ภูมิปญญาพ้ืนบานในการทอผาของชาวผูไทย อําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ

ดร.ชลพรรษ ดวงนภา*

บทนํา กลุมชนที่อาศัยอยูในประเทศไทยมีหลายกลุมชน โดยเฉพาะภาคอีสานนั้น มีหลายกลุมชน เชน กลุมไทยยอ ไทยแสก ไทยกะโซ ไทยกะเลิง ขา ผูไทย เปนตน กลุมชนดังกลาวมีวัฒนธรรม ความเช่ือ ประเพณีที่แตกตางกัน สําหรับชาวผูไทยไดตั้งภูมิลําเนาในหลายพื้นที่ ไดแก สกลนคร อุบลราชธานี นครพนม มุกดาหาร และกาฬสินธุ คําวา “ผูไทย” บางทานเขียนวา “ภูไท” แตในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตสถานเขียนวา “ผูไทย” ถิ่นฐานดั้งเดิมของชาวผูไทยเดิมอยูในแควนสิบสองจุไทยและสิบสองปนนา (ดินแดนสวนเหนือ) ของลาวและเวียดนาม ซึ่งติดตอกับสวนใตของประเทศจีน ในร.ศ. 107 (พ.ศ. 2431) ราชอาณาจักรไทยไดสูญเสียดินแดนแควนสิบสองจุไทย ใหฝรั่งเศสเมื่อ ชาวผูไทยจึงไดอพยพเขาสูประเทศไทย

การอพยพของชาวผูไทยเขาสูประเทศไทย การอพยพของชาวผูไทยเขาสูประเทศไทย มี 3 ระลอกดวยกัน คือ ระลอกที่ 1 สมัยธนบุร ี ระหวาง พ.ศ. 2321-2322 เมื่อกองทัพไทยซึ่งมีเจาพระยามหากษัตริยศึก (รัชกาลที่ 1) กับเจาพระยาสุรสีห (บุญมา) ไดนํากองทัพไทยสองหมื่นคน ตีหัวเมืองลาว ตั้งแตจําปาศักดิ์ถึงเวียงจันทนเอาไวได หลวงพระบางซึ่งไมถูกกับเวียงจันทนมากอนก็นํากําลังมาชวยตีเวียงจันทนดวย แมทัพไทยไดใหกองทัพหลวง พระบางไปตีเมืองทันต (ญวนเรียก ซือหว)ี และเมืองมวยซึ่งเปนเมืองของชาวผูไทยดํา(ลาวทรงดํา) ไดทั้งสองเมือง แลวกวาดตอนชาวผูไทยดําเปนจํานวนมากมาตั้งถิ่นฐาน อยูที่เมืองเพชรบุร ี นับเปนชาวผูไทยรุนแรกที่มาตั้งถิ่นฐานในประเทศไทย ระลอกที่ 2 สมัยรัชกาลที่ 1 ในป พ.ศ. 2335 กองทัพเวียงจันทนตหีลวงพระบางแตกและจับกษัตริยหลวงพระบางสงกรุงเทพ ฯ ใน พ.ศ.2335-2338 กองทัพเวียงจันทน ไดตีเมืองแถงและเมืองพวนซึ่งแข็งขอตอเวียงจันทน กวาดตอนชาวผูไทยดําและลาวพวน

* นักวิชาการวัฒนธรรมชํานาญการ สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดตราด

2 เปนเชลยสงมากรุงเทพ ฯ ซึ่งรัชกาลที่ 1 ทรงมีรับสั่งใหผูไทยดํา ประมาณ 4,000 คน ไปตั้งถิ่นฐานที่เพชรบุรีเชนเดียวกับชาวผูไทยดํารุนแรก ระลอกที่ 3 สมัยรัชกาลที่ 3 เปนการอพยพประชากรครั้งใหญที่สุดจากฝงซายแมน้ําโขงเขามาอยูในประเทศไทย สาเหตุของการอพยพ คือ เกิดกบฏเจาอนุวงศ ในป พ.ศ. 2369 - 2371 และเกิดสงครามระหวางไทยกับเวยีดนาม ในป พ.ศ.2376-2490 ยุทธวิธีของสงครามสมัยนั้น คือ การตัดกําลังฝายตรงขามทั้งฝายไทยและเวียดนาม ตางกวาดตอนประชากรในดินแดนลาวมาไวในดินแดนของตน ประชากรในดินแดนลาวที่ถูกไทยกวาดตอนมาอยูในประเทศไทยมีทั้งผูไทย กะเลิง โซ ญอ แสก โยย ขา ซึ่งสวนใหญจะถูกกวาดตอนมาไวในภาคอีสาน สวนลาวพวน ลาวเวียง กวาดตอนใหมาตั้งถิ่นฐานทั้งในภาคอีสานและภาคกลางของประเทศไทย แถบฉะเชิงเทรา ชลบุรี นครนายก ปราจีนบุร ี สระบุรี ลพบุรี สุพรรณบุรี เพชรบุร ี ราชบุรี นครปฐม เปนตน

ผูไทยในอําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ ชาวผูไทยในเขตอําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ นั้น เปนพวกที่อพยพเขามา ในระลอกที่ 3 โดยอพยพมาจากเมืองวัง แขวงคํามวน (ปจจุบันคือ สะหวันนะเขต) เมื่อป พ.ศ.2384 ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหวั รัชกาลที ่3 แหงราชวงศจักร ี ทรงรับสั่งใหพระมหาสงครามเปนแมทัพนํากําลังไปตีเมืองวังและเมืองใกลเคียง เนื่องจาก ในป พ.ศ.2369 เจาอนุวงศ ผูครองนครเวียงจันทนเปนกบฏตอไทย กองทัพไทยไปปราบชนะ ทําใหประเทศไทยเปนคูอริกับญวน (เวียดนาม) ในการแยงการปกครองเขมร พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวรัชกาลที ่3 จึงมีรับสั่งใหไปตีเมืองวัง เพื่อเปนการตัดกําลังเสบียงญวน เมื่อตีเมืองวังไดจึงกวาดตอนผูคนจากเมืองวัง และเมืองใกลเคียง จํานวน 3,003 คน กลับเมืองไทย ซึ่งมีบุคคลช้ันนํามาดวย ไดแก เจาราชวงศกอ ทาวดวยบุตรเจาเมืองวัง ทาวตอบุตรอุปฮาด (อุปราช) เมืองวัง เมื่อมาถึงบริเวณภูพาน จังหวัดสกลนคร ไดปลดปลอยใหเปนอิสระตั้งครอบครัวและประกอบอาชีพบริเวณนั้นไดประมาณ 2 ป เกิดน้ําทวมจึงพากันอพยพลงทางใต มาถึงบริเวณอําเภอเขาวงปจจบุัน ภูมิประเทศบริเวณเขาวงเปนที่ราบสองฝงลําน้ํายัง ประกอบกับมีลําน้ําสายเล็ก ๆ อื่นอีกหลายสาย อีกทั้งมีกุดน้ํา (หนองน้ํา) หลายแหง ซึ่งกุดน้ําแหงแรกที่พบมีกอนหินลายคลายใบเสมาอยู ทรงเห็นวาบริเวณดังกลาวมีความเหมาะสมจึงพากันตั้งบานเรือนอยูเปนหมูบาน เรียกช่ือหมูบานวา “บานกุดสิมนารายณ” ปจจุบันคือ อําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ

3 วัฒนธรรมการแตงกายของชาวผูไทย โดยลักษณะทางสังคม ชาวผูไทยเปนกลุมที่มีความขยัน อดออมเปนพิเศษ และมีวัฒนธรรมในเรื่องการถักทอเสื้อผาเดนชัด จึงปรากฏเสื้อผาชนิดตาง ๆ ทั้งผาฝาย ผาไหม ตัดเย็บเปนผาถุง (ผาซิ่น) เสื้อ ผาหม โดยมีลักษณะ ดังนี้ ๑. ผาซ่ิน ผาซิ่นของชาวผูไทย มีลักษณะเปนผาซิ่นหมี่ตีนตอเปนผืนเดียวกับผาผืน เชน ตีนตอขนาดเล็ก กวาง 4 ถึง 5 นิ้ว (มือ) ที่เรียกวา ตีนเตาะ เปนที่นิยมในหมูผูไทย ทอเปนหมี่สาด มีหมอยอมครามจนเปนสีครามเกือบเปนสีดํา แตชาวบานเรียกวา“ผาดํา” หรือ ซ่ินดํา ลักษณะเดนของซิ่นหมี่ชาวผูไทย คือ การทอและลวดลาย เชน ทอเปนลายขนาดเล็ก ๆ นอกจากนี้มีลายอื่น ๆ เชน หมี่ปลา หมี่ตุม หมี่กระจัง หมี่ขอ ทําเปนหมี่คั่น ไมทอเปนหมี่ทั้งผืน แตหากมีลายตาง ๆ มาคั่นไว สีที่นิยม คือ สีเขียว สีน้ําเงิน สีแดง สีมวง พื้นมักใชเครือหูกฝายสีเปลือกออย นอกจากนี้ยังพบผามัดหมี่ฝายขาวสลับดํา ในกลุมผูไทย ๒. เสื้อ นิยมทําเปนเสื้อแขนกระบอกสามสวน ติดกระดุมธรรมดา กระดุมเงิน หรือเหรียญสตางค เชน เหรียญสตางคหา สตางคสิบ มาติดเรียงเปนแถว นิยมใชเปนผายอม ครามเขม ในราว พ.ศ. 2480 มีการนําผาขลิบแดงมาตกแตงเสื้อ เชน ที่คอ สาบเสื้อ ปลายแขน ซึ่งใชในการแสดงฟอนผูไทยสกลนคร

ผูไทยเรณูนคร ผู ไทยกาฬสินธุ

4 ๓. ผาหม การทอผาผืนเล็ก ๆ เปนวัฒนธรรมของชาวผูไทยมานาน ผาหมใชสําหรบัหมแทนเสื้อกันหนาว ใชคลุมไหล เชนเดียวกับไทยลาวที่นิยมใชผาขาวมาพาดไหล ในเวลาตอมามีขนาดเล็กทําเปนผาสไบเปนสวนแทนประโยชนใชสอย เดิมคือหมกันหนาว หรือปกปดรางกายสวนบนโดยการหมทับเสื้อ ผาหมของผูไทยที่เรียกวา ผาจอง เปนผาทอ ดายยืน มีเครื่องลาย เครื่องพื้น หลายแบบ ๔. ผาแพรวา นอกจากผาจองแลว ชาวผูไทยยังมีผาแพรวา เปนผาที่มีความยาวประมาณ หนึ่งวา ทอเปนลาย ใชเปนผากั้นหอง หรือใชหมแทนเสื้อกันหนาว หรือตอกลาง 2 ผืน เปนผาหมขนาดใหญ และใชเปนสไบ ใชในงานพิธีตาง ๆ ตามวัฒนธรรมของชาวผูไทย เอกลักษณดั้งเดิมจะมีสีแดงเปนพื้น ๕. เคร่ืองประดับ ชาวผูไทย นิยมสายสรอยคอ สรอยขอมือ ขอเทา (กองแขน กองขา) ทําดวยโลหะเงิน เกลาผมเปนมวยสูงตั้งตรง ในสมัยโบราณใชผามนหรือแพรมน ทําเปนผาสี่เหลี่ยมเล็ก ๆ มวนผูกมวยผมอวดลายผาดานหลังใน ปจจุบันใชผาแถบเล็ก ๆสีแดงผูกแทนแพรมน

ภูมิปญญาพื้นบานในการทอผาของชาวผูไทย อําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ ชาวผูไทยมีภมูิปญญาพื้นบานในเรื่องการทอผาเปนอยางมาก และมีการถายทอดภูมิปญญากันมาหลายยุคหลายสมัย ในสมัยกอนจะทําเพื่อใชภายในครอบครัว ตอมาไดพัฒนาเปนอาชีพ สรางรายไดใหกับครอบครัว โดยมีการพัฒนาปรับปรุงลวดลาย สีสันและรูปแบบหัตถกรรมสูความเปนสากล มีการรวมตัวกันเปนกลุมทอผาและประดิษฐสิ่งของเครื่องใชที่ทําจากผา และมีการขยายตลาดสินคาเพิ่มขึ้น สินคาที่สรางช่ือเสียงใหกับจังหวัดกาฬสินธุเปนอยางมาก คือ “ผาแพรวา” สําหรับชาวผูไทยในอําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ ไดมีการรวมกลุมของสตรีชาวผูไทยในการทอผาและประดิษฐหัตถกรรมและสิ่งของเครื่องใชซึ่งทําจากผา ปจจุบันไดมีการพัฒนาลวดลาย สีสัน ใหสวยงาม สามารถสรางรายไดใหกับชุมชนอยางมาก หัตถกรรมที่โดดเดน ไดแก ผาตัดเสื้อ ผาซิ่น ผาหม ผาสไบ ผาคลุมโตะ ผาคลุมเตียง ผารองจาน ผามาน หมอน ดอกไมผา สามารถนําไปประดับตกแตงบาน ของใชในครัวเรือน เปนตน

5

กลุมสตรีทอผา อําเภอเขาวง จังหวัดกาฬสินธุ

ผาคลุมเตียง หมูที่ 8 ตําบลหนองผือ

ผารองจาน ผาคลุมโตะ หมูที่ 7 ตําบลหนองผือ

ผามาน หมูที่ 7 ตําบลหนองผือ

ผาส่ีตระกรอลายประยุกต หมูที่ 12 ตําบลกุดสิมคุมใหม

ผาสไบแพรวา หมูที่ 7 ตําบลกุดสิมคุมใหม

ผาฝายทอมือแปรรูป อุปกรณตกแตง หมูที่ 2 ตําบลคุมเกา

ผาหมส่ีตะกรอลายประยุกต หมูที่ 13 ตําบลคุมเกา

6

บทสรุป ชาวผูไทยนั้นมักอยูรวมกันเปนกลุม มีความขยัน อดออมเปนพิเศษ การทอผาสําหรับใชในครอบครัวนับวาเปนภมูิปญญาพื้นบานของชาวผูไทย ที่มีการสืบทอดกันมาหลายยุคหลายสมัย และพัฒนาเปนอาชีพ ตอมามีการรวมตัวกันเปนกลุมองคกร ปจจุบันไดพัฒนาลวดลาย สีสัน ใหสวยงาม และประดิษฐเปนสิ่งของเครื่องใชตาง ๆ จนทําใหเศรษฐกิจชุมชนดีขึ้น หลักการดังกลาวนีต้รงกับแนวคิดเศรษฐกิจพอเพียงของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวและทฤษฎีใหม หากไดรับการสงเสริม สนับสนุน จากภาครัฐและเอกชนแลว ในอนาคตหัตถกรรมจากการทอผาของชาวผูไทยอาจเปนสินคาสงออกที่สรางรายไดใหกับประเทศไทยอยางมหาศาล ซึ่งจะสงผลใหระบบเศรษฐกิจชุมชนดีขึ้น ชุมชนเขมแข็งและสามารถพึ่งตนเองได

**********************

๒๖ พฤษภาคม ๒๕๕๓

ดอกไมผา หมูที่ 12 ตําบลกุดสิมคุมใหม

หมอนขาง หมูที่ 2 ตําบลคุมเกา