› muntanavadee_ma › pluginfile.php › 20… · Web view บทที่ 3 การส่งเสริมภาวะสุขภาพบทท 2 การส งเสร

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 1

บทท 2 การสงเสรมภาวะสขภาพดร.มณทนาวด เมธาพฒนะ

จดประสงค นกศกษาสามารถ1.บอกความตองการสารอาหาร และ คำานวณความตองการ

พลงงานในเดกแตละวยได2.บอกปญหาในการใหอาหารในเดกแตละวยและแนวทาง

การพยาบาลได 3.บอกลำาดบการเสรมสรางภมคมกนและใหคำาแนะนำาในการ

ใหวคซนในเดกได 4.บอกบทบาทของพยาบาลกบงานการสรางเสรมภมคมกน

โรค5.บอกแนวทางการพยาบาลเดกปวยโรคตดเชอทปองกนได

ดวยวคซนคอตบ ไอกรน บาดทะยก หด หดเยอรมน คางทมไขสนหลงอกเสบหรอโปลโอ อสกอใส และ วณโรคได

เนอหา ( 4 ชวโมง ) 1. การสงเสรมโภชนาการในเดก - ความตองการสารอาหารในเดกแตละวย /อาหารตามวย - ปญหาในการใหอาหารในเดกแตละวยและการพยาบาล

2. การสงเสรมภมคมกนโรค - แบบแผนการใหภมคมกนโรค -การใหคำาแนะนำาในการใหภมคมกนโรค -การพยาบาลเดกปวยโรคตดเชอทปองกนไดดวยวคซนคอตบ

ไอกรน บาดทะยก หด หดเยอรมน คางทมไขสนหลงอกเสบหรอโปลโอ อสกอใส และ วณโรค

แนวคด

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 2 การสงเสรมสขภาพ (Health Promotion) เปนกระบวนการทำาใหประชาชนสามารถเพมพลงอำานาจในการควบคมและปรบปรงภาวะสขภาพของตนเองไดอยางแทจรง เปนการชวยใหบคคลทงทมภาวะสขภาพด และเจบปวย หรอพการมสขภาพดขน โดยงานสงเสรมสขภาพ เปนบทบาทหลกของการพยาบาล ซงรวมถงงานปองกนโรค งานการดแลรกษาพยาบาล งานการฟ นฟสมรรถภาพและการดำารงไวซงสขภาพทด และการชวยใหผปวยไดสนใจอยางสงบ การดแลเดกกเชนเดยวกน ไมไดมงการแกปญหาเมอเดกเจบปวยเทานน แตจะรวมถงการสงเสรมสขภาพเดก เพอใหเดกมการเจรญเตบโตและพฒนาการตามศกยภาพทมอย ในหวขอนจะกลาวถงการสงเสรมสขภาพ ซงพยาบาลและบคคลากรทเกยวของควรดแล ใหคำาแนะนำาแกมารดาหรอผเลยงด ทงในเดกเจบปวยและเดกดทมารบบรการดานสขภาพในหนวยงาน ตลอดจนเดกๆ ในชมชนทรบผดชอบดวย องคประกอบทใชในการสงเสรมสขภาพเดก ไดแก

1. โภชนาการสำาหรบเดกแตละวย2. การเสรมสรางภมคมกนโรค

อาหารมความสำาคญสำาหรบชวต การไดอาหารทถกตองตงแตวยทารกจะสงผลดตอไปในทกชวงอาย พยาบาลจงควรมความร สามารถแนะนำาใหบดามารดาหรอผเลยงดเดกเหนความสำาคญในการใหอาหารแกเดกอยางครบถวน มสขนสยในการกนทด ตงแตแรกเกดถงวยเดก เพอใหเดกมกรเจรญเตบโตพฒนาการสมวย ปลกฝงนสยใหรจกเลอกกนอาหารทดตอสขภาพอยางสมำาเสมอถงวยผใหญ เพอปองกนปญหาสขภาพตาง ๆ ไดแก โรคอวน เบาหวาน ความดนโลหตสง โรคหวใจและหลอดเลอด

วยเดกทจะกลาวถงในบทน จะแบงออกเปน 3 ชวง เพอใหสามารถจดจำาและเขาใจไดงายขน ไดแก ชวงเดกวยทารก เดกวยกอนเรยน และ เดกวยเรยน มรายละเอยดดงน

โภชนาการสำาหรบเดกแตละวยเดกวยทารก

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 3 ความตองการสารอาหารในวนทารกและวยเดก มความเฉพาะเจาะจงและมผลกระทบตอทารกและเดกแตละคน เนองจากสารอาหารทำาใหมการเจรญเตบโตและพฒนาการ เกดการเปลยนแปลงของอวยวะตาง ๆ ทงดานหนาท และสวนประกอบเพอใหทำางานไดตามปกต ทารกและเดกยงมอตราการสราง อตราเมตาบอลซม (metabolic rate) การหมนเวยนของสารอาหารในเซลล (turnover) สงกวาในวยผใหญ การรกษาระดบสารอาหารใหคงทในรางกาย จงมความจำาเปนเพอใหมการเจรญเตบโตและพฒนาการทด แนวคดเกยวกบการใหอาหารทารก

2-3 เดอนแรก เจรญเตบโตอยางรวดเรว 1 ขวบปแรก เปนชวงสำาคญของการเจรญเตบโตของสมอง ภาวะอวนในวยเดกทารกสมพนธกบภาวะอวนในผใหญ ทารกปกตตองการพลงงาน 90-120 Kcal/Kg/Day นำา ทารกตองการนำาวนละประมาณ 120-160 Ml/Kg

ความตองการสารอาหารในทารก1. พลงงาน

ทารกตองการพลงงานมากกวาผใหญ 2-3 เทา เนองจากมพนทผวมากกวาเมอเทยบกบนำาหนก ทำาใหเสยความรอนสง มอตราเมตาบอลซมสง โดยปกตทารกตองการพลงงาน 100 กโลแคลอร/กโลกรม/วน (กองโภชนาการ, 2546) ตามตารางท 2.1.1ตารางท 2.1.1 พลงงานทควรไดรบจากอาหารสำาหรบทารกอายเดอน

นำาหนก

กโลกรม

พลงงานกโล

แคลอร/วน

จากนำานมแมกโล


จากอาหารกโล


ปรมาณนำานมแมมลลลตร/

วน0-5 5 500 500 0 6706-11

8 800 400 400 580

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 4ทมา: คณะกรรมการจดทำาขอกำาหนดสารอาหารทไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย, กองโภชนาการกรมอนามย กระทรวงสาธารณสข (2546). ปรมาณสารอาหารอางองทควรไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย พ.ศ. 2546. กรงเทพฯ : โรงพมพองคการรบสงสนคาและพสดภณฑ (รสพ.)

แหลงพลงงานไดจากคารโบไฮเดรต ไขมน และโปรตน มสดสวนตางจากผใหญ อาหารทดทสดสำาหรบทารก คอ นำานมแม มปรมาณไขมนสง คารโบไฮเดรตปานกลาง ทารกไดรบ 1-2 ออนซ กไดพลงงานเพยงพอสำาหรบกระเพาะทมขนาดเลก อาหารทมไขมนสงดตอการเจรญของสมองจนทารกอายไดประมาณ 18-24 เดอน ความตองการพลงงานในทารกขนกบปรมาณนำานมแมอยางเดยวตงแตแรกเกดถงอาย 6 เดอน (กองโภชนาการ, 2546) ปจจบนประเทศไทยแนะนำาใหแมเลยงลกดวยนำานมแมอยางเดยวจนถงอาย 6 เดอน จงเรมใหอาหารอน เนองจากมขอมลทแสดงใหเหนวาถาทารกไดรบนำานมแมอยางเดยวจนอาย 6 เดอน จะมการเจรญเตบโตทด ลดความเสยงตอการเจบปวย และการเกดโรคภมแพไดดกวาไดรบนำานมแมเพยง 4 เดอน จากการศกษาพบวาถาแมใหทารกดดนมแมอยางถกตอง แมจะมปรมาณนำานมมากพอสำาหรบทารกตลอดระยะเวลา 6 เดอนหลงคลอด

2. โปรตน ความตองการโปรตนในทารกสงกวาในชวงชวตวยอน ๆ ของ

ชวต การขาดโปรตนทำาใหเตบโตชา ความตองการโปรตนสำาหรบทารกไทย ตามตารางท 2.1.2

ตารางท 2.1.2 ความตองการโปรตนสำาหรบทารกไทยอายเดอน

นำาหนกกโลกรม

โปรตนกรม/

กโลกรม/วน

โปรตน กรม/วน(% ของพลงงาน

ทงหมด)0-5 5 นำานมแม นำานมแม

6-11 6 1.9 15 (7.5)

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 5ทมา: คณะกรรมการจดทำาขอกำาหนดสารอาหารทไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย, กองโภชนาการกรมอนามย กระทรวงสาธารณสข (2546). ปรมาณสารอาหารอางองทควรไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย พ.ศ. 2546. กรงเทพฯ : โรงพมพองคการรบสงสนคาและพสดภณฑ (รสพ.)

โปรตนในนำานมแมนอยกวาในนมววทยงไมไดดดแปลงสำาหรบทารก แตโปรตนในนำานมแมเหมาะสมสำาหรบทารก คณภาพด ยอยดดซมไดงาย มภมคมกนชนด alpha-lactalbumin ไมม bata-lactoglobulin ทำาใหทารกไมเกดโรคภมแพ

3. คารโบไฮเดรตและไขมนคารโบไฮเดรตเปนแหลงใหพลงงาน ทารกอาย 0-5 เดอนตองการ

วนละประมาณรอยละ 40 ของพลงงานทไดรบทงหมด โดยไดจากแลกโทสในนำานมอยางเดยว ทารกอาย 6-11 เดอนตองการคารโบไฮเดรตวนละประมาณ รอยละ 45-65 ของพลงงานทไดรบทงหมด โดยไดจากนำานม ขาว แปง และผลไม

ไขมนเปนแหลงพลงงานและสำาคญสำาหรบการพฒนาระบบประสาทสวนกลาง และเกบสะสมเปนไขมนในรางกาย ไขมนในนมทำาใหทารกรสกอม ทำาใหเวนชวงเวลาใหนำานมได เพราะไขมนในนำานมแมเหมาะสมสำาหรบทารก ปจจบนนมผสมพยายามเลยนแบบไขมนในนำานมแมโดยเตมโอเมกา 3, DHA, EPA ลงไป แตกอาจมไขมนบางชนดในนำานมแมทยงไมสามารถเตมลงในนมผสมได (Insel, Turner, & Ross, 2002) ความตองการไขมนของทารก คอ รอยละ 50 และรอยละ 40 ของพลงงานทงวน สำาหรบทารกอาย 0-5 เดอน และสำาหรบทารก 6-11 เดอน (กองโภชนาการ,2546) ซงในนำานมแมมปรมาณไขมนเทากบสนสวนของไขมนททารกตองการ4. นำา

นำามความสำาคญตอการมชวต เปนสวนประกอบทสำาคญของรางกาย ปรมาณนำาในทารกประมาณรอยละ 75-80 ของนำาหนกตว

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 6ทารกตองการนำา 1.5 มลลลตร/กโลแคลอร หรอ 150 มลลลตร/กโลกรม/วน ผใหญตองการ 1 มลลลตร/กโลแคลอร (Insel, Turner , & Ross, 2002) นำานมแมมสารอาหารครบสำาหรบทารก และใหนำาเพยงพอกบความตองการ ทารกทไดรบนมผสมกเชนกนถาผสมสดสวนไดถกตอง ดงนนทารกอายแรกเกดถง 6 เดอน ไมจำาเปนตองไดรบนำาเสรม การใหนำาหรอนำาผสมกลโคสจะทำาใหทารกไดรบนำานมนอยลง เมอทารกไดอาหารทนอกเหนอจากนม ทารกจงควรไดรบนำาเพมเตม

ความตองการนำาของทารกอาย 0-5 เดอน ขนกบปรมาณนมททารกไดรบจากนำานมแม ทารกอาย 6-11 เดอน ตองการนำา 800 มลลลตร/วน (กองโภชนาการ, 2546)5. วตามนและเกลอแร

ทารกทไดรบนำานมแมและนมผสมอยางถกสดสวนจะไดวตามนและเกลอแรเพยงพอ เนองจากในนมผสมจะมกสนเตมวตามน เกลอแรทจำาเปน ตามขอกำาหนดของสารอาหารทควรไดรบ นำานมแมมวตามน เกลอแรทจำาเปนสำาหรบการเจรญเตบโตและพฒนาการ แตมบางตวทตองใหความสำาคญเปนพเศษดงน

5.1 วตามนด เปนวตามนทชวยดดซมแคลเซยม การสรางกระดก นำานมแมทมวตามนดตำาชวยโดยใหทารกถกแสงแดดออนๆ การขาดวตามนดพบนอยมาก ในกลมเสยง เชน ทารกผวคลำา ไมถกแสงแดด แมขาดวตามนด ควรใหเสรม 10 ไมโครกรม (400 IU)/วน

5.2 วตามนเค จำาเปนในการสรางโปรธรอมบน (prothrombin) ชวยใหเลอดแขงตว แบคทเรยในลำาไสสรางวตามนเคได แตทารกแรกเกดลำาไสสะอาด สรางยงไมไดและเกบวตามนไวไดนอย ดงนนใหวตามนเคเมอแรกเกดครงเดยว หลงจากทารกไดรบนำานมแมหรอนมผสมทารกจะไดรบวตามนเคเพยงพอ


5.3 วตามนบสบสอง จำาเปนสำาหรบการแบงตวของเซลล และการทำางานของโฟเลต ในแมทไมรบประทานเนอสตว นม ไข ถาไดอาหารมงสวรตควรใหวตามนบสบสองเสรมทงในแมและทารก

5.4 เหลก มความจำาเปนสำาหรบการเจรญเตบโตและพฒนาการของทารก ถาขาดเกดภาวะซดได เหลกในนำานมแมมนอย แตสามารถถกดดซมไดรอยละ 50 ในนมผสมดดซมไดรอยละ 4 ทารกเกบสะสมเหลกขณะอยในครรภไดถาแมไดรบอาหารทมเหลกเพยงพอ ในทารกปกตมเหลกสะสมตงแตแรกเกดถง 2-3 เดอน อาย 4 เดอนเหลกจะเรมลดตำาลง ทารกทไดรบนำานมแมตองไดเหลกเสรมเมออาย 4-6 เดอน ทารกทไดรบนมผสม แนะนำาใหเหลกตงแตแรกเกด ซงสวนใหญจะมเสรมในนมผสม

5.5 ฟลออไรด มความสำาคญสำาหรบการสรางฟน ในนำานมแมมนอย ทารกควรไดรบการเสรมเมออาย 6 เดอน ยกเวนอยในชมชนทมแหลงนำาเตมฟลออไรด ทารกทไดรบนมผสมทใชนำาทผสมฟลออรไรดไมตองเสรม

6. นมนมเปนอาหารสำาหรบทารก โดยเฉพาะทารกแรกเกดถง 6 เดอน

หลงจากนนจะไดนมและอาหารตามวยจนถงอาย 1 ป นำานมแมเปนอาหารทด

สวนประกอบของนำานมแมนำานมแมประกอบดวยนำาประมาณรอยละ 87 และมสารอาหารและ

สารตาง ๆ นบพนชนด มปรมาณแตกตางกนในชวงหวนำานม (Colostrums) และนำานมระยะหลง (mature milk) นมแมมสวนประกอบหลกทสำาคญ 2 สวน คอ สวนสารอาหารใหพลงงาน ไดแก โปรตน ไขมน นำาตาล ซงจะมสดสวนคอนขางคงทเนองจากกลไกรางกายของแมสามารถนำาสารอาหารทสะสมไดมาชดเชยไดแมวาแมจะขาดสารอาหาร และสารอาหรทไมใหพลงงานไดแก วตามน เกลอแร กบสวนของสารท

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 8เกยวของกบการปกปองรางกาย ไดแก สารภมคมกน สารชวยการเจรญเตบโต สารชวยยอย และระบบฮอรโมนตาง ๆ

หวนำานม จะมระยะประมาณ 0 – 7 วนในแมทคลอดครบกำาหนด และนานถง 3 สปดาหในแมทคลอดทารกกอนกำาหนด มปรมาณของโปรตน เกลอแร วตามนทละลายในไขมน เชน วตามนเอ แคโรทน วตามนอ แลสารชวยการเจรญเตบโต (growth factors) สง โดยเฉพาะสารภมคมกน ไดแก secretory lgA, Iysozyme, Iactoferrin และ factor อยในระดบทสงมาก ซงจะชวยลดโอกาสการตดเชอในทารกแรกเกดไดและมฤทธเปนยาระบายออน ๆ ทำาใหถายขเทาไดสะดวก ชวยลดภาวะตวเหลอง หวนำานมมปรมาณของไขมนและนำาตาลตำากวานำานมในระยะหลง หวนำานมจะใหพลงงานปรมาณ 17 แคลอร/ออนซ มปรมาณนอย สเหลองคอนขางขน วนแรกจะมประมาณ 37 มลลลตร/วน และคอย ๆ เพมขนเปน 84 มลลลตร/วน ในวนท 2 และ คอย ๆ เพมขนเปน 200 – 400 มลลลตร/วน ในระยะหลงเกดจะมการเคลอนยายของนำาทสะสมไวในเซลลมาอยนอกเซลลเขาสกระแสเลอด ทำาใหไมตองการนำามากและทารกแรกเกดจะมการเคลอนยายของนำาทสะสมไวในเซลลมาอยนอกเซลลเขาสกระแสเลอด ทำาใหไมตอการนำามากและทารกแรกเกดครบกำาหนดมอาหารสะสมจากในครรภนำามาใชเปนพลงงานไดเพยงพอในระยะ 2 – 3 วนแรก จงตองการนำาและอาหารปรมาณไมมาก

สารอาหารในนำานมแมมดงน 1. โปรตน มประมาณรอยละ 0.9 มสวนประกอบสำาคญ คอ เวย (Whey) และเคซน (casein) โปรตนเวยประกอบดวย ∝ lactalbumin ซงเปนสวนประกอบหลกของ lactoferrin, เอนไซม และฮอรโมน สวนในนมววเปน ß lactalbumin ซงทำาใหเกดอาการแพได เคซนในนมแมเปน ß casein ซงยอยงายและถกยอยเปนโมเลกลเลก ๆ ชวยในการดดซมแคลเซยม ธาตเหลก สงกะส ทองแดง แตเคซนในนมววเปน ∝ casein ซงยอยยาก หลกจากยอยแลวจะไดโมเลกลขนาด

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 9ใหญ ไมเหมาะสมกบการดดซมแรธาต การทโปรตนในนมแมยอยงายจงผานกระเพาะเรว ทำาใหทารกหวบอย

ในนมแมมไนโตรเจนทไมใชโปรตนถงรอยละ 30 ของไนโตรเจนทงหมดและมความสำาคญ เชน

Epidermal growth factor มผลตอการเจรญเตบโตของเยอบทางเดนอาหาร

ทอรน (taurine) มความสำาคญอยางมากตอการทำางานของสมองและจอประสาทตา ชวยการเพมเซลลประสาท และการดดซมไขมน

คารนทน (carnitine) สำาคญตอการสงเคราะหไขมนและการใชไขมนในเนอสมอง

นวคลโอไทด (nucleotide) ชวยในการเจรญเตบโตของเซลลทวรางกายและชวยซอมแซมเยอบลำาไส ชวยสงเสรมการเจรญเตบโตของ lactobacillus bifidus ซงชวยกดการเจรญเตบโตของเชอโรคในลำาไสใหญ และชวยเพมภมตานทานใหแกรางกาย

2. คารโบไฮเดรต ในนำานมแมประกอบดวย2.1 นำาตาลแลกโทส (lactose) นมแมมปรมาณของแลกโทส

มากทสด เมอเปรยบกบสตวเลยงลกดวยนมแมชนดอน มปรมาณ 6.2 – 7.2 กรม/100 มลลลตร ใน mature milk เมอถกยอยจะไดนำาตาลกาแลกโทสและกลโคส นำาตาลกาแลกโทสเปนสวนประกอบสำาหรบเนอเยอประสาท นำาตาลกลโคสเปนสารอาหารจำาเปนของสมอง

2.2 นำาตาลโอลโกแซกคาไรด (oligosaccharides) จะชวยปองกน microorganism และไวรส รวมทงทอกซนของมนไมใหเกาะจดกบผนงลำาไส และชวยสงเสรมการเจรญเตบโตของ normal flora โดยเปนแหลงอาหารเรยกวา prebiotic ทำาใหอจจาระออนนม มฤทธเปนกรดออน และปองกนการเจรญของเชอโรคในลำาไสใหญ


3. ไขมน เปนแหลงพลงงานสำาคญในนมแม มปรมาณ 4 – 4.5 กรม/100 มลลลตร ใน mature milk มปรมาณในนำานมสวนหลง (hind milk) มากกวาสวนหนา (fore milk) ถง 5 เทา ไขมนเปนอาหารทชวยพฒนาประสาทและสมอง ระดบไขมนจะคอนขางคงท ถาแมไดรบอาหารไมเพยงพอรางกายจะสงเคราะหไขมนจากกลโคสในเนอเยอของเตานมมาชดเชย ไขมนทมอยในนมแม จะเปนกลเซอไรดถงรอยละ 98 ทเหลอจะเปนไขมนชนดฟอสโฟไลปด โคเลสเตอรอล และอนๆ ไขมนในนมแมมดงน

3.1 กรดไขมนจำาเปน เปนกรดไขมนชนดไมอมตวทมสายโมเลกลยาว (long chain polyunsaturated fatty acids) ไดแก กรดไขมนในกลมโอเมกา 3 โอเมกา 6 DHA (docosahexaenoic acid) AA (arachidonic acid) DHA เปนกรดไขมนทสำาคญตอการพฒนาระบบประสาทและการมองเหนของทารก สำาหรบ AA เปนกรดไขมนทจำาเปนในการสงเคราะหพรอสตาแกลนดน ซงชวยในการยอยอาหาร และการเจรญของเซลลลำาไส และระบบการปองกนตวของรางกาย ปรมาณ DHA และ AA ในนมแมสงกวาในนมวว และขนกบปรมาณของ DHA ในอาหารทแมรบประทาน ซงมมากในปลาทมไขมน และไขแดง

3.2 โคเลสเตอรอล ในนมแมมปรมาณ 11 – 14 มลลกรม/100 มลลลตร ระดบของโคเลสเตอรอลไมขนอยกบปรมาณอาหารทแมกน มระดบทเหมาะแกการเจรญเตบโตของสมองของทารก

ไขมนในนมแมจะถกยอยโดยเอนไซมไลเปส (lipase) อยในสภาพไขมนขนาดเลก สามารถถกนำาไปใชไดอยางเตมท ซงเหมาะสมกบสมองทกำาลงเจรญเตบโตอยางรวดเรว และชวยระบบการขบถายไมเกดปญหาทองผก

4. สารอาหารทไมใหพลงงาน ไดแก วตามน และแรธาต ทสำาคญไดแก

4.1 วตามนทละลายในนำา ไดแก วตามนบ 6 วตามนซ วตามนบ 1 ซงแมทมสขภาพดจะมระดบวตามนเพยงพอสำาหรบทารก


สำาหรบแมทกนอาหารมงสวรตอาจมปรมาณวตามนบ 6 และ 12 ไมเพยงพอจำาเปนตองไดรบการเสรม

4.2 วตามนทละลายในไขมน ไดแก วตามนเค พบมากในนำานมสวนหลง จงตองใหลกดดนมใหมากพอและถกวธ แตยงคงจำาเปนตองใหวตามนเคแกทารกทกรายในระยะแรกคลอดเพอปองกนโรคเลอดออกจากากรขาดวตามนเค ถาแมขาดอาหารจะมวตามนเอลดลง ปรมาณของวตามนอในนมแมไมขนกบอาหารทแมรบประทาน สวนวตามนดถงแมมปรมาณนอยในนมแม แตถากนนมแมและไดรบแสงแดดอยางเพยงพอประมาณสปดาหละ 30 นาท โดยนงผาออม หรอสปดาหละประมาณ 2 ชวโมง โดยใสเสอผาปกตทารกจะไดรบวตามนดเพยงพอ

4.3 แรธาต ทสำาคญ ไดแก ธาตเหลก และแคลเซยม1) ธาตเหลก เปนสารอาหารทจำาเปนตอขบวนการเมตาบอลซม

ชวยในการสราง neurotransmitter และแผนไขมน (myelin) ทชวยหมปลายประสาทและเสนประสาท ธาตเหลกในนำานมแมถกดดซมไดดกวาในอาหารอน ๆ ทารกทไดรบนมแมอยางเดยวในชวง 6 เดอนแรก จะดดซมธาตเหลกไดถงรอยละ 50 แตถาไดรบอาหารอนรวมดวยจะทำาใหการดดซมธาตเหลกลดลงเหลอเพยงรอยละ 10 – 20 เทานน การขาดธาตเหลกจะทำาใหสตปญญาดอยลง เพราะเมดเลอดแดงจบกบออกซเจนทใหพลงงานแกสมองไดนอยลง และการทำางานของ neurotransmitter ลดลง

2) แคลเซยม แมในนมแมจะมปรมารนอยแตจะถกดดไดมากกวาในนมวนถง 2 เทา คอ ดดซมไดถงรอยละ 40 – 70 นมแมมแคลเซยมประมาณ 25 – 30 มลลกรม/เดซลตรซงมาจากแคลเซยมทสะสมในกระดกของแม และไมขนกบปรมาณแคลเซยมทแมกนในระยะใหนมลกแมอาจมมวลกระดกลดลงบางชวคราวในชวง 3 – 6 เดอนหลงคลอดแตจะคอย ๆ เพมเปนปกตไดในไมชา


5. ภมตานทานโรค นมแมมสารอาหารหลายชนดทตอตานเชอโรคได ซงเปนความจำาเพาะทางธรมชาต สารตาง ๆ เหลานประกอบดวย

5.1 กลมอนมโนโกลบลน (immunoglobulin) มปรมาณมากทสด คอ secretary lgA สวนตวอนมปรมาณนอย

5.2 กลมทไมใช immune protection จะออกฤทธไดกวางขวางโดยไมจำาเพาะเจาะจง ไดแก lactoferrin, lysoayme, casein, oligosaccharides, lipids, cytokines, lymphocyte ทง T cell, B cell และ แมคโครฟาจ (macrophage)

6. ฮอรโมน มมากกวา 10 ชนด บางชนดมปรมาณมากกวาในเลอดแม เชน insulin-like growth factor ชวยกระตนการเจรญเตบโตของเดก ธยรอยดฮอรโมน (thyroxin) ชวยกระตนการเจรญเตบโตของลำาไส คอรตโซล (cortisol) จะมมากในหวนำานมในวนแรก ชวยในการขนถายของนำาและแรธาตในลำาไสเลกและชวยในการเจรญเตบโตของตบออน

7. เอนไซม มมากกวา 20 ชนด มความจำาเปนตอการเจรญเตบโตของทารก และชวยเสรมเอนไซมยอยอาหาร เชน protease ชวยยอยโปรตน alpha-amylase ชวยยอย polysaccharides และ ไลเปสชวยยอยไขมน เปนตน

8. สารควบคมการเจรญเตบโตทพบในนมแมมหลายตว ทสำาคญ ไดแก epidermal growth factor มหนาทควบคมใหรางกายเจรญเตบโตไปตามปกต ชวยในการเจรญเตบโต mucosal cell และกระตนการเจรญของ epidermal cell อน ๆ

คณคาของการเลยงลกดวยนมแมการเลยงลกดวยนมแมนอกจากจะมคณคาตอลกโดยตรงจากนำานม

แม และจากวธการทแมเลยงดลกใกลชดแลว ยงมผลดตอสขภาพของแม เศรษฐกจ สงคม และสงแวดลอมอกดวย

ผลดตอลก


1. ใหสารอาหารทมคณคาครบถวนทงชนดและปรมาณ ยอยงาย ดดซมไดงาย เหมาะตอการทำางานของอวยวะทเกยวของในการยอย การดดซมอาหาร และการขบถายของเสยของทารกทยงพฒนาไมเตมท

2. ลดโอกาสการเจบปวย ทารกจะไดรบสารภมคมกนทผานมาทางนำานมแม และลดโอกาสการไดรบเชอทปนเป อนมากบการกนนมผสม ทำาใหลดโอกาสการเจบปวย จาการศกษาพบวาทารกทไดรบนมแมจะลดโอกาสและความรนแรงตอโรคทองเสย โรคทางเดนหายใจอกเสบ โรคหชนกลางอกเสบ เยอหมสมองอกเสบ ทางเดนปสสาวะอกเสบ และภาวะลำาไสเนาอกเสบ (ศราภรณ สวสดวร, กสมา ชศลป, และกรรณการ บางสายนอย, 2548) นอกจากนพบวาทารกทไดรบนมแมอยางเดยว 6 เดอน มโอกาสปวยดวยโรคทองเสยนอยกวารอยละ 40 (Kramer, 2001) และการศกษาในประเทศสหรฐอเมรกาพบวาทารกทกนนมผสมเจบปวย และตองเขารบการรกษาในโรงพยาบาลดวยโรคตดเชอแบคทเรย มากกวากลมกนนมแม 10 เทา และ มการตดเชอแบคทเรยในกระแสโลหต และเยอหมสมองอกเสบมากกวากลมกนนมแม 4 เทา และ การศกษาในฟนแลนดพบวา ทารกกนนมแมมโอกาสตดเชอทางเดนอาหาร และทางเดนหายใจนอยกวากลมกนนมแมรวมกบนมผสม (ศราภรณ สวสดวร, กสมา ชศลป, และกรรณการ บางสายนอย, 2548)

3. ลดความเสยงตอการเกดโรคภมแพ เพราะโปรตนในนมแมเปนโปรตนคนไมใชโปรตนแปลกปลอม และนมแมมสรภมคมกนโดยเฉพาะ secretary lgA และสารตอตานการอกเสบ ปกปองเยอบทางเดนอาหาร ทำาใหลดความเสยงตอการเกดภมแพได

4. สงเสรมพฒนาการทางสมองและสตปญญา นมแมมสารอาหารทเหมาะสมตอการเจรญเตบโตของสมอง และจาการทแมตองสมผสและอมลกดดนมจะทำาใหทารกไดรบการกระตมประสาทสมผสอยางพอดและตอเนอง ทำาใหสมองไดพฒนาอยางเตมท จากการวเคราะหอภมานงานวจย (meta-analysis) เปรยบเทยบคาเฉลยของ cognitive development score ระหวางกลมทกนนมแมและนมผสมพบวา ทารก

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 14ทกนนมแมมระดบคะแนนเฉลยดกวาโดยเฉลย 3.16 จด (Anderson, & Remtey, 1999) และจากการศกษาระดบไอคว (intelligent quotient, IQ) ในผใหญทไดกนนมแมเปรยบเทยบกบกลมทกนนมผสมพบวามความแตกตางกนอยางมนยสำาคญ (Mortensen, Michaelsen, & Sander, 2002) และมการศกษายนยนวาการเลยงลกดวยนมแมอยางเดยวนาน 6 เดอน เพมระดบคะแนนของเชาวปญญามากกวาทารกทไดรบนมแมนอยกวา 3 เดอน หรอไดรบนมผสม สารอาหารสำาคญทมผลตอการเจรญของสมองและจอประสาทตา ไดแก กรดไขมนไมอมตวสายโมเลกลยาว โดยเฉพาะ DHA จะมอทธพลโดยตรงตอการมองเหนภาพอยางคมชด รวมทงพฒนาการดานการพดและเชาวปญญาของเดกในชวง 6 เดอนแรกของชวต (กสมา ชศลป, 2548)

5. สงเสรมสขภาพและวางรากฐานใหเดกมความฉลาดทางอารมณ (emotional quotient, EQ) วฒภาวะทางคณธรรม ศลธรรม (moral quotient, MQ) และความสามรารถในการแกปญหาและอปสรรค แมลกมความใกลชดผกพน นำาไปสการวางใจและการสรางวนยในเดก

ผลดตอแมการเลยงลกดวยนมแม จะชวยลดอตราเสยงตอการตกเลอดหลงค

ลอด ชวยใหมดลกเขาอเรวรปรางของแมจะกลบเขาสสภาพเดมไดเรว ลดภาวะเสยงตอการเกดมะเรงของเตานม รงไข ลาภาวะกระดกพรน และการใหลกดดนมอยางเตมทและสมำาเสมอ โดยไมใหนำาหรอนมอนในระยะ 6 เดอนแรก จะชวยคมกำาเนดทางออม (La Leche League International, 2003; Spangler, 2000) นอกจากนยงชวยใหแมมความรสกวาไดทำาหนาทแมอยางสมบรณ มความสะดวกในการใหลกไดดดนมตามความตองการ มโอกาสพกขณะใหนมลก ชวยประหยดคาใชจายในการใหนมผสม และคาใชจายในการดแลลกทเจบปวย ในกรณทแมมโรคตดตอ เชน วณโรค ตบอกเสบ ไดรบยาทมโอกาสออกมาทางนำานม แมตดยาหรอสารเสพตด มการตดเชอ เอช

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 15ไอ ว/เอดส (HIV/AIDS) มะเรงเตานม เปนโรคจตไมสามารถเลยงลกดวยนมแมได หรอมเหตทตองการหยดใหนมแมกอนอาย 1 ป จำาเปนตองใหนมผสมทมเหลกเสรม ซงมอยหลายสตรดงน

1) นมผสมสตรมาตรฐานเปนนมผสมทผลตจากโรงงานทไดมาตรฐาน มการควบคมคณภาพ

ปรมาณสารอาหารใหใกลเคยงนำานมแม ใชนมววเปนหลกโดยกำาจดไขมนออกใชนำามนพชแทน เตมวตามน เกลอแร พลงงานเทานำานมแม คอ 20 กโลแคลอร/ออนซ เตมกรดอะมโน taurine และ cysteine นมผสมทผลตมทงเตมและไมเตมเหลก ควรเลอกใชนมทเตมเหลก

- สตรถวเหลอง (soy base formula) ทารกทใชสตรนคอ ทารกแพโปรตน นำาตาลแลกโทส ในสตรมาตราฐาน มอาการอาเจยน อจจาระรวง ทองผก ปวดทอง ลำาไสมการเคลอนไหวมาก รองกวน สตรนไดโปรตนจากถวเหลอง ไมมแลกโทส เสรมเหลก แหลงของคารโบไฮเดรตจากนำาตาลทราย นำาตาลขาวโพด บางสตรใชเดกซทรน (dextrin) แทน เนองจากใยอาหารในถวเหลองรบกวนการดดซมแคลเซยม ฟอสฟอรส สงกะส และเหลก จงมความจำาเปนตองเตมสารเหลานเพมในนมถวเหลอง การใชนมถวเหลองในทารกทำาใหทารกมการเจรญเตบโตพฒนาการเปนปกต แตระมดระวงในทารกคลอดกอนกำาหนดเสยงตอภาวะ osteopenia (American Academy of Pediatric, 1998)

- สตรโปรตนถกยอย (Hypoallergenic protein hydrolysate formula) นมสตรโปรตนถกยอยจนไดเปนกรดอะมโน และโปรตนโมเลกลสนๆ ทเรยกวา เปปไทด (peptide) เหมาะสำาหรบทารกทแพโปรตนในนมสตรมาตรฐาน นมวว และนมถวเหลอง

2. สตรนมสำาหรบทารกคลอดกอนกำาหนดเปนสตรเฉพาะสำาหรบทารกทคลอดกอน 37 สปดาห จะใหจนหระทง

ทารกมนำาหนกตามตองการ นมสตรนใหพลงงาน 22-24 กโลแคลอร/ออนซ ใหโปรตน วตามนอ แคลเซยม ฟอสฟอรสสงกวานมสตรมาตรฐาน มแลกโทสตำา โดยใชกลโคสเชงซอน (glucose polymers)

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 16เปนแหลงคารโบไฮเดรต มกรดอะมโน (cysteine) ม MCT เปนแหลงไขมนรอยละ 40-50

3. สตรตอเนองสตรนสำาหรบทารกอาย 6 เดอน ขนไปถง 3 ป เปนนมทดดแปลงมา

จากนมววมโปรตน 2-3 กรม/100 มลลลตร ปรมาณสารอาหารตางๆ อยระหวางนมววทยงไมดดแปลงและนมผสมสำาหรบทารกมโปรตน คารโบไฮเดรต ไขมนตำา

นมทไมเหมาะสมสำาหรบทารก คอ นมววทยงไมดดแปลง นมววไขมนตำา นมขาดไขมน นมทไดจากสตวอนๆ นมทไมผานการรบรองตรวจสอบไมใชอาหารของทารก เพราะทำาใหมปญหาการดดซม การยอย เสยงตอการปนเป อนเชอโรค สวนประกอบของนมไมเหมาะสมสำาหรบการเจรญเตบโต นม Whole milk เปนสาเหตของการขาดเหลก เกดภาวะซด มโปรตนสง ทำาใหไตทำางานหนก จงไมเหมาะสำาหรบทารกทมอายตำากวา 1 ป การเตรยมนมผสม

1. ลางขวดนม ตมในนำาเดอด 3-5 นาท สวนหวนมยางตมในนำาเดอน 1-2 นาท (Insel, Turner, & Ross 2002; Lucas, 1999) เกบขวดนมพรอมฝาครอบไวในทสะอาด ควรลางทำาความสะอาดขวดนมภายหลงใชแลวทกครงไมปลอยทงไวจนนมบด

2. การผสมนม ลางมอใหสะอาดทกครงกอนผสมนม ใสนำาสกในขวดทตมแลวประมาณครงหนงของปรมาณทจะชง ตวงนมใสขวดตามกำาหนด ปดขวดและเขยาจนนมละลายหมดเตมนำาใหครบ

3. การคำานวณจำานวนนมและนำา ใชชอนในกระปองตวงนม 1 ชอน (4-5 กรม) ตอนำาสก 1 ออนซ ให 20 กโลแคลอร ตวอยางทารกอาย 1 เดอน นำาหนก 3600 กรม ตองการพลงงาน 360 กโลแคลอร (100 กโลแคลอร/วน) แบงใหวนละ 6 มอ แตละมอทารกจะไดพลงงาน 60 กโลแคลอร หรอ 3 ออนซ (นม 1 ออนซ = 20 กโลแคลอร) การเตรยมนม นมผสม 3 ชอน เตมนำาครบ


3 ออนซ ทารกจะไดนำา 18 ออนซ/วน (540 มลลลตร/วน หรอ 150 มลลลตร/กโลกรม) หรอใหตามตารางการใหนม (ตารางท 2.1.4)

4. เทคนคการใหนม (สนทร รตนชเอกม 2546.; Insel, Turner, & Ross, 2002; Lucas, 1999;Wong, & Hockenberry, 2003)4.1 อมกอดทารกใหนงตก แกมชดอกผอม เพอใหทารกได

รบการสมผสและอบอน4.2 ถอขวดนมใหเกอบตรง ไมใหมอากาศในหวนมททารกดด

เขาไป4.3 ไมหนนขวดนม (prop) ใหทารกนอนดดนมเอง ทำาให

ทารกเสยงตอการสำาลก ฟนผและการตดเชอทห4.4 ไลลมภายหลงทารกดดนมนาน 15 นาท หรอไดนม 2-3

ออนซ ถาทารกดดนมนาน 20 นาท ใหประเมนการดด การกลน อาจมปญหา oral หรอ motor delay หรอทำางานไมสมบรณ หรอการดดชาเกดจากจกนมอดตน รเลก จกนมแฟบแบนขณะดด

4.5 นมผสมทเปดแลว ตองใชใหหมดใน 30 วน นมผสมเมอชงแลวเกบไวในตเยนทมอณภม <4 องศาเซลเซยส ได 48 ชวโมง

4.6 การอนนมทชงแลวใหแชในนำาอน ไมอนในตไมโครเวฟ4.7 นมทเหลอ ภายหลงการดดควรทง ไมควรนำามาใชในมอ

ถดไป


ตารางท 2.1.4 ปรมาณและจำานวนมออาย จำานวนมอนม ปรมาณนม (ออนซ)

แรกเกด – 1 สปดาห 6-10 1-31 สปดาห – 1 เดอน 7-8 2-41 เดอน – 3 เดอน 5-7 4-63 เดอน – 6 เดอน 4-5 6-76 เดอน – 9 เดอน 3-4 7-810 เดอน – 12

เดอน 3 7-8

ทมา: Lucas, B (1999). Normal nutrition from infancy through adolescence. In P.Q.Samour, K.

K. Helm, & C. E. Lang (Eds), Handbook of pediatric nutrition (2nd ed.). Maryland: Aspen Publisher, Inc

ความตองการสารอาหารของทารกแรกเกดถง 6 เดอน คำานวณจากปรมาณนำานมแมททารกไดรบในแมปกตจะมนำานมประมาณ 850 มลลลตร/วน สวนประกอบของนำานมแม เมอเปรยบเทยบอาหารกบผใหญแลวมพลงงานและสารอาหารสงมาก หลงจากนนทารกจะไดรบนำานมแม และอาหารเสรม หรออาหารตามวยซงกลาวไวในบทของอาหารตามวย

7 .อาหารเสรมตามวย ทารกตงแตแรกเกด ถง 6 เดอน จะไดรบนำานมมารดา หรอนมผสมเปนอาหารหลก หลงจากนนจะไดอาหารอนทไมใชนม คอ อาหารเสรมขนมาจากปกต หรออาหารตามวยซงมคำาเรยกตาง ๆ กน เชน complementary food หรอ supplementary food หรอ solid food จดเรมของการใหอาหารเสรม คอ ความตองการสารอาหารเพมขนโดยเฉพาะเหลก เพราะในนำานมมารดามนอย เหลกทสะสมในทารกลดลง และทรรกมความพรอมทางรางกายและ สรรภาพ ซงพบไดเมอทารกอาย 4-6 เดอน ดงน


ดานสรรภาพ ทารกมระบบทางเดนอาหารทสมบรณมากขน มนำายอยอาหารทไมใชนมได เมอนำายอยแปง

ดานรางกาย มความสามารถในการควบคมลำาคอใหตงตรง นงได กลนอาหารคอนขางเหลวไดมฟนกดบดเคยวอาหารได มความสมพนธระหวางมอและตาด หยบอาหารชนเลกใสปากได

เพอใหทารกไดรบอาหารอนนอกเหนอไปจากนม มการเจรญเตบโต พฒนาการตามวยองคการอนามยโลก และกองโภชนาการกรมอนามย กระทรวงสาธารณสข กำาหนดอาหารทไมใชนมสำาหรบทารก เมอทารกอาย 6 เดอน ดงน

ชนดและลกษณะของอาหารใหขาวบดใส ๆ เปนอาหารมอแรกของทารก ปรมาณ 1 ใน 4 ชอนชา

ในมอเชาหรอเยนกอนทจะใหนมมารดาหรอนมผสม หรอหางจากมอนมครงกอนอยางนอย 3 ชวโมง เพอปองกนการอาเจยนและเพอใหทารกมความหว การใหกลวยสกครดเปนอาหารมอแรกทารกจะไมปฏเสธ แตมขอเสย คอ ทารกจะตดรสหวาน ในคราวตอไปทารกจะไมยอมกนขาว ขอดของการใหขาวบด คอไมใหทารกตดรสหวานในอาหาร และสามรารถใชเปนอาหารพนฐานทจะเตมอาหารอนเขาไปไดงาย ขอเสย คอ ทารกบางคนอาจไมพรอมทจะยอมรบ ควรเวนและเรมใหมอยางตอเนอง เมอทารกกนขาวบดผสมนำาแกงจดประมาณ 2-3 ชอนกนขาวไดด 1 สปดาห ใหเตมไขแดง 1 ใน 4 ฟอง ลงในขาวบดประมาณ 3 ชอนโตะ หรอตามความสามารถของทารก การใหไขแดงทารกจะไดเหลกเพมขน ตอมาใหเตมฟกทอง จะทำาใหทารกไดรบกากใยอาหารและเบตาคาโรตนเพอนำาไปสรางวตามนเอ อาจใชไขแดงสลบกบตบ เมอทารกกนไดด ใหทำาอาหารขนขนจะไดอาหารทมพลงงานสง มโปรตน ไขมน ใยอาหาร วตามน เกลอแรครบ สามารถทดแทนนำานม หรอนมผสมสำาหรบทารกได 1 มอ เมออาย 6-7 เดอน ควรมการสบเปลยนฟกทองเปนผกใบเขยว เพมปลา สลบกบเนอสตวอน ๆ แทนตบ สามรถใหไขแดงทารกไดทกวน อาหารจะเปลยนรสชาตไปตามประเภท และชนดอาหารทเตมลงไป


เมอทารกอายประมาณ 8-9 เดอน เพออาหารเปน 2 มอ งดนมมารดาหรอนมผสมในมออาหารลกษณะอาหารควรหยาบ ลดการบด ตมตนใหเละ อาหารคลายขาวตมขน ๆ มผกและเนอสตวตางๆ เปนชนเลกละเอยด เพอใหทารกเตรยมตวรบอาหารทเปนชนใหญขนในระยะตอไป

ทารกอาย 10-12 เดอน เพมอาหารเปน 3 มอ คอ เชา กลางวน เยน ลกษณะอาหารใกลเคยงกบอาหารผใหญ คอ ขาวสวยนม ๆ ผก เนอสตวเปนชนเลก ๆ นม ๆ

การเตรยมการใหอาหาร - ไมเตมสารปรงรสในอาหร ใหอาหารรสชาตเปนธรรมชาต ไมเตม

เกลอ นำาตาล- เรมอาหารใหมตองสงเกตอาหารแพ ถามผน ทองเสย ใหงด ดง

นนอาหารทเรมใหม เรมอาหารทละอยาง และใหตอเนอง 5-7 วน- จดอาหารใสถวย ไมใหดดจากขวด- ไมใหอาหารเหลอคางขามคนแกทารก เพราะทำาใหทองเสยได- ถวย ชาม ชอน ของใชควรเปนของสวนตวของทารก- ตดอาหารเปนชนเลก ๆ นม ๆ ใหทารกหยบกนเองได แตตองระวง

สำาลก ตดคอ เชน ขาวโพดคว ถวเมลดแหง องนแหง แครอทดบ ลกอม มนฝรงทอด

- เมออายใกล 1 ป ใหรวมโตะอาหารกบผใหญ เพอเตรยมความพรอม เกดการเรยนรมารยาทในการรบประทานอาหาร

- ใหดมนำาจากแกว- ไมใหนำาผง นำาตาลขาวโพด เพราะมสปอรของเชอแบคทเรย- อาหารทะเลไมควรให ถาในครอบครวมประวตแพอาหารทะเลการกนผลไม- ใหเปนอาหารวาง ทารกอาย 7-8 เดอน สามารถกนผลไมเปนชน

เลก ๆ และนม ๆ ได เชน มะละกอ กลวยสก แอปเปล ใหในชวงบาย หรอเมอทารกตนนอน


- ใหนำาผลไมทเจอจาง ใหดมจากแกว ไมใหดดจากขวดเพอปองกนฟนผ

- ใหนำาผลไมไมเกนวนละ 4 ออนซ - หลกเลยงผลไมเชอม แชอม ผลไมกระปอง เพราะมนำาตาล เกลอ

สารกนบดการใหเนอสตว - หลกเลยงเนอสตวไขมนสง- เตรยมโดย ป ง อบ ตน ยาง- ใหตบเพราะมเหลก วตามนเอ วตามนบ สง- ถาจะใหนำาซบ ควรเตรยมเองเพอหลกเลยงเกลอ ผงชรส- หลกเลยงเนอสำาเรจรป เนอเทยมททำาจากพช เพราะมโปรตน

เหลกตำา- ใหไขแดงทสกโดยการตม ตน- ใหไขขาวครงแรกประมาณ 1 ชอนชา เมอทารก 1 ป เพอหลก

เลยงภมแพ

การเลอกเวลาในการใหอาหารเสรม พจารณาจากหลก 2 ประการคอ 1. สภาพรางกายของลกนอย เนองจากทารกแตละคนจะมความ

พรอม ในการรบประทานอาหารทแขงกวานำานม ชาเรว-ตางกน แตโดยเฉลยจะเรมพรอม เมออาย 4 เดอน ลกนอยจะเรมตอบสนองอาหารแขงโดยใชลนดนอาหารออก อาหารชวงนควรเปนอาหารกงแขงกงเหลว ทผานการบดละเอยดแลว และลกนอยจะพฒนาความสามารถในการบดเคยวตงแตอาย 6 เดอน ซงเปนชวงทฟนนำานมเรมงอกขนมาเมอลกนอยมอาหารตอบสนองอาหาร โดยใหความสนใจเรมขยบปากตามหรอไขวควาอาหารหยบอาหารเขาปาก แสดงวาลกนอยมความพรอมจะรบประทานอาหารเสรมแลว

2. เวลาในการใหนมแมหรอนมชงสตรทารกเรมไมเพยงพอตอความตองการของลกนอย โดยพจารณาจากขนาดและนำาหนกตวของทารกเทยบ

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 22กบมาตรฐานตามอายของทารก ถาลกนอยของคณแมมขนาดและนำาหนกตวตำากวาเกณฑมาตรฐาน สมควรจะพฒนาอาหารเสรม ใหแกลกนอยไดแลว โดยทวไปแลวมกจะเปนชวงอาย 4-5 เดอน

แตอยางไรกตาม การใหอาหารเสรมเรวเกนไปหรอชาเกนไป ลวนแลวแตมผลเสยตอลกนอยทงสน กลาวคอ ถาคณแมใหอาหารเสรมเรวเกนไป (ชวงอายกอนครบ 3 เดอน) อาหารเสรมจะทำาใหลกนอยอม จนไมสามารถดดนมได เพราะกระเพาะทารกมขนาดเลกจอาหารไดไมมาก ดงนนอาหารเสรม จะทำาใหลกนอยหยานมเรวขนและยงทำาใหระบบการยอยอาหาร การดดซมอาหาร และระบบขบถายแปรปรวนไปดวยจนทสดสงผลตอการเจรญเตบโตของลกนอยดวย

แตถาคณแมใหอาหารเสรมชาเกนไป (หลงอาย 6 เดอนไปแลว) จะมผลทำาใหอตราการเจรญเตบโตของทารกตำากวาปกต เพราะไดรบสารอาหารไมเพยงพอ โดยเฉพาะการพฒนาการของสมองจำาเปนตองใชสารอาหารครบถวนและปรมาณทเพยงพอ การใหอาหารเสรมในเวลาทเหมาะสมจะชวยเสรมพฒนาการนได นอกจากนหากลกนอย ไดรบอาหารเสรมชาเกนไปจะทำาใหลกนอยเรยนรพฤตกรรมเกยวกบการรบประทานอาหารแขงชาไป ทำาใหยาตอการฝกขน และเกดปญหาเกยวกบพฤตกรรมการรบประทานดวย

หลกการในการใหอาหารเสรมทถกตองคอ เพอใหทารกไดรบอาหารอนนอกเหนอไปจากนม มการเจรญเตบโต พฒนาการตามวย องคการอนามยโลก และกองโภชนาการกรมอนามย กระทรวงสาธารณสข กำาหนดอาหารทไมใชนมสำาหรบทารก เมอทารกอาย 6 เดอน ดงน

ตารางอาหารเสรมตามวยอาหา

รอายลกนอย

แรก

6 เดอน 7 เดอน 8-9 เดอน 10-12 เดอน


เกด

นมแม

นมแม

นมแม(หรอนม

ผสม+อาหาร 1 มอ)







ขาว - ขาวบดละเอยด

3 ชอนกนขาว

ขาวบดละเอยด






ไข - ไขแดง ½ ฟอง

ไขทงฟอง ไขทงฟอง ไขทงฟอง

เนอสตว

- ตบบด 1 ชอน หรอปลาบด 2 ชอนกนขาว สลบกนไป

เนอสตวตางๆ บด

สลบกนไป 2 ชอนกนขาว

ใหสลบกนไปและเพมปรมาณมากขน

ใหสลบกนไปและเพมปรมาณมากขน

ผก - ผกบด ½ ชอนกนขาว

ผกหน ½ ชอนกนขาว

ผกหน 2 ชอนกนขาว

ผกหน 2 ชอนกนขาว

ผลไม

- ผลไมสก 1-2 ชน

ผลไมสก 2-3 ชน



สำาหรบเทคนคในการใหอาหารเสรมเพอใหลกนอยยอมรบไดขอแนะนำาดงน

ครงแรกทใหตองเรมทละนอยๆ ประมาณ 1 ชอนชา และเพมขนเรอยๆ เมอลกนอยเรมคนเคย

ไมควรผสมอาหารปนกนหลายๆ อยางในครงเดยวจะทำาใหรสชาตอาหารไมด ลกนอยอาจไมชอบใจตงแตเรมแรกทลองรบประทาน กอใหเกดปญหาไมยอมรบอาหารครงถดไป


เมอเรมอาหารชนดใหม ใหลกนอยรบประทานอาหารทชอบกอน แลวจงตามดวยอาหารชนดใหม

ไมควรผสมอาหารกบนมหรอนำาใสขวดใหลกดด จะทำาใหลกนอยไมคนเคย ในการรบประทานอาหารเสรม

ขณะปอนอาหารเสรมควรจดเปน 2 ชด คอชดแรกใหลกนอยหยบจบหรอตกเขาปากเอง อกชดหนงไวปอนเพอใหลกนอยคนเคยและเพลดเพลนกบการรบประทานมากขน

หากลกนอยปฏเสธอาหารใด ควรเวนระยะไมปอนอาหารนไปกอน แลวคอยกลบมาลองซำา ถาไมไดผลกไมควรยดเยยดนาจะลองเปลยนเปนอาหารเสรมชนดอน ทมคณคาทางอาหารเทากนแทน

ปญหาในการใหอาหารวยทารกและการพยาบาลการใหอาหารแกเดกวยทารก อาจจะพบปญหาหลายประการ ซง

พยาบาลควรจะมความสามารถในการแกไขและใหการพยาบาลทารก ดงน (พภพ จรภญโญ, 2548 )

1. ทารกไมยอมกนอาหาร โดยเอาลนดนอาหารออกมาทกครงและหนหนาหน มสาเหตจาก

1.1 ทารกใชลนในการกนอาหารไมเปน เพราะขนตอนการดดนมมารดาทารกจะตองเอาลนออกนอกปากเพอรดกลบเขาไปในปาก เพอรดนำานมมารดา แตการทำาเชนนไมเหมาะสมกบการกนอาหาร เพราะเมอวางอาหารไวทลน อาหารจะถกลนทงออกมาหมด

การพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแลตกอาหารเพยงครงละ 1 ใน 4 ชอนชาใสเขาไปในกระพงแกม หรอใสอาหารลงไปถงโคนลน จนเมอทารกยอมกลนเขาไปจงคอย ๆ เพมอาหารในแตละชอน

1.2 ทารกยงไมพรอม สาเหตจากพฒนาการการกนาหารไมด หรอยงอมจากนมมอกอนหนาน หรอบรรยากาศการกนมความเครงเครยด หรอไมสบายมไข เปนหวด พกผอนนอย


การพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแลรอเวลาปอนอาหารหลงใหนมนาน 3 ชวโมง สำาหรบพฒนาการ รอใหทารกพรอม ใชเวลา 2-3 วน หรอสปดาห จงเรมใหใหม ใหทำาอยาง สมำาเสมอ ใหมารดาหรอผดแลทารกทำาบรรยากาศใหผอนคลาย ใหทารกไดสมผสอาหาร อาจหยบอาหารถพน ถตวบางปาเลนบาง ใชชอน ชาม แกวทตกไมแตก บรเวณใหอาหารจงควรโลงไมใกลฝาผนง มาน เฟอรนเจอร ทำาความสะอาดไดงาย รวมทงสงแวดลอมสงบ เพอใหทารกสนใจเฉพาะอาหาร ถาไมสบายควรพกและประเมนสภาพทารกวาพรอมกนอาหารหรอไม

2. ทารกเบออาหาร สาเหตจากความเคยชนกบสวนผสมในอาหารการพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแลปรบเลยนอาหารใหมหลาก

หลายรสชาตโดยการเปลยนผก เนอสตวใหตางชนดกน แตไมควรมรสขาตทจดไปทางใดทางหนง เชน หวาน เปรยว เคม การจดอาหารใหมสสน เชน ใชผก ผลไมนม ๆ ตดเปนชน ๆ ใหทารกไดจบ ถาเปนมะละกอ กลวยจะนมเหมาะสำาหรบทารก ถาเปนผก ผลไมคอนขางแขง เชน เครอท ฟกทอง ฝรง แอปเปล ตองหนเปนชนเลกผสมนำา ตม หรอนงจนนมเปอย ทารกจะไมเบออาหาร เนองจากไดเลนกบสงแปลก ๆ เกดการเรยนร และสงเสรมพฒนาการทารก การใหอาหารทารกจงเปนการเรยนรทงผใหอาหารและทารก ในการปรบเปลยนการจดอาหาร การจดการกบทารกใหไดรบอาหารเพยงพอ มนสยการกนทถกตอง

3. กนแลวอาเจยน สาเหตจากทารกมพฒนาการกลนอาหารยงไมด หรอกนอาหารมากเกนไป หรอไดอาหารใกลมอนมทผานมา หรอแพอาหาร

การพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแล สงเกตการณกลนอาหารของทารก เพราะทารกแตละคนมพฒนาการการกลนอาหารทมขนาดตาง ๆ ไดเรว ชาตางกน จงตองปรบขนาดอาหารใหเหมาะสม

- แนะนำาใหมารดาหรอผดแลทราบวาทารกบางคนจะไมมจดหยดในการกนอาหารจงอาปากกนไปเรอย ๆ ทำาใหทารกไดอาหารมากเกนไป ตองจำากดปรมาณใหเหมาะสม ใหกนแตพอด


- แนะนำาใหมารดาหรอผดแลพจารณาใหอาหารหางจากมอกอนอยางนอย 3 ชวโมง

- แนะนำาใหมารดาหรอผดแลทราบวา ทารกทมประวตแพนม มโอกาสแพอาหารไดอาหารทควรหลกเลยง คอ ไข ถวเหลอง ผลไมเปลอกแขง ปลา โกโก ผลไมรสเปรยว ขาวโพด ขาวสาล ไก

4. การเจรญเตบโตชา ไมเหมาะสมตามวย (failure to thrive)สาเหตจากไดรบอาหารนอย คณภาพ ปรมาณไมถกตอง เชน ไดรบนำา

ผลไมแทนอาหาร ทำาใหการเตบโตชา มารดาบางรายกลวทารกอวนจงใหนมขามไขมนหรอไขมนตำา สงผลตอการพฒนาสมอง การเรยนรชาทงดานภาษา และการเคลอนไหว เพราะไขมนในนมจำาเปนตอการเจรญของเซลลสมองและประสาท

การพยาบาล ใหความรมารดา และผเลยงดทารก เรองการใหอาหารทารก พรอมทงจดบนทกอาหารททารกไดรบ เพอประเมนปรมาณอาหารและคณภาพ และชงนำาหนกทารกทกสปดาห ในขณะเดยวกนกปรกษาสงคมสงเคราะหเพอชวยครอบครวทมปญหาทางเศรษฐก

เดกวยกอนเรยนเดกวยกอนเรยน หมายถง เดกทมอายตงแต 1- 6 ป เดกในวยน

มอตราการเจรญเตบโตสงกวาวยอนๆ จงตองการพลงงาน และสารอาหารสงกวาวยอน เมอเทยบกบนำาหนกรางกาย เดกกอนวยเรยนแบงเปน 2 ชวง คอ อาย 1-3 ป และ 4-6 ป

ความตองการพลงงานของเดกกอนวยเรยน แตกตางกนดงนเดกวย 1-3 ป ตองการพลงงาน 100 กโลแคลอร/นำาหนกรางกาย 1 กโลกรม/วนเดกวย 4-6 ป ตองการพลงงาน 85 กโลแคลอร/นำาหนกรางกาย 1 กโลกรม/วน

การคำานวณความตองการพลงงานของเดกกอนวยเรยนความตองการพลงงานของเดกกอนวยเรยน = 1,000 + ((1-อายจรง) x 100 )


หมายความวา การคำานวณทำาไดโดยเรมจากเมออาย 1 ปเตม ความตองการพลงงานจะเทากบ 1,000 กโลแคลอรตอวน เมออายเกน 1 ป ใหบวกเพม 100 กโลแคลอรตอจำานวนปทอายเพมขน

แบบฝกหดท 1 เดกชายหนงอาย 4 ป ความตองการพลงงานตอวนเปนเทาไร

แนวทางการบรโภคอาหารเดกวยกอนเรยนอาย 1-3 ปเดกทยงกนนมแมกใหกนตอไปได เพราะจะชวยเสรมใหเดกไดโปรตน

คณภาพสมบรณ (complete protein) เมอถงระยะหยดนมแมใหดมนมสดสลบถวเหลองวนละ 3 – 4 ถวยตวง เดกวยกอนเรยนควรไดรบอาหารวนละ 3- 4 มอ เพราะแตละมออาจบรโภคไดในปรมาณนอยจงใหมมอวางเสรมจากมอหลก เดกวยกอนเรยน 1-3 ป ตองการโปรตนวนละ 1.8 กรมตอนำาหนกรางกาย 1 กโลกรม นอกจากโปรตนทไดจากนมแลวควรไดจาก เนอสตว ปลา ไข ถวเหลอง และผลตภณฑ เชน เตาห และโปรตนจากพช เชน ขาว ผก และผลไม ในแตละมอควรประกอบดวยอาหาร ดงน เนอสตว การจดรายการอาหารควรใช เนอปลา กง ถาเปนไก หม และเนอ ควรสบละเอยด เพราะเดกอาจไมชอบอาหารทตองเคยวนาน เหนยว การจดควรใหครงละ 1 ชอนโตะ เตาหเหลอง ½ ถวยตวง และใน 1 สปดาหควรจดใหมอาหารทะเล เครองในสตว เชน ตบสลบบาง 2 ครงตอสปดาห

ไข อาจจดใหไดวนละ 1 ฟอง หรอสปดาห 5-7 ฟอง นม เดกวยนสามรถดมนมจากแกวไดเอง แตถาใหมนปรมาณครงละ

1 ถวยตวง หรอ 240 ลกบาศกเซนตเมตร เดกอาจดมไมหมด จงอาจใชนมกลองขนาด 180 ลกบาศกเซนตเมตร แทนบางแตใหดมบอยครง นมสดทใหดมอาจเปนนมเสรมแคลเซยมกได แตไมควรเปนพรองมนเนย เพราะวยนความตองการพลงงานสง

ขาวสวย เดกวยนสามารถกนขาวเองไดแลว แตควรใหในปรมาณนอยกอน คอ ใหในปรมาณ ½ ถวยตวง


ผกตางๆ ผกทใชควรเปนผกทไมมกลนรนแรง รสเปรยว ขม ควรเปนผกทมรสกลาง ๆ และมสสนทชวนบรโภค เชนผกกาดขาว กะหลำาปล ตำาลง แครอท ฟกทอง และแตงกวา เพอใหไดรบแคโรทน ถาสามารถใหบรโภคผกสดไดกจะด เพราะจะไดรบวตามนซ แตเดกวยนมกจะไมคอยบรโภค การจดใหครงละ 1-2 ชอนโตะ

ผลไม ผลไมทจดใหเดกตองไมมรสเปรยว หรอหวานเกนไป ควรเปนผลไมทมเนอนม เคยว กลน สะดวก เชน มะละกอ 1 ชน กลวยหอม ½ ผล กลวยไข หรอกลวยนำาวา 1 ผล สมเขยวหวานขนาดกลาง 2 ผล หรออาจใหในรปของนำาสมคนกได ผลไมสวนใหญ มวตามนซ และผลไมทมสเหลอง สม แสด แดง เชน กลวย สม มะละกอ จะมแคโรทนดวย

ไขมน หรอนำามน นำามนทใชควรเปนนำามนพชวนละ 1-2 ชอนชา เพอใหไดรบกรดไขมนทจำาเปน (Linoleic) และชวยในการดดซมวตามนทละลายในไขมน

แนวทางการบรโภคอาหารเดกวยกอนเรยนอาย 4-6 ปเดกวยนโตพอทจะบรโภคอาหารพรอมสมาชกอนในครอบครวไดแลว

แตควรใหไดรบอาหารทมโปรตนอยางเพยงพอ คอ วนละ 1.5 กรมตอนำาหนกรางกาย 1 กโลกรม เดกวนกอนเรยนมกมปญหาการขาดพลงงาน ดงนนการจดอาหารควรใหมอาหารทใหพลงงานอยางเพยงพอ เดกในวยนบรโภคอาหารไดมากขนอาจเพมปรมาณขาว และอาหารมอวางอกวนละ 1-2 มอ โดยเปนนมสดสลบนมถวเหลอง ในการจดอาหารใหเดกวยกอนเรยน 1 วนควรมอาหาร ดงน

เนอสตว ควรใชเนอสตวทหลากหลาย และจดใหมเครองในสตว เชน ตบ ถวเมลดแหง และผลตภณฑ เชน เตาห ถวงอก

ไข ควรใหไดรบวนละ 1 ฟอง จะเปนไขเปด หรอไขไกกไดนม เดกวยกอนเรยนชวงอาย 4-6 ป ควรไดรบนมสดวนละ 2-3

ถวยตวงขาวสวย เดกวยนกนขาวไดเอง และกนไดมากขนจงควรใหไดรบเพม

ขนเปน วนละ 2 ½ - 3 ถวยตวง


ผกสด เดกวยนบรโภคผกไดมากชนดขน รวมถงผกทมกลนแรง เชน ผกช หวไชเทา คะนา ผกทนำามาปรงอาหารไมตองตมใหเป อย เพราะเดกสามารถเคยว และกลนอาหารไดคลองแลว ในการจดตองใหมผกสสม แสด แดง และเหลอง เพราะมเบตาแคโรทน ควรจดใหเดกไดรบผกวนละ ¼ - ½ ถวยตวง

ผลไม เดกวยนควรไดรบผลไมทกวนเพอใหไดรบวตามนซ ไขมน หรอนำามน เพอใหไดรบพลงงาน กรดไขมนทจำาเปน และชวยละลายวตามนซ ด อ และ เค ควรไดรบวนละ 2-3 ชอนโตะ

หลกการกำาหนดอาหารสำาหรบเดกวยกอนเรยนในการกำาหนดรายการอาหารควรกำาหนดใหมลกษณะ ดงน

1. ลกษณะสมผส อาหารจดควรมลกษณะออนนม ไมกรอบ แขง หรอเหนยวเกนไป เพราะระยะนเหงอกฟนยงไมแขงแรง อาหารมลกษณะเหนยว เชน เนอหม ตองตมเคยวใหเป อย หรอสบใหละเอยด

2. รสอาหาร อาหารทจดควรมรสออน ๆ คอ ไมเคม เปรยว และหวานจดเพราะการบรโภครสเคมจะมตอการทำางานของไต สวนรสหวานจะทำาใหเดกตดรสหวาน ซงขณะนกำาลงเปนปญหาระดบประเทศทตองหาวธการแกไข มการรณรงคโครงการเดกไทยไมเกนหวาน โดยกองโภชนาการ เพราะทำาใหเกดปญหาโรคอวน และโรคเบาหวานชนดท 2

3. ส การจดอาหารสำาหรบเดกตองคำานงเรองสสนของอาหารใหมากเพอเปนการจงใจใหเดกอยากบรโภคอาหาร สควรเปนสตามธรรมชาตของอาหารเอง เชน การเลอกใช ผก และผลไมทมส เขยว เหลอง แดง แสด สม และขาว ในการประกอบอาหารแตละมอใหนาบรโภค

4. รปราง อาหารทจดใหเดกขนาดชนควรพอดคำา ไมควรใหอาหารทมลกษณะเปนกอนกลม โดยเฉพาะขนาดเสนผาศนยกลาง 1-2 เซนตเมตร เพราะอาจหลดเขาคอทำาใหตดคอ หรอสำาลกได

5. อณหภมอาหาร อาหารทเสรฟใหเดกวยกอนเรยนไมจำาเปนตองกงวลเรองอณหภมมากนก เชน แกงจดไมจำาเปนตองเสรฟขณะทยงรอน แตควรรอใหอนเกอบเยนกอนจงเสรฟ


6. วธการประกอบอาหาร เดกวยนอาจจดอาหารใหบรโภคซำาบอยๆ ได เชน มอเชาแกงจด มอเยนอาจเปนแกงจดอกกได อาหารทปรงจากไขใหบรโภคทกวน หรอสปดาหละ 5-7 ฟอง สวนเนอสตวแนะนำาใหบรโภคเนอปลาโดยเฉพาะเดกวย 1-3 ขวบ เพราะเปนอาหารโปรตนทยอยงายเนองจากไมมไขมน

7. กบขาว อาหารสำาหรบเดกวยนยงไมตองพถพถนในเรองวตถดบทใชประกอบอาหาร เชน มอเชาใชปลา มอกลางวนกอาจใชปลาไดอก

8. ผลไม ผลไมทจดใหเดกวยนควรเปนผลไมทมเนอสมผสนม สะดวกตอการเคยว และกลน ไมควรจดผลไมดองใหบรโภค

ปญหาในการใหอาหารวยกอนเรยนและการพยาบาล1. เดกไมยอมกนอาหาร กนยาก (ลดดา เหมาะสวรรณ, 2548)สาเหต1) ไมชอบอาหาร ไมหว2)บรรยากาศเครงเครยด ถกบงคบ3)มสงทนาสนใจกวา เชน กำาลงเลนสนก4) ไมสบาย พกผอนไมเพยงพอ เหนอย เพลย5) ใชอาหารเปนเครองตอรอง ใหไดสงทตองการ อารมณไมดการพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแล1)จดอาหารใหมสสนสดใส นาลอง นากน2) ไมใหอาหารวางกอนมออาหารหลก หรอใหอาหารบอยจนเดกเกด

ความหว3)จดอาหารวางทมคณภาพ เชน ผลไม แทน นำาหวาน เบเกอร ขนม

กรบกรอบ4) ถาเดกอม ไมควรคะยนคะยอใหกนอก จะทำาใหเดกปฏเสธอาหาร

ชนดนน5)จดบรรยากาศในการกนอาหารเปนเวลาทมความสข โดยสงเสรม

ใหเดกกนอาหารเองไมร ำาคาญเมอเดกยงทำาไดไมด เชน การใชชอนสอม ทำาเลอะเทอะ ระหวางกนอาหารทำาอาหารหกตอง


พยายามอดใจไมแสดงความโกรธเมอเดกเทอาหารลงขาง ๆ โตะเนองจากเปนลกษณะปกตตามวยของเดกวยน ไมควรสงเสรมพฤตกรรมนดวยการกมลงเกบอาหารใหเดก เมอเดกทำาอยางน 2-3 ครง ควรเอาอาหารไปเกบ

6)สงเสรมใหเดกทไมชอบผกยอมกนผก โดยชชวนใหสนกและนาสนใจ เชน ถาเดกเรมเรยนเกยวกบเรองส ชวนใหเดกกนถวลนเตา ถวเขยว เลอกกนผกสเขยว เลอกผกเปนแทงสสมจากจานผดผกรวม ถาเดกกำาลงเรมหดนบ ใชวธนบเมดถวหรอชนแครอทในชอนกอนจะสงใหเดก

7) ใหเดกมโอกาสเลอกอาหาร เชน ถามเดกวาจะเลอกแกงจดหรอผดผก จะเลอกกลวยหรอสม

8)จดอาหารใหตรงเวลา ถาเดกกำาลงเลนสนกใหบอกเดกลวงหนาวาถงเวลาอาหารใหหยดพก ลางมอเตรยมกนอาหาร จะทำาใหเดกรตวลวงหนา หยดเลนและเตรยมตวกนอาหาร เดกจะไดไมเหนอยหรอตนเตน ไมอยากหยดเลนจนไมยอมกนอาหาร

9) ไมใชอาหารเปนรางวลหลอกลอเดก หรอใชเปนการลงโทษเดก10) ถามไข ไมสบาย ควรจดเปนอาหารออนหรอซปให11) ชวนเดกใหชวยคดวาจะกนอะไร ชวยเลอกซอ มสวนรวมในการ

ทำาอาหาร เชน ลางผก ทำาใหเดกมความภมใจ อยากชมอาหารทตวเองมสวนรวม

12) จดโตะ เกาอ ภาชนะ ชาม ชอนใหเหมาะสมกบเดก เพอใหเดกนงสบายเปนสวนตว

13) เรยนร ทาทาง อาการและอาการแสดงออกของเดก ถาเดกแสดงวาไมมความหวใหเลอนเวลาอาหารของเดกออกไปครงถงหนงชวโมง ถายงไมยอมกน รอใหอาหารในมอถดไปโดยไมใหนมหรอสงอนทดแทนอาหาร โปรดระลกไววาหนาทของบดามารดาหรอผเลยงดเดก คอ การจดหาอาหารทดมคณภาพ ถกหลก


โภชนาการ จดสงแวดลอมทอบอน ปลอดภยใหเดก หนาทของเดก คอ การกนอาหาร หรออาจจะไมกนกได

2. ปญหาทองผกสาเหตกนอาหารกากใยนอย ไมกนผกหรอผลไมการพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแลปฏบต ดงน1) ใหเดกกจขาวทจดสนอย2) ใหผกและผลไม 2-3 สวน/วน ผลไมหนเปนชนใหเดกหยบกนเอง

ผกใชเปนสวนประกอบ ใชผกทมกลนนอย ไมขม เชน ผกกาด ตำาลง

3) ใหนำาอยางเพยงพอ3. ปญหาฟนผ

สาเหต1)ชอบกนขนมหวาน นำาหวาน ลกอม นำาอดลม นมหวาน นมเปรยว2) ไมไดรบการดแลสขภาพฟนทถกตองการพยาบาล แนะนำาใหมรดาหรอผดแลปฏบต ดงน1) ไมซอลกอม ขนมหวาน นมหวาน นำาอดลม นมเปรยว ใหกบเดก

ใหทดแทนดวย ผลไม ใหดมนมจด และนำาเปลาแทน นมหวาน นมเปรยว นำาอดลม

2)ดแลใหเดกบวนปาก แปรงฟน เชา-เยน หรอภายหลงกนอาหาร4. ปญหาเดกนำาหนกเกนและอวน (ลดดา เหมาะสวรรณ, 2548)

สาเหต1) กนอาหารวางมากกวาอาหารหลก เชน ขนมกรบกรอบ นำาหวาน

นำาอดลม เบเกอร อาหารไขมนสง อาหารรสหวาน2) กนผกผลไมนอย กนอาหารไมเปนเวลา3) มกจกรรมอยกบทมากกวาใชแรงการพยาบาล แนะนำาใหมารดาหรอผดแลปฏบต ดงน1) ไมใหเดกกนจบจบ


2) ไมซอขนม นมปรงรส และอาหารไขมนสงสะสมไวในบาน3)สอนใหเดกกนผกและผลไมใหเปนนสย4)สอนใหเดกมวนยในการกน กนใหเปนเวลา5)ลดกจกรรมทเดกไมเคลอนไหวรางกาย โดยใหดโทรทศนไมเกน

วนละ 2 ชวโมง6)สงเสรมหรอกระตนใหเดกมการออกกำาลงกาย โดยทำากนทง

ครอบครว บดามารดาหรอผดแลเปนแบบอยางทด

เดกวยเรยนเดกวยเรยน หมายถง เดกทมอายระหวาง 6-10 ป ในเดก

หญง และ 6-12 ป ในเดกชาย เดกวยนมอตราการเจรญเตบโตชากวาวยทารก และวยกอนเรยน

ความตองการพลงงานของเดกวยเรยนปจจบนถาตองการทราบปรมาณความตองการพลงงานของ

เดกวยเรยน สามารถดไดจากตารางท แสดงปรมาณพลงงาน และโปรตนทควรไดรบประจำาวน สำาหนบคนไทย ป พ.ศ. 2546 ซงจะกำาหนดนำาหนก และสวนสง ซงถามนำาหนก หรอสวนสงตามเกณฑกำาหนด อาจทำาใหสบสนวาจะตองการพลงงานตอวนเปนเทาไหร ดงนนการคำานวณจะเปนวธการทจะชวยใหทราบปรมาณความตองการพลงงานทแทจรงของเดก แตละคนโดยใชวธการคำานวณจากนำาหนกรางกายของเดกโดยวธการ ดงน

ความตองการพลงงานเดกวยเรยน = (นำาหนกรางกาย 10 กโลกรม x 100) +

(นำาหนกรางกาย 10 กโลกรม x 100) +

(นำาหนกทเกน 20 กโลกรม x 20)

ตวอยาง เดกชายหนก 38 กโลกรม ความตองการพลงงานตอวนเปนเทาไร


ความตองการพลงงานเดกวยเรยน = (นำาหนกรางกาย 10 กโลกรมแรก x 100) +

(นำาหนกรางกาย 10 กโลกรมตอมา x 50) +

(นำาหนกทเกน 20 กโลกรม x 20)แทนคา = (10 x 100) + (10 x 50)

+ (18 x 20)= 1,000 + 500 + 360= 1,860 กโลแคลอร

แนวทางการบรโภคอาหารเดกวยเรยนความตองการโปรตน เดกวยเรยนยงคงอยในระยะทรางกายเจรญเตบโต ถงแมอตราการเจรญเตบโตจะชากวาวยกอนเรยนกตามเดกวยเรยนจำาเปนตองไดรบอาหารทใหโปรตนใหเพยงพอ เพอเสรมสรางกลามเนอ เนอเยอ ฮอรโมนและอนๆเพอเตรยมเขาสวยรน เดกวยนควรไดรบโปรตนวนละ 1.2 กรมตอนำาหนก 1 กโลกรมของรางกาย โปรตนทไดรบควรเปนโปรตนทมคณภาพ ประมาณ 1 ใน 2 ของโปรตนทไดรบควรมาจากเนอสตว และควรกนถวเมลดแหงใหมากขน

ความตองการวตามนและเกลอแร เดกวยเรยนจำาเปนตองไดรบวตามนและเกลอแรตางๆ ใหเพยงพอกบความตองการของรางกาย ทงนเพอความเจรญเตบโตและปองกนการขาดสารอาหารตางๆ ซงวตามนและเกลอแรเหลานจะไดจากการกนอาหารใหครบทง 5 หมในปรมาณทเพยงพอ วตามนทพบวามปญหาในเดกวยเรยน คอ วตามนเอ โดยเฉพาะในภาคอสาน ซงเกดจากการไดรบไขมนไมเพยงพอรวมดวย วตามนบสอง โรคขาดวตามนบสอง พบเปนประจำาในเดกวยเรยน ในชนบททวไปมกพบในฤดทมผกใบเขยวนอย พบรอยละ 10-50

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 35การขาดวตามนบสองจะทำาใหมมปากทงสองขางแตก รมฝปากบวม เกดจากการเบออาหาร เดกวยเรยนควรไดวตามนบสองวนละ 1-1.3 มลลกรม ซงไดจากการกนเครองในสตว ถวเมลดแหง ผกใบเขยว และนำานม เหลก การขาดธาตเหลกเปนโภชนาการทพบมากในทกวย สำาหรบเดกวยเรยน มรายงานการศกษาทกรงเทพมหานครและขอนแกน วาเดกวยเรยนในกรงเทพมโรคโลหตจางรอยละ 30 ทขอนแกน รอยละ 60 สาเหตสวนใหญเกดจากไดรบอาหารทมธาตเหลกนอย และการสญเสยเลอดเนองจากพยาธปากขอในลำาไส นำา เปนสารอาหารทจำาเปนตอการทำางานตางๆในรางกาย เดกวยเรยนจงควรดมนำาใหเพยงพอ โดยดมทกครงทหว นำาทดมควรเปนนำาสะอาด หรอเปนเครองดมทใหประโยชนแกรางกายมากพอ เชน นำานม หรอนำาผลไม วยรน อาหารและโภชนาการ มบทบาทสำาคญในการเจรญเตบโตในวยรน รวมทงเปนพนฐานทสำาคญยงตอสขภาพในระยะยาว เพราะโรคหลายชนดในวยผใหญและวยสงอาย เชนโรคอวน โรคหวใจและหลอดเลอด โรคเบาหวานและโรคกระดกพรน สามารถปองกนไดดวยการบรโภคอาหารทเหมาะสมตงแตวยเดกและวยรน วยรน หมายถง เดกทมอายระหวาง 10-18 ป ในเดกหญง และ 12-20 ป ในเดกชาย (อบเชย , 2545) ในเดกหญง และชาย (สปราณ และคณะ , 2546) สรป วยรน คอ เดกทมอายตงแต 10 – 20 ป เดกวยนเปนชวงเวลาทเดกมการเปลยนแปลงไปสความเปนผใหญทงรางกายและจตใจ ในดานรางกายเมอเรมเขาสวยรนเดกจะมอตราเรวของการเพมสวนสงและนำาหนกมากกวาระยะกอนหนาน รวมทงมการเจรญเตบโตทางเพศ เรมเปนหนมเปนสาว ในดานจตใจ เดกวยรนอาจมความเครยดและกงวลเพมขน เพราะตองปรบตวตอความเปลยนแปลงของรางกาย และการเปลยนแปลงดานสงคมและสงแวดลอม เชนการเรยน งานบาน การยอมรบจากเพอนและสมาชกในครอบครว เปนตน

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 36เพอนและสอตางๆ เชน โทรทศน ภาพยนตร นตยสาร คอมพวเตอร และ Internet มอทธพลอยางมากตอความคด และพฤตกรรมของวยรน ปจจยดานกาย จต สงคม และสงแวดลอมดงกลาว มสวนทำาใหเดกวยรนมความเสยงตอปญหาดานโภชนาการตางๆ ทสำาคญคอ โรคขาดสารอาหาร โรคอวน ไขมนในเลอดสง และพฤตกรรมการกนทไมเหมาะสม นอกจากนยงมปจจยเสยงอนๆ อก เชน ภาวะขาดสารอาหารชวงอยในครรภมารดา หรอในชวงเดกเลก การตงครรภ การเจบปวย การออกกำาลงกายทมากหรอนอยไป และการใชสารเสพตด เชน บหร เหลา เปนตน

ความตองการพลงงานของวยรนปรมาณพลงงานทวยรนควรไดรบตอวน จากตาราง 3.1 ตาราง

แสดงปรมาณพลงงาน และโปรตนทควร ไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย 2546 พบวาวนรนหญงควรไดรบพลงงานวนละ 1,800 – 1,850 และวยรนชายวนละ 2,100 – 2,300 กโลแคลอรโดยเทยบจากนำาหนกและสวนสง ถาไมมนำาหนก และสวนสงตามทกำาหนดในตาราง ตารางท 3.1 แสดงปรมาณพลงงาน และโปรตนทวยรนชายหญงควรไดรบประจำาวน

อาย/เพศ

นำาหนกรางกายกโลกรม

สวนสงเซนตเม

ตร

พลงงาน

กโลแคลอร

โปรตนกรม/นำาหนกรางกาย1 กก./วน

โปรตนกรม/วน

วยรนชาย

9 -12 ป

33 139 1700 1.2 40

13 – 15 ป

48 163 2100 1.2 58

16 – 18 ป

57 169 2300 1.1 63

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 37วยรนหญง9 –

12 ป34 143 1600 1.2 41

13 – 15 ป

46 155 1800 1.2 55

16 – 18 ป

48 157 1850 1.1 53

ทมา : กองโภชนาการ , 2546

แนวทางการจดอาหารสำาหรบวยรนการจดอาหารสำาหบวยรนไมยงยากเพราะสามารถบรโภคอาหาร

ไดเหมอนวยผใหญ คอ ปรมาณ 1.2 กรม และเมออายเพมขนความตองการโปรตนจะลดลงเหลอ 1.1 กรมตอนำาหนกรางกาย 1 กโลกรมตอวน ในขณะทวยผใหญตองการเพยง 1.0 กรมตอนำาหนกรางกาย 1 กโลกรมตอวน ตารางท 3.1 โปรตนทไดรบควรเปนโปรตนคณภาพสมบรณ (Complete protein) และประมาณ 2 ใน 3 ของโปรตนทไดรบควรเปนโปรตนจากสตว ในแตละวนวยรนควรไดอาหาร ตาง ๆ ดงน

เนอสตว จะเปนเนอสตวประเภทไดกได ควรไดรบวนละ 150 – 180 กรมหรอประมาณ ¾ ถวยตวง ในการจดรายการอาหารเปนสปดาหควรใหไดรบเครองในสตว เชน ตบหม ไก ประมาณ สปดาหละ 1 – 2 ครง อาหารทะเลสปดาหละ 2 – 3 ครง

ไข วยรน ควรไดรบวนละ 1 ฟองนม วนรนควรดมนมวนละ 1 – 2 ถวยตวงขาวสวย ขาว และผลตภณฑจากขาว เชน กวยเตยว ขนมจน

ควรไดรบประมาณวนละ 5 – 6 ถวยตวงผลไม ผลไมบรโภคควรเปนผลไมสดทมในฤดกาล ควรไดรบวน

ละ 1 – 2 ครง หรอมากกวา


นำามน และไขมน ควรไดรบประมาณวนละ 3 – 4 ชอนโตะ ในรปของนำามนทใชในการทอด ผดอาหาร

ปญหาในการใหอาหารวยเรยน วยรน และการพยาบาล

1. มภาวะนำาหนกนอย (under nutrition) สาเหตจาก1.1 กนอาหารไมเปนเวลา โดยเฉพาะอาหารมอหลก เนองจากทำา

กจกรรมหรอสนใจอยางอนมากกวา เชน ในชวงเชาและกลางวนทโรงเรยน รบทำาการบาน หรอเลนกบเพอน ทำาใหหมดเวลาพกกนอาหาร

1.2 บดามารดา คดวาเดกโตพอทจะชวยเหลอตนเองได จงไมไดเตรยมอาหารไวให ใหเดกเตรยมอาหารเองในมอเชาและกลางวนเนองจากบดามารดาไปทำางาน หรอเดกทถกทอดทงจากปญหาเศรษฐกจในครอบครว บดามารดาตดยาเสพตด ทำาใหเดกไดอาหารไมเพยงพอ

1.3 ไมกนอาหารเชา จากการเรงรบไปโรงเรยน โรงเรยนเปดเรยนเชามาก ทำาใหไมมเวลากนอาหาร

2. นำาหนกเกนและอวน (over nutrition) มความสมพนธกบความดนโลหตสง ภาวะดอตออนซลน ไขมนในเลอดสง เสยงตอการเกดโรคหวใจและเบาหวาน เปนผใหญทอวนในอนาคต

สาเหตจากพฤตกรรมการกน ไมออกกำาลงกาย เชน กนขนมกรบกรอบ ใชเวลาดทว วดโอเกมส นานกวา 2 ชวโมง/วน เดกบางคนมกลมเพอนทสงสรรคกนบอย กนอาหารทมไขมน นำาตาล เกลอสงเดกสวนใหญไมกนอาหารเชา หรอกนเลก ๆ นอย ๆ ทโรงเรยน เมอโรงเรยนเลกจะกนอาหารวางทมพลงงานสง ไขมนสงจำานวนมาก เพราะมขายรอบ ๆ บรเวณโรงเรยน หรอทโรงเรยนจดจำาหนาย เดกบางกลมไปเดนศนยการคากนอาหารจานดวน (fast food) นำาหวาน นำาอดลม อาหารอดทอด อาหารผดทมไขมนสง

3. ซดจากการขาดเหลก (anemia) สาเหตจากวยรนตองการเหลกเพมขนโดยเฉพาะในเดกผหญงทเสยเลอดไปกบประจำาเดอน และกนอาหารทมพลงงานนอย เนอสตว ผกนอย ในเดกผชายตองการเหลกสง

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 39เชนกน จากการสรางเลอดเพมขน มกลามเนอมากขน เพอแสดงความเปนเพศชาย ในเดกทกนไมเปนเวลา ไดอาหารไมพอ ไมมคณภาพ ทำาใหขาดเหลก

4. มพฤตกรรมการกนผดปกต (eating disorder) สาเหตจาก1)anorexia nervosa ไมยอมกนอาหารคดวาตวเองอวน2)bulimia nervosa กนอาหารแลวลวงอาเจยน ทงสองกรณ

มปญหาทางดานจตใจตองไดรบการรกษาจากแพทย5. ฟนผ เดกวยเรยน และวยรน มกมฟนผ สาเหตจากการรกษา

สขภาพปากฟนไมดพอทำาใหปฏเสธอาหารไดการพยาบาล พยาบาลในชมชนหรอโรงเรยนมบทบาทในการให

ความร โภชนศกษาแกเดก รวมกบครเพอใหมกจกรรมเกดขน รวมทงกระตนผปกครองใหสนใจเดก ในเรองการกนอาหารอยางถกตอง ดงน

1) จดใหมโปรแกรมอาหารเชา และอาหารกลางวนทโรงเรยน เพอใหเดกไดรบอาหารถกตองครบถวน โดยใชสวนประกอบอาหารทมคณภาพ ไขมนตำา ไมหวาน ไมเคม

2) อาหารจานดวน (fast food) เปนอาหารทเดกนยมกน ควรเพมผกและลดการใชไขมนลง ในกรณทมรานจำาหนายในโรงเรยน สามารถควบคมใหลดพลงงานลงได

3) ใหความรเรองโภชนาการทกชนเรยน โดยเฉพาะหวขออนตรายของโรคอวนจะเกดผลเสยตอสขภาพตอเนองไปถงผใหญ มกจกรรมสงเสรมสขภาพดานโภชนาการ คอ - ใหเดกตดรปภาพอาหารทดตอสขภาพไวในหองอาหารของ

โรงเรยน- จำาหนายอาหารคณภาพเปนประจำา และเมอมงานกฬาของ

โรงเรยน (ผลไม ผก อาหารวางไขมนตำา ธญพช)- ทำาโครงการลดการจำาหนายอาหารไขมนสง นำาตาลสง นำา

หวาน ลกอม


- ใหครและบคลากรในโรงเรยน เปนตวอยางการปฏบตในเรองการกนอาหาร

- ฝกใหเดกมความสามรถรตนเองวามความหว ความอยาก ความเครยดและการแกปญหา

- สอนเดกใหรจดฉลากโภชนาการ และอานทกครงกอนกน- ฝกใหเดกแกปญหาโดยใชบทบาทสมมต (role play) กบ

การปฏเสธอาหารบางอยางภายใตความกดดนของกลมเพอน สงคม และสงแวดลอม

- ฝกใหเดกสามารถเตรยม วางแผน กำาหนดเมนอาหารสขภาพ ดวยตนเองได

- ใหความรผปกครอง หรอ เชญมารวมงานนทรรศการอาหารสขภาพทโรงเรยนจดขน

การสรางเสรมภมคมกนโรคในเดกการดแลใหมสขภาพดนน นอกจากการดแลใหเดกมการพฒนาทง

ดานรางกายและจตใจทสมบรณแลว การสรางเสรมภมคมกนโรคเปนสงจำาเปนอกประการหนง ซงจะชวยลดอตราปวยและอตราตายในเดกลงได โดยเฉพาะอยางยงการเจบปวยและตายดวยโรคทสามารถปองกนไดดวยวคซน ไมเพยงแตจะสงผลกระทบตอตวเดกและครอบครวเทานน ยงสงผลกระทบตอสงคม และประเทศชาตอกดวย ดงนนการสรางเสรมภมคมกนโรคในเดก จงนบวาเปนสงจำาเปนและมความสำาคญอยางยง ถงแมวาในปจจบนจะมยาตานจลชพมากมาย สำาหรบรกษาโรคตดเชอ แตยาเหลานมประโยชนจำากดแตเฉพาะโรคทเกดจากเชอแบคทเรยเทานน ไมอาจบำาบดโรคตดเชอทเกดจากไวรสได ดงนนการใชวคซนเพอสรางเสรมภมคมกนโรค จงจำาเปนและประหยดกวาการรกษามาก นอกจากนโรคตดเชอบางอยางอาจทำาใหพการหรอเสยชวตได

ความหมายการสรางเสรมภมคมกนโรค กระทำาได 2 วธ ดงน


1. การกระตนใหรางกายสรางภมคมกนขนเองโดยการใหแอนตเจน (antigen) หรอวคซนเขาไปในรางกาย เพอใหรางกายสรางภมคมกนโรค (antibody หรอ immunity) ขนภายหลง ภมคมกนโรคทเกดขนสามารถปองกนโรคไดนานเปนปๆ หรออาจจะอยไดตลอดไป เชน หด หดเยอรมน คางทม แตบางชนดอยไดระยะหนง เชน ไทฟอยดอยได 3 ป

เราเรยกการเสรมสรางภมคมกนแบบท 1 นวา Active immunity อาจเกดจากการตดเชอตามธรรมชาตไดโดยไมมอาการ ซงเรยกวาเปน natural immunization ซงภมตานทานทเกดขนนจะอยไดนาน หรออาจคงอยตลอดไป

การสรางภมคมกนเปนหนาทของเมดเลอดขาว 2 ชนด คอ B Iymphocytes และ T Iymphocytes โดย B Iymphocytes จะสรางแอนตบอด (antibody) ซงจะอยในกระแสเลอด มคณสมบตในการปองกนไมใหเปนโรคครงตอไป สวน T Iymphocytes นนกระตนใหเกดการเพมจำานวนของเมดเลอดขาว ทจะมคณสมบตในการทำาลายเชอททำาใหเกดโรคโดยตรง จงมคณสมบตในการทำาใหผตดเชอ หรอผปวยหายจากโรค โดยเฉพาะโรคตดเชอไวรส เชอรา และวณโรค

ลกษณะสำาคญของการตอบสนองของลโฟซยท (Iymphocytes) ในการสรางภมคมกนมดงน คอ

1. มความจำาเพาะ (specificity) หมายความวา ภมคมกนทเกดขนนนจะปองกนหรอตานทานไดเฉพาะเชอในสวนของวคซนททำาหนาทเปนแอนตเจนนนๆ เทานน

2. มความทรงจำา (memory) B และ T Iymphocytes ทเคยพบกบเชอในวคซนใดครงหนงแลวเมอถกกระตนครงท 2 จะมการตอบสนองไดเรวกวาครงแรก ถงแมวาการกระตนนน จะหางจากครงแรกนานเปนเดอนๆ

3. การใหวคซนสวนใหญตองใหหลายครง เพอกระตนใหภมคมกนสงขน และอยไดนานพอทจะปองกนไดในระยะยาว การตอบ

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 42สนองของ B Iymphocytes ตอวคซนครงแรกหรอ primary response จะใชเวลาในการสรางแอนตบอด ประมาณ 5-7 วน หลงจากนนระดบแอนตบอดจะคอยๆ สงขน และขนถงระยะสงสดประมาณ 1-2 สปดาห หลงการใหวคซน และจะคงอยในชวงระยะสนๆ หลงจากนนจะคอยๆ ลดลง และจะลดตำาลงจนอาจจะตรวจไมพบในเวลา 2 สปดาหตอมา

Secondary response คอ การตอบสนองของ B Iymphocytes ตอเชอจากวคซนชนดเตมเปนครงท 2 (หรอ 3,4 ตอไป) เนองจาก B Iymphocytes เคยพบกบเชอมากอนและคณสมบตทมความทรงจำาด จะตอบสนองไดไวกวาครงแรก ระดบ Antibody จะเรมสงขนภายในระยะเวลา 2-3 วน และจะสงขนอยางรวดเรวและระดบแอนตบอดจะสงกวาทเกดจากการไดรบวคซนครงแรก และยงคงรกษาระดบอยไดนานกวาทเกดจากการไดรบวคซนครงแรก ความสำาคญของการตอบสนองครงท 2 ทจะดเปนแบบ booster response ไดนนอยทระยะหางระหวางการไดครงท 1 และครงท 2 จะตองหางกนอยางนอย 1 เดอน ซงเปนชวงทแอนตบอดซงเกดจากการใหวคซนครงแรกลดตำาลงถงระดบทจะไมรบกวนกนการสรางแอนตบอด ของ B lymphocytes เพราะถาใหวคซนครงท 2 ในชวงแอนตบอดครงแรกยงสงอย แอนตบอดจะไปจบกบแอนตบอดเจนทเขาไปและอาจมการกำาจดออกไป ทำาใหการตอบสนองในการสรางแอนตบอดไมไดผลด ดงนนจงถอเปนหลกสำาคญในการใหวคซนวาระยะหางจากการใหครงท 1 และ 2 จะตองไมนอยกวา 1 เดอน และจากคณสมบตของ B Iymphocytes ทมความทรงจำาดนทำาใหไมจำาเปนตองตงตนใหม ถาเดกไมมาตามนด และระยะการใหวคซนหางเกนกวากำาหนด

2. การเสรมสรางภมคมกนโรคทางออมหรอดวยการรบเอา (passive immunization)

เปนการใหสารทมภมคมกนโรคอยแลว (แอนตบอด) ซงไดแก antitoxin หรอ Gammagloblin เขาไปในรางกาย ซงมผลปองกนไดทนททเขาไปในรางกาย แอนตบอดทใหเขาไปนจะอยในรางกายในระยะสนๆ ประมาณ 3-4 สปดาห ซงการสรางภมคมกนโดยวธนจะใช

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 43ในกรณรบดวนและจำาเปนเทานน เชน การให tetanus antitoxin แกผทถกตะปตำา หรอการให gammagloblin แกผทถกสนขบากดบรเวณสำาคญๆ เชน บรเวณใบหนา เปนตน เนองจากการใหภมคมกนโดยทางตรงอยางเดยวจะไมทนการณ โดยเฉพาะในรายทไดรบวคซนนนครงแรก กวาทจะมภมตานทานเกดขนตองใชเวลา 5-7 วน อาจทำาใหเกดโรคขนกอนได เนองจากโรคบางโรคมระยะฟกตวสน

สารทมภมคมกน หรอแอนตบอดทใชเพอสรางเสรมภมคมกนทางออม ไดมาจากคนหรอสตว ดงน

1. gammaglobulin หรอ immunoglobulin (IG) ไดจากคนทมภมคมกนในระดบสงจากการเกดโรค หรอจากการไดรบวคซนปองกนโรค โดยการแยก IG จากพลาสมา (plasma) ซงสวนใหญไดจากผบรจาคเลอด

2. human hyper-immunoglobulin แยก IG จากคนทมภมคมกนสงตอโรคใดโรคหนงโดยเฉพาะ เชน โรคพษสนขบา (rabies) โรคหด (measles) โดยแยก IG จากนำาเหลองของผทหายจากโรค หรอผทไดรบวคซนเฉพาะโรค

3. animal hyper-immunoglobulin ไดจากการฉดแอนตเจนเขาไปในสตว เพอใหสรางแอนตบอดแลวแยกสวนทมแอนตบอดออกมาจากพลาสมาของสตวนน ทใชกนมาก คอ แอนตทอกซนของโรคคอตบ (diphtheria antitoxin) และแอนตทอกซนของโรคบาดทะยก (tetanus antitoxin) ทเตรยมจากมา ปญหา คอการใช IG ทเตรยมจากสตว มโอกาสเกดการแพไดบอยกวา IG ทเตรยมจากคน สำาหรบแอนตทอกซนของโรคคอตบ และแอนตทอกซนของโรคบาดทะยก ยงใชในการรกษาโรค สำาหรบผทเปนโรคดงกลาวดวย

4. passive immunity ทเกดตามธรรมชาต ไดแก เดกแรกคลอดไดรบภมคมกนโรคตางๆ จากแมทเคยเปนโรคหรอไดรบเชอตามธรรมชาต ซงภมคมกนตอโรคทเกดจากการตดเชอไวรส หรอโรคทเกดจากเชอแบคทเรยบางชนด เชน โรคคอตบ และบาดทะยก จะผานไป

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 44ยงลกไดด จงไดมการนำาหลกการนมาใหทอกซอยดของบาดทะยก (tetanus toxoid) แกหญงตงครรภเพอหวงผลภมตานทานทจะปองกนโรคบาดทะยกในทารกแรกเกด

การสรางเสรมภมคมกนโรคโดยการใหวคซน นอกจากเพอเปนการปองกนผทไดรบวคซนนนไมใหเกดโรคขน เมอสมผสกบเชอทเปนสาเหตของโรค หรอถาเกดเปนโรคจะชวยใหโรคมความรนแรงนอยลงแลว ผลทไดจากการใหวคซนทสำาคญอกประการหนง คอการควบคมโรคซงจะนำาไปสการกวาดลางโรคทสามารถปองกนไดโดยการใหวคซนใหหมดไปในทสด ตวอยางทเหนไดชดเจน คอ โรคไขทรพษ (small pox) ซงสามารถกวาดวคซนมาใชใหไดประโยชนสงสด และโรคโปลโอกำาลงจะถกกวาดลางใหหมดไปโดยการรณรงคใหวคซนปองกนโปลโอ (โอพว, OPV) แกเดกทวประเทศ

ชนดของวคซนวคซนเปนผลตภณฑชวภาพทสามารถกระตนระบบภมคมกนของผท

ไดรบ และกอใหเกดภมคมกนตอเชอกอโรค วคซนทใชในโครงการสรางเสรมภมคมกนโรคในประเทศไทยมอย 3 ชนด ไดแก

1. ทอกซอยต ไดมาจากการนำาสวนทเปนพษของแบคทเรยทขบออกมา เรยกวา เอกโซทอกซน (exotoxin) ซงเปนสวนททำาใหเกดโรคมาทำาใหความเปนพษหมดไป แตยงสามารถกระตนใหรางการสรางภมคมกนตอตานพษ (antitoxin) ใชสำาหรบโรคทไมไดเกดจากตวแบคทเรยโดยตรง แตเกดจากพษทขบออกมา เชน โรคคอตบ บาดทะยก เปนตน โรคดงกลาวปองกนโดยใชทอกซอยด จะมภมคมกนตอพษของเชอเทานนเมอไดรบเชอเขาไปเชอยงสามารถเจรญในรางกายได แตจะไมเกดอาการของโรค เพราะเมอเชอปลอยพษออกมา รางกายจะกำาจดพษไดหมด เกดภาวะตดเชอไดแตไมเปนโรค โดยทวไปเมอฉดพวกทอกซอยดจะไมมไขหรอมปฏกรยาบรเวณทฉดทำาใหมอาการบวม แดงและมไขได


2. วคซนชนดเชอตาย (inactivated หรอ killed vaccine) แบงออกเปน 2 กลม คอ

2.1 ทำาจากแบคทเรยหรอไวรสทงตวททำาใหตายแลว พวกททำาจากเชอแบคทเรยมกจะเกดปฏกรยาบรเวณทฉด บางครงอาจมไขดวย อาการมกจะเรมเกดหลงฉด 3-4 ชวโมง และจะมอยประมาณ 1 วน แตบางครงอาจมปฏกรยาอยนานถง 3-4 วน วคซนกลมน ไดแก วคซนปองกนโรคไอกรน (pertussis) วคซนปองกนโรคโปลโอชนดฉด (IPV) วคซนปองกนโรคไขสมองอกเสบ วคซนปองกนโรคพษสนขบา เปนตน วคซนพวกนมกจะตองเกบในตเยนอณหภม 2-8 องศาเซลเซยส หามเกบไวในตแชแขง เพราะจะทำาใหแอนตเจนเสอมคณภาพ

2.2 ใชเฉพาะสวนของแบคทเรยหรอไวรสทไมทำาใหเกดโรค แตสามารถกระตนใหเกดภมตานทานไดมาทำาเปนวคซน เชน วคซนปองกนโรคไอกรมชนดไมมเซลล วคซนปองกนโรคตบอกเสบบ วคซนปองกนโรคไขหวดใหญ วคซนปองกนเชอ Haemophillus influenzae type B (HIB) วคซนปองกนโรคไทฟอยดชนดวไอ ตอมาไดมการพฒนารทำาวคซนของเชอบางชนดโดยใชเทคโนโลยการตดตอยน โดยการนำาเอกมายนสวนทควบคมการสรางแอนตเจนทจะไปกระตนรางกายใหสรางภมคมกนไปใสในเซลลชนดอนๆ เชน yeast, E. coli เปนตน เพอใหเซลลผลดแอนตเจนแทน วธนเรยกวา DNA recombinant วคซนทใชแพรหลายในขณะน คอ yeast derived hepatitis B vaccine

3. วคซนชนดเชอเปน (live attenuated vaccine) เปนวคซนททำาจากเชอเปนทยงมชวตอย แตไดผานกรรมวธทำาใหฤทธออนลงจนไมทำาใหเกดโรค แตยงสามารถกระตนใหรางกายสรางภมคมกนโรคได สวนใหญเปนวคซนสำาหรบโรคตดเชอไวรส ทใชแพรหลายขณะน ไดแก วคซนปองกนโรคโปลโอชนดกน (OPV) วคซนปองกนโรคหด-คางทม-หดเยอรมน วคซนสำาหรบแบคทเรย ไดแก วคซนปองกนวณโรค และวคซนปองกนโรคไขไทฟอยดชนดกน วคซนเหลานเมอใหเขาไปในรางกายแลวจะกระตนใหรางกายสรางภมคมกนโดยมการเปลยนแปลงภายใน

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 46รางกายเชนเดยวกบการตดเชอตามธรรมชาต แตจะไมมอาการของโรคเกดขนหรอมอาการแบบเปนโรคอยางออนๆ เชน วคซนปองกนโรคหด อาจมไขเกดขนประมาณวนท 7 ถงวนท 12 หลงฉด บางรายอาจมผนเกดขนได วคซนชนดเชอเปนทตองเกบรกษาเปนพเศษทอณหภม 0-8 องศาเซลเซยส หรอในชองแชแขง ถาตองเกบไวนาน เพราะวคซนชนดเชอเปนสวนใหญจะไวตอความรอน ถาเชอตาย การใหวคซนจะไมไดผล นอกจากนรางกายมภมคมกนอยบาง เชน เดกทมภมคมกนโรคหดทไดภมคมกนทางออม โดยการไดรบแกมมาโกลบลน (gammaglobulin) กอาจขดขวางการกระตนใหรางกายสรางภมคมกนของวคซนไดเชนเดยวกน การใหวคซนชนดเชอเปนจะตองระวงเกยวกบระบบการสรางภมคมกนของรางกาย ถาใหในผปวยทมระดบภมคมกนตำากวาปกต เชน ผทเปนโรคเอดส ฟรอผทไดรบยากดภมคมกนโรคอยเชน ยารกษาโรคมะเรงตางๆ หรอไดรบยาสเตยรอยด เปนตน อาจมอนตรายได เพราะวคซนชนดเชอเปนอาจเขาไปแบงตวเพมจำานวนทำาใหเกดอนตรายตอผทไดรบวคซนได และโดยทวไปแลวไมควรใหวคซนชนดเชอเปนแกหญงตงครรภ

วธการใหวคซนการใหวคซนอาจใหไดหลายทาง ดงน1. การรบประทาน (oral route) ใชสำาหรบปองกนโรคตดเชอ

ททางปาก และมการแบงตวในลำาไส เชน วคซนโปลโอ วคซนไทฟอยด เปนตน วธนสามารถกระตนภมคมกนเฉพาะทในลำาไส นอกเหนอจากในเลอดได

2. การฉดเขาในใตผวหนง (intradermal หรอ intracutaneous route) วธนทำาใหเกดภมคมกนไดดเพราะกระตนเซลลจำานวนมากทมอยในผวหนง และดดซมไปยงทอนำาเหลองไดด ใชวคซนจำานวนนอย แตการฉดทำาไดยากกวาวธอน ผฉดตองมความชำานาญ วคซนทใหโดยวธน ไดแก วคซนบซจ (วณโรค) วคซนพษสนขบา เปนตน


3. การฉดเขาใตผวหนง (subcutaneous route) มกจะใชกบวคซนทไมตองการใหดดซมเรวเกนไปเพราะอาจเกดปฏกรยายารนแรงและเปนวคซนทไมมสารเสรมฤทธ เชน วคซนรวมปองกนโรคหด-คางทม-หดเยอรมน วคซนไทฟอยด วคซนไขสมองอกเสบ เปนตน

4. การฉดเขากลามเนอ (intramuscular route) ใชเมอตองการใหดดซมด การฉดเขากลามเนอจะใหไดผลด ควรฉดบรเวณตนแขน (deltoid) เพราะการดดซมดทสด ไขมนไมมาก เลอดมาเลยงด การเคลอนไหวของแขนทำาใหดดซมดขน ตำาแหนงทนยมรองลงมา คอ บรเวณกงกลางตนขาดานหนาคอนไปดานนอก (midantero-lateral thigh) ซงมกใชในเดกเลก เนองจากแขนยงมกลามเนอนอย ไมควรฉดบรเวณสะโพก (gluteus) เพราะอาจเกดอนตรายตอเสนประสาทไซเอตก (sciatic nerve) และการดดซมตำา วคซนทมสารเสรมฤทธจะตองฉดเขากลามเนอเสมอ เพราะถาฉดเขาผวหนงหรอใตผวหนงจะเกดเปนไตแขงและเกดการอกเสบเฉพาะทได วคซนทตองฉดเขากลามเนอ ไดแก วคซนรวมปองกนโรคคอตบ-บาดทะยก-ไอกรม (ดทพ) วคซนปองกนโรคตบอกเสบบ และวคซนปองกนโรคไขหวดใหญ เปนตน

5. การพนเขาทางจมก วคซนทใหโดยวธน ไดแก วคซนไขหวดใหญ การใหโดยวธจะกระตนใหรางกายมภมคมกนทางเยอเมอก (mucosal immunity) และภมคมกนในเลอด (humeral immunity) ดวย

การเกบวคซนการเกบวคซนเปนสงสำาคญมาก วคซนจะคงคณภาพอยไดจะตองม

ระบบการขนสงทควบคมอณหภมใหเยน (cold chain) ได เพอใหวคซนไมเสยหรอเสอมคณภาพ การเกบวคซนถาเกบไมถกตอง วคซนจะเสอมคณภาพ ฉดแลวไมไดผล วคซนสวนใหญแนะนำาใหเกบในตเยนทมอณภม 2-8 องศาเซลเซยส ไมควรเกบไวทบานประตตเยนเพราะการเปดตเยนแตละครงทำาใหอณภมในตเยนสงเพมขนเกน 8 องศาเซลเซยส และไมควรเกบไวใตชองแชแขงโดยตรง เพราะถาอณภมเยนมากเกนไป อาจ

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 48ทำาใหวคซนบางชนด เชน วคซนดทพ วคซนปองกนโรคตบอกเสบ วคซนปองกนไทฟอยด วคซนปองกนโรคพษสนขบา เปนตน เสยได โดยทวไปวคซนทเปนนำาควรเกบไวในตเยน หามใสในชองแชแขง สวนวคซนทเปนผงแหง (lyophilized) บางชนดการเกบไวในชองแชแขงจะเกบไวไดนานขน วคซนทกชนดทเกบในตเยนควรใสไวในกลองพลาสตก หรอกลองกระดาษกอนทจะเกบไวในตเยน เพอปองกนไมใหวคซนถกแสงสวาง และมการเปลยนแปลงอณภมขณะเปดตเยน

หลกการทวไปในการใหวคซน1. เดกทมไข ควรเลอนการฉดวคซนออกไปจนกวาไขจะหาย โดย

เฉพาะวคซนทอาจทำาใหเกดไขเพราะจะทำาใหแยกไมออกวาไขเกดจากโรคหรอวคซน นอกจากนนการใหวคซนขณะทเดกมไข ปฏกรยาของวคซนอาจทำาใหเดกมไขสงมากขนและทำาใหเดกเกดชกจากไขสง แตถามอาการปวยเลกนอย เชน เปนหวด นำามกไหล สามารถใหวคซนได

2. วคซนหลายชนดอาจใหพรอมกนในวนเดยวกนได โดยทวไปวคซนชนดเชอตายสามารถใหพรอมกนได แตควรใหคนละตำาแหนง (ไมผสมฉดใน syringe เดยวกน) แตวคซนททำาใหเกดเปนไขในเวลาเดยวกนไมควรใหพรอมกน เพราะอาจทำาใหมไขสง เชน วคซนดทพกบวคซนไทฟอยด สวนวคซนไวรสชนดเชอเปน ถาใหพรอมกนหลายชนดในวนเดยวกน การสรางภมคมกนจะเกดขนไดดหมด แตถาไมไดใหในวนเดยวกน ควรเวนหางกนอยางนอย 1 เดอน (ยกเวน โอพว) เพราะวคซนทใหไปชนดแรกอาจขดขวางการสรางภมคมกนของวคซนทใหทหลงได วคซนชนดเชอตายสามารถใหหางจากวคซนชนดเชอเปนกวนได

3. การใหวคซนชากวากำาหนด ไมไดทำาใหภมคมกนเกดนอยลง ในทางตรงกนขามถาฉดวคซนทเรวกวากำาหนด อาจทำาใหภมคมกนขนไดนอยลง หรออยไมนานตามกำาหนด เนองจากแอนตบอดทเกดจากการใหไปครงกอนยงสงอยอาจไปจบกบแอนตเจนทเขาไปใหม ดงนนถาเดกมาฉดวคซนเลยกำาหนดนด สามารถฉดเขมตอไปไดเลย โดยไมตองตงตนใหม เนองจาก B lymphocytes มความทรงจำาด เพยงแตการนดครงตอ

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 49ไปควรมาใหตรงตามนด เนองจากระยะเวลาทกำาหนดใหมารบวคซนเปนชวงเวลาทเดกมโอกาสเสยงตอการตดเชอได ดงนนเดกทไดรบวคซนไมครบตามกำาหนด อาจมภมตานทานขนไมดทำาใหมโอกาสตดเชอในชวงเวลาดงกลาวได

4. ผทไดรบเลอดหรอผลตภณฑจากเลอดมาไมถง 3 เดอน ไมควรใหฉดวคซนชนดเชอเปน จะตองเลอนการใหวคซนชนดเชอเปนอยางนอย 5-11 เดอน เพราะเลอดหรอผลตภณฑของเลอดทไดรบมากอนอาจจะมภมคมกนไปขดขวางเชอมชวตทใหไปได การทจะเลอนการใหวคซนออกไปนานเทาใดขนอยกบปรมาณของเลอดหรอผลตภณฑของเลอดทไดรบ และถาไดรบเลอด หรอผลตภณฑของเลอดหลงไดรบวคซนชนดเชอเปนไมถง 2 สปดาห ตองฉดวคซนชนดนนนซำาอกในเวลา 3 เดอนตอมา แตถาเปนวคซนชนดเชอตายไมจำาเปนตองฉดซำาอก

5. เดกทตองรบประทานยาสเตยรอยดขนาดสงกวา 2 มลลกรม/กโลกรม/วน ไมควรใหวคซนชนดเชอเปนจนกวาจะหยดยาไปแลวอยางนอย 1 เดอน แตถาไดยามาไมเกน 2 สปดาห สามารถใหวคซนไดทนททหยดยา ในรายทไดรบยาสเตยรอยดชนดทาหรอฉดเฉพาะทหรอไดรบยาในขนาดตำา สามารถใหวคซนได สวนเดกทไดรบยาเคมบำาบด สามารถใหวคซนชนดเชอตายไดตามปกต แตสวนใหญมกงดใหวคซนในชวงทไดรบยาเคมบำาบดโดยเฉพาะอยางยงวคซนชนดเชอเปน จะเรมใหยาเคมบำาบดหลงหยดยาเคมบำาบดไปแลว 3-6 เดอน

6. เดกทมภมคมกนผดปกตแตกำาเนด ไมควรใหวคซนชนดเชอเปน และไมควรใหวคซนปองกนโรคโปลโอชนดรบประทาน (โอพว) แกเดกปกตทมคนในบานเปนโรคขาดภมคมกนแตกำาเนด หรอทารกทอยในสถานรบเลยงเดก เพราะเชอไวรสโปลโออาจออกมากบอจาระและแพรเชอไปตดเดกอนได

7. เดกทเคยไดรบวคซนรวมปองกนโรคคอตบ บาดทะยก ไอ– –กรน แลวเกดอาการชกภายใน 3 วน หรอมอาการทางสมอง

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 50(encephalopathy) ภายใน 7 วน ไมควรไดรบวคซนปองกนโรคไอกรนชนด whole cell ในครงตอไป

8. เดกทมประวตชกจากไขสง สามารถใหวคซนได แตตองใหยาลดไขปองกนไวกอน สวนการจะเรมใหยาลดไขเมอใดและใหเปนเวลานานเทาใด ตองพจารณาจากปฏกรยาการเรมเกดมไขของวคซนแตละชนดรวมทงระยะเวลาทมไขดวย เชน ถาไดวคซนรวมปองกนโรคคอตบ บาดทะยก – – ไอกรน ควรไดยาลดไขทก 4 ชวโมง หลงไดรบวคซน และใหตอไปอกเปนเวลา 24 ชวโมง หรอถาใหวคซนปองกนโรคหด ตองพจารณาใหยาลดไข ตงแตวนท 5 หลงไดรบวคซน และใหตอไปอกเปนระยะ 5-7 วน เปนตน

9. ผปวยทแพวคซนหรอสวนประกอบของวคซน ควรหลกเลยงการใหวคซน เชน ผปวยทแพไขชนด anaphylaxis ไมควรใหวคซนททำาจากไข เชน วคซนปองกนโรคหด คางทม ไขหวดใหญเปนตน ถาแพแบบลมพษใหไดเพราะในวคซนมไขปนเป อนนอยมาก

10. การเปลยนแหลงผลตวคซน เชน ฉดวคซนตบอกเสบบเขมแรกจากบรษทหนง ตอไปเปลยนเปนของอกบรษทหนง สามารถทำาได มขอมลการศกษาแลวพบวา สวนใหญสามารถเปลยนบรษทได ไดแก วคซนรวมปองกนโรคคอตบ บาดทะยก ไอกรน วคซนตบอกเสบบ – –วคซนโรคพษสนขบา วคซนโปลโอ วคซนไขสมองอกเสบเจอ วคซนรวมหด หดเยอรมน คางทม และวคซนตบอกเสบเอ สวนวคซนทควรใชตว– –เดม คอ วคซนโรคไอกรนชนดไมมเซลล เพราะสวนประกอบของแตละบรษทไมเหมอนกน ยกเวนกรณจำาเปน

11. การใหวคซนซำา ในกรณทไมแนใจวาเคยไดรบวคซนนนมาครบ หรอเคยเปนโรคมาแลว การไดรบวคซนซำาอก ไมมอนตรายใดๆ นอกจากสนเปลองเงนหรอเจบตวโดยไมจำาเปน

12. ขนาดของวคซนในเดกและผใหญไมไดขนกบนำาหนกตวเหมอนยาปฏชวนะ ยาปฏชวนะกระจายทวตว ถาตวใหญยาจะกระจายมาก ทำาใหความเขมขนลดลง ไมวามนำาหนกมากหรอนอย ตอมนำาเหลองมขนาดเทากน วคซนปองกนโรคตบอกเสบบและตบอกเสบเอ ใชอาย 18 ป หรอ 20

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 51ป เปนตวแบงโดยไมคำานงถงนำาหนกตว วคซนปองกนโรคอสกอใสใชอาย 13 ป เปนตวแบง ถาอายมากกวา 13 ป ตองใหสองเขม วคซนปองกนโรคไขหวดใหญและไขสมองอกเสบเจอใชอาย 3 ป เปนตวแบง ขนาดของวคซนทใช ขนาดทแนะนำาไดมาจากการศกษาทดลอง การใชขนาดแตกตางจากคำาแนะนำาอาจไดผลไมเตมท อาจทำาใหเกดฤทธขางเคยงสง และไมมขอมลเพยงพอทจะประเมนประสทธผล

13. เดกทารกคลอดกอนกำาหนดควรไดรบวคซนตามอายหลงคลอดเชนเดยวกบปกต ยกเวนการใหวคซนตบอกเสบบในทารกทมนำาหนกนอยกวา 2,000 กรม ถามารดาไมไดเปนพาหะควรเลอนการฉดเขมแรกไปจนกระทงทารกมนำาหนกมากกวา 2,000 กรม หรออาย 2 เดอน (ใหพรอมวคซนรวมปองกนโรคคอตบ-บาดทะยก-ไอกรน) เพราะทารกคลอดกอนกำาหนดตอบสนองตอวคซนไมด แตหากมารดาเปนพาหะของโรคกควรใหวคซนตบอกเสบบตงแตแรกเกดเชนเดยวกบเดกคลอดครบกำาหนด เพอไมใหเสยงตอการตดเชอ ในกรณนควรให hepatitis B immune globulin (HBIG) รวมไปดวย และควรใหเพมอก 3 เขม โดยเรมตอนอาย 2 เดอน หรอนำาหนกมากกวา 2,000 กรม เขมท 2 และ 3 เมอ 1-2 เดอน และ 6 เดอน หลงจากนนทารกคลอดกอนกำาหนดกลมนจะไดวคซนตบอกเสบบรวม 4 เขม

14. อายทควรใหวคซนขนอยกบขอมลทางวทยาการระบาดของโรค อายทปวยเปนโรคบอย อายทมโรคแทรกซอนสง ความสามารถในการตอบสนองตอวคซนในอายตางๆ กนและการขดขวางของภมคนกนจากมารดา โดยทวไปจะใหวคซนแกเดกอายนอยทสดทเรมมความเสยงตอโรค และสามารถนสรางภมคมกนหลงจากไดรบวคซนนนได

15. เดกทตดเชอเอชไอว หรอเชอเอดส ไมวาจะมอาการหรอไมมอาการกตาม สามารถใหวคซนไดทกชนดเหมอนเดกปกต ยกเวนวคซนบซจ ซงใหเฉพาะเดกทตดเชอเอชไอว แตยงไมอาการของโรคเอดสสวนวคซนรวมปองกนโรคหด-คางทม-หดเยอรมน (MMR) และวคซนปองกนโรคโปลโอชนดกน สามารถใหไดแมวาเดกจะมอาการของโรคเอดสแลว

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 52กตาม เพราะเดกกลมนจะมอนตรายจากการเกดโรคทปองกนไดดวยวคซนมากกวาอนตรายจากวคซนเอง

การแบงกลมวคซนปจจบนไดมการแบงกลมวคซนออกเปน 5 กลม ดงนกลมท 1 วคซนสำาหรบเดกทกคนในโครงการ EPI (Expanded

Program of Immunization) ไดแกวคซนปองกนโรคตอไปน- วณโรค (BCG)- โรคคอตบ (diphtheria toxoid)- โรคบาดทะยก (teatanus toxoid)- โรคไอกรน (whole cell หรอ acellular pertussis

vaccine)- โปลโอ (oral or inactivated poliomyelitis vaccine

– OPV หรอ IPV)- โรคหด คางทม หดเยอรมน (measles, mumps, rubella

vaccine)- โรคไวรสตบอกเสบบ (hepatitis B vaccine – HBV)กลมท 2 วคซนทใชสำาหรบทองถนทมโรคชกชมหรอทองถนทมการระบาดของโรค วคซนในกลมน ไดแก วคซนปองกนโรคตอไปน- โรคไขสมองอกเสบ (Japanese encephalitis – JE)- โรคไทฟอยด (typhoid)- โรคอหวาต (cholera)- โรคไขกาฬหลงแอน (meningococcemia)กลมท 3 วคซนสำาหรบเดกทมภมคมกนตำา หรอเดกทมปจจยเสยงตอโรคแทรกซอนสง วคซนในกลมน ไดแก วคซนปองกนโรคตอไปน- โรคตดเชอนวโมคอคคส (pneumococcal infection)- โรคไขหวดใหญ (influenza)- โรคตดเชอ hemophilus influenza b


- โรคไขกาฬหลงแอน (meningococcemia)- โรคอสอใส (varicella)กลมท 4 วคซนสำาหรบคนเดนทาง วคซนในกลมน ไดแก วคซนปองกนโรคตอไปน- โรคไวรสตบอกเสบเอ (hepatitis A)- โรคไทฟอยด (typhoid)- โรคไขกาฬหลงแอน (meningococcemia)- โรคไขเหลอง (yellow fever)กลมท 5 วคซนทใชในกรณพเศษ วคซนในกลมน ไดแก วคซนปองกนโรคตอไปน- โรคพษสนขบา (rabies)

พยาบาลกบงานการสรางเสรมภมคมกนโรคเพอใหงานการสรางภมคมกนโรคในเดกดำาเนนไปโดยมประสทธภาพ

และบรรลวตถประสงคสงสดพยาบาลทำาหนาทรบผดชอบเกยวกบงานการสรางเสรมภมคมกนโรค นบวาเปนบคลากรทางดานสาธารณสขทมความสำาคญอยางยง เพราะเปนผทปฏบตงานโดยตรงกบผรบบรการ สงสำาคญทพยาบาลผรบผดชอบงานดานการสรางเสรมภมคมกนโรคตองปฏบตมดงตอไปน

1. ตองทราบโยบายของกระทรวงสาธารณสข และควรยดถอเปนแนวทางในการปฏบตงาน

2. ตองมความร ความเขาใจเกยวกบวคซนแตละชนดทตองใหแกผมารบบรการเปนอยางด โดยเฉพาะอยางยงตองรวาวคซนเปนชนดเชอเปนหรอเชอตาย วธการเกบ วธการผสม และวธการใหวคซนแตละชนด ปฏกรยาทเกดขนหลงจากไดรบวคซน หลกทวไปในการใหวคซน

3. พยาบาลตองอธบายใหผปกครองเหนความจำาเปนและความสำาคญของการพาเดกมารบวคซนใหตรบตามทกำาหนด โดยเฉพาะอยางยงการพาเดกมารบวคซนครงแรก การสอนใหผปกครองรจกโรคตางๆ ท

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 54สามารถปองกนไดดวยวคซน และอนตรายทเกดจากการเปนโรคดงกลาว จงมความสำาคญอยางยง

4. ควรอธบายใหผปกครองทราบวา จะฉดวคซนปองกนโรคใด ปฏกรยาทอาจเกดขนหลงไดรบวคซนและวธการปฏบต ซงถาไมมการอธบายลวงหนา เมอเกดปฏกรยาขนอาจสรางความไมพอใจ และเปนสาเหตททำาใหผปกครองไมพาเดกมารบวคซนครงตอไป

5. การเขยนชอวคซนในสมดบนทก ควรเขยนเปนชอโรคทผปกครองเขาใจได ไมควรเขยนชอทางการคาอยางเดยวหรอเขยนเฉพาะภาษาองกฤษ เพราะผปกครองจะไมทราบวาปองกนโรคใด และควรแนะนำาใหผปกครองเกบสมดบนทกการฉดวคซนไว เพราะอาจตองมการใชเวลาเขามหาวทยาลย หรอไปตางประเทศหรอเวลาทำางาน ควรบนทกชอทางการคาของวคซน Lot number วนหมดอายไว เพอใชในการตรวจสอบภายหลง หากมปญหา

6. ตองบอกใหผปกครองทราบวาวคซนทไมไดอยในแผนทกระทรวงสาธารณสขกำาหนด หากผปกครองมความประสงคจะฉดตองจายคาวคซนเอง

คำาแนะนำาในการใหวคซนเมอคณแมคลอดลกคนใหมแลว สงสำาคญทสดเรองหนงทคณแม

จำาเปนตองมความร ความเขาใจ เกยวกบสขภาพของลกนอย กคอ "การใหวคซนในเดก" เพราะการใชวคซนนจะเปนการปองกนโรคภยไขเจบทอาจเกดขนกบลกของเราในอนาคตได และโดยมากแลวทารกแรกเกดจะตองไดรบการฉดวคซนขนตน คอ บซจ ปองกนวณโรค และวคซนตบอกเสบบกอน จากนนแพทยจะนดคณแมใหนำาลกมาฉดวคซนปองกนโรคตาง ๆ เปนระยะ ๆ และแพทยกจะบนทกรายละเอยดตาง ๆ เอาไวในสมดประจำาตวเดกทกครงดวย เพอเปนขอมลสำาหรบการตรวจรางกายเดกครงตอ ๆ ไป

ในกรณทคณแมสงเกตเหนวา ลกมอาการปวด บวม แดง รอน บรเวณทฉดวคซนแลวละก นนหมายความวารางกายของลกมปฏกรยาตอตานกบวคซนทแพทยฉดเขาไป ซงอาการขางเคยงทเกดขนน คณแมอาจจะ

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 55แกไขเบองตนดวยการประคบตรงบรเวณทลกมอาการดงกลาวดวยนำาอน วธนจะทำาใหลกมอาการดขน แตถาเหนวาลกมอาการรนแรงถงขนชก หรอมไขสงมาก คณแมจะตองรบพาลกไปพบแพทยทนท และจะตองแจงใหแพทยทราบเกยวกบขอมลการฉดวคซนของลกทผานมากอนทจะฉดวคซนในครงตอไป

วคซนปองกนโรควณโรค (BCG) : เดกทกคนทเกดในโรงพยาบาลจะไดรบการฉดวคซนทตนแขนซาย หรอสะโพกซาย ลกษณะจะเปนสขาวขนาด 7-8 มม. ตอไปจะเปนรอยแดง และหลงจากนนอกไมเกน 1 เดอน จะเกดตมขนาดเลก ๆ มหนองสขาวนานประมาณ 1-2 เดอน จากนนกจะแหงหายไป ชวงทเปนหนองนนตองระวงไมใหหนองแตก เพราะเชอโรคจะเขาไปทำาใหเกดการอกเสบลกลาม แตถาเหนวาหนองของลกแตกแลว คณแมจะตองเชดผวหนงบรเวณนนของลกใหสะอาด และแหงอยเสมอ

วคซนปองกนโรคคอตบ ไอกรน บาดทะยก (DTP) : ทง 3 โรคนแพทยจะฉดยาปองกนใหเดกในเขมเดยวกนเลย ซงคณแมจะตองพอลกไปฉดวคซนตงแตอาย 2 เดอนตามลำาดบ ดงนน ภายใน 1 ปแรกลกกจะไดรบการฉด 3 เขมดวยกน จากนนคณแมควรพาลกไปฉดวคซนปองกนโรคคอตบ และบาดทะยกซำาอกครง เมออาย 1 ขวบครง และอาย 4-6 ขวบวคซนปองกนโรคหด หดเยอรมน และคางทม (MMR) : เนองจากโรคหด และโรคหดเยอรมนจะมอนตรายตอทารกในครรภเปนอยางมาก โดยเฉพาะคณแมทตงครรภใน 3 เดอนแรก ถาเปนโรคนจะทำาใหทารกทอยในครรภเสยงกบการเปนโรคหวใจรว หรออาจทำาใหตาเปนตอกระจกได ดงนน แพทยจงฉดยาปองกนหดเยอรมนในหญงวนเจรญพนธทตองแนใจวาจะไมมครรภในระยะ 3 เดอนหลงฉดยา ในสวนของเดกทารกนน คณแมควรนำาลกไปฉดวคซนปองกนโรคหดเยอรมน และโรคคางทม ไดตงแตลกอาย 9-12 เดอน

วคซนปองกนโรคตบอกเสบบ (HBV) : วคซนชนดนจะชวยปองกนโรคตบอกเสบชนด "บ" ซงเปนชนดรายแรงมากกวาชนด "เอ" เพราะถาเปนโรคตบอกเสบชนด "บ" แลวโอกาสทจะกลายเปนมะเรงตบกจะมสง

บทท 3 การสงเสรมภาวะสขภาพ/ 56มาก อยางไรกตามในปจจบนเดกทารกทคลอดในโรงพยาบาลจะไดรบการฉดวคซน เพอปองกนโรคตบอกเสบชนด "เอ" และชนด "บ" กอนกลบบานทกคน แตถาในกรณทคณแมเปนพาหะของโรคแลวละกลกจะตองไดรบการฉดวคซนปองกนโรคตบอกเสบ "บ" เขมแรกภายใน 24 ชวโมง เขมตอไปฉดเมออาย 1 เดอน และอาย 6 เดอนตามลำาดบ

เอกสารอางองพรทพย ศรบรณพพฒนาและคณะ. (2555). การพยาบาลเดกเลม 1. (พมพครงท 1). กรงเทพฯ: ธนาเพรส.สำานกโภชนาการ. (2546). ปรมาณสารอางองทควรไดรบประจำาวนสำาหรบคนไทย. เขาถงเมอ 18

2558, จาก http ://nutrition.anamai.moph.go.th/temp/main/view.php ?group=2&id=132. Holden, C., & Macdonald, A. (2000). Nutrition and Child Health. (1st ed.). London, United

Kingdom.

http://nutrition.anamai.moph.go.th/temp/main/view.php?group=2&id=132



Documents

› muntanavadee_ma › pluginfile.php › 20… · Web view บทที่ 3 การส่งเสริมภาวะสุขภาพบทท 2 การส งเสร