Güneşin Gücü:Dış Güneşin Gücü:Dış KuvvetlerKuvvetler

Rüzgarların Oluşturduğu Yer Rüzgarların Oluşturduğu Yer ŞekilleriŞekilleri

RÜZGAR AŞINDIRMA ŞEKİLLERİRÜZGAR AŞINDIRMA ŞEKİLLERİ

RÜZGAR AŞINDIRMA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİRÜZGAR AŞINDIRMA BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ Rüzgârlar, kopardıkları parçacıkları havalandırarak taşımak, Rüzgârlar, kopardıkları parçacıkları havalandırarak taşımak,

bu parçacıkları çarptırarak aşındırmak ve gücü bitince de bu parçacıkları çarptırarak aşındırmak ve gücü bitince de biriktirmek yoluyla yeryüzünde şekillendirme yaparlar.biriktirmek yoluyla yeryüzünde şekillendirme yaparlar.

Rüzgârlar, en fazla kurak ve yarıkurak bölgelerde Rüzgârlar, en fazla kurak ve yarıkurak bölgelerde etkilidirler. Çünkü, bu bölgelerde bitki örtüsü zayıf, arazi etkilidirler. Çünkü, bu bölgelerde bitki örtüsü zayıf, arazi kuru, rüzgâr hızlıdır.kuru, rüzgâr hızlıdır.

Rüzgârlar, güçleri ölçüsünde yeryüzünden kopardıkları Rüzgârlar, güçleri ölçüsünde yeryüzünden kopardıkları parçacıkları veya mevcut materyalleri sürükleyerek, parçacıkları veya mevcut materyalleri sürükleyerek, havalandırarak taşırlar ve önüne çıkan engellere çarptırırlar. havalandırarak taşırlar ve önüne çıkan engellere çarptırırlar. Bunun sonucunda, kayaların yüzeyinde çizikler ve oyuklar Bunun sonucunda, kayaların yüzeyinde çizikler ve oyuklar oluşur. Aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakalar üst üste oluşur. Aşınmaya karşı farklı dirençteki tabakalar üst üste oluşmuş ise bu oyuklar büyür ve bazı şekiller meydana oluşmuş ise bu oyuklar büyür ve bazı şekiller meydana gelir. gelir. Bu şekillerin en sık görülenleri şeytan masaları (mantar Bu şekillerin en sık görülenleri şeytan masaları (mantar kayalar) tafoni ve yardang dır.kayalar) tafoni ve yardang dır.

Şeytan Masası (Mantar Kaya):Rüzgarların taşıdıkları Şeytan Masası (Mantar Kaya):Rüzgarların taşıdıkları materyallerin kayaların alt bölümlerini çarparak aşındırması ile materyallerin kayaların alt bölümlerini çarparak aşındırması ile

oluşur.Üst kısmı daha az aşınan kayalar mantar görünümünü alır.oluşur.Üst kısmı daha az aşınan kayalar mantar görünümünü alır.

Şahit kayalar: Bir yamaçta kayalar arasındaki Şahit kayalar: Bir yamaçta kayalar arasındaki çözülmüş maddelerin uzaklaştırılması ile oluşmuş çözülmüş maddelerin uzaklaştırılması ile oluşmuş

şekillerdir. Yani farklı dirence ve aşınma özelliklerine şekillerdir. Yani farklı dirence ve aşınma özelliklerine sahip kaya veya tortulların bulunduğu yerlerde sahip kaya veya tortulların bulunduğu yerlerde

rüzgârın kolay aşınan kaya ya da tortulları rüzgârın kolay aşınan kaya ya da tortulları aşındırması ve aşındırılan maddelerin başka yerlere aşındırması ve aşındırılan maddelerin başka yerlere

uzaklaştırılması ile oluşan şekillerdiruzaklaştırılması ile oluşan şekillerdir

Tafoni:Taşların sular tarafından yumuşak kısımlarının Tafoni:Taşların sular tarafından yumuşak kısımlarının eritilmesi ve aşındırılması sonucu kayaçlar üzerinde eritilmesi ve aşındırılması sonucu kayaçlar üzerinde

küçük oyuklar oluşur bu oyukara tafoni denir.küçük oyuklar oluşur bu oyukara tafoni denir.

Yardang: Kayaçların yumuşak kısımları kolay aşınırken, Yardang: Kayaçların yumuşak kısımları kolay aşınırken, sert kısımları zor aşınır. Böylece yüzeyde küçük çukur ve sert kısımları zor aşınır. Böylece yüzeyde küçük çukur ve

tümseklerden oluşan bir görüntü ortaya çıkar böyle tümseklerden oluşan bir görüntü ortaya çıkar böyle

arazilere yardang denir.arazilere yardang denir.

RÜZGAR BİRİKTİRME RÜZGAR BİRİKTİRME ŞEKİLLERİŞEKİLLERİ

Rüzgâr biriktirme şekillerinden en Rüzgâr biriktirme şekillerinden en yaygın olanları yaygın olanları kumulkumullardır. lardır. Kumullar, rüzgâr hızının azaldığı Kumullar, rüzgâr hızının azaldığı alanlarda kum yığınları şeklinde alanlarda kum yığınları şeklinde meydana gelirler. meydana gelirler.

Rüzgâr yönünde uzanan kumul tepelerine Rüzgâr yönünde uzanan kumul tepelerine boyuna kumul, rüzgâra dik yönde olanlara boyuna kumul, rüzgâra dik yönde olanlara da enine kumul denir. Hilal biçimindeki da enine kumul denir. Hilal biçimindeki enine kumullara da enine kumullara da barkanbarkan adı  adı verilmektedir. verilmektedir.

Kumul alanlarına yakın yerlerde Kumul alanlarına yakın yerlerde oluşan ince toz birikintilerine oluşan ince toz birikintilerine ise ise löslös toprakları adı verilmektedir.  toprakları adı verilmektedir.

AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER AKARSULARIN OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİŞEKİLLERİ

Yeryüzünü şekillendirici etkisi en fazla olan dış kuvvet Yeryüzünü şekillendirici etkisi en fazla olan dış kuvvet akarsulardır.akarsulardır. Kutup bölgeleri ve yüksek dağlar dışında kalan  Kutup bölgeleri ve yüksek dağlar dışında kalan yerlerde etkisi fazladır. Nemli ve sıcak iklimlerde daha çok etkilidir.yerlerde etkisi fazladır. Nemli ve sıcak iklimlerde daha çok etkilidir.

Türkiye'de akarsuların şekillendirici etkisi 3. zamandaki orojenik Türkiye'de akarsuların şekillendirici etkisi 3. zamandaki orojenik hareketlerin tamamlanmasıyla başlamıştır. 4. zamandaki epirojenik hareketlerin tamamlanmasıyla başlamıştır. 4. zamandaki epirojenik hareketlerle Türkiye'de yükselme sonucu akarsu yataklarında eğim hareketlerle Türkiye'de yükselme sonucu akarsu yataklarında eğim artmış, akarsuların akış hızının artmasıyla birlikte aşındırma güçleri artmış, akarsuların akış hızının artmasıyla birlikte aşındırma güçleri de arttığı için, derin vadilere gömülmüşlerdir.de arttığı için, derin vadilere gömülmüşlerdir.

"İç kuvvetlerin meydana getirdiği yerşekillerinin ana yapısı, dış "İç kuvvetlerin meydana getirdiği yerşekillerinin ana yapısı, dış kuvvet olan akarsular tarafından aşındırma ve aşınan malzemelerin kuvvet olan akarsular tarafından aşındırma ve aşınan malzemelerin taşınarak biriktirilmesi ile sürekli olarak değiştirilmektedir."taşınarak biriktirilmesi ile sürekli olarak değiştirilmektedir."

1.Kimyasal aşındırma:1.Kimyasal aşındırma: Akarsuların geçtiği zeminlerde, kayaları  Akarsuların geçtiği zeminlerde, kayaları oluşturan mineralleri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma oluşturan mineralleri eritmesiyle yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma daha çok yanlara doğru yapılır. daha çok yanlara doğru yapılır. Kimyasal aşındırmada şu koşullar Kimyasal aşındırmada şu koşullar etkili olur;etkili olur;

Suyun sıcaklığıSuyun sıcaklığı

Kayaların eriyebilme özelliğiKayaların eriyebilme özelliği

   Akarsular aşındırma faaliyetine ağız kesimlerinden başlar ve Akarsular aşındırma faaliyetine ağız kesimlerinden başlar ve

yataklarını geriye (kaynağa) doğru aşındırırlar. Bu aşındırma işlemi yataklarını geriye (kaynağa) doğru aşındırırlar. Bu aşındırma işlemi yatak eğimi iyice azalıncaya kadar devam eder. Bu aşındırma, yatak eğimi iyice azalıncaya kadar devam eder. Bu aşındırma, işlemi sonucunda, akarsu yatağı içbükey bir profil alır. Buna işlemi sonucunda, akarsu yatağı içbükey bir profil alır. Buna "denge "denge profili"profili" denir. denir.

2. Mekanik Aşındırma:2. Mekanik Aşındırma: Akarsuların yataklarında daha çok  Akarsuların yataklarında daha çok derinlemesine yaptığı aşındırmadır. derinlemesine yaptığı aşındırmadır. Bu aşındırma şu koşullara bağlı Bu aşındırma şu koşullara bağlı olarak hızlı olur:olarak hızlı olur:

Su miktarının çok olmasıSu miktarının çok olması

Akış hızının fazla olmasıAkış hızının fazla olması

Yatak eğiminin fazla olmasıYatak eğiminin fazla olması

Taşıdığı yük miktarının (çakıl, kum, alüvyon, mil vb.) fazla olmasıTaşıdığı yük miktarının (çakıl, kum, alüvyon, mil vb.) fazla olması

Akarsu havzasındaki kayaların direncinin az olmasıAkarsu havzasındaki kayaların direncinin az olması

Bitki örtüsünün cılız olmasıBitki örtüsünün cılız olması

Türkiye akarsularının boylan kısa, akıttıkları su miktarı çok fazla olmadığı halde, Türkiye akarsularının boylan kısa, akıttıkları su miktarı çok fazla olmadığı halde, aşındırma güçleri fazladır. Bu durum; yüksek dağlardan (Toroslar ve Kuzey aşındırma güçleri fazladır. Bu durum; yüksek dağlardan (Toroslar ve Kuzey Anadolu dağları) doğmaları ve denize doğru, eğimli yataklarında çok hızlı Anadolu dağları) doğmaları ve denize doğru, eğimli yataklarında çok hızlı akmalarındandır. Akarsu aşındırması sonucunda şu yerşekilleri oluşur:akmalarındandır. Akarsu aşındırması sonucunda şu yerşekilleri oluşur:

1- VADİLER:1- VADİLER: Akarsu aşındırmasıyla oluşan en yaygın yer şeklidir. Devamlı iniş  Akarsu aşındırmasıyla oluşan en yaygın yer şeklidir. Devamlı iniş gösteren dar uzun oluklardır. Vadiler, akarsu aşındırması sonucu derinlemesine ve gösteren dar uzun oluklardır. Vadiler, akarsu aşındırması sonucu derinlemesine ve yanlamasına gelişirler. Yataklarını geriye doğru aşındırarak boylarını uzatırlar.yanlamasına gelişirler. Yataklarını geriye doğru aşındırarak boylarını uzatırlar.

Vadiler görünümlerine göre şu isimleri alırlar:Vadiler görünümlerine göre şu isimleri alırlar:    Çentik (Kertik veya Tabansız) vadi:Çentik (Kertik veya Tabansız) vadi: Dik yamaçlardan inen akarsular tarafından  Dik yamaçlardan inen akarsular tarafından

oluşturulur. Zemin sert kayalardan oluştuğundan akarsu derinlemesine ve oluşturulur. Zemin sert kayalardan oluştuğundan akarsu derinlemesine ve yanlamasına fazla aşındırma yapamaz. Dik yamaçlı vadidir. Profili "V" şeklindedir. yanlamasına fazla aşındırma yapamaz. Dik yamaçlı vadidir. Profili "V" şeklindedir. Doğu Karadeniz dağlarının, kuzey yamaçlarında rastlanır.Doğu Karadeniz dağlarının, kuzey yamaçlarında rastlanır.

Yatık Yamaçlı Vadi:Yatık Yamaçlı Vadi: Akarsuların  Akarsuların yataklarında, bir yamacı daha çok yataklarında, bir yamacı daha çok aşındırmasıyla oluşmuş asimetrik aşındırmasıyla oluşmuş asimetrik vadilerdir. vadilerdir.

Boğaz (Yarma) Vadi:Boğaz (Yarma) Vadi: Güçlü akarsuların  Güçlü akarsuların dağlık arazide sert kütleleri aşındırarak dağlık arazide sert kütleleri aşındırarak açtıkları dik yamaçlı, derin açtıkları dik yamaçlı, derin vadilerdir. vadilerdir. Kızılırmak, Kızılırmak, YeşilırmakYeşilırmak vadileri ile Doğu  vadileri ile Doğu Anadolu'daki akarsu vadileri bu türdendir. Anadolu'daki akarsu vadileri bu türdendir.

• Kanyon Vadi:Kanyon Vadi: Yatay tabakalardan oluşmuş kalkerli  Yatay tabakalardan oluşmuş kalkerli arazide, akarsuların derine ve yanlara.doğru yaptığı arazide, akarsuların derine ve yanlara.doğru yaptığı aşındırmalar ile oluşan basamak şeklindeki aşındırmalar ile oluşan basamak şeklindeki vadilerdir. Göksu vadisi bu tür bir vadidir.vadilerdir. Göksu vadisi bu tür bir vadidir.

  • Tabanlı Vadi:Tabanlı Vadi: Akarsuların geniş düzlüklere  Akarsuların geniş düzlüklere

ulaştıkları bölgelerde, taşıdıkları alüvyonları ulaştıkları bölgelerde, taşıdıkları alüvyonları tabanlarında ve yatak çevrelerinde biriktirmesi ile tabanlarında ve yatak çevrelerinde biriktirmesi ile oluşmuş, geniş bir yatak içerisinde aktıkları oluşmuş, geniş bir yatak içerisinde aktıkları vadilerdir. Bu vadilerin yamaçları vadilerdir. Bu vadilerin yamaçları yatıktır. yatıktır. Kızılırmak, SakaryaKızılırmak, Sakarya ve  ve EgeEge bölgesindeki  bölgesindeki akarsuların vadileri geniş tabanlıdır. akarsuların vadileri geniş tabanlıdır.

• 2. DEV KAZANI:2. DEV KAZANI: Akarsu yatakları içinde,  Akarsu yatakları içinde, akarsuyun çağlayan ve cavlan yaptıkları yerde, akarsuyun çağlayan ve cavlan yaptıkları yerde, suyun düştüğü yerde oluşan çukurlardır. suyun düştüğü yerde oluşan çukurlardır. Akdeniz'de Akdeniz'de DüdenDüden ve  ve ManavgatManavgat çağlayanlarında  çağlayanlarında tipik örnekleri görülür. tipik örnekleri görülür.

MENDERES (BÜKLÜM):MENDERES (BÜKLÜM): Akarsuların, yatak  Akarsuların, yatak eğiminin çok azaldığı geniş vadi eğiminin çok azaldığı geniş vadi tabanlarında, yana doğru yaptığı tabanlarında, yana doğru yaptığı aşındırmalarla oluşturduğu büklümlerdir. aşındırmalarla oluşturduğu büklümlerdir. Eğer menderesler, vadi tabanına gömülmüş Eğer menderesler, vadi tabanına gömülmüş ise, gömük menderes olarak adlandırılır. ise, gömük menderes olarak adlandırılır.

PERİ BACASI:PERİ BACASI: Akarsular ve sel sularının  Akarsular ve sel sularının aşındırması sonucu oluşan ilginç aşındırması sonucu oluşan ilginç yerşekilleridir.Volkanik arazilerde, tüf gibi yerşekilleridir.Volkanik arazilerde, tüf gibi kolay aşınabilen kayalardan oluşan vadi ve kolay aşınabilen kayalardan oluşan vadi ve plato yamaçlannda sel sularının aşındırması plato yamaçlannda sel sularının aşındırması sonucu oluşurlar. sonucu oluşurlar. Göreme - Göreme - NevşehirNevşehir yöresinde yaygındır.  yöresinde yaygındır.

PENEPLEN (YONTUK PENEPLEN (YONTUK DÜZ):DÜZ): Akarsu aşındırmasının son  Akarsu aşındırmasının son şeklidir. Bunda rüzgar ve diğer şeklidir. Bunda rüzgar ve diğer yüzeysel erozyonlarda etkilidir. yüzeysel erozyonlarda etkilidir. Arazinin aşınarak düzleşmesiyle Arazinin aşınarak düzleşmesiyle meydana gelen, hafif dalgalı meydana gelen, hafif dalgalı düzlüklerdir.düzlüklerdir.

  

6. KIRGIBAYIR:6. KIRGIBAYIR: Sel sularının killi  Sel sularının killi yamaçlaraki, aşmdırması sonucunda yamaçlaraki, aşmdırması sonucunda oluşan sel yarıklarıdır. Kurak bölgelerde, oluşan sel yarıklarıdır. Kurak bölgelerde, sağanak yağışlara bağlı olarak oluşur. sağanak yağışlara bağlı olarak oluşur.

AKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİAKARSU BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ

Akarsuların biriktirme yapabilmesi için, yatak eğimlerinin Akarsuların biriktirme yapabilmesi için, yatak eğimlerinin azalarak, akış hızı ve taşıma güçlerinin azalması gerekir. azalarak, akış hızı ve taşıma güçlerinin azalması gerekir. Böylece yatağında sürükleyerek, yüzdürerek taşıdığı çakıl, Böylece yatağında sürükleyerek, yüzdürerek taşıdığı çakıl, kum, mil, alüvyon (lığ) gibi malzemeleri (yük) yatağının kum, mil, alüvyon (lığ) gibi malzemeleri (yük) yatağının tabanında veya taşkınlarla, yatağının çevresinde tabanında veya taşkınlarla, yatağının çevresinde biriktirebilirler.biriktirebilirler.

Akarsuların biriktirme yoluyla oluşturduğu yer Akarsuların biriktirme yoluyla oluşturduğu yer şekilleri şunlardır:şekilleri şunlardır:

1. BİRİKİNTİ KONİSİ:1. BİRİKİNTİ KONİSİ: Dik yamaçlardan inen akarsuların  Dik yamaçlardan inen akarsuların akış hızı fazla olduğundan, aşındırma ve taşıma güçleri de akış hızı fazla olduğundan, aşındırma ve taşıma güçleri de fazladır. Böyle akarsular yamaç boyunca aşındırdığı fazladır. Böyle akarsular yamaç boyunca aşındırdığı malzemeleri taşır ve eğimin birden bire azaldığı dağ malzemeleri taşır ve eğimin birden bire azaldığı dağ eteklerinde, hızları ve taşıma gücü azaldığı için, taşıdığı eteklerinde, hızları ve taşıma gücü azaldığı için, taşıdığı alüvyonları biriktirir. Birikinti konisi oluştururlar.alüvyonları biriktirir. Birikinti konisi oluştururlar.

• 2.  BİRİKİNTİ YELPAZESİ: Birikinti konilerinin sel suları tarafından araziye yayılması ile oluşan daha yayvan yer şekilleridir.

 • 3. DELTA OVALARI: Akarsuların alüvyonlarını

deniz ve göl tabanında biriktirmesi sonucunda oluşan yer şekilleridir. Delta oluşması için, denizin derin olmaması, denizde güçlü akıntılar, dalgalar ve gelgitlerin olmaması gereklidir.

4. AKARSU BOYU OVALARI:4. AKARSU BOYU OVALARI: Akarsu  Akarsu yataklarının her iki yakasında, akarsuların yataklarının her iki yakasında, akarsuların taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle oluşmuş, taşıdığı alüvyonları biriktirmesiyle oluşmuş, verimli düzlüklerdir.verimli düzlüklerdir.

  

5. IRMAK ADASI:5. IRMAK ADASI: Akarsu yataklarında, tabanda  Akarsu yataklarında, tabanda kum ve çakılların birikmesiyle oluşmuş geçici yer kum ve çakılların birikmesiyle oluşmuş geçici yer şekilleridir. Akarsu seviyesinin alçaklığı kurak şekilleridir. Akarsu seviyesinin alçaklığı kurak mevsimlerde oluşur. Yağışlı dönemde ve sellerle mevsimlerde oluşur. Yağışlı dönemde ve sellerle kaybolur.kaybolur.

6. AKARSU SEKİSİ (TARAÇA):6. AKARSU SEKİSİ (TARAÇA): Akarsu  Akarsu yatağmda ve kenarlarında biriktirilen yatağmda ve kenarlarında biriktirilen alüvyonların, daha sonra aşındırılması ile alüvyonların, daha sonra aşındırılması ile oluşur. Sekiler, önceki akarsu vadisinin, oluşur. Sekiler, önceki akarsu vadisinin, akarsularla yeniden kazılması sonucu, akarsularla yeniden kazılması sonucu, yüksekte kalmış düzlüklerdir. Akarsu yüksekte kalmış düzlüklerdir. Akarsu yataklarının kenarlarında basamaklar şeklinde yataklarının kenarlarında basamaklar şeklinde bulunurlar. bulunurlar.

YER ALTI SULARININ YER ALTI SULARININ OLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİOLUŞTURDUĞU YER ŞEKİLLERİ