a, Artur Błażejewskib STANOWISKO WIELOKULTUROWE W … · 2015. 10. 7. · relics of a settlement of Przeworsk Culture from the Roman Period. According to artefacts datation, its

Śląskie Sprawozdania ArcheologiczneTom 56, s. Wrocław 2014

Grzegorz Borowskia, Artur Błażejewskib

STANOWISKO WIELOKULTUROWE W PRAWIKOWIE, POW. WOŁOWSKI. PRZYCZYNEK DO BADAŃ NAD OSADNICTWEM

Z OKRESU RZYMSKIEGO I WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA W REJONIE WOŁOWA

Abstract:

The site (surface about 2,5 hectares) was discovered in 1972, but it was never explo-red before 2007. Three archaeological features has been found on the site. Two of them are relics of a settlement of Przeworsk Culture from the Roman Period. According to artefacts datation, its chronology is closed in the phase B2 (eventually also phase B2/C1). In the vicinity of the site there is only one settlement of the Przeworsk Culture dated to the phase C1 (so a bit later). In the neighbourhood one cemetery from Roman Period is known, namely at Lubiąż, dated to the phase B2/C1 and early phase C1. Both sites could pro-bably be used by the local population at the same time. The third feature from the explored site is connected to the settlement from Early Middle Ages. According to pottery finds, the village was settled in the 13th century (or late 12th century). Similar mediaeval finds are known from numerous archaeological sites in the region of Wołów and Środa Śląska, as for example big settlement at Brodno. Note worth is that the find corresponds to earliest written source about Prawików from 1202.The village was founded between 1201 and 1215 on the German Law. It is also mentioned in a document from 1217 as Pravicovo and Prauicouo.

Key words: Roman Period, Early Middle Ages, Lower Silesia, settlement

WSTĘP

Rejon wsi Prawików, pow. wołowski, jest domeną bardzo intensywnego osadnictwa pradziejowego i historycznego. W granicach gruntów należących do tejże miejscowości wg Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) zarejestrowanych jest 59 stanowisk archeologicznych. Jedno z nich, o powierzchni ok. 2-2,5 ha, wy-znaczone zostało w zachodniej części miejscowości, na południe od drogi relacji Lubiąż – Brzeg Dolny, przy skrzyżowaniu z drogą biegnącą na północ od daw-

a G. Borowski, [email protected], Muzeum Regionalne w Środzie Śląskiej, pl. Wolności 3, 55-300 Środa Śląska.b A. Błażejewski, [email protected], Instytut Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, ul. Szewska 48, 50-139 Wrocław.

101-115

102

nej przeprawy przez Odrę w Malczycach (ryc. 1). Stanowisko to (nr 20/104/76-23 AZP) ze względu na rozmiar i zawartość kulturową wpisane zostało do rejestru zabytków pod nr. 863/Arch/1977 (decyzja z 27.12.1977 r.). Pierwszych, przypad-kowych odkryć w obrębie stanowiska dokonano w 1972 r., w 1976 r. Zbigniew Ba-gniewski przeprowadził badania powierzchniowe. Zebrał wówczas 47 fragmentów naczyń ceramicznych kultury łużyckiej, co pozwoliło uznać, że na obszarze tym funkcjonowała osada jej ludności. W 1985 r. badania powierzchniowe w ramach AZP prowadziła J. Domańska, rejestrując w obrębie stanowiska ślad osadnictwa z epoki kamienia (1 odłupek), osadę kultury przeworskiej z wczesnego okre-su wpływów rzymskich (20 fragm. naczyń ceramicznych), pradziejowy punkt osadniczy (20 fragmentów naczyń ceramicznych) i ślad osadnictwa z wczesnego

Ryc. 1. Prawików, pow. wołowski – orientacyjna lokalizacja terenu inwestycji (czarne koło) w obrębie stanowiska archeologicznego nr 20/104/76-23 AZP (ryc. G. Borowski)

G. Borowski, A. Błażejewski

103

średniowiecza, (X-XIII w. – 1 fragment naczynia ceramicznego). W wyniku tych prac określono także zasięg omawianego stanowiska (Domańska 1985).

METODY I MATERIAŁY

Okazja do częściowej weryfikacji powyższych ustaleń nastąpiła w 2007 r., kiedy to archeolodzy z Muzeum Regionalnego w Środzie Śląskiej podjęli badania ratownicze, związane z budową domu jednorodzinnego. Były one ograniczone jedynie do obszaru objętego inwestycją. Wtedy to w środkowo-północnej części stanowiska (działka nr 343/8), wytyczono wykopy pod ławy fundamentowe pla-nowanego budynku mieszkalnego (ryc. 2). Przed wykonaniem wkopów funda-mentowych, z obszaru przeznaczonego pod budynek zdjęto wierzchnią warstwę humusu do głębokości ok. 0,3-0,4 m. W trakcie przebierania urobku pozyskano

Ryc. 2. Prawików, pow. wołowski – lokalizacja wykopów pod ławy fundamentowe budyn-ku (rys. G. Borowski)

Stanowisko wielokulturowe w Prawikowie, pow. wołowski.

104

9 fragmentów naczyń ceramicznych, z czego 2 fragmenty wiązać można z okresem wpływów rzymskich, a 7 fragm. z przełomem wczesnego i późnego średniowiecza (ryc. 7c). Następnie, w obrębie realizowanych wykopów pod ławy fundamentowe, w toku prowadzonych badań ujawniono relikty trzech obiektów wziemnych, z któ-rych dwa wiążemy z okresem wpływów rzymskich, jeden zaś ze średniowieczem Już w trakcie badań terenowych dokonano podziału materiału według kryterium chro-nologii, a następnie poddano dalszym studiom i konserwacji. Artefakty pozyskane ze stanowiska są nieliczne, mogą jednak stanowić podstawę do prowadzenia studiów nad osadnictwem starożytnym i wczesnośredniowiecznym Dolnego Śląska.

Zabytki kultury przeworskiej

Obiekt nr 1 zarejestrowano w wykopie pod północną ławę fundamen-tową, niestety wykop naruszył zaledwie jego południowy fragment (ryc. 3; 4a). Na tle calca (szaro-brązowego piasku) wyraźnie widoczne było jego wypełnisko. Obiekt miał w stropie długość 0,94 m. Jego ścianki były niemal proste i zwężając się opadały w kierunku dna wykopu, gdzie rysowała się dolna partia obiektu w for-mie nieregularnego prostokąta o zaokrąglonych narożach. Odsłonięta stratygrafia była dość złożona (ryc. 4a). Pod humusem, zalegała warstwa brązowej, gliniastej próchnicy o miąższości ok. 0,15 m. Bezpośrednio pod nią znajdowała się warstwa polepy. Zasadnicze wypełnisko obiektu składało się z czarnej próchnicy, zawiera-jącej spaleniznę i grudki gliny. Mniej więcej w połowie wysokości obiektu zalegała warstwa żółto-zielonego iłu. Układ warstw obiektu nr 1 sugeruje jego funkcję. Mimo obecności spalenizny w zasadniczym wypełnisku, trudno go uznać za pale-nisko. Nie stwierdzono bowiem żadnych śladów przepalenia gruntu w sąsiedztwie,

Ryc. 3. Prawików, pow. wołowski. Rzut wykopów pod ławy fundamentowe z zaznaczony-mi odkrytymi obiektami (rys. G. Borowski)


105

a przede wszystkim na ściankach oraz spągu obiektu. Należy go zatem uznać raczej za jamę gospodarczą, najprawdopodobniej piwniczkę zasobową. Warstwa polepy to zapewne relikt po sklepieniu jamy, zaś warstwa żółto-zielonego iłu jest pozo-stałością po częściowym zasypaniu dołu i zaadaptowaniu go do (być może) nowej funkcji. Z obiektu pozyskano 17 fragmentów ceramiki.

Obiekt nr 2 odkryto w skrzyżowaniu wykopów pod środkowe ławy funda-mentowe, rejestrując jego relikty w profilu S i E (ryc. 3; 4b). Miał podobną pozycję stratygraficzną jak obiekt nr 1. Wkopany był w piaszczysty, jasny, szarobrunatny calec, obok wypełniska widoczna jednak była warstwa ciemnego, szarobrunatnego

Ryc. 4. Prawików, pow. wołowski. Profile wykopów z obiektami: a – profilu S z ob. nr 1; b – profil S i E z ob. nr 2; c – profil S z ob. nr 3. Legenda: 1 – ciemnobrunatna, lekko przepieszczona próchnica, 2 – brązowa, gliniasta próchnica, 3 – polepa koloru ceglasto

pomarańczowego, 4 – lekko przepieszczona próchnica z gliną, 5 – żółto-zielony ił, 6 – szarożółty piasek, 7 – żółty piasek, 8 – czarna próchnica, k – kamienie

(rys. G. Borowski)


106

piasku. Na profilu S jego strop miał długość 0,6 m, natomiast na profilu E – 1,2 m. Była to niecka o nieregularnych kształtach i miąższości do 0,38 m. Jej wypełnisko stanowiła brunatno-czarna, lekko przepiaszczona próchnica z domieszką spaleni-zny, zawierająca ostrokrawędziste kamienie wielkości 15-20 cm. Obiekt nie zawie-rał zabytków ruchomych. Wydaje się jednak, że był to rodzaj paleniska.

Zabytki wczesnośredniowieczne

Obiekt nr 3 miał zdecydowanie młodszą chronologię. Uchwycono go w profilu S wykopu pod środkową ławę fundamentową E-W (ryc. 3, 4c). Miał for-mę niecki, zarejestrowana na profilu jego długość wynosiła 1,9 m (w stropie), zaś miąższość 0,4 m. Wypełnisko, wyraźnie widoczne na tle żółtego piasku calcowego, składało się z czarnej, tłustej próchnicy, z której pozyskano 6 fragmentów cera-miki. Jest to najprawdopodobniej relikt budynku gospodarczego z osady, której zasięgu i rozplanowania nie udało się ustalić w toku badań terenowych.

REZULTATY I DYSKUSJA

Okres wpływów rzymskich

Obiekty o takiej formie i stratygrafii, jak odkryte na stanowisku w Prawi-kowie, znane są z licznych osad z okresu przedrzymskiego i rzymskiego w całej Eu-ropie barbarzyńskiej, szczególnie na obszarach germańskich (por. Martens 2005). Bardzo często interpretowane są właśnie jako specyficzne paleniska, służące do przygotowania pokarmu, szczególnie mięsa. Jego kawałki układano na rozgrza-nych przez ogień kamieniach, okładano gliną i przysypywano ziemią, następnie oczekiwano aż mięso skruszeje. Taką interpretację dla bardzo podobnych obiek-tów z osady w Szymanowicach w pow. legnickim, datowanej na młodszy okres przedrzymski podaje A. Michałowski, przy czym nazywa je piecami ziemnymi (Michałowski 2008). W trakcie eksploracji obiektu 1, jak wcześniej wspomniano, pozyskano 17 fragmentów naczyń ceramicznych. Z fragmentów tych udało się zrekonstruować misę (ryc. 5a) i naczynie jajowate (ryc. 5b). Zarówno forma obu naczyń, jak i or-namentyka jednego z nich stanowią przesłanki, aby przynajmniej w przybliżeniu określić ich chronologię. Naczynie jajowate ma liczne analogie na stanowiskach kultury przeworskiej. Bardzo podobny egzemplarz, starannie wykonany, choć nie-zdobiony, odkryty został w grobie XII w Kotli, pow. głogowski, natomiast w gro-bie I garnek nieco mniej foremny, ale identycznie zdobiony (Kramarek 1962, 215, 221). Tak samo ornamentowane naczynie tego typu znane jest też z osady produk-cyjnej w Kietlowie (Bukowska, Kramarkowa 1970, 117, ryc. 6j). Podobne naczynie, jednak o szorstkiej powierzchni, znajdowało się w grobie 9 z Nosocic (Tackenberg 1925, 36), datowanym na schyłek fazy B2. Naczynia o takiej formie określone zo-stały przez S. Pazdę zaliczone do zabytków charakterystycznych dla fazy B2 okresu


107

rzymskiego, szczególnie jej końcowego etapu, a także dla fazy B2/C1 i ewentualnie początków fazy C1 (Pazda 1980, 82). Podobnie określiła pozycję chronologiczną tych naczyń T. Liana (1970, 439), a także K. Godłowski w odniesieniu do znalezisk z Górnego Śląska (1977, 125).

Ryc. 5. Prawików, pow. wołowski. Fragmenty naczyń kultury przeworskiej pozyskane z ob. nr 1: a – misa, b – naczynie wazowate (rys. G. Borowski)


108

Także i drugie ze zrekonstruowanych naczyń ma liczne analogie. Bardzo podobną wazę znamy z grobu 1/2 ze Stogów, pow. strzeliński (Ibragimow 2008, 104-105, tabl. I:2), datowanego na fazę B2 okresu rzymskiego. W przypadku obiektów nr 1 i 2 mamy zatem do czynienia z pozostało-ściami osady ludności kultury przeworskiej, która funkcjonowała najpewniej pod koniec wczesnego i na początku młodszego okresu rzymskiego, tj. w młodszym odcinku fazy B2 i ewentualnie w fazie B2/C1. Osada znajduje się na obszarze wy-dzielonego przez S. Pazdę średzko-wołowskiego rejonu osadnictwa wspomnianej kultury (Pazda 1980, 72-73, mapa 5), a konkretnie jego części skupionej na pra-wym brzegu Odry. Najbliżej omawianego stanowiska znajduje się osada kultury przeworskiej, datowana na czasy nieco późniejsze, mianowicie na fazę C1 (Lasak 1975; Pazda 1995, 85). W bezpośrednim sąsiedztwie w zasadzie brak innych sta-nowisk o podobnej chronologii. Dość blisko Prawikowa położone jest stanowisko sepulkralne, przebadane w Lubiążu (Kramarek 1964; Balke 1973), które funkcjo-nowało w fazie B2/C1 i fazie C1, a powstało zapewne nieco wcześniej (Błażejewski 1998, 75), zatem tylko przez krótki czas oba stanowiska mogły być użytkowane jednocześnie. W fazie B2 zostało najprawdopodobniej założone cmentarzysko w Boże-niu (Pescheck 1939, 283) oraz osada w Krzelowie, jednakże znajdowało się ono dalej na północ, poza strefą nadrzeczną – w ścinawskim rejonie osadnictwa (Paz-da 1980, 74; Błażejewski 2002, 41). Zdecydowanie więcej stanowisk z tego cza-su wykryto na lewym brzegu Odry (ryc. 6), w okolicach Słupa, Brodna i Głoski, gdzie też osadnictwo kultury przeworskiej ma wczesną metrykę, sięgającą fazy A2 okresu przedrzymskiego (Pazda 1980, 28-29, 72-73; Błażejewski, Borowski 2006, 26). W Brodnie, gdzie zlokalizowana była duża osada, której apogeum funkcjono-wania przypada właśnie na okres przedrzymskim (Bykowski 1975; 1976; 1977), natrafiono też na groby współczesne omawianej osadzie (Pescheck 1939, 169, 312-313; Błażejewski 1998, 184). Podobnie, tj. na koniec fazy B2 i początek C1, można datować groby z Głoski (Pescheck 1939, 292-294; Kaletyn 1973, 107). Trzeba tu jednak zwrócić uwagę na dużą osadę z miejscowości Słup, gm. Środa Śląska (Ci-sek-Kramarek 1961), która na pewno funkcjonowała współcześnie do stanowiska z Prawikowa. W fazie B2/C1 i na początku fazy C1 powstały na omawianym terenie ko-lejne cmentarzyska, przy czym są skupione przede wszystkim na prawym brzegu Odry, a zatem po tej samej stronie rzeki, co osada prawikowska. Chodzi tu zwłasz-cza o stanowiska grobowe w Ratajach (Trudzik 1970), Mojęcicach (Pescheck 1939, 373; Hoffmann 1942, 27), Łososiowicach (Jamka 1938, 18-19; Hoffmann 1942, 27) oraz osadę w Ratajach (Pazda 1980, 112). Wspomnienia wymaga też stanowisko z dymarkami z Brzegu Dolnym, rozpoznane jedynie w małym fragmencie, w isto-cie najpewniej zajmujące znaczną powierzchnię (Madera 2006). Jednakże i na le-wym brzegu Odry osadnictwo kultury przeworskiej w dalszym ciągu się rozwija, co dokumentuje m.in. stanowisko sepulkralne ze Szczepanowa, powstałe jeszcze w fazie wcześniejszej (Pescheck 1939, 323; Błażejewski 1998, 191), a także domnie-


109

mana pracownia metalurgiczna w Lipnicy (Pescheck 1939, 303), której dokładnej lokalizacji niestety nie znamy.

W związku z odkryciem dokonanym w Prawikowie oraz z jego szerszym kontekstem, nasuwa się kilka spostrzeżeń odnośnie do chronologii i struktury osadnictwa kultury przeworskiej w rejonie średzko-wołowskim. Przede wszyst-kim wypada zauważyć, że najwyraźniej jest ono tu związane z Odrą, która niewąt-pliwie pełniła rolę najważniejszej arterii komunikacyjnej regionu. Wyodrębniający się na omawianym obszarze rejon osadnictwa kultury przeworskiej, ma charakter wybitnie nadodrzański. Wszystkie niemal stanowiska, tak osady, jak i towarzyszą-

Ryc. 6. Osada z okresu rzymskiego w Prawikowie na tle współczesnego sobie osadnictwa w okolicy Wołowa i Środy Śląskiej: 1 – Prawików, 2 – Lubiąż, 3 – Rataje, 4 – Mojęcice,

5 – Krzelów, 6 – Bożeń, 7 – Łososiowice, 8 – Brzeg Dolny, 9 – Brodno, 10 – Słup, 11 – Głoska, 12 – Lipnica, 13 – Szczepanów (rys. A. Błażejewski)


110

ce im cmentarzyska, skupione są nad tą rzeką. Wyraźnie rzuca się w oczy wczesne opanowanie lewego brzegu. Szereg stanowisk, jak wspomniano wcześniej, powsta-ło ta już w okresie przedrzymskim. Wedle obecnego stanu badań, przeciwległy brzeg nie był skolonizowany. Stało się to najpewniej dopiero w okresie rzymskim, w fazie B2. Najprawdopodobniej zasiedlenie postępowało od południa, przy czym nie było oddalone od strefy nadrzecznej. Proces ten nasilił się w fazie B2/C1 i na początku fazy C1, przy czym był zapewne dużo bardziej intensywny, niż do tej pory przypuszczano (por. Godłowski 1985, 60). Najprawdopodobniej był on w du-żej mierze związany z gospodarczą penetracja środowiska, przede wszystkim zaś z rozwojem produkcji żelaza. Wyraźny rozwój osadnictwa dostrzegalny jest także na terenach położonych bardziej na północ, w ścinawskim rejonie osadniczym, gdzie w fazie B2/C1 zaczęło funkcjonować centrum produkcji żelaza w Tarchali-cach (por. Domański 2000, 194-195). Oba rejony osadnictwa, tj. ścinawski i średz-ko-wołowski, dzieliła jednak najpewniej pustka osadnicza. Powyższe spostrzeżenia uzupełniają dane dotyczące znalezisk monet rzymskich z omawianego terenu. Jest stąd zaledwie parę egzemplarzy numizma-tów, które pochodzą z początku fazy B2, zdecydowanie więcej jest emisji młod-szych, z końca te fazy, a szczególnie z faz B2/C1 i C1 (Ciołek 2008, 33, 37, 126, 140, 151, 252, 286-287, mapy 1-3). Zauważyć trzeba, że większość stanowisk z moneta-mi rzymskimi zlokalizowana jest na prawym brzegu Odry, podczas gdy największe i najlepiej rozpoznane stanowiska osadnicze i grobowe znajdują się na jej lewym brzegu. Dysproporcja ta sugerować może, iż regularne poszukiwania terenowe mogą doprowadzić do dalszych odkryć stanowisk kultury przeworskiej, właśnie w rejonie Lubiąża i Wołowa, czyli w sąsiedztwie omawianej osady w Prawikowie. Znaleziska z Prawikowa są zatem cenne, zważywszy skromnie jak do tej pory reprezentowane zabytki kultury przeworskiej z badanego rejonu. Nie wiemy niestety, jakie w istocie były rozmiary rozpoznanej osady, i czy w jej bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonowało cmentarzysko.

Wczesne średniowiecze

Obiekt nr 3 interpretujemy jako relikt zabudowy osady, najprawdopodob-niej jakiegoś, zagłębionego w ziemię budynku gospodarczego. Trudno ustalić jego funkcję bardziej szczegółowo, tym bardziej, że odsłonięto go w tylko częściowo. Więcej natomiast można powiedzieć o zabytkach ruchomych, pozyska-nych z obiektu (ryc. 7). Są to garnki wykonane w technice silnego obtaczania, o barwie szarej, przechodzącej w brunatno szarą, widoczną tak na powierzchniach fragmentów, jak i przełamach. Wypalono je w atmosferze redukcyjnej. Na frag-mencie wylewu wyraźnie widoczne jest zagłębienie na pokrywkę. Ornamentyka naczyń jest bardzo prosta. Są to głębokie, równoległe żłobki, wykonane podczas obtaczania przy pomocy ostrego rylca. Na jednym z fragmentów widoczne są po-nadto skośne nacięcia, umieszczone powyżej żłobków, na barku naczynia. Frag-ment przydennej partii garnka nie jest zdobiony (ryc. 7a).


111

Ceramika z Prawikowa znajduje ścisłe analogie w garncarstwie lewobrzeż-nego Wrocławia (por. Rzeźnik 2001, 196-203). Są one także dość liczne z całego re-gionu Środy Śląskiej i Wołowa. Wymienić można tu np. osadę położoną na lewym brzegu Odry, w Brodnie, badaną szerokopłaszczoznowo (Bykowski 1976; 1977), a także dalej na południowy-wschód zlokalizowaną osadę w Przedmościu (Bła-żejewski 2001). Opisany tu sposób zdobienia naczyń obecny jest w garncarstwie dolnośląskim już od XI w., jednakże tak charakterystyczne formowanie wylewu w połączeniu z wątkami ornamentacyjnymi każe ustalać chronologię opisywanych zabytków na czasy późniejsze (por. Rzeźnik 2001, 200-201). Na podstawie cech znalezionych w obiekcie fragmentów naczyń glinianych, jego chronologię określić można na pierwszą połowę XIII w., lub ewentualnie na koniec wieku XII. Obiekt nr 3 stanowi pierwszy rozpoznany metodą wykopaliskową element wsi z pierwszej połowy XIII w. Datowanie to koreluje z pierwszymi w źródłach pisanych wzmiankami dotyczącymi Prawikowa. Najwcześniejsza z nich zawarta

Ryc. 7. Prawików, pow. wołowski. Fragmenty naczyń z przełomu wczesnego i późnego średniowiecza: a, b – ob. nr 3; c – z odhumusowania (rys. G. Borowski)


112

jest w dokumencie z 1202 r. Jest to przywilej Henryka Brodatego, na mocy któ-rego obszar dóbr klasztoru w Lubiążu został poszerzony m.in. o teren wsi Prawi-ków. Miejscowość ta osadzona została przez klasztor na prawie niemieckim mię-dzy 1201 a 1215 r. Z kolei w 1217 r. pojawia się pod nazwą Pravicovo i Prauicouo (Maciejowska i in. 2000, 151). Te pierwsze odkrycia elementów zagospodarowania Prawikowa stanowią cenny wkład w rozwijające się badania średniowiecznych wsi dolnośląskich. Jak dotąd omawiana miejscowość nie była badana wykopaliskowo. Z rejonu Wołowa można przytoczyć kilka zaledwie miejscowości o podobnym, a dokładnie ustalonym datowaniu. Można tu wymienić w zasadzie jedynie gródek stożkowaty z Konar oraz osadę w Lubiążu, których funkcjonowanie określa się na XII-XIII w. (Jaworski 2002, 48-49). Odkrycie reliktów osady wczesnośrednio-wiecznej w Prawikowie jest więc ważne dla badań nad osadnictwem z tego okresu w rejonie Wołowa, a szczególnie w okolicy Lubiąża. Podobnie jak w przypadku osady z okresu rzymskiego, sieć osadnicza współczesna osadzie prawikowskiej jest lepiej rozpoznana na lewym brzegu Odry (por. Kłosińska 1990, 22-23, ryc.13). Wymienić tu trzeba zwłaszcza wspomnianą osadę w Brodnie (Bykowski 1975, 62; 1976; 1977; materiały w Muzeum Regionalnym w Środzie Śląskiej znane są autorom z autopsji), rozpoznaną w dużo mniejszym stopniu osadę w Przedmo-ściu (Błażejewski 2001) oraz cmentarzysko w Księginicach (Błażejewski, Borow-ski 2006, 28). Wyraźną wadą obecnego stanu źródeł archeologicznych jest brak kompleksowych publikacji badanych wykopaliskowo stanowisk, które znane są w zasadzie jedynie z niewielkich sprawozdań bądź opracowań o charakterze syn-tetycznym. Uniemożliwia to w zasadzie prowadzenie dokładniejszych studiów nad osadnictwem wczesnośredniowiecznym omawianej strefy Śląska.

UWAGI KOŃCOWE

Uchwycone w trakcie prac ratowniczych zabytki ruchome i nieruchome to cenny materiał do badań nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich i wcze-snego średniowiecza z okolic Wołowa. Znaleziska kultury przeworskiej zdają się potwierdzać intensyfikację osadnictwa tej kultury w rejonie średzko-wołowskim na prawym brzegu Odry, zapewne w związku z penetracja gospodarczą tego obsza-ru. Początek tego zjawiska przypadał na koniec fazy B2 okresu rzymskiego i trwał najpewniej do końca fazy C1. Z kolei znaleziska wczesnośredniowieczne stanowią dobre dopełnienie źródeł pisanych, które dokumentują istnienie wsi Prawików na początku XIII w., czy też nawet na przełomie XII i XIII w. Dodać wypada, iż zarów-no w przypadku okresu rzymskiego, jak i wczesnego średniowiecza osią dla rozwoju osadnictwa i penetracji gospodarczej była tu Odra – główna arteria komunikacyjna regionu. W dokładniejszym poznaniu dziejów osadnictwa tego mikroregionu po-mogłyby z pewnością systematyczne badania, które mogłyby ujawnić kolejne, in-teresujące osady i cmentarzyska. Szczególnie odczuwalny jest brak stanowisk ar-


113

cheologicznych, przebadanych szerokopłaszczyznowo – dopiero tak prowadzone wykopaliska mogą dać więcej informacji na temat struktury osadnictwa na tym obszarze.

LITERATURA

Balke B. 1973. Lubiąż, pow. Wołów, stanowisko 4, Informator Archeologiczny, Badania rok 1972, 150-151.Błażejewski A. 1998. Obrządek pogrzebowy kultury przeworskiej na Śląsku, Wrocław: Wydawnictwo „Sudety”.Błażejewski A. 2001.Przedmoście, stan. 6, pow. średzki (relikty osadnictwa wczesnośredniowiecznego), Silesia Antiqua 42, 282-287.Błażejewski A. 2002. Wołów i okolice w pradziejach, (w:) E. Kościk (red.), Wołów. Zarys monografii miasta, Wrocław – Wołów: Wydawnictwo DTSK Silesia, 20-44.Błażejewski A., Borowski G. 2006. Ziemia średzka w pradziejach i wczesnym średniowieczu, (w:) R. Żerelik (red.), Środa Śląska, dzieje miasta wina i skarbów, Wrocław: Wydawnictwo GAJT, 13-32.Bukowska J. E., Kramarkowa I. 1970. Badania wykopaliskowe na osadzie hutniczej z okresu wpływów rzymskich w Kietlowie, pow. Góra, w 1968 r., Silesia Antiqua 12, 106-122.Bykowski K. 1975. Sprawozdanie z badań osady wielokulturowej na stanowisku 3 w Brodnie pow. średzki (Dolny Śląsk), Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 17, 60-62.Bykowski K. 1976. Wyniki badań nad osadnictwem starożytnym i wczesnośredniowiecznym w Brodnie, gm. Środa Śląska, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 18, 36-41.Bykowski K., 1977. Sprawozdanie z badań w rejonie Brodna, gm. Środa Śląska, woj. wrocławskie, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 19, 45-50.Ciołek R. 2008. Die Fundmünzen der römischen Zeit in Polen. Schlesien, Moneta 83, Wetteren, Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego.Cisek-Kramarek I. 1961. Wyniki badań wykopaliskowych na terenie osady z okresu wpływów rzym skich w Słupie, pow. Środa Śląska, w 1959 roku, Silesia Antiqua 3, 122-149.Domańska J. 1985. Archeologiczne Zdjęcie Polski. Obszar 76-23. Karta ewidencji stanowiska archeologicznego nr 20/104/76-23, Wrocław, Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu (maszynopis).Domański G. 2000. Prace ratowniczo-zabezpieczające na osadzie kultury przeworskiej w Tarchalicach stan. 1, pow. Wołów, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 42, 189-197.


114

Godłowski K. 1977. Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku. Część II, Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne 4, 7-238.Godłowski K. 1985. Przemiany kulturowe i osadnicze w południowej i środkowej Polsce w młodszym okresie przedrzymskim i w okresie rzymskim, Wrocław: Ossolineum.Hoffmann W. 1942. Neue Germanenfunde aus dem Kreise Wohlau, Altschlesische Blätter, 27-31.Ibragimow K. 2008. Cmentarzysko szkieletowe z okresu wpływów rzymskich w Stogach, pow. Strzelin, woj. dolnośląskie, (w:) A. Błażejewski (red.), Labor et Patientia. Studia archaeolo gica Stanislao Pazda dedicata, Wrocław: Instytut Archeologii Uniwersytetu Wroc- ławskiego, 101-130.Jamka R. 1938. Ozdoby oręża i narzędzi z podokresu późnolateńskiego i okresu rzymskiego odkrytych na Śląsku, Prace Prehistoryczne 3, 1-94.Jaworski K. 2002. Wołów i okolice w średniowieczu, (w:) E. Kościk (red.), Wołów. Zarys monografii miasta, Wrocław – Wołów: Wydawnictwo DTSK Silesia, 44-52.Kaletyn T. 1973. Groby ciałopalne z okresu rzymskiego w Głosce, pow. Środa Śl., Wiadomości Archeologiczne 38, 107-108.Kłosińska E. 1990. Materiały do studiów nad osadnictwem pradziejowym i wczesnośrednio wiecz- nym rejonu Środy Śląskiej, (w:) R. Gładkiewicz (red.), Studia z dziejów Środy Śląskiej, regionu i prawa średzkiego, Acta Universitatis Wratislaviensis 980, Historia 70, 5-31.Kramarek I. 1962. Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Kotli, pow. Głogów, Silesia Antiqua 4, 213-240.Kramarek I. 1964. Cmentarzysko kultury przeworskiej z II-III w. n.e. w Lubiążu, pow. Wołów, Silesia Antiqua 6, 124-132.Lasak I. 1975. Rozpoznawcze badania wykopaliskowe na osadzie z okresu wpływów rzymskich w Prawikowie, pow. wołowski, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 17, 46-48.Liana T. 1970. Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, Wiadomości Archeologiczne 35, 429-473.Maciejowska J., Maciejowska-Bujak K., Borowski G. 2000. Gmina Wołów. Wytyczne konserwatorskie do studium uwarunkowańi kierunków zagospodarowania gminy, Wrocław: Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków we Wrocławiu, maszynopis.Madera P. 2006. Późnorzymskie piece dymarskie z Brzegu Dolnego, pow. wołowski, Silesia Antiqua 43, 57-82.


115

Martens J. 2005. Kogegruber i syd og nord – samme sag?, (w:) L. Gustafson, T. Heibreen, J. Martens (red.), De gåtefulle kokegroper, Varia 59, Oslo, 37-56.Michałowski A. 2008. Piece ziemne ze stan. 1 w Szymanowicach (Szymkowie), woj. dolnośląskie. Przy- czynek do poznania struktury osad kultury przeworskiej, (w:) E. Droberjar, B. Komoróczy, D. Vachůtová (red.), Barbarská sídliště. Chronologické, ekono- mické a historické aspekty jej ich vývoje ve světle nových archeologických výz- kumů, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno, Brno 245-258.Pazda S. 1980. Studia nad rozwojem i zróżnicowaniem lokalnym kultury przeworskiej na Dol- nym Śląsku, Acta Universitatis Wratislaviensis 443, Studia Archeologiczne 10.Pazda S. 1995. Osiągnięcia Katedry Archeologii w badaniach okresów przedrzymskiego i rzymskiego, (w:) Z. Bagniewski (red.), Pięćdziesiąt lat Katedry Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław: Wydawnictwo Sudety, 81-92.Pescheck C. 1939. Die frühwandalische Kultur in Mittelschlesien (100 vor bis 200 nach Christus), Quellenschriften zur ostdeutschen Vor- und Frühgeschichte 5, Leipzig.Rzeźnik P. 2001. Wandlungen der Breslauer Keramik bis zur Zeit der Entstehung der deut- schrechtlichen Stadt, (w:) H.-G. Stephan, K. Wachowski (red.), Neue Forschun- gen zur Archäologie des Mittelalters in Schlesien und Niedersachsen, Wrocław: Wydawnictwo „Sudety“, 191-212.Tackenberg K. 1925. Die Wandalen in Niederschlesien, Berlin: de Gruyter.Trudzik Z. 1970. Rataje, pow. Wołów, Silesia Antiqua 12, 280-281.


Documents

a, Artur Błażejewskib STANOWISKO WIELOKULTUROWE W … · 2015. 10. 7. · relics of a settlement of Przeworsk Culture from the Roman Period. According to artefacts datation, its