ ขนมวเศราหมอง ไมใส มองอะไรไมชดเลย
ทนพอจตเปนสมาธ ตงมน อยตว ไดท แนวไปกบสงซงเปนตวแททตองการ เรองราวอะไรทไมเกยวของ ไมตองการ กหายวางไปหมด สงทแทรกแซงวนวายอยในจตใจน สงบลงไป ไมมอะไรกวน
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๓
เหมอนกบวา เมอฝนโคลนเปนตน ตกตะกอนลงไปหมด นาทสงบนง กใส อะไรอยในนานน กปรากฏชด จะมองอะไร กมองไดจาเพาะลงไป ไมมอะไรอนเขามาวนมาบง กเหนชดเจน
นกเหมอนกบจตทเปนสมาธ ซงเปนจตทใสสงบนง สามารถเพงมองสงทตองการอนหนงอนใดไดดงปรารถนา จตทใสแนวเปนสมาธ จงเปนปจจยเกอหนนปญญา อยางทเรามกอางพทธภาษตวา “สมาหโต ยถาภต ปชานาต” (อง.ทสก.๒๔/๒๐๙/๓๓๗) แปลวา เมอมจตตงมนคอเปนสมาธ กรเขาใจไดตามเปนจรง ปชานาต คอรปกรยาของปญญานนเอง สมาหโต กคอคนทมใจเปนสมาธ เพราะฉะนน สมาธกเกอหนนปญญาใหทางานได-ไดด-ไดเตมท
เมอพดมาถงตรงนแลว กมาฟงอปมาทพระพทธเจาตรสไวเพมเตมอก เชนวา (อง.เอก.๒๐/๔๗/๑๐)
ภกษทงหลาย เปรยบเหมอนหวงนาใส กระจาง ไมขนมว คนตาดยนอยบนฝง พงเหนได แมซงหอยโขง หอยกาบ ...กอนหน กอนกรวด ...ฝงปลา ทกาลงแหวกวายอยบาง กาลงหยดอยบาง ในหวงนานน นนเพราะเหตไร? กเพราะนาไมขน แมฉนใด
ภกษกฉนนน ดวยจตทไมขนมว กจกรไดซงประโยชนตน (อตตตถะ) จกร ไ ดซงประโยชนผอน (ปรตถะ) จกร ไ ดซงประโยชนทงสองฝาย (อภยตถะ) จกประจกษแจงได ซงคณวเศษยงกวามนษยสามญ คอญาณทสสนะ ทสามารถทาใหเปนอรยชน, ขอนยอมเปนฐานะ เปนไปได, นนเพราะเหตไร? กเพราะจตไมขนมว
๓๔ ถาการศกษาดฯ
อปมาเรองจตเปนสมาธแลวใสกระจางเกอหนนปญญาน ตรสไวมากมายหลายแหง บางครง ตรสแสดงใหเหนภาวะทจตเปนสมาธใสสงบนน โดยจาแนกอปมาไปตามภาวะทสมาธจตนน พนไปจากนวรณ ๕ แตละอยาง
ขอทบทวนวา นวรณ คอสภาพจตไมด ทกดทบจต ปดบงปญญา กดกนขดขวางการทางานของจต ทาใหจตนนสงบมนนงแนวเปนสมาธไมได จตทปลอดจากนวรณ กเปนสมาธ
ครงหนง พราหมณนามวาสงคารวะ ไดกราบทลถามพระพทธเจาวา อะไรเปนเหตเปนปจจยให ในบางคราว มนต ทงหลาย แม ท ไดสาธยายมาแลวตลอดเวลายาวนาน กนกไมออก ไมแจมแจง แตในบางคราว มนตแม ทมไดสาธยายมานาน กนกไดแจมแจง ครงนน พระองคไดตรสตอบ โดยทรงอปมานาสงบนงใสกระจาง จาแนกตามภาวะจตเปนสมาธทพนจากนวรณ ๕ นนแตละอยาง ดงน (ส.ม.๑๙/๖๐๒-๖๒๔/๑๖๗-๑๗๔)
๑. (จตถกกามราคะครอบงา) ดกรพราหมณ ในเวลาใด บคคลมใจกลมรมดวยกามราคะ ถกกามราคะครอบงาอย และไมรชดตามเปนจรง ซงทางออกแหงกามราคะทเกดขนแลว ในเวลานน เขายอมไมรชด มองไมเหนตามเปนจรง แมซงประโยชนตน แมซงประโยชนผอน แมซงประโยชนทงสองฝาย มนตทงหลาย แมทไดสาธยายมาตลอดเวลายาวนาน กยอมไมแจมแจง ไมตองกลาวถงมนตทมไดสาธยาย เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ซงเอาสครงบาง สขมนบาง สเขยวบาง สแดงออนบาง ผสมปนกนไว คนตาดมองดเงาหนาของตนในภาชนะนานน กไมรไมเหนตามเปนจรง
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๕
๒. (จตถกพยาบาทครอบงา)…เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ทเอาไฟเผาลน เดอดพลาน มไอพลง คนตาดมองดเงาหนาของตนในภาชนะนานน กไมรไมเหนตามเปนจรง
๓. (จตถกถนมทธะครอบงา)…เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ทถกสาหรายและจอกแหนปกคลม คนตาดมองดเงาหนาของตนในภาชนะนานน กไมรไมเหนตามเปนจรง
๔. (จตถกอทธจจกกกจจะครอบงา)…เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ทถกลมพด ไหว กระเพอม เปนคลน คนตาดมองดเงาหนาของตนในภาชนะนานน กไมรไมเหนตามเปนจรง
๕. (จตถกวจกจฉาครอบงา)…เปรยบเหมอนภาชนะใสนา ทขน มว เปนตม ซงวางไวในทมด คนตาดมองดเงาหนาของตนในภาชนะนานน กไมรไมเหนตามเปนจรง
แตทพดมาน ไมใชหมายความวาพอมสมาธแลว ปญญาจะเกดมาเองเลย ถาเปนอยางนน โยค ฤาษ ดาบส ในอนเดย ซงไดสมาธถงสมาบต ๘ กนแลวมากหลาย กคงตรสรกนไปหมดแลว แตเปลาหรอก จตมนใสพรอมทจะใหเหน ถามองกเหน แตเรามตา เราไมใชตา ไมลมตา มนกไมเหน
นกเหมอนกน ปญญาเปรยบเหมอนดวงตา ของมใหด แตเราไมใชปญญา ไมพจารณา ไมมอง ไมด กไมเหน แลวกเลยเอาจตเปนสมาธทมนมนมนใสนน ไปวนอยกบเรองอน ไปในเรองของการใชพลงจตบาง มวไปหาความสขบาง กเลยไมไดใชไมไดพฒนาปญญา
เอาละ นคอลกษณะของจตเปนสมาธประการท ๒
๓๖ ถาการศกษาดฯ
๓. จตเปนสมาธ มความสข ขอนเปนผลพวงมาเองของสมาธ คอ เมอจตเปนสมาธ ตงมน มงแนวไป ไมหวนไหว ไมฟงซาน ไมพลาน ไมเรารอน ไมกระวนกระวาย ไมวนวาย ไมวอกแวก แลวกมกาลงเตมท ไมซม ไมหงอย ไมหอเหยว ไมตงเครยด ตองการจะอยกบสงใด กอยกบสงนน ไมมอะไรมารบกวนได มนกสงบ แจมใส ผอนคลาย คลองสบาย กทาใหมความสขอยในตวเอง
ความสขกบสมาธ น มนเกอกลหนนกนอย เปนธรรมดา จตจะเปนสมาธ กตองอาศยความสข อยางททานใชคาวาความสขเปนบรรทดฐาน/ปทฏฐานของสมาธ ถาจตมทกข มนถกบบคน มนถกกดดน มนกดนรน กตงมนเปนสมาธไดยาก แตพอจตนนสบายมความสข มนกโนมไปในการทจะสงบนงเปนสมาธไดงาย ความสขจงเปนปทฏฐาน เปนปจจยตวประชดทจะใหจตเปนสมาธ
แลวทน พอสมาธเกดขน จตอยตวสงบ สดใส ไมมอะไรรบกวน ปลอดโปรงโลงสบาย กยงมความสขมากขน เพราะฉะนนสมาธกยงเสรมความสขเขาไปอก กมาดอปมาทตรสไวเกยวกบความสขจากสมาธ เรมตงแตหมดนวรณ ไดฌานจนถงฌานท ๔ พอเหนตวอยาง (เชน ท.ส.๙/๑๒๖-๑๓๐/๙๖-๑๐๐)
เมอมองเหนนวรณ ๕ เหลาน ทละไดแลวในตน ยอมเกดปราโมทย เมอปราโมทย กเกดปต เมอใจมปต กายกรนสบายผอนคลาย เธอมกายรนสบายผอนคลายแลว กไดเสวยสข เมอมสข จตกตงมนเปนสมาธ.
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๗
เธอสงดจากกาม สงดจากอกศลธรรม บรรลปฐมฌาน มวตก มวจาร มปตและสขเกดแตวเวกอย เธอทากายนแหละใหชมชนเอบอมซาบซานดวยปตและสขเกดแตวเวก ไมมสวนไหนๆ แหงกายของเธอทวทงตว ทปตและสขเกดแตวเวกจะไมถกตอง
ดกรมหาบพตร เปรยบเหมอนวา พนกงานสรงสนานหรอลกมอทชานาญ เอาแปงฟอกตวเทใสภาชนะสารด เอานาพรมนวดขยาไวใหเปนกอน พอถงเวลาเยน กอนแปงฟอกตว ซงยางซมไปจบ กตดทวถงกนทงหมด ไมกระจายออกไป ฉนใด ภกษกฉนนนแล...
ดกรมหาบพตร ประการอนตอไปอก เพราะวตกและวจารสงบไป ภกษบรรลทตยฌาน มความผองใสแหงจตในภายใน มภาวะทจตเปนหนงเดยว ไมมวตก ไมมวจาร มปตและสขเกดแตสมาธอย เธอทากายนแหละ ใหชมชนเอบอมซาบซาน ดวยปตและสขเกดแตสมาธ ไมมสวนไหนๆ แหงกายของเธอทวทงตว ทปตและสขเกดแตสมาธจะไมถกตอง
ดกรมหาบพตร เปรยบเหมอนหวงนาลก ทนาผดขนภายใน ไมมนาจากทอนไหลเขามาได ทงในดานตะวนออก ดานใต ดานตะวนตก ดานเหนอ ทงฝนกไมตกตามฤดกาล แตสายนาเยนผดพขนมาจากหวงนานน ทาใหหวงนานนเองชมชนเอบอาบซาบซมเยอกเยนทวไป ไมมสวนไหนๆ ของหวงนานน ทนาเยนจะไมถกตอง ฉนใด ภกษกฉนนนแล...
ดกรมหาบพตร ประการอนตอไปอก เพราะปตจางไป ภกษมอเบกขา มสต มสมปชญญะ เสวยสขดวยนามกาย บรรลตตยฌาน ทพระอรยะทงหลายสรรเสรญวาผ ไดฌานน เปนผมอเบกขา มสต อยเปนสข เธอทากายนแหละใหชมชนเอบอมซาบซานดวยสขอนปราศจากปต ไมมสวนไหนๆ แหงกายของเธอทวทงตว ทสขปราศจากปตจะไมถกตอง
๓๘ ถาการศกษาดฯ
ดกรมหาบพตร เปรยบเหมอนในกอบวขาบ ในกอบวหลวง หรอในกอบวขาว ดอกบวขาบ ดอกบวหลวง หรอดอกบวขาว บางเหลา ซงเกดในนา เจรญในนา ยงไมพนนา จมอยในนา นาหลอเลยงไว ดอกบวเหลานน ชมชนเอบอาบซาบซมดวยนาเยนตลอดยอด ตลอดเหงา ไมมสวนไหนๆ ของดอกบว... ทนาเยนจะไมถกตอง ฉนใด ภกษกฉนนนแล...
ดกรมหาบพตร ประการอนตอไปอก เพราะละสขละทกข และดบโสมนสโทมนสไปไดกอน ภกษบรรลจตตถฌาน ทไมมทกข ไมมสข มอเบกขาใหสตบรสทธอย เธอแผไปทวกายนแหละ ดวยใจอนบรสทธผองใส นงอย ไมมสวนไหนๆ แหงกายของเธอ ทวทงตว ทใจอนบรสทธผองใสจะไมถกตอง
ดกรมหาบพตร เปรยบเหมอนคนนง เอาผาขาวคลมตวตลอดหมดทงศรษะ ไมมสวนไหนๆ แหงกายของเขา ทผาขาวจะไมถกตอง ฉนใด ภกษกฉนนนแล...
เปนอนวา จตทเปนสมาธนน มคณลกษณะสาคญ ๓ อยางดงทวามา หนง กมกาลงแรง มพลงมาก สอง กใส เออตอปญญา แลวก สาม สงบ หนนความสข ทาใหมความสขอยางมาก
อยากไดสมาธกนนก บางจะเอาขลง บางจะเอาความสข ไมนกอยางพทธทมงใหเขมทางปญญา
จากคณลกษณะของจตเปนสมาธทมหลายดานน คนกเลยเอาไปใชประโยชนตางๆ กน บางทานกมงเอาไปใชประโยชนในทางพลงจต ไมใชบางทานละ มากคนทเดยวละทชอบดานน รสกวามนตนเตนด คนเรานมากมายมกชอบนกเรองตนเตน แลวมนกเฉไปสงเสรมกเลสใหดวย
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๓๙
เรองมพลงนคนกชอบอยแลว มนเขากนไดดกบความอยากมอานาจ ปรารถนาความยงใหญ การมพลงจตกไปเสรมความยงใหญมอานาจนน กเลยอยากจะเอาสมาธไปใชทาโนนทาน ในทางฤทธเดชปาฏหารย จะไดเกงกาจ การาบปราบเขา เอาชนะได นาเกรงขาม แลวกทาใหฮกเหม เพราะฉะนนในดานพลงจต ทางพระจงไมสนบสนน ทานใหระวงมาก
ความนยมเอาสมาธไปใชในทางฤทธเดชปาฏหารยน มกนมานกหนาตงแตกอนพทธกาล พวกโยค ฤาษ ดาบส หนไปเอาเดนทางนกนมาก สบกนมาจนกระทงปจจบนน พระทไปอยอนเดยนานๆ ทานเลาใหฟงวา นกบวชอนเดยเวลาน จาพวกฤาษ โยค ยงยงอยกบเรองอทธฤทธปาฏหารย ยงชอบเอาดเอาเดนโออวดกนในเรองน ทานเลาวา เวลามงานมการเปนเรองใหญๆ ทคนมาชมนมกนมาก พวกฤาษเหลานกจะมาอวดฤทธเดชกน เชน ทาทาวาจะเหาะ แลวลกศษยกเขามายด มายอ บอกวา อยาเลยๆ อาจารยเกงอยแลว อาจารยไมตองทาหรอก ฯลฯ ในคมภรอยางอรรถกถามเรองเกาๆ เลาไวอยางไร เดยวนกยงเปนอยางนน แปลกนก อนเดยนไมไดมการเปลยนแปลงในเรองพวกน
ในตนพทธกาล คนกยงเอาฤทธปาฏหารยเปนเครองวดความดงามเลศประเสรฐเปนพระอรหนต เขาถอกนวาถาใครมฤทธ จงเปนพระอรหนต อยางในพทธประวต ตอนเ รมประกาศพระพทธศาสนา กมเรองชฎล พระพทธเจาเสดจไปทสานกของชฎล พอชฎลเหนพระพทธเจาเสดจมา เขากเอาฤทธเปนเครองวด เขาถอตววาเรานมฤทธ พอเหนวา ทานผนดทาทางสงบเสงยมเรยบรอย คงไมไดเรอง ไมเปนอรหนตเหมอนเราหรอก
๔๐ ถาการศกษาดฯ
พอพระพทธเจาทรงเขามาขอพกแรม พวกชฎลกคดวา เออดแลว เดยวเราจะแกลงทดสอบ ดกนในคนแรกนแหละ วาจะไปรอดไหม แลวตงแตคนแรกนน ชฎลกแกลงพระพทธเจาดวยเรองฤทธปาฏหารย เปนเหตใหพระพทธเจาตองทรงใชฤทธดวยในการประกาศพระศาสนา
เมอชฎลประลองฤทธ พระพทธเจากตองมฤทธดวย แลวกปรากฏวาพระองคมฤทธเหนอกวาชฎล ในทสดชฎลกศโรราบ แลวกยอมฟง พระพทธเจาจงทรงสอนธรรมใหเขาฟงได พอเขายอมแลว พระองคกทรงยตเรองฤทธ ทงไปเลย เอาฤทธสยบฤทธ แลวกจบแคนน ทรงหนไปสอนธรรมใหปญญา นในแงภายนอก กตองใหสมาธพาคนกาวไปสปญญา เปนอนวาในยคพทธกาล ตงแตกอนพระพทธเจาอบต เขานยมกนมาอยางนน แตพระพทธเจาทรงนาใหเปลยนทางใหม จากอทธปาฏหารย ไปเปนอนศาสนปาฏหารย
มาถงปจจบนน ในอนเดยแดนชมพทวปเกา กอยางทเลาเมอกวา โยคฤาษทนนยงยงหวนวเนยอยกบเรองฤทธเดชน อยางทพระไทยไดไปเหนมา จนนาแปลกใจนกหนาวาอนเดยน ในเรองลทธความเชอถอ หลายพนป ไมไดกาวไปไหน แลวในขณะทอนเดยนวเนยกนไป คนไทยกยงนงนงพราๆ มวๆ แทบไมไดกาวมาทางปญญาอกเหมอนกน
หนกลบไปดในสมยพทธกาล นอกจากเรองชฎลแลว สภาพสงคมทไมนยมปญญาอยางนกเหนไดชดในเรอง “ยมกปาฏหารย” ซงกเปนอยางนน ทานเลาไวในคมภรวา พวกนกบวชโยคฤาษดาบส มาชมนมกน กทาทาวาจะแสดงฤทธ จะเหาะๆ แลวพวกลกศษยกมายอ มายด มาฉดชายผา บอกวา อยา! อยา! อยา! ทานอาจารย แคนอยาไปทาเลย แคนมนไมสม ไมคมคา
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๑
เดยวน ผานมาแลวเกอบ ๓ พนป อนเดยกยงเปนอยางนน เปนอนวาชอบกนนกเรองฤทธปาฏหารย มาถงเมองไทยกมความโนมเอยงทชอบอยางนน เปนการแสดงพลงอานาจ เปนเรองตนเตนด แลวกสนองกเลสไดดวย
ควรรหลกไววา การใชสมาธในทางพลงจตน ไม เปนหลกประกนความหมดกเลสและความทกข อาจจะใชเสรมกเลสดวยซา แตถาจะใชใหถกตอง กจากดไวใชในทางทจะเสรมการทางานพระศาสนา ไวในคราวจาเปนเพอเบกทางแกอนศาสนปาฏหารย แตมนจะเปนประโยชนสาหรบผไมมกเลส หรอมคณธรรมมเจตนาด ทจะเอามาใชในทางทด โดยทานกจะไมอวดตว ไมแสดงตว แตเอามาสนบสนนการทางาน นดานท ๑ พลงจต
ดานท ๒ คอความเออตอปญญา ดงทวาทาใหจตใสมองเหนอะไรๆ ไดงายขน ชดขน คณลกษณะขอนในพระพทธศาสนาเนนไวใหเอามาใชประโยชนใหมาก ถอวาเปนคณคาสาคญทตองการ เราเจรญสมาธกเพอประโยชนน สมาธอยในไตรสกขา ซงจะตองกาวไปใหถงปญญา ไมใชจบไมใชตดอยแคสมาธ เรมดวยศลเปนปจจยชวยหนนนาการพฒนาสมาธ แลวสมาธกเปนปจจยชวยในการพฒนาปญญา ทาใหใชปญญาไดผลด
สวนดานท ๓ คณลกษณะททาใหจตใจสงบมความสข ขอนกตองระวง ทจรงนนมนเปนตวหนน เพราะวาเมอเราทางาน จะใชจตใจในการทางานของปญญา เมอจตใจสงบสข มนไมเดอดรอน ไมตองดนรน ไมกระวนกระวาย ไมฟงไมสาย ไมมอะไรขด ไมมอะไรกวน มนกพรอมทจะใหทางานไดสบาย ไดคลอง ไดเตมท ปญญากทางานไดด
๔๒ ถาการศกษาดฯ
แตทน ถาเราไมเอาสมาธไปใชในทางของปญญา กคอไมเอาจตไปใชประโยชนใหถกตอง กเลยมวมาเสวยความสขเพลนอยกบความสงบนงนนเสย กอยางทบอกเมอกวากลายเปนขเกยจไป เลยกลายเปน เค รองฉดเหนยว รง เราใหอ ย กบท ไม เ ดนหนา เพราะฉะนนจงตองระวง ควรจาคาเตอนของทานทบอกไววา สมาธนนเปนโกสชชปกข/โกสชชปกษ (สมาธเขาพวกกบความขเกยจ) กจะชวยใหเราไมเผลอสต แลวกจะไดเดนหนา กาวตอไป
คนทมงหวงจะไดความสขจากสมาธ โดยไมรคณคาทแทและทางปฏบตทถกตองซงเชอมตอสปญญา กจะมวตดสมาธสข แลวกจมอยแคนน บางทกลายเปนวาเอาการเจรญสมาธมาเปนทหลบทกขหลบปญหา เมออยกบชวตทดาเนนไปตามปกต หรอประจาวนของตว มทกข เจอปญหามาก กมาเขาทหลบเอาความสขจากความสงบเจรญสมาธไปเปนพกเปนคราว ถาอยอยางน ไมกาวตอไปในทางของปญญาทแท กกลายเปนการเอาสมาธเปนตวกลอม ดไมดกจะไดชอวาจมอยในความประมาท
ในขอ ๓ น สาหรบทานทยงเพยรปฏบตอย ไมใชหยด ถาจะใชสมาธเปนทพกผอนจตใจ พรอมกบพกผอนกายกได ทานไมวา เพยงแตระวงไมใหกลายเปนความประมาท ไมใหกลายเปนตวเหนยวรงททาใหกลายเปนคนหยดนง เพราะการพกผอนกเปนเรองจาเปน อยางรางกายของเราใชงานมากๆ กพกผอนเสยบาง
ยงทานผบรรลธรรมจบแลว อยางพระพทธเจานนไมตองทรงเพยรพยายามเพอฝกตนอก ไดแตทางานเพอผอน กทรงจารกไปโนนจารกไปนน เทศนาสงสอน กลบมาเหนอยพระวรกาย กทรงเขาฌานพกผอน เรยกวาเปน ทฏฐธรรมสขวหาร คอเปนการพกอยอยางเปนสขในปจจบน
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๓
การใชในแง นคอเปนเครองพกผอนอยางดทสด อยในประโยชนขอท ๓ ของสมาธ ทใชถกตองสมคณคาของสมาธนน
ทงหมดทพดมานนกเปนอนวา จดศนยรวมของหลกการกคอ เปนการปฏบตใหกาวหนาไปในไตรสกขา เพราะฉะนนจะตองใหสมาธเปนปจจยหนนขนไปสปญญา ดงนนคณลกษณะของสมาธขอท ๒ ททาใหจตใส จงเปนจดเนน เพราะเปนตวเออแกปญญาโดยตรง
แตทน ถาเราใชเปน ประโยชนในแงพลงจต ททาใหจตมกาลงตงมนและมงแนวไป กมาหนนการใชปญญา เพราะการใชปญญา กตองอาศยจตทมกาลง จงจะทางานไดผลด ยงจตมกาลงมาก กยงทาใหการใชปญญาไดผลดยงขน ประโยชนขอนกมาเสรม แลวไปขอท ๓ จตสงบสขกมาหนนการใชปญญาอยางทวาไปแลวอกนนแหละ เพราะฉะนนกใชแบบสามประสาน กยงเปนประโยชน เปนอนวา ถาใชถกแลว กดไปหมด
รวมความตามทวามาน ภาวะทจตเปนสมาธนน ทานจงเรยกวาเปน “กมมนย” แปลวา ควรแกงาน หรอเหมาะแกงาน คอเหมาะแกการใชงาน เหมาะทจะใชงาน เปนอนวา จตทเปนสมาธมลกษณะทพดใหตรงกบจดมงหมายในหลกไตรสกขา หรอในการปฏบตทางพระพทธศาสนา เรยกวา จตเปนกมมนย แปลวาจตเหมาะแกการใชงาน และทานมกพดพวงมาดวยกนกบคาวา “มท” ทแปลวานมนวล คอ ปรบใชไดคลองสะดวก ไมแขง ไมกระดาง เปนอนวา มท-นมนวล แลวกกมมนย-ควรแกงาน หรอเหมาะแกงาน ใชงานไดด กเอาไปใหปญญาใชเปนททางานในการวจยวจารณอยางไดผลด
๔๔ ถาการศกษาดฯ
ตามทไดพดมาในเรองคณลกษณะและอาการของจตทเปนสมาธน กเขากบทไดบอกไวใหเหนวา ทาไมสมาธจงเปนประธานของภาวะจตหรอของบรรดาคณสมบตทงหมดของจต กอยางทวาแลว เมอจตเปนสมาธตงมน กทาใหคณสมบตอนๆ ดารงคงอยได แลวกอาศยจตทเปนสมาธนนเปนทเจรญเตบโตงอกงาม ถาจตไมตงมน มวแตสนคลอน คณสมบตทงหลายกมแตจะงอนแงน แลวกจะตกหลนเสอมถอยไป แตเมอจตมนแนว คณสมบตอนทงหลายกสามารถเจรญงอกงามไดด ภาวะทจตมพลงกมาชวย คณสมบตดานสมรรถภาพจตกมาไดหมด คณสมบตดานความสงบสข ดานสขภาพจต ทจตสบายโลงโปรงผองใส กมาดวยกนกบสมาธ ตลอดจนคณสมบตทดทเปนกศลอนๆ ทงหลาย กมาไดกบจตทสงบ จตทตงมน จตทมงแนว จตทอยตว จตทไมมอะไรกวน
ในทางตรงขาม ถาเปนสภาวะฝายอกศล กไมสอดคลอง ไมเขากบกบสมาธ แตมนจะมากวนใหเสยสมาธ อยางเชนถาโกรธขนมาน สมาธถกกวนทนทเลย จตหวนไหววอกแวกพลงพลาน ตงมนมงแนวไปไมได ไมรละ อกศลอะไรเกดขนมา กทาใหจตพลงพลานบาง หวนไหวบาง ขนมว เศราหมองบาง คบแคบ อดอด กดดน บบคนไปตางๆ อกศลทาใหจตมสภาพอยางน ซงไมดทงนน เขากนไมไดเลยกบสมาธ
แตทนถาเกดมสมาธขนมา กแสดงวาเจาพวกนไปแลว พวกอกศลไมอยแลว เจาพวกตวรายอยไมได แลวเจาพวกฝายกศลกไดโอกาสเขามา เพราะฉะนนพวกคณสมบตคณธรรมตางๆ กมาได เมอสมาธด สมาธจงเปนทรองรบของกศลธรรม หรอเปนประธานของคณสมบตดงามของจตทงหมด กจงเรยกชอหมวดการฝกจตทงหมด เปนสมาธไปเลย เอาละ นกเหนจะพอสมควร
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๕
ถามถงภาวนา กตอบไวนด ทนทานสรเดชถามคาวา “สมถภาวนา” กเลยพดอกหนอย
เรองกคอ คาวา “สมถะ” คาวา “สมาธ” แลวก “จตภาวนา” อะไรพวกน มความหมายคลายๆ กน เราเอาคาวา “ภาวนา” ไปตอไดหมดเลย เปน จตตภาวนา/จตภาวนา สมถภาวนา สมาธภาวนา
คาวา “สมถภาวนา” น เปนคาทนยมขนมาบางในสมยหลง ในยคอรรถกถา แตในสมยของพระไตรปฏก คอในชนพทธพจนน ใชวา “สมถะ” เฉยๆ เชนวา “สมโถ จ วปสสนา จ” คาวา สมถภาวนา ไมพบทใชในพระไตรปฏก
สมถะ กคอความสงบของจต ทจะมาเออตอการทจะใชปญญาตอไป เพราะฉะนนตามปกตจงพดคกบวปสสนาวา “สมโถ จ วปสสนา จ ” คอ สมถะและวปสสนา สมถะนนบางค รงพระพทธเจากตรสแทนคาวาสมาธนนเอง หมายความวา บางครงคาวาสมาธกใชคาวาสมถะแทนได เพราะเลงไปทอาการทจตสงบ
สมาธกจตตงมน ในความตงมนกมความสงบ สมถะกคอความสงบ และในความสงบกคอมสมาธ ทวาสงบ กระงบอกศลใหเงยบหาย ไมใหมบทบาท ไมใหมอทธพล ไมใหมกาลง ไมใหทาอะไรได ทนเมอพดคาวา สมถภาวนา คอเจรญสมถะ ทาความสงบใหเปนใหมขน กมาตรงกบ สมาธภาวนา คอเจรญสมาธ ทาสมาธใหเปนใหมขน และจตตภาวนา คอพฒนาจตใจ กคอเจรญจตเจรญใจใหมสมถะหรอใหมสมาธนนเอง ทง ๓ คา สมถภาวนา สมาธภาวนา และ จตภาวนา เมอวาโดยทวไป (ไมถงกบเสมอไป) กเลยใชแทนกนได
๔๖ ถาการศกษาดฯ
ยาอกท ในพระไตรปฏกนน สมถภาวนา ไมพบทใช ใชแต สมถะ เฉยๆ แลวกใชคาวาสมถะ แทนคาวาสมาธได บางครงพระพทธเจากทรงใช แตไมนยมเทากบคาวาสมาธ และคาวาสมถะน นยมใชเขาคกบคาวาวปสสนา เปน “สมโถ จ วปสสนา จ” แสดงถงความเชอมโยงกนวา สมาธทาใหจตสงบเปนสมถะ แลวกทาใหพรอมทจะใชปญญาตอ เพราะฉะนน สมถะกมาเปนฐานแกวปสสนา
ทน วาถงกระบวนการปฏบตในการฝกใหเกดสมาธ กคอฝกจตใหเปนสมาธ ตอมากนยมเรยกกระบวนการปฏบตทงหมดนวา สมถะ คอระบบวธและกระบวนการปฏบตทงหมดทจะทาใหเกดสมาธนน เรยกวา “สมถะ” ตอมา เตมภาวนาเขาไป กเปน “สมถภาวนา” แตถงอยางไร แมแตในอรรถกถา กไมนยมใชบอย ทานใชคาวาสมถภาวนา ไมกครง แตมาใชมากขนในคมภรชนฏกา คอรนหลงตอมา
สวนอกคาหนงคอ สมาธภาวนา เปนคาทมมาแตเดมในพระไตรปฏก พระพทธเจาตรสเอง แปลวาเจรญสมาธ หรอทาสมาธใหเกดใหม ขนมา ใหเพมขน ใหงอกงามขน แตกไมไดใชบอยๆ มากมายอะไร ในพระไตรปฎกนน พระพทธเจาตรสในความหมายพเศษ เรยกวาสมาธภาวนา ๔ อยาง แตในทอนทวไปกใชเปนศพทธรรมดา แปลวา ทาสมาธใหเกดใหม หรองายๆ วา เจรญสมาธ
สวนอกคาหนงวา จตตภาวนา/จตภาวนา กคอการพฒนาจตใจนนเอง คานจะคอนขางเปนหลกวชามากกวา และเปนคาทกวาง คอการทาจตใหเจรญงอกงาม ซงมความหมายครอบคลม
สมเดจพระพทธโฆษาจารย (ป. อ. ปยตโต) ๔๗
แตในการทาจตใหเจรญงอกงามนน ตวประธานกคอสมาธนแหละ เพราะฉะนนกจงใชพดแทนกนในความหมายกวางๆ ได คอ บางทกพดกวางทวไปวาจตภาวนา แลวถาจะพดเนนไปทตวหลกตวประธาน กพดวาสมาธภาวนา และถาจะใชศพททแทนสมาธ กเปน สมถภาวนา เพราะฉะนนกเปนอนวา เมอถอหลวมๆ กวาใชแทนกนได
แถมวา เมอพดวาจตภาวนา กจะเปนคาทเขาชดกนกบคาวา ปญญาภาวนา เปนคกนวา จตตภาวนา และ ปญญาภาวนา
แลวถาขยายลงขางลางตอไปอก กไปเขาเตมระบบของภาวนา ๔ กเลยม กายภาวนา ศลภาวนา จตตภาวนา ปญญาภาวนา ทพดเมอคนกอนนแลว เปนอนครบชดทสมบรณ (จตตภาวนา จะเขยนแบบไทยตามนยม เปน จตภาวนา กได)
อนนเปนเรองเกยวกบศพท ซงเปนเรองของความนยมดวย แลวกมความหมายพวงมาในแงมมตางๆ เชนเนองกบบรบทดวย กเอามาพดเปนเพยงเกรดความรประกอบ ไมตองไปตดใจอะไรมากในเรองน กคดวาพอสมควรแคน
