คํําาน สมถกััมมฏฐาน เป นหลัูกสตรนักธรรมชั้ พิ มพั้นเองครี้ ... · นักธรรมเอก

คานา สมถกมมฏฐาน เปนหลกสตรนกธรรมชนเอง พมพครงนได จดวรรคตอนใหเรยบรอยดยงขน และแกไขอกษรใหถกตองตามความ นยมของชนหมมาก สวนขอความคงไวตามเดม มไดแกไขเปลยน แปลงอยางไร กองตารา มหามกฎราชวทยาลย ๑๕ กรกฎาคม ๑๔๘๓

นกธรรมเอก - สมถกมมฏฐาน - หนาท 1

หวใจสมถกมมฏฐาน มพระบรมพทโธวาทประทานไววา " สมาธ ภกขเว ภาเวถ สมาหโต ยถาภต ปชานาต" ดงน แปลความวา ภกษทงหลาย ทานทงหลายจงยงสมาธใหเกด ชนผมจตเปนสมาธแลว ยอมร ตามจรง. เพราะเหตอะไร พระศาสดาจงทรงชกนาในอนบาเพญสมาธ. เพราะในทไดรบอบรมดแลว ยอมเปนไปเพอประโยชนอนใหญ. คน เราจะทาจะพดดหรอเสยกเพราะใจ ลาพงกายเหมอนรปหน ใจเหมอน คนชก รปหนจะกระดกพลกแพลงไปเทาไร กสอใจของคนชก ฉนใด อาการกายและวาจาจะเปนไปอยางไร กสออาการของใจ ฉนนน. อก อยางหนง กายเหมอนเรอ ใจเหมอนนายเรอ ถานายเรอไมได รบความฝกหดชานชานาญหรอประมาทไป กจะพาเอาเรอไปเปน อนตรายเสย ตอเปนผไดศกษาและมสต จงจะสามารถพาไปถงทา ฉนใด ใจกฉนนน ทชวและปลอยใหและมสต จงจะสามารถพาไปถงทา ฉนใด ใจกฉนนน ทชวและปลอยใหละเลง กจะชกจงใหประพฤต ชวทางกายทางวาจามประการตาง ๆ ลวนแตเปนสวนเสยหาย ถา ไดรบอบรมในทางด จงจะชกจงในทางด. ทานกลาววา ใจทไมได อบรม อาจทาใหคนฉบหายเสยได ยงกวาโจรหรอคนมเวรจะทาให เสยอก ใจทไดรบอบรม อาจาใหคนด ยงกวามารดาบดาและญาต ผรกใครจะพงทาใหได เพราะเหตนน พระศาสดาผทรงพระกรณาใหญ


แสวงหาประโยชนแกประชาชน จงไดทรงชดนาในอนบาเพญสมาธ. สมาธนนพงรอยางน ใจนอบรมดแลว ยอมเหนอรรถเหนธรรม แจงชด ทาอะไรยอมจะสาเรจ. แตใจน โดยปกตมอารมณไมดเขา ขดขวางไมใหแนแนวลงได ซงเรยกวานวรณ. นวรณทานแจกเปน ๕ ความกาหนดดวยอานาจกเลสกาม เรยกกามฉนทะ ๑ ความงนงาน ดวยกาลงโทสะ อยางสงถงใหจองลางจองผลาญผอน เรยกชอ ตามอาการถงทสดวาพยาบาท ๑ ความทอแทหรอครานและความงวง งน รวมเรยกวาถนมทธะ เพราะเปนเหตหดหแหงจตเหมอนกน นจดเปนนวรณอก ๑ ความฟงซานหรอคดพลานและความจดจากเรว รวมเรยกวาอทธจจกกกจจะ เพราะเปนเหตกาเรบไมอยทแหงจต เหมอนกน นจดเปนนวรณอก ๑ ความลงเลไมแนลงได เรยก วจกจฉา ๑. สมยใดนวรณ ๕ อยางน แตอยางใดอยางหนง ครอบงา จต บคคลยอมไมอาจคดเหนอรรถธรรม เมอเปนเชนน ยอมไมอาจ ประกอบกจใหสาเรจประโยชนตนประโยชนทาน. การทาจตใหปลอด จากนวรณเหลาน รกษาใหแนแนว ชอวาสมาธ. พระศาสดาประทานพระธรรมเทศนา เพอเปนอบายชาระจตให ปลอดจากนวรณมประการตาง ๆ พระโบราณาจารยจดรวบรวมเขา เปนหมวด เรยกวากมมฏฐาน มประเภทตางกน โดยสมเปน อบายสาหรบชาระนวรณชนดหนง ๆ. คลานเภสชเพงเฉพาะกจคอ แกโรค ยอมเปนของมคณ แตโรคมตาง ๆ ชนด เภสชกจามตาง ๆ ขนาดใหถกกนฉนใด กมมฏฐานกฉนนน เพงเฉพาะกจคอชาระจต


จากนวรณ ยอมเปนธรรมอนด แตนวรณมหลายอยาง กมมฏฐาน จงตองมตางประเภทใหเปนคปรบกน. อนผจะเจรญกมมฏฐาน ตองรจกเลอกประเภทอนเปนสบายของ ตน. เหมอนคนใชยา ตองรจกชนดอนเปนสบายแกโรค ไมใชวา เปนยาแลวเปนของสบายทกขนาน บางอยางอาจเปนของแสลงแกโรค บางอยาง เชนยารอนเปนของแสลงแกโรคไข กมมฏฐานกเหมอน กน ไมใชเปนธรรมสบายแกทกคน ไมถกเหมาะอาจใหโทษ เชน คนมมทธะคองวงงนเปนเจาเรอน กมมฏฐานทใหนกหรอเพงเฉพาะ อารมณอนเดยวยอมจะชกใหงวงหนกเขา. บคคลผมกามฉนทเปนเจาเรอน มกรกสวยรกงาม ควรเจรญ อสภกมมฏฐานพจารณาซากศพ หรอเจรญกายคตาสตพจารณารางกาย อนยงเปนใหเหนเปนของนาเกลยด. บคคลผมพยาบาทเปนเจาเรอน มกโกรธขงเกลยดชง ควรเจรญเมตตา กรณา มทตา ๓ พรหมวหาร หดจตใหกลบคดในทางใหเกดรก เกดสงสาร เกดยนด. บคคลม ถนะกด มมทธะกด เปนเจาเรอน มกยอทอในกจการ ควรเจรญ อนสสตกมมฏฐาน พจารณาความดของตนบาง พจารณาคณของพระ พทธ พระธรรม พระสงฆบางเพอใหมแกใจหวนอตสาหะ เปนอบาย แกถนะ เพอใชความนกกวาง ๆ เปนทางแกมทธะ. บคคลผมอทธจจะ กด มกกกจจะกด เปนเจาเรอน ควรเพงกสณ เพอหดผกใจไวใน อารมณอนเดยว หรอเจรญกมมฏฐานอนจะใหใจเหยวดวยสงเวชเชน มรณสสตนกถงความตาย. บคคลผมวจกจฉาเปนเจาเรอน ควรเจรญ


ธาตกมมฏฐานหรอวปสสนากมมฏฐาน เพอกาหนดรสภาวธรรมทเปน อยอยางไร. ในบคคลผเดยว นวรณเหลาน อาจเขาครอบงาในตางขณะ. ใน สมยใด นวรณชนดใดครอบงา ในสมยนน ควรเจรญกมมฏฐาน อนเปนเครองแกนวรณชนดนน พงขมจตลงในสมยทเปนไปพลาน พงยกจตขนในสมยทหดห พงประคองจตไวในสมยทเปนไปสมาเสมอ พงทาจตใหอาจใหควรแกการงาน. อาการทรจกทาจตใหปลอดจากนวรณเปนจตอาจ เปนจตควร แกการงานในคราวตองการ ดงน ชอวาสมาธ แปลตามศพทวา ตงจตไวมน. สมาธน เปนกาลงสาคญในอนจะใหคดเหนอรรถธรรมและเหต ผลอนสขมลกลบ พระศาสดาจงตรสไวในพระบาลวา "สมาหโต ยถาภต ปชานาต" ผมใจตงมนแลว ยอมรตามเปนจรง ใจดวงเดยว นกพลานไปในอารมณตาง ๆ ยอมคดตดแลไมเหนทาง ตอนกดงลงไป ในอารมณเดยวเปนสมาธ จงจะคดเหนปรโปรง ดจดงนาบาไป หลายทาง จะใหกาลงพดเครองจกรไมไดแรงเหมอนทาใหบาลงทาง เดยวฉะนน. สมาธกคอรวมความคดของใจใหดงลงไปในทางเดยว จงเปนกาลงอนใหญใหแทงตลอดอรรถธรรม และเหตผลอนสขม. สมาธนน ทเปนอยางตา ไมแนแนวจรง ๆ ทาไดเปนอยางด กเปนแตเฉยด ใกล ๆ เรยก อปจารสมาธ ทเปนอยางสง เปนสมาธ อยางแนนแฟน แนแนวลงไปจรง ๆ เรยก อปปนาสมาธ สมาธ


อยางตา มไดแกสามญชน ทานจดเปนแตกามาวจรธรรม คอเปน อารมณของสตวผหนวงกามคณ. สมาธอยางสง คออปปนาสมาธ เฉพาะมแกบางคนทเปนผวเศษ ทานจดวารปาวจรธรรม คอเปน อารมณของทานผหนวงรปธรรม ยกเปนคณสงขนอกชนหนง เรยก วาฌานโดยมากกวาอยางอน แจกเปน ๔ ตามทนยมมากในพระ พทธศาสนา เรยกวารปฌาน เพราะมรปธรรมอยางใดอยางหนงเปน อารมณ. ฌาน ๔ นน เรยกชอตามลาดบปรณสงขยาวา ท ๑ ท ๒ ท ๓ ท ๔ หรอใชศพทเชนนนในภาษามคธวา ปฐมะ ทตยะ ตตยะ จตตถะ ทานกาหนดดวยองคสมบตดงน :- ๑. ปฐมฌาน มองค ๕ คอ ยงมตรก ซงรยกวาวตก และ ยงมตรอง ซงเรยกวาวจาร เหมอนอารมณแหงจตของคนสามญ แตไมประกอบดวยกเลสกามและอกศลธรรม ซามปตคอความอมใจ และสขคนความสบายใจเกดแตวเวกคอความเงยบ กบประกอบดวย จตมอารมณเปนหนงลงไป ซงเรยกวาเอกคคตา. ๒. ทตยฌาน มองค ๓ ลวตกวจารเสยได คงอยแตปตและ สขอนเกดแตสมาธกบเอกคคตา. ๓. ตตยฌาน มองค ๒ คงอยแตสขกบเอกคคตา. ๔. จตตถฌาน มองค ๒ เหมอนกน ละสขเสยได กลางเปน อเบกขา คอเฉย ๆ กบเอกคคตา. ฌาน ๔ น จดเปนอตตรมนสสธรรมประเภทหนงในพระพทธ ศาสนา. แตในเวลาทกวนน ธรรมอยางสงเชนฌาน กเปนคณทเกน


ตองการของคนทงหลาย หรอจะเรยกวาผลทเออมไมถง แมเชนนน สมาธอยางตา กยงมประโยชนมากดงกลาวแลว เปนคณทยงควร ปรารถนา เหตดงนน จกกลาวกมมฏฐานบางอยาง อนเปนคปรบแก นวรณ ๕ เพอเปนอบายอบรมสมาธนน.


กายคตาสต ศพทน แปลวา สตไปในกาย. กมมฏฐานนเปนคปรบแก กามฉนท. กมฉนทมปกตใหรกสวยรกงาม. กมมฏฐานนมปกต ใหเหนนาเกลยดเหนโสโครก. กลบตรผมาบรรพชา ยอมไดรบสอน กมมฏฐานนไวกอนจากพระอปชฌายะ เหมอนดงไดรบมอบศสตราวธ ไวสาหรบตอสกบขาศก คอกามฉนท อนจะทาอนตรายแกพรหมจรรย พวกภกษจงเรยกกมมฏฐานนวามลกมมฏฐาน แปลวา กมมฏฐานเดม ในทนจกแสดงโดยสงเขป. สาธชนผจะเจรญกมมฏฐานน พงกาหนดตจปญจกะ คอหมวด แหงอาการ ๕ อยาง มหนงเปนทสดใหจาไดกอน ทงโดยอนโลม คอตามลาดบ ทงโดยปฏโลม คอยอนลาดบ. อาการ ๕ อยางนน คอ เกสา โลมา นขา ทนตา ตโจ นเปนอนโลม. ตโจ ทนตา นขา โลมา เกสา นเปนปฏโลม. ทานสอนใหจาโดยอนโลมและ ปฏโลมดงน เพอจะใหแมนยา. และพงรจกอาการทง ๕ นนดวย. ๑. เกสา นน คอสงทเปนเสน ๆ งอกอยบนศรษะ เบองหนา เพยงหนาผาก เบองทายเพยงปลายคอตอ เบองขวางเพยงหมวกห ทง ๒ ขาง. ๒. โลมา คอสงทเปนเสน ๆ เหมอนกนอกสวนหนง อนมใช เกสา เสนหยาบบางละเอยดบาง งอกอยตามตวทกแหง เวนฝายมอ ฝาเทา.


๓. นขา ไดแกสงทเปนเกลด งอกอยตามปลายมอปลายเทา ทก ๆ แหง. ๔. ทนตา สงทเปนซก ๆ งอกอยในเหงอกเบองลางเบองบน สาหรบบดเคยวอาหาร. ๕. ตโจ ไดแกสงทหมอยทวสรรพางคกาย. พงกาหนดรงาย ๆ ดงน ผม ขน เลบ ฟน หนง. ครนรจกสงทง ๕ อยางนแลว พงพจารณานอมใจใหเหนเปน ของนาเกลยดโสโครก โดยปกตของมนทงในกายตน ทงในกาย ผอน. ถายงไมเหนโดยทนท พงพจารณาขยายออกไปโดยส โดย สณฐาน คอรปราง โดยกลน โดยทเกด โดยทอย. อนผม ขน เลบ ฟง หนง นน มสกไมงาม มสณฐานกไมนารก มกลนกเหมน ม ทเกดทอยลวนแตเปนทโสโครก เพราะเปนของปฏกล เขาจงตอง ตกแตงทานบารง ไมเชนนน กจะปรากฏเปนของปฏกลยงนก เปน ของนาสะอดสะเอยน. ความเหนนาเกลยดนน มใชไมปรากฏแกสามญ ชนเมอไร เปนแตเมอปรากฏแลว เขานอมใจนกไปเสยโดยทางอน ปรารภแตของทเขาตกแตงไวแลว นกเหนเปนงาม. ความนกเหน เชนนน เปนเหตชกนาการฉนททยงไมเกดใหเกดขน ยวยวนกามฉนท ทเกดขนแลวใหแกกลา ไมใชอารมณของกมมฏฐานน. ความนอมใจ แสเหนเปนขางไมงาม เปนของสกปรก สดแตจะปรากฏไดอยางไร น เปนอารมณของกมมฏฐานน. ผเจรญกมมฏฐานน พงนกถงอาการ อนหนงขนกอนโดยปกตของมน หรอโดยสสนฐาน กลน ทเกด ทอย


และโดยอยางอน นอมใจใหเหนวานาเกลยดแลวเลอนนกถงอาการอน ๆ ตอไป. เมอความชานาญมขน นกเพยงชอไปตามลาดบและยอนลาดบ ความเหนปฏกลยอมจะปรากฏ คมจตไดงายเขา. ในขณะใด ความ ปฏกลปรากฏ ในขณะนน จดวาไดผลทมงหมายแหงกมมฏฐานน. เพราะเหตนน พงรกษาอารมณนไวอยางใหจดจาง จะไดเปนทตงแหง สมาธ. แตสมาธในกมมฏฐานน เปนแตเพยงอปจาร เพราะเหตใหจต ทองเทยวอยไมแนแนวลงแท. กมมฏฐานน เปนประโยชนแกคนมกามฉนทเปนเจาเรอน หรอ เรยกวาราคจรต. มอานสงสไมใหของอยในกายตนและกายผอน.


เมตตา ศพทน แปลวา คณสมบตเปนเหตสนทสนม. กมมฏฐานนเปน คปรบแกพยาบาท. พยาบาทมปกตใหคดลางผลาญ กมมฏฐานนมปกต ใหชอบพอ. สาธชนผเจรญกมมฏฐานน พงนกถงคนอนเทยบกบตน วา เรารกสขเกลยดทกข ฉนใด คนอนกรกสขเกลยดทกขฉนนน สงทชอบใจของเรา ยอมเปนของทชอบใจของคนอน สงไมเปนทชอบ ใจของเรา ยอมไมเปนทชอบใจของคนอนดวยเหมอนกน เราจะหาผล ทชอบใจ ในทางเสยผลเชนนนของผอน ยอมไมเปนธรรม. แตนนพง ปรารถนาความอยดวยไมมภยไมมเวรกบผอน. ถาคนทตนไมชอบมอย กพงนกนอมใจเพอใหหายเกลยดชงโดยโยนโสมนสการ คอความทาในใจ ถกทาง. พงเลอกความประพฤตทางกายกตาม ทางวาจากตาม ทางใจ กตาม. เชนคนมกพดบาดหคนอน แตไมใชคนดรายถงลงมอดวยกาย กด คนมกโกรธแตไมทาจรงกม คนดราย แตอกฝายหนงมนาใจ เผอแผ อนเคราะหแกผอนกม เชนนเปนตวอยาง พงนกถงความด ทมอยในเขา บางทจะระงบความเกลยดชงใหเบาลงหรอใหหายได. ถา ไมมความดอยางใดอยางหนงของเขา ทจะพงเอาขนนก กพงยงกรณา คอสงสารใหเกด คนยากจนทรพย ขาดกาลงเปนเครองทานบารงชวต และรางกายใหเปนสข และไมไดชองทจะอนเคราะหคนอนดวยกาลง ทรพย ควรไดรบกรณาของคนมทรพยฉนใด คนไรคณสมบตขาด กาลงเปนเครองบารงใจใหเปนสข ไมไดชองทจะชกจงคนอนในความด


ซากลบเบยดเบยนเพอมนษยใหไดรบทกขภยตาง ๆ ควรไดรบความ กรณาของผประพฤตธรรมมสตสมปชญญะฉนนน อนจะเกลยดชงคน เชนนน เทากบคนดทะเลาะกบคนเมา. เมอนกอยางนบางทกจะยง กรณาใหเกดขนได. ถานอมใจไมลง กพงนกถงความทสตวมกรรม เปนของ ๆ ตน ผใดทาดหรอชว ผนนจงปรากฏดวยกรรมของตนเอง พงวางจตลงเปนอเบกขา. แมอยางนนกไมสาเรจ อยานกปรารภถงผ นนเสยเลย. ถาเขาเกลยดชงตนตางหาก กพงหาชองแสดงกายวาจาใจ หรออนเคราะหเพอผกไมตร. เมอเปนเชนน กจะไดอยดวยไมมภยไมม เวรกบผอน. แตนน พงนอมจตใหคดชอบกบคนซงเฉยอยแตเดม ดวยถอยทถอยทาสาราณยธรรมแกกน พงทาคนผชอบกนหาง ๆ ให สนทสนม พงทาคนผชอบกนสนทสนมแลวใหมนเขา. ความ ปรารถนาแหงจต เพอชอบพอสนทสนมกบคนอนดงน ชอวาเมตตา. โดยความกคอปรารถนาสขแกเขา. ความนกแผนเมตตาน จดวาเปน กมมฏฐานอนหนง. สาธชนผเจรญเมตตา พงแผโดยเจาะจงกอน ตงตนแตคนทรกใครสนท เชนมารดา บดา สาม ภรรยา บตร บตร และทานผมอปการะ อปชฌายะ อาจารย เจานายเปนตนไป ตลอดถงญาตมตร คนรจกคนเคย และคนอน ๆ ทควรจะไดรบ ความปรารถนาอนดตอ. เมอทาใจใหชานาญในการแผโดยเจาะจงนน แลว พงแผโดยไมเจาะจง เชนไมนยมเฉพาะบคคลชอนน ชอน ทตนรจก. พงปลกความรกใครในคนรวมบานรวมวดรวมเมองรวม ประเทศรวมชาตเปนลาดบไปตลอดถงเพอนมนษยทวไป ลงมาจนถง


สตวดรจฉานเปนทสด ตามแตจะทาไดเพยงไร. แผเมตตาโดยเจาะจง เปนไปโดยแรงกลา เปนเหตใหชวยเหลอกนแขงแรง แตเปนไป ในทางทแคบ ทงเขตแหงความไมมภยไมมเวร ทงเขตแหงความ สาเรจประโยชนแกผอน. แผเมตตาโดยไมเจาะจง เปนไปโดยเพลา แตเปนไปในทางทกวาง เชนคนรวมบานรวมวดตลอดถงรวมชาต รกใครปรองดองชวยเหลอกน แมไมแขงแรงเหมอนทาใหแกครอบครว ยอมมผลกวางกวา พาคนหมนนใหไดสขทวถงกน. เหตนน ในพระ พทธศาสนาจงนยมแผเมตตา โดยไมเจาะจงวาเปนเมตตาอยางสงอยาง กวาง ในการเจรญกมมฏฐาน ทานผกบทไวใหนกวาดงน "สพเพ สตตา อเวรา อพยาปชฌา อนฆา สข อตตาน ปรหรนต" แปลวา ขอสตวทงหลายทงปวงเปนผไมมเวร ไมมความลาบาก ไม มทกข มสขรกษาตนเถด. ในชนตน นอมใจใหปรารถนาความสขแก ผอนมาไดแลว นกถงบทสาหรบบรกรรมน จะคมจตใหมเมตตาขน ไดในขณะนก. ในขณะใด เมตตาเปนไปอย ในขณะนน จดวาได ผลทมงหมายแหงกมมฏฐานน. จตสมปยตดวยเมตตาตงมนแนแนว ลงไป จดเปนอปจารสมาธ. กมมฏฐานน เปนประโยชนแกคนมพยาบาทเปนเจาเรอน หรอ เรยกวาโทสจรตตลอดคนเหลาอนทวไป มอานสงสใหอยดวยความ ไมมภยไมมเวร รกใครปรองดองชวยเหลอกน. เหตนน จงควร เจรญตามกาล ถงคราวควรแผเมตตาโดยเจาะจง กพงเจรญโดยเจาะจง ถงคราวแผโดยไมเจาะจง. กพงเจรญโดยไมเจาะจง.


พทธานสสต ศพทน แปลวา ระลกถงพระพทธเจา. อธบายวา ระลกถง ปรารภความดของพระองค ไมไดระลกถงโดยอาการยกโทษ หรอ ขอนขอด. กมมฏฐานนเปนคปรบกบถนมทธนวรณ ถนมทธะม ปกตใหทอแทและงวงงน กมมฏฐานน มปกตใหอตสาหะปรารภ พระคณของพระพทธเจา และใหจตนกแลนอย. สาธชนผจะเจรญ กมมฏฐานน ควรอานหนงสอแสดงพระพทธจรรยา เปนตนวา เรอง ปฐมสมโพธ และใครควรถงพทธจรรยาซงทรงบาเพญเปน อยาง ๆ ไป อนสอพระคณสมบตในพระองค และทรงพระมหากรณา อปการะแกประชาชน กจะหยงเหนพระคณทง ๒ สวนนโดยวสย ในทน จะแสดงเฉพาะพระคณบทททานผกไวสาหรบนกสาหรบสายายเรยกวา อนสสรณนย คอ "อตป โส ภควา อรห สมมาสมพทโธ วชชาจรณสมปนโน สคโต โลกวท อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน พทโธ ภควาต." พระผมพระภาคเจานน ทรงรแจงโลก คอปฐพ พรอมดวย สตวผอาศย และสงขารอนปรงแตงแผนดนและสตวเหลานน วาม ความเปลยนแปลงเปนธรรมดา จงเจรญในกาลบางครง เสอมในกาล บางคราว สดแตเหตปจจย. อนง ในโลกน ยอมมสงตาง ๆ อน จะลอจตใหรกใหชงใหหลงใหกลง คนไมรเทา ยอมจะวนไปตาม ดวยความทะเยอทะยานบาง ดวยความตกใจกลวบาง แลวและเฉไป ประพฤตจากทางอนชอบอนถก นเปนเหตแหงความเสอมของโลกได


อยางหนง ความมกาลงสามารถตานทานแตมาร ๒ ประเภทนน เปน ปจจยแหงความเจรญของโลกไดอยางหนง.พระองคทรงรแจงโลกโดย นยนเปนอาท บณฑตจงไดถวายพระนามตามพระคณวา "โลกวท" แปลวาทานผรแจงโลก. เมอพระองคทรงรแจงโลกอยางนนแลว จงไม รกไมหลงไมมวเมาในอารมณอนยวนจต ไมสะดงหวาดหวน เพราะ อารมณอนคกคามใหตกใจกลว ทรงมนอยในปฏปทาอนชอบ ยง ความเปนไปของพระองคใหลลวงมาโดยสวสด ตลอดพระชนมายกาล บณฑตจงไดขนานพระนามถวายวา "สคโต" แปลวาทานผไปดแลว หรอทานผดาเนนดแลว. ปฏปทาของทานผดาเนนดแลว เรยกวา จรณะ เพราะเปนเครองกาวไปหาวชชา คอ ความรพเศษ. พระองค ทรงมนในปฏปทานนอย จงไดบรรลวชชาความรอยางสง อนทาจต ใหพนจากหมมาร คอ กเลสอนคอยนาสตวโลกลงในทตา จงไดพระ นามโดยพระคณธรรมวา "วชชาจรณสมปนโน" แปลวาทานผถง พรอมดวยวชชาคอความร และจรณะคอปฏปทา. วชชานนเปนความ รอนชอบ เปนประโยชนแกพระองคแกผอนทง ๒ ฝาย พระองคเสาะ หาไดเอง ไมไดมาแตสานกผอน. พระปญญาอยางสงนยงพระองค ใหไดรบพระนามวา "สมมาสมพทโธ" แปลวาทานผรชอบเอง พระปญญานนยอมยงผลอยางสงสดใหสาเรจแกพระองค คอทรงบรสทธ ดวยประการทงปวง ควรแกความนบถอของประชาชนทกหมเหลา บณฑตจงถอเอาพระคณนเปนทตงถวายพระนามวาพระ "อรห" แปลวาทานผไกลกเลสบาง ทานผควรไดรบความนบถอบาง. คณบท


วา "อรห" นเปนนามเรยกไดทงพระศาสดาทงพระสาวก แตมบท อนตอทายใหแปลกกน พระนามพระศาสดาวา "อรห สมมาสมพทโธ" แปลไวแลวขางตน นามสาวกวา "อรห ขณาสโว" แปลวา พระ อรหนตสนอาสวะ พระคณเหลานจดเปนอตตสมบต คอความด สวนพระองค. พระผมพระภาคเจา ทรงพระคณทเปนอตตสมบตเชนนนแลวจด วามภคยะ คอ สมบตอนชกจงคนอนเขามาคบหา. ผใดเขามาคบ พระองคยอมทรงสงสอนผนน แจกอรรถแจกธรรมใหเขาใจชด. บณฑตหมายเอาพระคณสมบตน ขนานพระนามไววา "ภควา" แปล วา ทานผมภคยะหรอวาทานผมภาค. พระองคทรงแจกธรรมสงสอน ประชาชน ใหไดบรรลผลอนดงามทงสวนโลกยะทงสวนโลกดร ยง คนผไมเคยเขาในใหเขาใจ ยงคนผเคยเขาใจมาบางแลว ใหเขาใจ กวางขวาง นาคามหลงอนเปนเหตตนเตนและหวาดหวนเสย จงได พระนามวา "พทโธ" แปลวา ทานผปลกใหตน หรอวาทานผปลก ใจ. พระองคทรงสงสอนอยางน แกพทธเวไนยทกชน ตามสมควร แกภมของเขา ยกขนในปฏปทาทสงกวาโดยลาดบ จงไดรบพระนาม วา "สตถา เทวมนสสาน" แปลวาทานผเปนครสอนของเทวดา และมนษยทงหลาย คอ ของคนทงเจาทงสามญ. พระองคทรงสงสอน คนเปนอนมากเชนนน ยอมทรงรจกฉนทอธยาศย เขาพระหฤทยใน อบาย ชกจงนอมดดเขาหาทางดทางงาม ไมตองใหบงคบขเขญ กจดวา เปนเอกอไมมคนส บณฑตจงไดถวายพระนามวา "อนตตโร ปรส-


ทมมสารถ" แปลวา ทานผเปนสารถฝกบรษควรทรมานไดไมมผอน ยงกวา พระคณนจดเปนปรหตปฏบต คอประพฤตเพอประโยชนผ อน. พระคณทงสองสวนน มในพระผมพระภาคเจา ใหสาเรจพระ นาม ๙ ประการ เรยกวา นวรหคณ แปลวา คณของพระอรหนต ๙ ประการ แตเรยกกลบกนมาเปนนวหรคณ บณฑตผกเปนบทตง ไวสาหรบระลกตาม ในเวลาเจรญพทธานสสต ทานเรยงบททเปน ผลไวขางหนา เรยงบททเปนเหตไวขางหลง. เพอจะใหเขาใจงาย ในทน จงไดอธบายความแหงบทอนเปนเหตถอยหลงเขมา. สาธชนผเจรญพทธานสสต ไดอานหนงสอแสดงพระพทธจรรยา มามากแลว พบแตบทแสดงความไวสน ๆ กจะพงเขาในไดโดยกวาง ขวาง ฝายชนผไมไดอานหนงสอเชนนนมาก คงจะเหนความแต เฉพาะบทเชนเดยวกบไดเหนดวยตาเอง หรอเหนแตรปถาย ความ กวางแคบยอมผดกน. เมอจะเจรญพงยงศรทธาเลอมใสและเคารพให เกดในพระพทธเจาแลว พงบรกรรมนกบทพระคณนามเหลานแตเพยง ลาพงหรอพรอมทงอธบาย เลอนไปโดยลาดบ หรอเลอมใสมากใน พระคณบทใดจะจบเฉพาะพระคณบทนนขนนกกได เชนเคยบรกรรม กนมาวา "อรห ๆ" หรอ "พทโธๆ" ดงน แตพงรจกวากมมฏ- ฐานนเปนคปรบแกมทธะ คอความงวงงน ตองการนกยาว ๆ ในสมยใด มทธะครอบงา ควรนกไปโดยลาดบแมพรอมดวยอธบาย. ในสมยใดจตปลอดโปรง จะนกแตบททขนในกได. หรอในเวลาไขหนก ความนกสน จาตองนกเฉพาะบทแท. ในสมยใด พระคณของพระ


พทธเจาปรากฏแกจต เกดอตสาหะจะประพฤตตาม และหามมทธะเสย ได ในสมยนน เปนอนสาเรจผลมงหมายแหงกมมฏฐานน. เพราะ ตองใชความนกเปนเบองหนา กมมฏฐานนเจรญไดด กเปนเพยง อปจารสมาธ. กมมฏฐานนเปนสบายแกชนมถนมทธะเปนเจาเรอน และแกคน เปนสทธาจรต. มอานสงสใหตงใจไมยอทอตอเหตขดของ เพอประพฤต ความดความงาม.


กสณ ศพทน แปลวาวตถอนจงใจ คอจงใจใหเขาไปผกอย. เปนชอ ของกมมฏฐาน แปลวามวตถทชอวากสณเปนอารมณ. กมมฏฐาน น เปนคปรบแกอทธจจกกกจจนวรณ อทธจจะมปกตใหคดพลาน กกกจจะมปกตใหจบจด. สวนกมมฏฐานน มปกตคมใจใหมน. วตถ ทเปนกสณนน ตองเปนของไมบาดตา เปนของทาใหใจของผแล แชมชน. ทานจดไว ๑๐ ประการ คอ ดน นา ไฟ ลม ทเปน อยโดยปกต หรอบางอยางจดขนไวสาหรบ เรยกวาภตกสณ นบ เปน ๔, สขาว เหลอง แดง ขาบ ทจดขนไวสาหรบ เรยก วรรณกสณ นบเปน ๔, แสงอากาศ แสงไฟทเขาตามชอง เรยก อากาสกสณ และอาโลกกสณโดยลาดบ. ในทน จะแสดงโอทาตกสณ คอสขาวพอเปนตวอยาง. สาธชนผเจรญกสณชนดน พงขดไมใหเปนวงกลม กวางโดย ศนยไสสก ๑๖ นว หรอราวนน พอตาจบไดถนด อยาใหเลกเกน ไปจนนยนตาจบเอาอนดวย หรอใหญเกดไปจนนยนตาจบไมทววง. เอาผาขาวอนบรสทธหม หรอเอาดอกไมขาวจดในภาชนะอนกวาง โดยศนยไสไดราวเทานนกได แลวเอาวางหางจากทนงสก ๒ ศอกคบ หรอราวนน พอเพงดถนด อยาใหชดเกนไป หรอหางเกนไป จน นยนตาจบไมถนด และพงนงเพงด โดยอาการตามถนด ตากาหนด จากสณนน ใจนกถงสวา "โอทาต ๆ" แปลวาขาว ๆ คมนยนตา อนแลเหน กบใจอนนกใหอยทกสณพรอมกน. กรยาททาเรยกวา บรกรรม ดวงกสณเรยกวาบรกรรมนมต กรยาทนกวา "โอทาต ๆ"


เรยกวาบรกรรมภาวนา. บรกรรมนเปนชนท ๑ ครนทาในชนนชานาญ แลว พงตงใจจากสญนนใหตดตา ลองหลบตาดในระหวาง ๆ ถายง ไมตดตาลมดใหม ในสมยใดจาไดตดตา หลบตาลง ดวงกสณปรากฏ ในใจ เหมอนแลเหน ในสมยนน นมตทปรากฏในใจนน เรยกอคคห- นมต แปลวานมตทจตจาได หรอวามมตตดตา กรยาทนกนน เรยก บรกรรมสมาธ แปลวาสมาธในบรกรรม. นมตอนตดตา ทกลาววา ปรากฏในใจนน เชนกบคนขลาดไดพบสงทนากลวอนใหตกใจ หรอ คนทผกพนอยในสงหนงหลบตาลง ยอมแลเหนสงนนตดตา แตทานไม จดวาเปนอารมณของกมมฏฐาน เพราะเปนเหตตกในหรอเปนเหตตด ของ. บรกรรมสมาธนเปนชนท ๒. ครนทาในชนนชาชองแลว พง ลองหลบตานกถงนมตนนขยายใหใหญบางเลกนอย แตอยาใหเสยสวน ตามสณฐาน. ตวอยางเชนรปถายมขนาดตางกน แตสวนแหงอวยวะ นน ๆ ของรปทงปวงทกชนดคงสมกนกบกาย เหมอนคนผเปนเจา ของรปนน. ในสมยใด จตจานมตนนไดจนขยายออกหรอยนเขาได ในสมยนน นมตนนเรยกวา ปฏภาคนมต แปลวานมตเทยบเคยง ภาวนานนเรยกวา อปจารภาวนา แปลวาภาวนาใกลอปปนาสมาธ อปจารสมาธนเปนชนท ๓. ผทไดแมนยาจนถงชนนแลว บาเพญ ภาวนาตอไปจนเขาองคกาหนดชนตน จดไดวาบรรลปฐมฌาน เปน สมาธชนสง เรยกอปปนาสมาธ แปลวาสมาธแนนแฟน. อปปนาสมาธ นเปนชนท ๔. นอธบายตามมตของพระคนถรจนาจารย ฝายขาพเจาเอง ปรารถนาจะเขาใจวาชนท ๒ เปนอปจารภาวนา หรออปจารสมาธ


ชนท ๓ เปนอปปนาภาวนา หรอเปนอปปนาสมาธ เพราะละนวรณ ๕ ไดในชนท ๓ แลวกเปนอปปนาอยเอง เพราะในปฐมฌาน กยงม วตกวจารอยเหมอนกน. กมมฏฐานนทานพรรณนา ใหบรรลไดถงชนอปปนา เพราะ คมจตใหแนวอยทเดยว. ผศกษาในกมมฏฐาน ไมควรมงเฉพาะคณ ทสงอยางเดยว ควรมงเฉพาะคณทเปนวสยของตน. พงเจรญ กมมฏฐาน อนเปนสบายแกตน. เชนคนสามญปรารถนาฐานนดรเปนมหาอามาตย จะไดสมหวงทงนนเทยวหรอ ถาไมได พยายามนนกไมมผล ใชใน ทางอนยงจะดกวา เพราะเหตนน คนมงจะเปนมหาอามาตย ตอง รจกกาลงของตน ทงแลเหนชองทางกอน อปมานฉนใด ผเจรญ กมมฏฐานกพงประพฤตฉนนน ไมควรจะเลยคณเบองตา ซงตนควร จะถอเอาไดกอน. แมแตเพยงในชนบรกรรม ในสมยใด คมจตไวทกสณแหงเดยว ได ไมคดพลานในทางอน ไดใหความแชมชนไมอดอดเบอหนาย ในสมยนน จดวาเปนอนสาเรจผลมงหมายแหงกมฏฐานน. กมมฏฐานน เปนสบายแกคนมอทธจจกกกจจะเปนเจาเรอนหรอ เปนวตกจรต. มอานสงสใหพนจอดทน ในการงานทปรารภ.


จตธาตววตถานะ บทน แปลวากาหนดธาต ๔. กมมฏฐานน เปนคปรบแก วจกจฉา. วจกจฉามปกตใหลงเลไมแนใจลงได สวนกมมฏฐานนมปกต ใหกาหนดรโดยสภาวะ คนผไมกาหนดรโดยสภาวะ ไมรจกสงนน ๆ โดยความเปนจรงอยางไร จงมสงสย เมอเขาใจตามจรงแลว กสน สงสยไปไดอยางหนง ๆ พระอาจารยเจาแสดงกมมฏฐานนไว กเพอ จะใหเขาใจความเปนจรงของรางกาย เปนอบายกาหนดรสภาวธรรม อยางหนง เปนเหตคบออกไปกาหนดสภาวธรรมอยางอนอก. สาธชนผจะเจรญกมมฏฐานน พงกาหนดรจกธาตและสงขารกอน สภาวะทมอยโดยธรรมดาอนจะแยกออกไปอกไมได เรยกวาธาต. ธาต เหลานน คมกนเขาเองโดยธรรมดา หรอมนษยปรงขนเรยกวาสงขาร. แสดงอทาหรณพอเปนตวอยาง เชนกระดก เนอ เลอด ความอน และลมอากาศ ถาไมประสงคจะกลาวใหละเอยดตอไป เปนธาต ละอยาง ๆ รางกายคอประชมธาตเหลาน เปนสงขาร. ฝายและสเปน สมภาระอนหนง ๆ ดจเดยวกบธาต ผาทคนเอาฝายมาปนใหเปนดาย ยอมดวยสแลวทอขนนน เปนสงขาร. ธาตหรอสมภาระทแสดงมา เปนอทาหรณนน ยงเรยราดกระจดกระจายกาหนดรยาก นกปราชญ จงไดยนใหสนเขา เพอกาหนดรงาย ครงโบราณทานจดธาตทเปนสวน รป ๔ กระดกกด เนอกด ฝายกด สกด ดงกลาวไวในอทาหรณ ขางตนนน ทานรวมเรยกเปนธาตอนเดยววาปฐวหรอดน ดวยเหตวา


ธาตเหลานน แมจะปรากฏวาตางกนโดยชนด กยงจดวาเปนอน เดยวกนเขาไดโดยลกษณะ คอความเปนของแขน สวนเลอด เหงอ มน ทานจดเปนธาตอนเดยวกนกบนา เรยกอาโป เพราะเปนของ เหลวเหมอนกน. ไออนแหงรางกาย ความรอนทเกดแตของถกน เกด แตไฟฟา เกดแตแสงแดดแหงดวงอาทตย ทานจดเปนธาตอนเดยวกน กบไฟ เรยกวาเตโช เพราะมความรอนเปนลกษณะเหมอนกน. ลม อนพดมาแตทศนน ๆ ตามฤด พายใหญอนตงขนเปนครงเปนคราว และลมอนเดนอยในรางกายของสตว ทานจดรวมเขาเปนธาตอนเดยวกน เรยกวาวาโย เพราะมความพดเปนลกษณะเหมอนกน. ครงโบราณ นกปราชญจดธาตอนเปนสวนรปเปน ๔ อยางน ดงมาในกายานปสสนา- สตปฏฐาน หมวดธาต ในมหาสตปฏฐานสตร. ตอนนมา รจกธาต ขนอกอยางหนงซงเรยกวาอากาศ ธาตนกาหนดรไดยาก เพราะเปน ของสขม ไมเหนไดดวยจกษ อาจจะรไดดวยสมผส แตกยงรไดยาก เหมอนกน ในทวางเปนชอง ไมวาเลกไมวาใหญ อากาศยอมเดนเขา ขงอยเตมทงนน แตเพราะเปนธาตเบาและขยายตว คนเดนไมรสก ปะทะ ซาเปนอปการะแกชวตของสตวดวย ทงมนษยทงดรจฉาน สตวหายใจ สดอากาศเขาไปปรงโลหตสาเรจเปนไออน ถาใครจะ รจกธาตน พงเอากระบอกกรองนาลองกรองนาดในหองไวนาทสงดลม ในคราวแรกเอานวมออดทอขางบนกระบอกเสย จมปากกระบอกลง ไปในนา คงจะรสกวานาเขาไปหนอยหนง แลวมอะไรปะทะอย นน คออากาศนเองอนเขาขงอยในกระบอก นาเขาไปไดหนอยหนงนน


เพราะอากาศตองปะทะนา อดตวเขา นาเขาไปอกไมไดนน เพราะ อากาศอดตวเตมทแลวปะทะอย คราวนเปดนวมอจาทอขางบนแตวาง ไวตรงปากทอ จมกระบอกลงไปอก คงจะรสกวานาเขาไปไดอก ใน ขณะเดยวกนนวมอไดรบสมผสเยนฉว ๆ ขนมาจากทอ ธาตทขนมา ถกนวมอนคออากาศ. อกอยางหนง ขณะทไปในยานทแลนโดยเรว ไดสมผสลมเปนอนมาก แตขางทาง ตนไมนงอย ไมไหว ลมท กระทบว ๆ นน อากาศนเอง ยานเดนโดยเรวปะทะอากาศโดยแรงจน รสกสมผส หากจะเดนเทากไมรสก. ทานพบอากาศธาตเขาแลว จงไดเตมขนอกอยางเปนธาต ๕ ดงแสดงไวในจลลราหโลวาทสตร แตนกปราชญในชนหลงกลาววา วาโยกบอากาศเปนธาตเดยวกน วาโย กคออากาศทเดนกาลงแรงนนเอง ขอนเปนความจรงอดหนนการจด ธาต ๔ ของเดมใหมนเขา. ในทนจกกลาวเปนธาต ๔ พอสมแตชอ ของกมมฏฐานบทน. ธาต ๔ คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย น มทงภายนอกภายใน ธาตภายนอก เชนภเขา แมนา กองไฟ ลมพด โดยลาดบกน ธาต เปนภายในนน คอทคมเขาเปนรางกายของสตว สวนทแขนทแข. ม ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เปนตน เปนปฐวธาต. สวนทเหลวไมแขนเหมอนปฐว เอบอาบอยในปฐว รกษาปฐวใหสด อย เชนโลหต มนขน มนเปลว และเหงอเปนตน เปนอาโปธาต. สวนทรอนอบอนรกษาปฐวไมใหเนา คอไออนเกดแตหายใจสดอากาศ เขาไปปรงโลหตทเปนไปโดยปกต หรอทแรงจดขนในเวลาเปนไข


ความรอนทเกดขนเพราะรางกายบดฝน และแรงในอาโปธาตสาหรบ ละลายอาหาร เปนเตโชธาต. สวนทพดไปมาเปนเครองคาจนปฐว มลม พดขนพดลง และอากาศอนขงอยในชองวางแหงรางกายแรงขบโลหต ใหเดนและแรงสบอากาศเขาไปและขบออก คอหายใจ เปนวาโย- ธาต. ธาตทง ๔ นคมกนเขาเปนรางกายฉนใด ในสวนอนหนง ๆ แหงรางกายกมธาตเหลานเจอกนอย เชนนายอมมอยในเนอ นามนม อยในกระดก แตเพราะเปนของมอยนอยไมถงซงอนนบ จงเรยกแต ธาตทมมาก. มคาถามสอดเขามาวา อยางไรรางกายนจงเดนไดพดได ทาอะไร ไดตาง ๆ แปลกจากรปตกตาทเขาปนไว ? มคาแกวา จะอธบาย ละเอยดกจะยดยาว ขอกลาวแตเพยงวา เกดเพราะความพรอมมล ปรองดองกน. ตกตากลยงรจกเดนได หบเสยงยงรจกพดได เครองจกร ยงเลอยไมหรอสขาวได เปนอะไรสงขารมวญญาณครองจะทาไมได. ความพรอมมลปรองดองแหงธาตทง ๔ นน เกดกาลงหรออานาจอน สาคญขนอยางหนง ซงเรยกวามโน และแปลวาใจ มโนนมสายอย ๕ สาย เรยกวาวถ ทปากหรอทปลายแหงสายเหลานเรยกวาทวาร คอ นยนตาเรยกวาจกข ๑ หเรยกวาโสตะ ๑ จมกเรยกฆานะ ๑ ลน เรยกชวหา ๑ กาย ๑. จกษเหนรป โสตะฟงเสยง ฆานะสบกลน ชวหาลมรส กายถกตองโผฏฐพพะแลว มโนไดรบความรสกทางวถทง ๕ น, รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ อนเปนเหมอนเงาฉายมาปรากฏแกมโน เรยกธรรมหรอธรรมารมณ แลวมโนสนไปตามวถแหงกาย หรอตาม


วถอนในอวยวะทากจนน ๆ เพงความรทมโนไดรบทางทวาร ๕ ทาน เรยกจกขวญญาณบาง โสตวญญาณบาง ฆานวญญาณบาง ชวหา- วญญาณบาง กายวญญาณบาง เพงความรของมโนเอง เรยกมโน- วญญาณ. เหลานเรยกธาตละอยาง ๆ ทเปนทวาร ๖ ทเปนอารมณ ๖ ทเปนวญญาณ ๖ รวมเปน ๑๘ ทานยนใหสนเขาอกเปน ๑ เรยก วญญาณธาต เตมเขากบธาต ๕ ซงเปนรป รวมเรยกวาธาต ๖ ดง แสดงไวในธาตวภงคสตร. ธาต ๖ นสงเคราะหเขาทงรปธรรมทง นามธรรม. การแจกธาตเปนตาง ๆ นน เปนไปตามความเขาใจของนก ปราชญในยคหนง ๆ จะเอาเปนยนทไมได. แตผลของการแจกธาต ใหกาหนดรนน คอนาใหเขาใจวา สภาวะทเปนรปธรรมนอย ๆ รวม กนเขาเปนรปใหญขนโดยลาดบ สภาวะทเปนนามธรรม เกดเพรา ความพรอมมลปรองดองแหงรปธรรม. นควรจบเปนหลกในกมมฏ- ฐานน. สาธชนผจะเจรญกมมฏฐานน เขาใจธาตและสงขารโดยลกษณะ และประเภทอยางนแลว พงนกถงกายนอนธาตทง ๔ คมกนเขา โดย บทบาลวา "อตถ อมสม กาเย ปวธาต อาโปธาต เตโชธาต วาโยธาต" แปลวา มอยในกายน ธาตดน ธาตนา ธาตไฟ ธาต ลม. ในชนแรกนกถงธาตใด ควรกาหนดลกษณะ หรอแมประเภท ดวย ครนชานาญแลว นกเพยงแตชอธาต ลกษณะและประเภทกจะ ปรากฏเอง. ในสมยใด ปลงใจเหนลงเปนธาตคมกน ในสมยนนเปน


อนไดผลทมงหมายแหงกมมฏฐานน. กมมฏฐานน เปนสบายแกชนมวจกจฉาเปนเจาเรอน. มอานสงส ใหหายหลงในสภาวธรรม.


สมถภาวนา ลาดบนจกไดเรยบเรยงเรองสมถภาวนานตอไป ความวา ธรรม เปนเครองสงบระงบของจตชอสมถะ อนง วาธรรมอนใหจตสงบรางบ ไปจากนวรณปกเลสชอสมถะ อนง ความสงบรางบของจตในภายใน ชอสมถะ. กลบตรผมศรทธามาเจรญสมถะ. ทาใหเกดมขนดวยเจตนาอนใด เจตนานนชอสมถภาวนา อนง ทาสมถะเปนอบายเครองสงบรางบ ของจตใจใหเกดมขน ชอสมถภาวนา. เมอกลาวโดยเนอความแลว เจตนาอนเปนไปในสมถกมมฏฐาน หมดทงสนชอสมถภาวนา สมถภาวนานเปนอบายเครองสารวมปดกน นวรณปกเลส มใหเกดครอบงาจตสนดานได ดงบคคลปดนานบกน นาไว มใหไหลไปไดฉะนน. อนง วาเปนอบายขมขสะกดจตไวมให ดนรนฟงซานได ดงนายสารถฝกมาใหเรยบรอย ควรเปนราชพาหนะ ไดฉะนน กธรรมซงเปนอารมณ เครองสงบรางบของจตใหสาเรจเปน สมถภาวนาน ในพระบาลซงเปนพทธภาษต ทพระพทธเจาตรสเทศนา มมากหลายอยางหลายประการ เหมอนอยางอภณหปจจเวกขณวธให พจารณาททง ๕ สถาน คอกาหนดวา ตนและสตวอนมความแก ความเจบความตายเปนธรรมดา ไมลวงพนความแกความเจบความตาย ไปได และจะตองวโยคพลดพรากจากสตวและสงขารสงของทรกใคร และมกรรมคอบญบาปทตนทาไวเปนของ ๆ ตน เปนตนฉะน จนละ


นวรณปกเลสไดขณะหนงครหนงกด กจดเปนสมถภาวนา อนง ใน สตปฏฐานทง ๔ กายนปสสนา ปญญาพจารณาตามเหนซงกายโดย บพพะ ๑๑ ขอ คอกาหนดรลมหายใจเขาออกยาวสนหยาบละเอยด เปนตน เรยกวาอานาปานบพพะขอ ๑ กาหนดรอรยาบถ ๔ เดน ยน นง นอน วาสาเรจเปนไปไดเพราะลมและจตทคดเรยกวาอรยาบถ- บพพะขอ ๑ กาหนดรรอบคอบในวการของกาย มกาวไปขางหนา และถอยกลบมาขางหลงเปนตน ทกขณะวการของกายมไดลมหลงเรยก วาสมปชญญบพพะขอ ๑ กาหนดพจารณากายตนและกายผอนโดยเหน เปนของปฏกลไมงามไมสะอาด เตมไปดวยอสภเปนของไมงามนาเกลยด ๓๑ สวน ม ผม ขน เลบ ฟง หนง เปนตนเรยกวาปฏกลบพพะขอ ๑ พจารณากายตนและกายผอน โดยเปนธาต ๔ คอสงทแขงทกระดาง กาหนดวาเปนธาตดน สงทออนทเหลวซมซาบไปในดน ทาดนให เหนยวเปนกอนอยได กาหนดวาเปนธาตนา สงททาดนและนานน ใหอนใหรอนใหแหงเกรยมไป กาหนดวาเปนธาตไฟ สงทอปถมภ อดหนนพยงดนและนาไวและทาใหไหวตงไปมาไดและรกษาไฟไวมให ดบไปได กาหนดวาเปนธาตลม เรยกวาธาตบพพะขอ ๑ อนง เมอ ไดเหนอสภ ๙ อยาง คอซากศพทเขาทงไวในทตาง ๆ มปาชาเปนตน อนตายแลววนหนงหรอ ๒ วน ๓ วน ขนพองมสเขยวและมบพโพ ไหลออกอยาง ๑ คอซากศพทเขาทงไว อนสตวทงหลายมสนขเปนตน กดเคยวกนแลว ๑ คอซากศพทเขาทงไวโทรมลงเปนรางกระดก มเนอ และเลอดและเสนเอนรงรดผกพนอย ๑ คอซากศพทเขาทงไวโทรมลง


เปนรางกระดก มเนอและเลอดหมดไปแลวยงแตเสนเอนรงรดผกพน อย ๑ คอซากศพทเขาทงไวโทรมลงเปนรางกระดก มเนอและเลอด และเสนเอนรงรดหมดสนไปแลว เหลอแตกระดก ๑ คอซากศพท เขาทงไว มกระดกเคลอนหลดออกจากทผกทตอเรยรายกระจดกระจาย อยในทตาง ๆ ๑ คอซากศพทเขาทงไวเปนกระดกมพรรณขาวดงสงข ๑ คอซากศพทเขาทงไวเปนกระดกเรยรายเปนกอง ๆ ทนแดดทนฝนอย มเหดราเกดขนทงอยลวง ๑ ปไปแลว ๑ คอซากศพทเขาทงไวเปน กระดกผยอยปนละเอยดเปนจณณไป ๑ อสภ ๙ อยาง ซงวามาน เรยกวาสวถกาบพพะ ๙ ขอ รวมเปน ๑๔ ขอดวยกนเรยกวากาย เพราะ เปนเอกเทศของการอยางหนง ๆ. กลบตรมาตามเหนดวยปญญา พจารณาซงกายโดยบพพะ ๑๔ ขอ ขอใดขอหนงซงวามาน จนละองค ๕ คอนวรณ ๕ เสยได และ ประกอบดวยองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา อยางน เปนตวสมาธ เกดขน ชอวาสมถภาวนา. อนง เวทนานปสสนา ปญญาตามเหนพจารณาซงเวทนาเปน อารมณกด จตตานปสสนา ปญญาตามเหนพจารณาซงจตเปนอารมณกด ธมมานปสสนา ปญญาตามเหนพจารณาซงธรรมเปนอารมณกด ถา อนตตายงไมปรากฏแจงชดในสนดานเพยงใด กยงเปนสมถภาวนาอย เพยงนน. ธรรมทเปนอารมณของสมถภาวนาน มมากหลายอยางหลาย ประการนก เพราะเหตนน กลบตรผทจะเจรญสมถภาวนานพงสนนษ-


ฐานทราบเถดวา ธรรมเหลาใดเปนเครองสงบรางบของจต เมอจต ตรกคดอยเนอง ๆ แลว ยอมละองค ๕ และประกอบดวยองค ๕ ให สาเรจเปนสมมาสมาธขนไดแลว ธรรมเหลานนกจดเปนอารมณของ สมถภาวนาหมดทงสน. กแตในคมภรอภธมมตถสงคหะและคมภรวสทธมคค ทานแสดง ธรรมทเปนอารมณของสมถภาวนาไว ๗ หมวด แจกออกเปนอยาง ๆ จดได ๔๐ ประการ ธรรม ๗ หมวดนนคอ กสณ ๑๐ หมวด ๑ อสภ ๑๐ หมวด ๑ อนสสต ๑๐ หมวด ๑ พรหมวหาร ๔ หมวด ๑ อาหารเรปฏกลสญญา หมวด ๑ จตธาตวตถาน หมวด ๑ อรป ๔ หมวด ๑ รวมเปน ๗ หมวด. กสณ ๑๐ นน คอปฐวกสณ ๑ อาโปกสณ ๑ เตโชกสณ ๑ วาโยกสณ ๑ นลกสณ ๑ ปตกสณ ๑ โลหตกสณ ๑ โอทาตกสณ ๑ อาโลกกสณ ๑ อากาสกสณ ๑ รวมเปนกสณ ๑๐. อสภ ๑๐ นน คอซากศพทเนาพองขน ๑ คอซากศพทมสเขยว ๑ คอซากศพทมนาเหลองไหลออกอย ๑ คอซากศพขาดกลางตว ๑ คอ ซากศพทมสตว มแรง กา สนข เปนตนยอแยงจกกดกนแลว ๑ คอซากศพทมมอและเทาและศรษะขาดไปอยขาง ๆ ๑ คอซากศพทคนม เวรเปนขาศกสบฟนบนเปนทอน ๆ ๑ คอซากศพทตองประหารดวย ศสตรามโลหตไหลอาบอย ๑ คอซาบศพทมตวหนอนคลาคลาไปอย ๑ คอซากศพทยงเหลออยแตรางกระดก ๑ รวมเปนอสภ ๑๐. อนสสต ๑๐ นน คอพทธานสสต ระลกถงคณพระพทธเจาเปน อารมณ ๑ ธมมานสสต ระลกถงคณพระธรรมเปนอารมณ ๑ สงฆา-


นสสต ระลกถงคณพระสงฆเปนอารมณ ๑ สลานสสต ระลกถงศล ทตนรกษาเปนอารมณ ๑ จาคานสสต ระลกถงทานทตนบรจาคแลว เปนอารมณ ๑ เทวตานสสต ระลกถงเทพดาทมสลาทคณเสมอเหมอน กบดวยตน ตงเทพดาเหลานนไวเปนพยานแลว กลบระลกถงสลาท- คณของตนเปนอารมณ ๑ อปสมานสสต ระลกถงนพพานวาเปนท รางบดบเพลงกเลส เพลงทกข เปนบรมสขอยางยงเปนอารมณ ๑ มรณสสต ระลกถงความตายของตนและสตวอนเปนอารมณ ๑ กายคตาสต ระลกไปในกายมผม ขน เลบ ฟน หนง เปนตน โดยความ เปนของปฏกลเปนอารมณ ๑ อานาปานสสต ระลกถงลมหายใจ เขาออก ยาวสนเปนตนเปนอารมณ ๑ รวมเปนอนสสต ๑๐. พรหมวหาร ๔ นน คอเมตตาพรหมวหาร คดใหสตวทงปวง เปนสข ๆ ทวไปหมด ๑ กรณาพรหมวหาร คดใหสตวทงสนทเปน ทกขอยใหพนจากทกขทงสน ๑ มทตาพรหมวหาร คดใหสตวทงปวง ทไดสขสมบตแลว จงดารงอยในสขสมบตของตน ๆ อยาไดวโยค พลดพรากจากสขสมบตทตนไดแลว ๑ อเบกขาพรหมวหาร มความ เพกเฉยเปนกลาง ไมดใจไมเสยใจในสตวทงสนทไดสขไดทกข ๑ รวมเปนพรหมวหาร ๔. อาหารปฏกลสญญานนวา ความหมายรสาคญในอาหารทเปน ของบรโภค เหนวาเปนของปฏกลนาเกลยดจนไมยนดในรส. จตธาตววตถานะนนวา กาหนดพจารณาซงกายโดยเปนธาต ทง ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม ใหเหนจรง จนถอนสตตปลทธสตตสญญา


เสยได. อรป ๔ นน คออากาสานญจายตนะ เพงอากาศทมดวงกสณ เดาะเพกขนแลวเหลออยแตอากาศเปลา ดวยบรกรรมนกวา อากาศ มไมมทสด ดงน เปนอารมณเปนบอเกด ๑ คอวญญาญญจายตนะ เพงอรปวญญาณทแรก บรกรรมนกวาวญญาณไมมทสด ดงน เปนอารมณเปนบอเกด ๑ คออากญจญญายตนะ เพงความไมมของ อรปวญญาณทแรกดวยบรกรรมนกวา หนอยหนงนดหนงไมม ดงน เปนอารมณเปนบอเกด ๑ คอเนวสญญานาสญญายตนะ เพงอรป- วญญาณท ๓ ดวยบรกรรมนกวา นละเอยดนก ทประณตนก จะวาม สญญากไมใช ไมมสญญากไมใช ดงนเปนอารมณเปนบอเกด ๑ รวมเปนอรป ๔ ฉะน. กลบตรผมศรทธาปรารถนาจะเจรญสมถภาวนาน เมอนกถง ธรรม ๗ หมวดแจกออกเปน ๔๐ ประการเลานใหเปนอารมณแลวจะ ตองศกษาในธรรม ๗ หมวด แจกออกเปน ๔๐ ประการเหลานน ใหร ใหเขาใจจาไดแมนยาชานาญ ครนศกษารเขาใจจาไดแมนยาชานาญ แลว กมมฏฐานบทใดเปนทชอบอธยาศยควรแกจตของตน กพงเพง นกกมมฏฐานบทนนเปนอารมณเถด. แทจรง จรตของคนในโลกนมอย ๖ ประการ คอราคจรต ประพฤตไปตามราคะ ๑ คอโทสจรต ประพฤตไปตามโทสะ ๑ คอ โมหจรต ประพฤตไปตามโมหะ ๑ คอสทธาจรต ประพฤตไปตาม ความเชอ ๑ คอพทธจรต ประพฤตไปตามความรจรง ๑ คอวตกจรต


ประพฤตไปตามวตก ๑ รวมเปนจรต ๖ ฉะน. กคนทมจตมกโอโถงภาคพม รกใครในความสวยความงาม สนดานมากไปดวยความกาหนดยนด ในรป เสยง กลน รส เครองสมผส ทเปนอฏฐารมณ ใหเกดความสขแกกายและใจได จดเปนราคจรต มราคะเปนเครองประพฤตเปนปกตของตว. คนมจตมกฉนเฉยวโกรธ เคองงาย ๆ สนดานหนกไปในโทสะ มกกอนทกขโทมนสใหแกผอน จดเปนโทสจรต มโทสะเปนเครองประพฤตเปนปกตของตว. คนทมจต มกลมหลง สตไมมนคง พดจากมกพลงพลาด ถกบางผดบาง จดเปน โมหจรต มโมหะเปนเครองประพฤตเปนปกตของตว. คนทมสนดาน มกเชองาย ๆ ในถอยคาวาจาทกลาวดและชว เปนบญและเปนบาป เปนตน จดเปนสทธาจรต มศรทธาเปนเครองประพฤตเปนปกต ของตว. คนทมปญญาเฉยบแหลมวองไว ไดยนไดฟงสงใดมกจาได และรแจงแทงตลอดไปโดยเรว จดเปนพทธจรต มความรเปนเครอง ประพฤตเปนปกตของตว. คนทมสนดานมกคด ตรกครองไปไมใคร จะแนลงไดไมใครจะรแจงแทงตลอดไปได จดเปนวตกจรต มวตก เปนเครองประพฤตเปนปกตของตว. กคนทเปนราคจรตนน ควรเจรญกมมฏฐาน ๑๑ ประการ คอ อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ เพราะกมมฏฐานเหลานเปนทสบายของคน ทเปนราคจรตนน. คนทเปนโทสจรตนน ควรเจรญกมมฏฐาน ๘ ประการ คอวรรณกสณ ๔ กบพรหมวหาร ๔ วรรณกสณ ๔ นน คอ นลกสณ ปตกสณ โลหตกสณ โอทาตกสณ. พรหมวหาร ๔ นน คอ


เมตตา กรณา มทตา อเบกขา เพราะกมมฏฐาน ๘ เหลานน เปน ทสบายของคนทเปนโทสจรตนน. คนทเปนโมหจรตกบคนทเปนวตก- จรตนน ควรเจรญอานาปานสสต เพราะอานาปานสสตกมมฏฐานน เปนทสบายของคนทเปนโมหจรตและคนทเปนวตกจรตนน. คนทเปน สทธาจรตนน ควรเจรญอนสสต ๖ คอพทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคานสสต เทวตานสสต เพราะอนสสต ๖ เหลาน เปนทสบายของคนทเปนสทธาจรตนน. คนทเปนพทธจรตนน ควรเจรญกมมฏฐาน ๔ คอมรณสสต อปสมานสสต อาหาเรปฏกล- สญญา จตธาตววตถานะ เพราะกมมฏฐาน ๔ เหลาน เปนทสบาย ของคนทเปนพทธจรตนน. กมมฏฐาน ๘ คออรปกมมฏฐาน ๔ ภต- กสณ ๔ คอ ปฐว อาโป เตโช วาโย เหลาน เปนทสบายแหง จรตทงสน แตอรปกมมฏฐานทง ๔ นน กลบตรไมควรจะเจรญกอน พงเจรญกมมฏฐานอน ๆ เสยกอน เมอไดกมมฏฐานอน ๆ อยางใด อยางหนงเปนพนเสยกอนแลว จงควรเจรญอรปกมมฏฐานนนไดตอ ภายหลง. กแลในกมมฏฐาน ๔๐ ประการ มนมต ๓ อยาง มภาวนา ๓ อยาง นมต ๓ อยางนน คอบรกรรมนมต ๑ อคคหนมต ๑ ปฏ- ภาคนมต ๑ บรกรรมนมตและอคคหนมต ๒ อยางน ไดทวไปใน กมมฏฐานทงสน ปฏภาคนมตนน เฉพาะในกมมฏฐาน ๒๒ ประการ คอกสณ ๑๐ อสภ ๑๐ กายคตาสต ๑ อานาปานสสต ๑ เหลานเทานน. ภาวนา ๓ นน คอบรกรรมภาวนา ๑ อปจารภาวนา ๑ อปปนา-


ภาวนา ๑ บรกรรมภาวนานน ไดทวไปในกมมฏฐานทงสน กอปจาร- ภาวนานนไดในกมมฏฐาน ๑๐ ประการ คอพทธานสสต ธมมานสสต สงฆานสสต สลานสสต จาคนสสต เทวตานสสต อปสมานสสต มรณสสต อาหาเรปฏกลสญญา จตธาตววตถานะ เหลานยอมให ไดสาเรจแตเพยงอปจารภาวนาเทานน ไมถงอปปนาภาวนา เพราะ เปนกมมฏฐานสขมละเอยดยงนก ไมปรากฏชดได อนจตและเจตสก ไมแอบแนบตดสนทตงอยไดนาน จงเปนแตอปจารภาวนาเทานน กอปปนาภาวนานน ไดในกมมฏฐาน ๓๐ คอ กสณ ๑๐ อสภ ๑๐ อานาปานสสต ๑ กายคตาสต ๑ พรหมวหาร ๔ อรป ๔ เหลาน ยอมใหไดสาเรจตลอดถงอปปนาภาวนา เพราะกมมฏฐานเหลานเปน อารมณหยาบปรากฏชด อนจตและเจตสกแอบแนบตดสนทตงอยได นาน จงเปนอปปนาภาวนา แตรปฌานและอรปฌานนเปนตวอปปนา- ภาวนาอยแลว. กกมมฏฐาน ๓๐ ซงสาเรจเปนอปปนาภาวนานน จะไดม อานภาพเสมอกนกหามได อสภ ๑๐ กบกายคตาสต ๑ สบเอดประ- การน มอานภาพใหไดแตเพยงรปาพจรปฐมฌานอยางเดยวเทานน พรหมวหาร ๓ คอเมตตา กรณา มทตา เหลาน มอานภาพใหได รปาพจรฌานตงปฐมฌานขนไปจนถงจตตถฌาน อเบกขาพรหม- วหารท ๔ นน มอานภาพใหไดแตเพยงปญจมรปาพจรฌานอยางเดยว อรปกมมฏฐาน ๔ มอานภาพเฉพาะใหไดแตอรปฌานอยางเดยว นบกมมฏฐานอนสาเรจรปพจรฌาน ๒๖ และใหสาเรจอรปพจร-


ฌาน ๔ จงรวมเปนกมมฏฐานอนใหสาเรจอปปนาภาวนา ๓๐ ดวย ประการฉะน. ลาดบน จะแสดงวธทจะภาวนาในกมมฏฐาน ๗ หมวด แจกออก เปน ๔๐ ประการนนใหพสดาร จะวนจฉยในปฐวกสณกอน กลบตร ผมศรทธาปรารถนาจะเจรญกมมฏฐานอนชอวาปฐมวกสณนน พงตด ปลโพธกงวลหวงใยนอยใหญเสยใหสน แลวไปยงทเงยบสงด เพง พจารณาดนทตนตกแตงเปนดวงกสณเปนอารมณ หรอจะเพงพจารณา ดนทแผนดน และดนทลานขาวเปนตนเปนอารมณกตาม เมอจะ พจารณาดนทมไดตกแตงเปนดวงกสณนน พงกาหนดใหมทสดโดยกลม เทาตะแกรง กวางคบ ๔ นวเปนอยางใหญ เทาขอบปากขนเปน อยางเลก อยากาหนดใหใหญใหเลกไปกวานน แลวพงทาบรกรรมนก วา ปฐว ๆ ดน ๆ ดงนราไปอยาหยด ถามวาสนาบารมเคยไดสงสม อบรมมาแตชาตกอน ๆ แลว กอาจไดสาเรจฌาน ถาหาวาสนา บารมมได ยากทจะสาเรจฌานดวยเพงแผนดนอยางวามาน จะ ตองทาเปนดวงกสณ เมอจะทาเปนดวงกสณนน พงหาดนทมสแดง ดงแสงพระอาทตยเมอแรกอทยขนมาทา และเมอจะทานน อยาทาใน ทคนสญจรไปมา พงทาในทสงดเปนทลบทกาลง และดวงกสณจะทา ใหเปนของตงอยทเดยวกตาม จะทาใหเปนของยกไปไดกตาม และ ดนทจะทาใหเปนดวงกสณนน พงชาระใหบรสทธ ทาใหเปนวงกลม กวางคบ ๔ นว ขดใหราบเสมอดงหนากลองแลว พงปดกราดทนน ใหเตยนสะอาดปราศจากหยากเยอเชอฝอยแลว พงอาบนาชาระกายให


หมดเหงอไคล เมอจะนงภาวนานน พงนงบนตงทมเทาสงคบ ๔ นว นงใหไกลดวงกสณออกไปประมาณ ๒ ศอกคบ อาการทนงนนใหนง ขดสมาธ เทาขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซาย ตงกายใหตรงผนหนา ไปขางดวงกสณแลว พงพจารณาโทษของกามคณตาง ๆ และตงจต ใหยนดในฌานธรรม อนเปนอบายทจะยกตนออกจากกามคณและจะ ลวงเสยซงกองทกขทงสน และพงระลกคดไปในคณของพระพทธ พระธรรม พระสงฆ ยงปรดาปราโมทยใหเกดขนแลว พงทาจตให เคารพรกใครในพธทางปฏบตใหมนวาปฏบตดงน ไดชอวาเนกขมม- ปฏบต พระอรยะทงหลายมพระพทธเจาเปนตน จะไดละเวนเสยหามได แตลวนปฏบตดงนทก ๆ พรองค ครนแลวพงตงจตวา เราจะไดเสวย สขอนเกดแตวเวกดวยปฏบตอนนโดยแท ยงอตสาหะใหเกดขนแลว จงลมจกษขนดดวงกสณ เมอลมจกษขนนน อยาลมขนใหกวางนกจะ ลาบากจกษ อนง มณฑลแหงดวงกสณจะปรากฏแจงนก ครนลมจกษ ขนนอยนก มณฑลแหงดวงกสณจะไมปรากฏแจง จตทจะถอเอาดวง กสณนมตเปนอารมณนนกจะยอหยอนทอถอยเกยจครานไป เหตฉะน จงตองลมจกษดวยอาการอนเสมอ เหมอนอยางบคคลอนสองกระจกด เงาหาของตน ทปรากฏในพนกระจกฉะนน. อนง เมอแลดดวงกสณนน อยาพจารณาส พงกาหนดวา สงน เปนดนเทานน แตสดนนนจะละเสยกมได เพราะวาสกบดวงกสณนน เปนอนเดยวกน ดดวงกสณกเปนอนดสอยดวย เหตฉะน พงรวมดวง กสณกบสนนเขาดวยกน แลดดวงกสณและสนนพรอมกนกาหนด


วาสงนเปนดนแลวจงบรกรรมนกวา ปฐว ๆ ดน ๆ ดงนราไปรอยครง พนครง เมอกระทาบรกรรมวา ปฐว ๆ นน อยาลมจกษเปนนตย ลมดอยหนอยหนงแลวพงหลบลงเสย หลบลงสกหนอยหนงแลวพงลม ขนดอกเลา พงปฏบตดงนไปกวาจะไดอคคหนมต กแลกสณนมต อนเปนอารมณเปนทตงแหงจตในกาลเมอทาบรกรรม ชอวาบรกรรม- นมต กรยาททาบรกรรมวา ปฐว ๆ นน ชอวาบรกรรมภาวนา เมอ ตงจตในกสณนมตกระทาบรกรรมวา ปฐว ๆ นน ถากสณนมตมา ปรากฏในมโนทวาร หลบจกษลง กสณนมตกปรากฏอยอยางนนใน มโนทวาร ดงลมจกษแลว ณ กาลใด ชอวาไดอคคหนมต ณ กาลนน เมอไดอคคหนมตแลว พงตงจตไวในอคคหนมตนน กาหนดใหยง โดยวเศษขนไป. เมอปฏบตอยดงน กจะขมนวรณธรรมเสยไดโดยลาดบ ๆ กเลส กจะสงบรางบจากสนดาน สมาธกจะกลาหาญเปนอปจารสมาธ ปฏภาค- นมตกจะเกดปรากฏขน อคคหนมตกบปฏภาคนมตนตางกน อคคหนมต นนยงประกอบดวยกสณโทษ คอยงปรากฏเปนสดนอยอยางนน ปฏภาค- นมตนน ปรากฏบรสทธงามกวาอคคหนมต ดงแวนกระจกทบคคลถอด ออกจากฝกออกจากถงฉะนน จาเดมแตปฏภาคนมตเกดขนแลว นวรณ- ธรรมทงสนกระงบไป จตนนกไดชอวาตงมนเปนอปจารสมาธ สาเรจ กจเปนกามาพจรสมาธภาวนา เมอไดอปจารสมาธแลว ถาพากเพยร พยายามตอขนไปไมหยดหยอน กจะไดสาเรจอปปนาสมาธ ซงเปน ตวฌานสวนรปาพจร และเมอกระทาเพยรจนบรรลถงอปปนาฌานเกด


ขนในสนดานแลว กพงกาหนดไววา เราประพฤตอรยาอยางน ๆ อยในเสนาสนะอยางน ๆ โภชนาหารอนเปนทสบายอยางน ๆ จงได สาเรจฌาน โยคาพจรกลบตรทไดฌานสมาบตดวยวธดงวามานนน ซง ใหกาหนดอรยาบถและเสนาสนะและอาหารนไว เพอจะไดสบตอเมอ ภายหนา เกลอกจะมความประมาท ฌานเสอมไป เมอจะเจรญสบตอไป ใหมนน จะไดประพฤตอรยาบถ และเสพเสนาสนะและโภชนาหาร เหมอนอยางแตกอน ฌานทเสอมไปแลวนนกจะไดเกดขนได บรบรณ ในสนดานอก. ครนเมอโยคาพจรเจาไดสาเรจปฐมฌานแลว กพงปฏบตใน ปฐมฌานนนใหชานาญคลองแคลวดวยดกอน แลวจงจะเจรญทตยฌาน สบตอไปได กปฐมฌานนนจะชานาญคลองแคลวดวยด กตอง ประกอบดวยวสทง ๕ คอ อาวชชนวส ๑ สมาปชชนวส ๑ อธฏฐาน- วส ๑ วฎฐานวส ๑ ปจจเวกขณวส ๑ รวมเปน ๕ อาวชชนวส คอชานาญคลองแคลวในการนก ถาปรารถนานกถงองคฌานทตนได กอาจนกไดโดยเรวพลนมไดเนนชา ไปจนถงเบองหนาแตชนจตท ครบ ๔ ทครบ ๕ ตกลงยงภวงคจต ๒ ขณะ ๓ ขณะ สมาปชชนวส นน คอชานาญคลองแคลวในการทจะเขาฌาน อาจเขาฌานไดในลาดบ อาวชชนจต อนพจารณาซงอารมณ คอปฏภาคนมต มไดเนน ชา อธฏฐานวสนน ชานาญคลองแคลวในการทจะรกษาไวมใหฌาน- จตนนตกภวงค ตงฌานจตไวไดตามกาหนด ปรารถนาจะตงไว เทาใดกตงไวไดเทานน วฏฐานวสนน คอชานาญคลองแคลวในการท


จะออกจากฌาน กาหนดไววาเวลานน ๆ จะออก กออกไดตามกาหนด ไมคลาดเวลาทกาหนดไว ปจจเวกขณวสนน คอชานาญคลองแคลว ในการทจะพจารณา ปรารถนาทจะพจารณาองคฌานทตนได กอาจ พจารณาโดยเรวมไดเนนชา มนยดงกลาวมาในอาวชชนวสนน เมอ พระโยคาพจรเจา อนไดสาเรจปฐมฌานชานชานาญเปนอนดดวย วสทง ๕ ดงวามานแลว จงจะสามารถเจรญทตยฌานตอขนไปได ถาไมชานาญในปฐมฌานกอนแลว จะเจรญทตยฌานตอขนไป กจะ เสอมเสยจากปฐมฌานและทตยฌานทง ๒ ฝาย เพราะอาศยเหตฉะน จงหามไววา ถายงไมชานาญในปฐมฌานแลว อยาพงเจรญทตยฌาน กอน ตอเมอชานาญคลองแคลวในปฐมฌานดวยวส ๕ ประการแลว จงควรเจรญทตยฌานสบตอขนไปได เมอชานาญในทตยฌานแลว จงควรเจรญตตยฌาน จตตถฌาน ปญจมฌานสบตอ ๆ ขนไปได โดยลาดบดงกลาวแลวนน. แลปฐมฌานนนมองค ๕ คอ วตก ความตรกคด มลกษณะ ยกจตขนสอารมณเปนองคท ๑ คอ วจาร ความพจารณา มลกษณะ อนตรองซงอารมณเปนองคท ๒ คอ ปต เจตสกอนยงกายและจตให อมใหเตม มประเภท ๕ คอ ขททกาปต กายและจตอมจนขนพอง ชชน ทานาเนตรใหไหล ๑ ขณกาปต กายและจตอมมแสงสวางดงสง ฟาแลบปรากฏในจกษ ๑ โอกกนตกาปต กายและจตอมปรากฏดง คลนและละลอกใหไหวใหสนไป ๑ อพเพงคาปต กายและจตอมให กายเบาเลอนลอยไปได ๑ ผรณาปต กายและจตอมใหเยนสบายแผ


ซาบซานไปทวกาย ๑ ปต มประเภท ๕ ดงน รวมเขาเปนองคหนง จดเปนท ๓ คอ สข อนเปนไปในกายและจต ๑ จดเปนองคท ๔ คอ เอกคคตา ความเปนจตมอารมณเปนอนเดยวไปฟงซาน ๑ จด เปนองคครบ ๕. ทตยฌานนนมองค ๓ คอ ปต ๑ สข ๑ เอกคคตา ๑ ตตยฌานมองค ๒ คอ สข ๑ เอกคคตา ๑ จตตถฌานมองค ๒ คอ เอกคคตา ๑ อเบกขา ๑ อนนจดโดยจตกกนย. ถาจดโดย ปญจกนย ปฐมฌานมองค ๕ คอ วตก วจาร ปต สข เอกคคตา เหมอนกน ทตยฌานมองค ๔ คอ วจาร ปต สข เอกคคตา ตตย- ฌานมองค ๓ คอ ปต สข เอกคคตา จตตถฌานมองค ๒ คอ สข เอกคคตา ปญจมฌานมองค ๒ คอ เอกคคตา เอเบกขา กลบตร ผจะเจรญกสณนน อาจไดสาเรจฌานสมาบต โดยจตกกนย ปญจกนย ดงพรรณนามาน วนจฉยในปฐวกสณยตแตเทาน. จกวนจฉยในอาโปกสณตอไป โยคาพจรกลบตรผมศรทธา ปรารถนาจะเจรญอาโปกสณนน ถาเปนผมวาสนาบารมเคยไดสงสม อาโปกสณมาแตชาตกอน ๆ บางแลว ถงจะมไดตกแตงกสณเลย แต เพงแลดนาในทใดทหนง เปนตนวานาในสระในบอ กอาจไดสาเรจ อคคหนมตและปฏภาคนมตโดยงาย ถากลบตรอนหาวาสนาบารม มได ไมไดเคยสงสมอาโปกสณมาแตชาตกอน ๆ บางแลว เพมจะได เจรญในปจจบนชาตน กพงทาอาโปกสณดวยนาใสบรสทธ นาสดา แดงขาวเหลอง ๔ อยางนไมบรสทธ เปนกสณโทษ อยาเอามาทา เปนอาโปกสณ พงเอาผาขาวขงออกในทแจง รองนาฝนทบรสทธ


ในเวลาเมอฝนตกมาทาเปนอาโปกสณ ถาไมไดนาฝนอยางนน ไดนา อยางอน แตใสบรสทธเหมอนดงนนกใชได นามาใสภาชนะมบาตร หรอขนเปนตน ใหเตมเสมอขอบปากอยาใหบกพรอง แลวยกไป ตงไวในทกาบง และตงมา ๔ เหลยม เทาสงคบ ๔ นว กระทาพธ ทงปวงตามทกลาวแลวในปฐวกสณนนเถด พงนงบนมา ขดสมาธ ใหหางกสณออกมา ๒ ศอกคบ ตงจตกาหนดวา สงนคออาโปธาต แลวพงบรกรรมวา อาโป ๆ นา ๆ ดงนราไปอยางหยด ถาพากเพยร พยายามกระทาบรกรรมอยอยางนไมหยดไมหยอนแลว กจะไดสาเรจ อคคหนมตและปฏภาคนมต และอปปนาฌานโดยลาดบ ๆ กอคคหนมต ในอาโปกสณน ปรากฏดจไหว ๆ กระเพอม ๆ อย ถานานนประกอบ ดวยกสณโทษ เจอไปดวยเปยกตมและฟอง ฟองนนกปรากฏใน อคคหนมต และปฏภาคนมตนน ปราศจากกสณโทษ ปรากฏดงกาบ ขวตาลแกวมณทตงอยในอากาศ มดงนนดจมณฑลแวนแกวมณ เมอ ปฏภาคนมตเกดแลว โยคาพจรกลบตรทาปฏภาคนมตนนเปนอารมณ บรกรรมไปวา อาโป ๆ นา ๆ ดงน กจะถงจตกกฌาน ปญจกฌาน ตามลาดบมา โดยนยทแสดงแลวในปฐวกสณนน. วนจฉยในอาโป- กสณยตแตเทาน. จกวนจฉยในเตโชกสณตอไป โยคาพจรกลบตรผมศรทธา ปรารถนาจะเจรญเตโชกสณนน ถาเปนผมวาสนาบารมเคยไดเจรญ เตโชกสณมาแตชาตกอน ๆ แลว ถงจะมไดกระทาดวงกสณเลย จะ แลดแตเปลวเพลงในทใดทหนง เปนตนวาเปลวเพลงประทปหรอเปลว


เพลงในเตา หรอเปลวเพลงอนไหมปา กอาจสาเรจอคคหนมตและ ปฏภาคนมตไดโดยงาย ถาเปนผไมเคยไดบาเพญมาแตชาตกอน ๆ แลว เพงจะไดเจรญในปจจบนชาตน ตองกระทาเตโชกสณ เมอจะ ทานน ตองหาไมแกนทสนทมาตากไวใหแหง ปนออกไวเปนทอน ๆ แลวจงนาไปยงภายใตตนไม หรอประเทศใดประเทศหนงเปนประเทศ อนสมควรแลว จงทาฟนนนใหเปนกอง ๆ มอาการดงจะระบมบาตร จดเพลงใหรงเรองแลว จงเอาเสอลาแพนหรอทอนหนงหรอทอนผา มาเจาะใหเปนชองกลม กวางประมาณคบ ๔ นวแลว เอาขงออก ไวตรงหนา นงตามพธทกลาวแลวในปฐวกสณนน แลวกาหนด พจารณาแลดดวยจกษ โดยอาการอนเสมอเหมอนอยางพจารณาใน ปฐวกสณนน และตงจตกาหนดวา อนนเตโชธาต แลวจงบรกรรม วา เตโช ๆ ไฟ ๆ ดงนราไป กวาจะสาเรจอคคหนมตและปฏภาค- นมต. อคคหนมตในเตโชกสณน ปรากฏดจเปลวเพลงลกอยไม เสมอไหว ๆ ถาโยคาพจรกลบตรมไดทากสณ พจารณาเพลงในเตา เปนตนนน กาลเมออคคนมตเกดขน กสณโทษจะปรากฏ คอจะ เหนทอนฟนทไฟตดอยหรอกองถานหรอเถาหรอควน ปฏภาคนมต มไดหวนไหวปรากฏแกโยคาพจรกลบตรนน ดจทอนผากาพลแดงอน ประดษฐานอย ณ อากาศ ถามดงนนกเหมอนกาขวตาลทองคา เมอปฏภาคนมตเกดแลว โยคาพจรกลบตรกจะไดสาเรจจตกกฌาน ปญจกฌานตามลาดบ เหมอนกบนยทกลาวมาแลวในปฐวกสณนน. วนจฉยในเตโชกสณยตแตเทาน.


จกวนจฉยในวาโยกสณตอไป โยคาพจรกลบตรผมศรทธา ปรารถนาจะเจรญวาโยกสณนน พงถอเอาวาโยนมตเปนอารมณ อาการทจะยดเอาวาโยนมตเปนอารมณ จะถอเอาดวยไดเหนหรอถก ตองกได อาการทถอเอาวาโยกสณดวยสามารถไดเหนนน คอเหนลม พดตองยอดออยหรอยอดไมไผหรอยอดไม หรอปลายผมไหว ๆ อย ดวยลมอยางใดอยางหนงเปนอารมณ ไดชอวาถอเอาวาโยกสณดวย สามารถไดเหน. อาการทถอเอาวาโยกสณดวยสามารถถกตองนน คอ กาหนดลมทพดมาถกตองกายของตน เหตดงนน โยคาพจรกลบตร ผจะเจรญวาโยกสณนน พงเลงแลดซงยอดออยหรอยอดไผ หรอ ยอดไมหรอปลายผม ทลมพดตองไหวอยอยางใดอยางหนง แลวก พงตงสตไววา ลมพดตองในทน ๆ มดงนนลมพดเขามาโดยชองหนา ตางหรอชองฝาถกตองกายในทใด กพงตงสตไวในทนน แลวพง บรกรรมวา วาโย ๆ ลม ๆ ดงน ไปกวาจะสาเรจอคคหนมตและ ปฏภาคนมต อคคหนมตในวาโยกสณน นมตเกดไหว ๆ ปรากฏ ดจไอแหงขาวปายาสอนบคคลเพงปลงจากเตา ปฏภาคนมตนน สงบ อยเปนอนดมไดหวนไหว เมออคคหนมตและปฏภาคนมตเกดแลว โยคาพจรกลบตรนนกจะไดสาเรจฌาน ดจกลาวแลวในปฐวกสณนน วนจฉยในวาโยกสณยตแตเทาน. จกวนจฉยในนลกสณตอไป โยคาพจรกลบตรผมศรทธาปรารถนา จะเจรญนลกสณนน พงพจารณานมตในสเขยวเปนอารมณ ถาโยคา- พจรกลบตรทมวาสนาบารมเคยเจรญนลกสณมาแตชาตกอน ๆ แลว


จะเพงแลดแตดอกไมสเขยวหรอผาเขยวเปนตน กอาจใหอคคนมต และปฏภาคนมตเกดขนได โยคาพจรกลบตรทเปนผเพงจะไดเจรญนล- กสณในปจจบนชาตน จะเพงแลดแตดอกไมสเขยวเปนตนเชนนน หาอาจใหอคคหนมตและปฏภาคนมตเกดขนไดไม. ตองทาเปนกอง กสณกอน เมอจะทากองกสณนน พงเอาดอกไมอยางใดอยางหนง ทมสเขยวลวนอยางเดยว มาลาดบลงในผอบหรอฝากลองใหเสมอ ขอบปาก อยาใหเกษรและกานนนปรากฏ ใหเหนแตกลบทเขยวอย สงเดยว หรอจะเอาผาเขยวมามวนเขา ใสใหเตมในผอบหรอฝากลอง ทาใหเสมอดงหนากลองกได หรอจะเอาของทเขยวเปนตนวาครามมา ทาเปนดวงกสณเหมอนอยางปฐวกสณนนกได เมอทาดวงกสณเสรจ แลว กพงนงตามพธทกลาวมาแลวในปฐวกสณนนเถด ทาบรกรรมวา นล ๆ เขยว ๆ ดงนราไป กวาอคคหนมตและปฏภาคนมตจะเกดขน อคคหนมตในนลกสณน มกสณโทษอนปรากฏ ถากสณทาดวยดอก ไม กเหนเกสรและกานและระหวางกลบนนปรากฏ ปฏภาคนมตนน ปรากฏดจกาบขวตาลแกวมณทตงอยในอากาศ เมอปฏภาคนมตเกด แลวอปจรฌาน อปปนาฌานกจะเกดดงกลาวแลวไปปฐวกสณนน. วนจฉยในนลกสณยตแตเทาน. วนจฉยในปตกสณและโลหตกสณและโอทาตกสณตอไป ใน ปตกสณนน เพงดสเหลองบรกรรมวา ปตก ๆ เหลอง ๆ ดงน โลหตกสณนน เพงดสแดงบรกรรมวา โลหตก ๆ แดง ๆ ดงน


โอทาตกสณนน เพงดสขาวบรกรรมวา โอทาต ๆ ขาว ๆ ดงน ลกษณะวธทจะทาดวงกสณ ในกสณทง ๓ น อยางเดยวกนกบนลกสณ นน ลกษณะอคคหนมตและปฏภาคนมตนน กปรากฏเหมอนกนกบ นลกสณนน ตางกนแตสอยางเดยวเทานน. ในอาโลกกสณนน เพงแลดแสงสวางเปนอารมณ ถาโยคาพจร- กลบตรผมวาสนาบารมเคยไดเจรญอาโลกกสณมาแตชาตกอน ๆ แลว จะเพงดแตแสงพระจนทรหรอแสงพระอาทตยหรอแสงไฟ อนสองเขา มาตามชองฝาหรอชองหนาตางเปนตน ทปรากฏเปนวงกลมอยทฝา และพนนน กสามารถจะไดสาเรจอคคหนมตและปฏภาคนมตโดยงาย โยคพจรกลบตรเพงแรกเรยน ตองหาหมอมาเจาะใหเปนชอง กลม ประมาณ ๔ นว เอาประทปตามไวขางใน ปดปากหมอเสยใหด ผนชองหมอนนไปขางฝา แสงสวางทออกมาโดยชองนน กจะปรากฏ เปนวงกลมอยรมฝา และพงนงตามวธทกลาวแลวในปฐวกสณนน แลวเพงดดวงวงกลมทปรากฏในรมฝานนเปนอารมณ บรกรรมวา อาโลโก ๆ แสงสวาง ๆ ดงนราไป กวาจะไดสาเรจอคคหนมต และปฏภาคนมต อคคหนมตในอาโลกกสณน ปรากฏดจดวงกลมอน ปรากฏในฝานนและพนแผนดน ปฏภาคนมตนน ผองใสเปนแทง หนาทบ ปรากฏดงกองแหงแสงสวาง. วนจฉยในอาโลกกสณยตร แตเทาน. ในอากาสกสณนน เพงอากาศวางเปลาเปนอารมณ ถาโยคา- พจรกลบตรผมวาสนาบารม เคยไดเจรญอากาสกสณมาแตชาตกอน ๆ


แลว จะเพงแลดแตชองฝาหรอชองดาล หรอชองหนาตางเปนตน ก อาจใหสาเรจอคคหนมตและปฏภาคนมตได ถาหากเปนผหาวาสนา- บารมมได ตองทาเปนดวงกสณ สาหรบจะไดเปนทตงแหงจต เมอ จะทาดวงกสณนน พงตดชองฝาทาใหเปนวงกลมกวางคบ ๔ นว หรอ เอาทอนหนงเสอหรอเสอลาแพนมาเจาะทาใหเปนวงกลม กวางคบ ๔ นว แลวเอามาขงไวทตรงหนา ทาวธทงปวงดงกลาวแลวในปฐวกสณนน แลวตงจตกาหนดในชองนน ทาบรกรรมวา อากาโส ๆ ดงนราไป กวาจะไดอคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมตในอากาสกสณน ทสด แหงชองฝาเปนตนทโยคาพจรกลบตรกระทานนปรากฏอย ปฏภาค- นมตนนปรากฏอากาศเปลา ทสดแหงชองฝาเปนตนนนมไดปรากฏ ปรากฏเปนอากาศกลมอยเทากนกบวงกสณนน แตวามวเศษทแผออก ได เมอยงเปนอคคหนมตอยนนแผออกมได ตอเปนปฏภาคนมต แลว จงแผออกได. วนจฉยในอากาสกสณยตแตเทาน. วธจะตงเตยงตงมาและนงบลลงกสมาธ หลบตาลมตาพจารณา โทษแหงกามคณ และอานสงสแหงฌาน และระลกถงคณพระรตน- ตรยเปนตนในกสณทง ๙ ตงตนแตอาโปกสณจนถงอากาสกสณน ใหพงกระทาวธเหมอนทกลาวแลวในปฐวกสณนนเถด. วนจฉยใน กสณ ๑๐ จบแตเทาน. จกวนจฉยในอสภ ๑๐ ตอไป โยคาพจรผมศรทธาปรารถนาจะ เจรญอทธมาตกอสภนน พงไปสทพจารณาอทธมาตกอสภนมต เมอ จะไปนนอยาไปใตลม พงไปขางเหนอลม ถาทางขางเหนอลมไป


ไมได โดยมรวและหนามเปนตนกาลงอย หรอเปรอะเปอนเปน โคลนเลน กพงเอาผาหรอมอปดจมกเสยไปเถด เมอไปถงแลว อยา เพงแลดอสภนมตกอน พงกาหนดทศกอน ยนอยในทศใดเหนซาก อสภไมถนด นาจตไมควรแกภาวนากรรม พงเวนเสย อยายนในทศ นน พงไปยนในทศทไดเหนซากอสภถนด นาจตจะไดควรแหกมมฏ- ฐาน อนง อยายนในทใตลม กลนอสภจะเบยดเบยน อยายนในทศ นน หมอมนษยทสงอยในซากอสภจะโกรธเคอง พงหลกเลยงเสย สกหนอย อนง อยายนใหไกลนกใกลนก ยนไกลนกซากอสภจะ ไมปรากฏแจง ครนยนใกลนก จะไมสบายดวยกลนอสภและปฏกล ดวยซากศพ ยนชดเทาชดศรษะนก จะมไดเหนซากอสภสนทงกาย เหตดงนน จงอยายนใหใกลนกไกลนก ชดเทาชดศรษะนก พงยนใน ททามกลางตวอสภอนเปนทสบาย เมอยนอยดงนแลว ถากอศลา หรอจอมปลวก หรอตนไมและกอหญาเปนตน ทปรากฏแกจกษ จะ เลกใหญดาขาวยาวสนสงตา อยางใด ๆ กพงกาหนดรอยางนน ๆ แลวตอไป พงกาหนดอทธมาตกอสภนมตโดยอาการ ๖ อยาง คอ กาหนดโดยส ๑ โดยเพศ ๑ โดยสณฐาน ๑ โดยทศ ๑ โดยทตง ๑ โดยปรจเฉท ๑. กาหนดโดยสนน คอใหกาหนดวา ซากอสภนเปน รางกายของคนดาคนขาวเปนตน. กาหนดโดยเพศนน คอใหกาหนด ซากอสภนเปนรางกายของคนทตงอยในปฐมวย มชฌมวย ปจฉม- วย. กาหนดโดยสณฐานนน คอใหกาหนดสณฐานแหงอทธมาตกอสภ วา นเปนสณฐานศรษะ นเปนสณฐานคอ นเปนสณฐานทอง นเปน


สณฐานสะเอวเปนตน. กาหนดโดยทศนน คอใหกาหนดวา ในซาก อสภนมทศ ๒ ทศ คอทศเบองตา ทศเบองบน ทอนกายตงแตนาภ ลงมาเปนทศเบองตา ตงแตนาภขนไปเปนทศเบองบน. ซงใหกาหนด อสภนมตโดยทตงนน คอใหกาหนดวา มอยขางน เทาอยขางน ศรษะอยขางน ทอนกลางกายอยทน. กาหนดโดยปรจเฉทนน คอให กาหนดวา ซากอสภนมกาหนดในเบองตาดวยพนเทา มกาหนดในเบอง บนดวยปลายผม มกาหนดในเบองขวางดวยหนง เตมไปดวยเครอง เนา ๓๑ สวน. โยคาพจร พจารณาทเทาใดวาเปนอทธมาตกอสภนมต โดยอาการ ๖ อยางนน แตรางกายทเปนสภาคกน คอชายสงเดยว. เมอพจารณาอทธมาตกอสภนน จะนงจะยนกไดไมกาหนด แต วาอยาอยใหใกลนก อยแตพอประมาณ แลวใหพจารณาเหนอานสงส ในอสภกมมฏฐานนน สาคญวาเปนดงดวงแกว ตงไวซงความเคารพ รกใครยงนก ผจตไวในอารมณคออสภนนใหมนดวยคดวา อาตมะ จะพนจากชาตชรามรณทกขดวยวธปฏบตน แลวพงลมจกษขนแลด อสภถอเอเปนนมต แลวจงเจรญบรกรมภาวนาไปวา อทธมาตก ปฏกล ซากศพพองขน เปนของนาเกลยด ดงนราไปรอยครงพนครง ลมจกษขนแลดแลวพงหลบจกษลงพจารณาเลา เมอโยคาพจรปฏบต อยดงน ถาอสภนมตปรากฏในวถจตของโยคาพจร เหมอนเมอแลด ดวยจกษ เมอหลบจกษลงกเหนอสภนมตปรากฏนน เหมอนเมอลม จกษในกาลใด ชอวาไดสาเรจอคคหนมตในกาลนน ครนไดอคคห- นมตแลว ถาไมละความเพยรเสย พยายามตอไป กจะไดอคคหนมต


และปฏภาคนมต อคคหนมตและปฏภาคนมตตางกน อคคหนมต นนปรากฏโดยเหนเปนของพงเกลยดพงกลว และแปลกประหลาดยงนก ปฏภาคนมตนน ปรากฏดจบรษมกายอนอวนพ กจอาหารอมแลว และนอนอย เมอโยคาพจรไดปฏภาคนมตแลว นวรณธรรมทง ๕ ม กามฉนทเปนตน กจะปราศจากสนดาน สาเรจเปนอปจารฌานและ อปปนาฌาน อปปนาคอปฐมฌานและความคลองแคลวชานาญใน ปฐมฌานกด เบองหนาแตอปจารฌานนกด ใหพงรโดยนยดงกลาว แลวในปฐวกสณนนเถด. วนจฉยในอทธมาตกอสภโดยสงเขปเทาน. จกวนจฉยในวนลกอสภเปนตนตอไป ในวนลกอสภนน มขอ อธบายวา ใหโยคาพจรพจารณาซากอสภมสเขยวตาง ๆ เปนอารมณ วธทจะพจารณาวนลกอสภกมมฏฐานน กเหมอนกนกบอทธมาตก- อสภกมมฏฐานนน แปลกกนแตบทบรกรรม ในวนลกอสภกมมฏฐาน นใหบรกรรมวา วนลก ปฏกล อสภมสเขยวตาง ๆ เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะไดอคคหนมตและปฏภาคนมต และในวนลกอสภ- กมมฏฐานนน อคคหนมตปรากฏมสตาง ๆ แปลกกน ปฏภาคนมต นน ปรากฏดวยสแดงสขาวสเขยวเจอกน. ในวบพพกอสภกมมฏฐานนน ใหโยคาพจรพจารณาซากศพม นาหนองนาเหลองไหลอยเปนอารมณ พงบรกรรมวา วปพพก ปฏกล ซากอสภมนาหนองนาเหลองไหลอย เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะสาเรจอคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมต ในวบพพก- กมมฏฐานน ปรากฏดจมนาหนองนาเหลองไหลอยมขาด ปฏภาค-


นมตนน ปรากฏดจเปนรางอสภสงบนงอยมไดหวนไหว. ในวจฉททกอสภกมมฏฐานนน ใหโยคาพจรพจารณาซากศพท คนเปนขาศกสบฟง หรอสตวรายขบกดขาดเปนทอน ๆ ทงอยในท ทงหลายมสนามรบและปาชาเปนตน บรกรรมวา วจฉททก ปฏกล ซากอสภขาดเปนทอน เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะได สาเรจอคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมตในวจฉททกอสภน ปรากฏ ดจมอาการอนขาดในทามกลาง ปฏภาคนมตนน ปรากฏเหมอน อสภมอวยวะบรบรณ มไดเปนชองขาดอยางอคคหนมตนน. ในวกขายตกอสภนน ใหโยคาพจรพจารณาซากศพอนสตวม แรงกาสนขเปนตนกดกนแลวทอวยวะตาง ๆ บรกรรมวา วกขายตก ปฏกล ซากศพทสตวกดกนทอวยวะตาง ๆ เปนของนาเกลยด ดงน ราไป กวาจะไดสาเรจอคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมตใน วกขายตกอสภน ปรากฏเหมอนรางอสภอนสตวกดกนกลงอยในท นน ๆ ปฏภาคนมตนน ปรากฏบรบรณสนทงกาย จะปรากฏเหมอน ทสตวกดกนหามได. ในวกขตตกอสภนน ใหโยคาพจรพงนามาเอง หรอใหผอน นามา ซงซากศพทตกทงเรยรายอยในทตาง ๆ กองไวในทเดยวกน แลวกาหนดพจารณาบรกรรมวา วกขตตก ปฏกล ซากศพทชดไปใน ทตาง ๆ เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะไดอคคหนมตและ ปฏภาคนมต อคคหนมตในวกขตตกกมมฏฐานน ปรากฏเปน ชอง ๆ เปนระยะ ๆ เหมอนรางอสภนน ปฏภาคนมตนน ปรากฏดง


วากายบรบรณ จะมชองมระยะหามได. ในหตวกขตตกอสภนน ใหโยคาพจรพงนามาเอง หรอใหผ อนนามา ซงซากศพทคนเปนขาศกสบฟงบนเปนทอนนอยทอนใหญ ทงไวในทตาง ๆ ลาดบใหหางกนประมาณนวมอหนงแลว กาหนด พจารณาบรกรรมวา หตวกขตตก ปฏกล ซากศพขาดเปนทอนนอย ใหญ เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะไดอคคหนมตและปฏภาค- นมต อคคหนมตในหตวกขตตกอสภกมมฏฐานน ปรากฏดจรอยปาก แผลอนบคคลประหาร ปฏภาคนมตนนปรากฏดงเตมบรบรณทงกาย มไดเปนชองเปนระยะ. ในโลหตกอสภนน ใหโยคาพจรพจารณาซากศพ ทคนประหาร สบฟงในอวยวะมมอและเทาเปนตน มโลหตไหลออกอย และทงไว ในททงหลายมสนามรบเปนตน หรอพจารณาอสภทมโลหตไหลออก จากแผลมแผลฝเปนตน แลวและบรกรรมวา โลหต ปฏกล อสภม โลหตไหลเปรอะเปอน เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะได อคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมตในโลหตกอสภกมมฏฐานน ปรากฏดจผาแดงอนตองลมแลวและไหว ๆ อย ปฏภาคนมตนน ปรากฏเปนอนดจะไดไหวหามได. ในปฬวกอสภนน ใหโยคพจรพจรณาซงซากศพมนษยหรอ สตวมสนชเปนตนทมหนอนคลาคลาอย และบรกรรมวา ปฬวก ปฏกล อสภมหนอนคลาคลาอย เปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะไดอคคหนมตและปฏภาคนมต อคคหนมตในปฬวกอสภกมมฏ-


ฐานน เมอปรากฏมอาการอนหวนไหวดงหมหนอนอนสญจรคลานอย ปฏภาคนมตนน ปรากฏมอาการอนสงบเปนอนดดจกองขาวสาลอน ขาวนน ๆ. ในอฏฐกอสภนน ใหโยคาพจรพงพจารณาซงซากศพทเหลอแต กระดกอยางเดยว จะพจารณารางกระดกทตดกนอยทงหมดยงไมเคลอน หลดไปจากกนเสยกได จะพจารณารางกระดกทเคลอนหลดไปจากกน แลว โดยมากยงตดกนอยนอยกได จะพจารณาทอนกระดกอนเดยว กได ตามแตจะเลอกพจารณา และกระทาบรกรรมวา อฏ ก ปฏกล กระดกเปนของนาเกลยด ดงนราไป กวาจะสาเรจอคคหนมตและปฏ- ภาคนมต ถาโยคาพจรพจารณาแตทอนกระดกอนเดยว อคคหนมต และปฏภาคนมตปรากฏเปนอยางเดยวกน ถาโยคาพจรพจารณาราง กระดกทยงตดกนอยทงสน อคคหนมตนนปรากฏเปนชอง ๆ เปน ระยะ ๆ ปฏภาคนมตนน ปรากฏดงเปนรางกายอสภบรบรณสนทงนน. วนจฉยในวธเจรญอสภ ๑๐ โดยสงเขปเทาน. จกวนจฉยในวธเจรญอนสสต ๑๐ มพทธานสสตเปนตนตอไปวา โยคาพจรกลบตรผมศรทธาปรารถนาจะเจรญพทธานสสตระลกถงคณ ของพระพทธเจานน พงทาศลใหบรสทธ ตดปลโพธเครองกงวลใจ เสยใหหมด อาศยเสนาสนะทสงดสมควรแกภาวนานโยคแลว พง นงบลลงกขดสมาธตงกายใหตรงแลว พงระลกตรกคดไปในคณของ พระพทธเจา. แทจรงคณของพระพทธเจานน ถาจะกลาวพรรณนาไป เปนอยางแลว พระคณมากนกไมมทสดไมมประมาณ ใครมปญญา


มากรมาก กระลกตรกคดไปไดมาก ใครมปญญานอยรนอย กระลก ตรกคดไปไดนอย เหมอนอยางคนทมเชอกสายสมอยาว ทอดสมอ ลงไปไดในทนาลก คนทมเชอกสายสมอสน ทอดไดแกในทนาตน ๆ ฉะนน กพระคณของพระพทธเจานน เมอจะยนเขากลาวใหสนแลว ก ๒ อยาง คอ พระปญญาคณและพระกรณาเทานน พระปรชาญาณ ทรอบรทวไปสภาวธรรมทจรงและไมจรง สภาวธรรมทไมจรงนน คอสมมตวา สตว มนษย สตร บรษ เรา เขา เปนตน สภาวธรรมท จรงนน คอ ขนธ อายตนะ ธาต อนทรย อรยสจ ปฏจจสมปบาท ครน พระองคตรสรสภาวธรรมทจรงและไมจรงฉะนแลว สภาวธรรมทไม จรงนน พระองคละเสยไมเอามาเปนอารมณ สภาวธรรมทจรงนนเอา มาเปนอารมณ พจารณาดวยปญญาเหนวา ไมเทยง เปนทกข เปน อนตตา จนกเลสกบทงวาสนาของพระองคไดแลว และทรงสงสอนสตว อนใหรตามเหนตาม ในสภาวธรรมทพระองคตรสรนน จนไดบรรล มรรคผลทาใหแจงซงพระนพพานไดดวย ตามภมปญญาและวาสนา บารมของตน ๆ เมอทรงสงสอนสตวอน เพอจะใหตรสรตามในสภาว- ธรรมทพระองคตรสรนน หาไดยอหยอนทอถอยเกยจครานในการท จะสงสอนสตวอนไม ขอนจดเปนพระกรณาคณ กพระปญญาคณ และพระกรณาคณของพระผมพระภาคเจาน ไมมทสด ไมประมาณ โยคาพจรกลบตรผเจรญพทธานสสตนน จะพงระลกตรกคดไปในพระ


ปญญาคณ และพระกรณาคณ ของพระผมพระภาคเจาทกลาวมาแลวน กได หรอจะระลกตรกคดไปในพระคณของพระผมพระภาคเจา โดย คณนาม ๑๐ ประการอยางใดอยางหนงกได. เมอจะระลกโดยคณนาม ๑๐ ประการ พงระลกดงนวา พระ ผมพระภาคเจานนทรงพระนามวา อรห เพราะเปนผไกลจากกเลส อยาง ๑ เพราะเปนผควรอยาง ๑ ซงวาเปนผไกลจากกเลสนน คอ ไม มกเลสเครองเศราหมองใจ คอโลภ โกรธ หลง และมายาสาไถยเปนตน มไดมในพระสนดานของพระองค เพราะพระองคละกเลสกบทงวาสนา เสยไดแลวดวยมรรคญาณนน ๆ วาสนานน คอปกตอาการกายวาจา อนกเลสอบรมมาแตชาตกอน ๆ วาสนาน พระสพพญพทธเจา จาพวกเดยวจงมละไดขาดพรอมกบกเลส ดวยพระอรหตมรรคญาณ แตพระปจเจกพทธเจาและพรอรหนตขณาสพอน ๆ มละวาสนาไมได มละไดแกกเลสอยางเดยว พระผมพระภาคเจาเพราะไกลจากกเลสดงน พระองคจงมพระหฤทยบรสทธใสสะอาด ไมหวาดไหวในโลกธรรม ๘ คอ ลาภและใชลาภ ยศและใชยศ นนทา สรรเสรญ สข ทกข มาถงเฉพาะพระองค ๆ ไมยนดยนราย ยอมเพกเฉย ประกอบดวย ฉฬงคเปกขา แม รป เสยง กลน รส โผฏฐพพะ ธรรมารมณทดชว ใด ๆ มากระทบ จกษ โสตะ ฆานะ ชวหา กาย ใจ พระองคไม โสมนสโทมนส ยอมเพงโดยอปบตดวยญาณเปกขาฉะน กเพราะ พระองคไกลจากกเลสแลว. ซงวาเปนผควรนน คอพระองคควรใน ลาภ ยศ ความสรรเสรญ ความสข เพราะพระองคไมมยนด อนง


พระองคควรรบซงปจจย ๔ มจวรเปนตน และบชาพเศษอนประชมชน ในโลกถวายบชาดวยความเลอมใส เพราะพระองคเปนยอดของทกข- ไณยบคคล ยอมกระทาผลของทานการบชานนใหไพบลวเศษยง ๆ ได พระผมพระภาคเจามคณความดดงพรรณนามาฉะน จงทรงพระนามวา อรห เปนผไกล เปนผควร ดงน. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา สมมาสมพทโธ เพราะ พระองคตรสรซงธรรมทงสนแตลาพงพระองคชอบแท ไมวปรตแปรผน ถงผใดไดรซงธรรมทพระองคตรสรแลว และทรงจาไวดวยปญญาแลว และปฏบตตามซงธรรมนนไมวปรต เปนความชอบ เพราะมละทจรต และกเลสคอโลภ โกรธ หลง ไดจรง กพระผมพระภาคเจานน รอยางนแล จงชอวาชอบ ไมมใครสอนพระองค ๆ ตรสรเอง เพราะเหตนน จง ทรงพระนามวา สมมาสมพทโธ รตรสรแลวชอบเองซงธรรมทงสน บทวา อรห นน สาเรจดวยความเปนผบรสทธ ไกลจากกเลส ดวย อนมละเปนสมจเฉทปหาน บทวา สมมาสมพทโธ นน สาเรจดวย ภาวนาความทาอนตรสมมาสมโพธญาณใหเกดเจรญขนดวยด. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา วชชาจรณสมปนโน เพราะพระองคถงพรอมบรบรณแลวดวยวชชาและจรณะเครองประพฤต เพอวชชา วชชานนทานแจกเปน ๓ อยางบาง ๘ อยางบาง วชชา ๓ นน คอ บพเพนวาสานสสตญาณ ปญญาทตามระลกรซงขนธทตนอย แลวในภพกอน ๆ คอระลกชาตกอน ๆ ได ๑ จตปปาตญาณ ปญญา อนกาหนดรซงจตปฏสนธอปบตของสตวทงสน ๑ อาสวกขยญาณ


ปญญาอนรในธรรมเปนทสนไปแหงอาสวกเลส ๑ รวมเปน ๓ ฉะน. วชชา ๘ นน คอ วปสสนาญาณ ปญญาอนเหนกายนสกวาเปนธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม มวญญาณอาศยอย ใชสตวใชบคคลเปนตน ๑ มโนมยทธ ฤทธทสาเรจดวยใจ คอนรมตซงรปอนออกจากกายน ดงชกไสหญาปลองออก ๑ อทธวธ ฤทธสาเรจ อธบายตามประสงค คอคนเดยวอธษฐานใหเปนคนมาก คนมากอธษฐานใหเปนคนเดยวได เปนตน ๑ ทพพโสตธาต โสตเปนดงทพย คดจะฟงเสยงมนษยหรอเสยง ทพยในทไกลหรอใกลยอมไดยน ๑ เจโตปรยญาณ รกาหนดจตของ ผอนวาดและชว มกเลสและไมมกเลส ๑ กบวชชา ๓ ทกลาวแลวกอน นนจงรวมเปน ๘ ฉะน. ธรรมมประเภท ๓ ประเภท ๘ เหลานเรยกวา วชชา เพราะวาเปนความรพเศษยงกวาความรอน ๆ. จรณะเครอง ประพฤตเพอวชชา ๑๕ นน คอ สลสงวร สารวมกายวาจาใหเปนปกต ดงามอยเสมอ มใหทจรตความประพฤตชวเกดขนได ๑ อนทรย- สงวร ระวงตา ห จมก ลน กาย ใจ ไว มใหอภชฌาโทมนสบาปธรรม เกดขนครอบงาจตได ๑ โภชเน มตตญตา ความเปนผรประมาณ ในอนกนอาหารและของบรโภคตาง ๆ ๑ ชาครยานโยค ประกอบ ตามความเพยรเปนของคนผตนอยดวยสต ๑ สทธา ความเชอกรรม เชอผลแหงกรรม ๑ หร ความเกลยดละอายแตทจรตบาปธรรม ๑ โอตตปปะ ความสะดงกลวแตทกจรตบาปธรรม ๑ พาหสจจะ ความเปน พหสต สดบฟงจาทรงธรรมไวไดมาก ๑ วรยะ ความเพยรละบาป บาเพญบญ ๑ สต ความระลกซงเปนเหตใหบาปอกศลนอยเบาบาง


หมดสนไป ใหกศลเกดเจรญทวมากขน ๑ ปญญา ความรทวไปใน บาปบญและสขทกขและเหตเกดบาปบญและสขทกข ๑ ปฐมฌาน ๑ ทตยฌาน ๑ ตตยฌาน ๑ จตตถฌาน ๑ รวมเปนจรณะเครองดาเนน ไปยงวชชา ๑๕. วชชา ๓ วชชา ๘ และจรณะ ๑๕ เหลาน ยอมมพรอม บรบรณในพระผมพระภาคเจานน เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระ นามวา วชชาจรณสมปนโน ผถงพรอมแลวดวยวชชาและจรณะ. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา สคโต เพราะพระองค ไปแลวสทอนดคอนพพานเปนอมตสถาน อนงเพราะพระองคไปแลว ชอบ คอกเลสเหลาใดทพระองคมละไดแลว พระองคมไดกลบคน มายงกเลสเหลานนอกเลย อนงเพราะพระองคดาเนนด คอพระองค มละฆราวาสสมบตออกทรงผนวชแลว กพากเพยรพยายามไปจนได สาเรจพระอนตรสมมาสมโพธญาณ อนงเพราะพระองคดาเนนตาม ทางพระอษฎางคกมรรค มไดเขาใกลกมรรคมจฉาปฏบตทางผด คอ กามสขลลกานโยค และอตตกลมาถานโยค อนงเพราะพระองคมวาจา ด คอกลาวแตคาทจรงทแท และประกอบดวยประโยชน และกลาว ในกาลทควรกลาว และกลาวแกบคคลทควรกลาว คณความดของ พระผมพระภาคเจานน มอยจรงดงพรรณนามาฉะน เพราะเหตดงนน พระองคจงทรงพระนามวา สคโต เปนผไปดแลว ดงน. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา โลกวท เพราะรแจง ซงโลกดวยประการทงสน โลกนนวาโดยประเภทม ๓ คอ สงขารโลก ไดแกนามและรปเปนตน ๑ สตวโลก ไดแกเทพดามนษยเปนตน ๑


โอกาสโลก ไดแกแผนดนและอากาศเปนตน ๑ พระผมพระภาคเจานน ยอมรซงโลกทง ๓ นวา เปนปลชชนธรรม มความทรดโทรมหลด ทลายหกพงไมยงยนเปนธรรมดา พระองคเมอรแจงโลกไดฉะน จง ขามโลกเสยได ไมตดอยในโลกดวยยางคอตณหา เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา โลกวท ผรแจงซงโลก. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา อนตตโร เพราะไมม ใครในโลกจะเสมอและยงกวาพระองค ดวยคณ คอ ศล สมาธ ปญญา วมตต วมตตญาณทสสนะ เหตดงนน พระองคจงทรงพระนามวา อนตตโร มผอนเลศกวาพระองคไมม. พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา ปรสทมมสารถ ผ ทรมานคนทควรทรมาน แทจรง พระผมพระภาคเจานน ยอมทรง ทรมานสตวโลกทควรทรมาน ดวยอบายอนวจตรตาง ๆ คอ สตว เหลาใดชอบคาละเอยดไพเราะ พระองคทรงทรมานดวยคาละเอยด คอแสดงสจรต ๓ มกายสจรตเปนตน และทรงแสดงผลแหงสจรตให สตวนนยนดประพฤตตาม สตวพวกใดชอบคาหยาบ พระองคกทรง ทรมานดวยคาหยาบ คอประกาศทจรต ๓ และผลแหงทจรตนน ใหสตวเกลยดกลวละเสย สตวพวกใดชอบทงคาละเอยดและคาหยาบ พระองคกทรงทรมานดวยคาละเอยดและคาหยาบ คอทรงชแจงซง สจรตและทจรต และผลของสจรตและทจรต ใหสตวละเสยซง ทจรตดารงอยในสจรต พระผมพระภาคเจาฉลาดในการทรมานสตวโลก ใหมละพยศอนรายเสยได ดงน พระองคจงทรงพระนามวา ปรส-


ทมทสารถ ผทรมานซงคนควรทรมาน ดงน. อนง อนตตโร ปรสทมมสารถ ๒ พระนามน ทานรวมเปน พระนามเดยวกนวา พระผมพระภาคเจานน ทรงพระนามวา อนตตโร ปรสทมมสารถ ผทรมานซงคนทควรทรมาน ไมมใครเสมอและยง กวาพระองคไดดงน. แทจรง เหมอนอยางคชสารอสดร ทนายควาญ ทรมานคลองแคลวดวยดแลว นายควาญประสงคจะใหเลนไปในทศ ใด ๆ กเลนไปไดยงทศนน ๆ อยางเดยวในวาระอนหนง สวนคน ทพระผมพระภาคเจาทรมานแลวนน แมนงอยดวยบลลงกอนเดยว ยอมใหแลนไปไดยงทศทง ๘ คอสมาบต ๘ และทศทง ๘ คอมรรค ๔ ผล ๔ เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา อนตตโร ปรสทมม- สารถ ผยงคนทควรทรมานใหแลนไป ไมมใครเสมอและยงกวา พระองคได ดงน. อนง พระผมพระภาคเจา ทรงทรมานสตวโลกท ควรทรมานนน เปนกระบวนทรมานไมกดขขมเหงดวยอาชญา ทาให สตวไดทกขไดลาบาก ดงควาญชางควาญมาและคนทเปนอสราธบด ทรมานคชสารอสดรและคนทอยในอานาจของตน ดวยคาหยาบและ อาชญา คอจาจองเฆยนตตาง ๆ เชนนนหามได พระองคยอม ทรงทรมานสตวบางพวก ดวยอทธปาฏหารยและอาเทสนาปาฏหารย บางเหลากเปนกระบวนทรมานขมขใหสนพยศอนราย และมานะทฏฐ อนกระดางเสยกอนแลว กทรงทรมานดวยอนสาสนปาฏหารย เทศนา สงสอนใหสตวปฏบตตาม จนมละพยศอนรายคอทจรตสงกเลสธรรม เสยได ดวยมรรคภาวนานน เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนาม


วา อนตตโร ปรสทมมสารถ ผทรมานซงคนควรทรมาน ไมมใคร เสมอและยงกวาพระองคได ดงน. พระผมพระภาคเจานนทรงพระนามวา สตถา เทวมนสสาน ผศาสดาสงสอนของเทพดาและมนษยทงสน พระผมพระภาคเจายอม สงสอนสตวใหไดบรรลประโยชนทง ๓ คอ ประโยชนในชาตน และ ประโยชนในภพหนา และประโยชนอยางยงคอนพพาน ตามควรแก อธยาศยของเวไนยสตวนน ๆ เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนาม วา สตถา เทวมนสสาน ผศาสดาสงสอนของเทวดาและมนษยทงสน ดงน. พระผมพระภาคเจานนทรงพระนามวา พทโธ ผบานแลวเตมท ดวยตรสรสจจะของจรงทง ๔ ดวยพระองคเองแลว และสงสอนใหสตว อนตรสรตามดวย ดงน. พระผมพระภาคเจานนทรงพระนามวา ภควา ผมภาค ภาคนน คอกศลธรรมมทานศลเปนตน ซงเปนธรรมถงซงสวนอนอมอยางยง อกฤษฏ และเปนธรรมยงโลกยสขโลกตรสขใหเกดขน ภาคนนยอม มแกพระผมพระภาคเจา เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา ภควา ดงน. อนง พระองคทรงพระนามวา ภควา เพราะพระองคทรงแจก ประเภทธรรมเปนแผนกตาง ๆ จนถงโลกตรธรรมมรรคผลนพพาน เปนทสดแกเทพดาและมนษยทงหลาย เพราะเหตนน จงทรงพระนาม วา ภคนา ผจาแนก ดงน พระนามคอ ภควา นเปนพระนามของ


พระผมพระภาคเจา สาหรบกลาวดวยความเคารพในพระผมพระภาคเจา ของผเปนสาวก พเศษอดมกวาสตวทงสน. อนง พระนามตงแต อรห จนถง ภควา เหลาน พระพทธ- มารดาหรอพระพทธบดาหรอพระญาต หรอผวเศษในโลกผใดผหนง กด หรอเทพดาและพรหมกด จะไดถวายแกพระองคหามได พระนาม เหลานเปนเนมตตกนาม มาแตนมตคออรหตคณ และอนตรสมมา- สมโพธคณ เกดขนพรอมกนกบดวยความเกดดวยนามกายในอรยชาต และทรงแสดงธรรมจกกปปวตตนสตรของพระองค. อนง พระนามตงแต อรห จนถง โลกวท เหลานแสดง พระปญญาคณ พระนามคอ อนตตโร ปรสทมมสารถ สตถา เทวมนสสาน แสดงพระกรณาคณ พระนามคอ พทโธ ภควา นแสดงพระปญญาและพระกรณาคณทงสอง อนง พระนามตงแต อรห จนถง โลกวท เหลาน แสดงพระคณคอตรสรสาเรจ ประโยชนของพระองคผเดยว พระนามคอ อนตตโร ปรสทมม- สารถ สตถา เทวมนสสาน นแสดงพระคณคอตรสรสาเรจประโยชน ของผอน พระนามคอ พทโธ ภควา ดงน แสดงพระคณคอตรสร สาเรจประโยชนของตนและของผอนทงสอง อนง พระนามวา อรห แสดงซงความบรสทธ ไกลจากกเลส ดวยอนละเปนสมจเฉทปหาน พระนามวา สมมาสมพทโธ แสดงซงภาวนาความทาอรหตคณ และสมมาสมโพธคณใหเกดมขน เพราะเหตนนพระนามทงสองน จงเปนพระนามใหญ พระผมพระภาคเจานนไดตรสออกชอพระนามน


มในสตตนตประเทศนน ๆ โดยมาก โยคาพจรกลบตรผเจรญพทธา- นสสตระลกถงคณพระเจา พงถอเอาเนอความขนราพง ใหเหนคณ ของพระพทธเจาตามเนอความทกลาวมาแลวน อยาถอเอาแตพยญชนะ ขนบรกรรมบงดวยปาก ทาอยางนจะไมเหนคณพระพทธเจา อนง ระลกถงคณพระพทธเจานน จะระลกทก ๆ บทกได หรอบทใด บทหนงกได ตามถนดเทอญ เมอโยคาพจรกลบตรระลกถงคณของ พระพทธเจา โดยนยมดงกลาวมาแลวนน ราคะ โทสะ โมหะ นวรณ- ธรรมกจะมไดครอบงาซงจตของโยคาพจรกลบตร ๆ นน กมจตสงบ รางบ ตงมนเปนอปจารสมาธ. วนจฉยในพทธานสสต ยตแตเทาน. จะวนจฉยในธมมานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผมศรทธา ปรารถนาจะเจรญธมมานสสตกมมฏฐานนน พงอาศยอยในเสนาสนะ อนสมควรโดยนยทกลาวมาแลวนน พงระลกตรกคดไปในคณของ พระธรรม กแลพระธรรมนนมประเภทเปน ๓ คอ ปรยตธรรม ๑ ปฏบตธรรม ๑ ปฏเวธธรรม ๑. พทธวจนะคาสงสอนของพระผมพระ- ภาคเจานน ซงไดเทศนาสงสอนเวไนยสตว หรอเปลงออกเปนอทาน วาจา และบญญตแตงตงเปนสกขาบทพทธอาณาชนมรยาทแกสาวกกด พทธวจนะทงสนนชอวา ปรยตธรรม เพราะเปนธรรมตองเลาเรยน ศกษาใหรรอบคอบดวยด กปรยตธรรมนน มศล สมาธ ปญญา เปนประโยชนเปนอานสงส ศล สมาธ ปญญานน ม มรรค ผล นพพาน เปนประโยชนเปนอานสงส อนง ปรยตธรรมนน แสดงขอ ปฏบตคอ ศล สมาธ ปญญา ใด อนไปสนพพานโดยลาดบ ศล


สมาธ ปญญา นนชอวา ปฏปตตธรรม เพราะเปนธรรมอนกลบตร ไดปฏบตทาใหบรบรณ เมอกลบตรมาปฏบตทาใหบรบรณในศลสมาธ ปญญานนแลว ไดบรรลธรรมวเศษคอ มรรค ผล นพพาน กมรรค ผล นพพานนน ชอวา ปฏเวธธรรม เพราะเปนธรรมอนกลบตร ตองทาใหแจงแทงตลอดดวยมรรคภาวนานน ๆ . กปรยตธรรมนน ยอมมคณแกผศกษาเลาเรยนสดบฟงจาทรงไว ใหเกดความฉลาดรอบรในขอปฏบต คอ ศล สมาธ ปญญา ศล สมาธ ปญญานน ยอมมคณแกผทปฏบต คอ ๑. ผปฏบตดารงอยใน ศล รกษาศลไวไดแลว ความเดอดรอนใจและทกขภยตาง ๆ ทจะพง เกดขน เพราะความเปนผมศลชว ไมรกษาศลไวใหด กจะไมม. ๒. ผปฏบตในสมาธ ทาสมาธจตใหเกดมอยเนอง ๆ แลว นวรณ- ธรรม ๕ กจะไมอาจครอบงาจตได ความเดอดรอนใจและทกขภยตางๆ ทจะพงเกดขน เพราะจตฟงซาน เพราะกเลสครอบงา กจะไมม. ๓. ผทปฏบตในปญญา คอทาปญญาความรทวไปใหเกดมอยในจตแลว ความเดอดรอนใจและทกขโทมนสหวาดเสยวสะดงกลวภยตาง ๆ ทจะ พงเกดขน เพราะความโงไมรรอบคอบกจะไมม ศล สมาธ ปญญา ยอมมคณแกผทปฏบตดวยประการดงน. ฝายปฏเวธธรรมคอ มรรค ผล นพพานนน ยอมมคณแกผทไดรแจงแทงตลอด ไดสาเรจอรย- มรรค อรยผล มละกเลสเหลาใด ๆ ไดตามมรรคภาวนานน ๆ แลว ความเดอดรอนใจและทกขภยตาง ๆ ทจะพงเกดขนเพราะกเลสเหลา- นน ๆ กจะไมม ผทไดรแทงตลอดพระนพพานแลว กพนจากทกข


ไมตองเกด แก ตายตอไปอกในเบองหนา ปฏเวธธรรมยอมมคณแก ผทไดรแทงตลอด มรรค ผล นพพาน ดวยประการดงน. อนง ปรยตธรรมนน ยอมมคณ คอทาใหบรบรณใน ศล สมาธ ปญญา ศล สมาธ ปญญานน ยอมมคณ คอ ทาใหกาย วาจา ใจบรสทธ จนบรรลมรรคผลนพพาน มรรคผลนน ยอมมคณ คอละกเลสเปน สมขเฉทปหาน นพพานนน ยอมมคณ คอดบเพลงกเลสและกองทกข ทงหมด ความเกด แกเจบ ตายไมม เปนความสขอยางยง. โยคาพจรกลบตรผจะเจรญธมมานสสตกมมฏฐานนน จะพงระลก ตรกคดไปในคณของพระธรรม โดยนยดงกลาวมาแลวนกได หรอจะ ระลกถงคณของพระธรรมตามพระบาลวา สวากขาโต ภควตา ธมโม ดงน เปนตนกได ตามถนดใจ เมอจะระลกตามพระบาลนนพงระลก ดงนวา ธรรมทพระผมพระภาคกลาวแลวด คอเพราะในเบองตน คอศล เพราะในทามกลางคอสมาธ เพราะในทสดคอปญญา พรอมทง อรรถทงพยญชนะ บรบรณสนเชงเตมท บรสทธไมมพรธอนใด อนหนง และเปนไปเพอมละราคะ โทสะ โมหะเสยได เหตนนจง ชอวา สวากขาโต ทานกลาวแลวด. อนง ธรรมทพระผมพระภาค กลาวแลวด เพราะชทางขอปฏบตด ซงเปนเหตจะใหสตวถงซงความ สขพนจากทกขภย เหตนนจงชอวา สวากขาโต อนง พระธรรม นนใหผทปฏบตดไดเหนผลรแจงดวยตนเอง ไมตองไตถามใคร เหตนน จงชอวา สนทฏ โก ผปฏบตเหนเอง. อนง พระธรรมนนทาน ใหผลไมมกาลไมมสมย ปฏบตทานดจรง ๆ เมอใด ทานกใหผลได


ความชอบเยนใจหายความรอนเมอนน ไมมกาลไมมเวลา พฤกษชาต มไมมะมวงเปนตน ยอมใหผลตามฤดกาล พระธรรมหาเปนเชนนนไม ใครปฏบตทานดจรงเมอใด ทานกใหผลเมอนน จะใหผลตามกาลเวลา เหมอนอยางพฤษชาตอนใหผลตามฤดกาลนนไมมเลย เหตนนจงชอ วา อกาลโก ใหผลไมมกาล. อนง พระธรรมนนทานอาจรองเรยก ทาทายผปฏบตวา ทานจงมาดเถด ๆ ดงน เพราะพระธรรมนนเมอ ผใดไดดทานเหนทานเขาแลวดวยตาปญญา กเลสเครองเศราหมองซง เปนเหตใหเกดความรอนเหลาใด ทมอยในสนดานผนน กเลสเหลานน ยอมสงบรางบดบหายไปจากสนดาน ในขณะเมอไดดไดเหนพระธรรม นน แทจรง ทานทมละกเลสบาปธรรมไดตามมรรคภาวนา มคณ ปรากฏเรยกวา โสดาบน สกทาคาม อนาคาม อรยบคคลพระอรหนต- ขณาสพ ดงนนน กเพราะไดดไดเปนธรรมนน ความทมละกเลสได โดยตทงค วกขนภน สมจเฉทปหาน ของผทไดดไดเหนพระธรรม นน ยอมมจรงมแทไมเปลาเลย เพราะเหตนน พระธรรมนนจงชอวา เอหปสสโก ความจะรองเรยกผปฏบตวา ทานจงมาดเถด ทานจงมา เหนเถด ดงน, อนง พระธรรมอนบคคลผปฏบตจะพงนอมเขาในใจ คอจะตองตรกตรองมองดดวยใจ จะแลดดวยตามได แลดวยใจแลว กเหนพระธรรม ทาใจใหบรสทธหลดไปจากกเลสได เพราะเหตนน จงจะตองนอมพระธรรมเขาในใจ ตรกตรองพจารณาไปดวยใจ. นยหนงวา พระธรรมนนเปนของอนบคคลจะนอมเขาใจได อธบาย วา ผทบาเพญเพยรรบเรงภาวนาดงรบดบผาและเศยรอนเพลงไหมอย


ฉะนน แลวทามรรคและผลใหเกดมขนในใจ เพราะเหตนน พระธรรม จงชอวา โอปนยโก อนบคคลจะพงนอมเขาในใจได. พระธรรมนน อนวญชนผรวเศษทงหลายจะพงรแจงเฉพาะตว อธบายวา พระธรรม นทานทเปนนกปราชญทงหลายจะพงเหนแจงในตน ๆ ผอนทไมไดร จะพลอยมารดวยทานนนไมได เหมอนอยางวชาศลปศาสตรตาง ๆ ผทไดศกษารเขาใจแลว กรเขาใจเฉพาะตวของผนนเอง ผอนทไมได ศกษาจะพลอยมารในศลปศาสตรวชานนดวยไมไดฉะนน เมอโยคา- พจรกลบตรมาระลกตรกคดไปในคณของพระธรรมอย กจะมละเสยได ซงนวรณธรรม จตกตงมนเปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดยลาดบ ๆ. วนฉยในธมมานสสต จบแตเทาน. จะวนจฉยในสงฆานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญ สงฆานสสตกมมฏฐานนน พงอาศยอยในเสนาสนะอนสมควร โดย นยทกลาวมากอนนนแลว จงระลกถงคณของพระสงฆ พระสงฆนน ม ๒ จาพวก คอ อรยสงฆจาพวกหนง สมมตสงฆจาพวกหนง ทานท ดารงอยในมรรค ๔ ผล ๔ ชอวาอรยสงฆ หมของพระอรยเจา หมเปน พระอรยเจา. ภกษตงแต ๔ รปขนไปนงอยในภายในสมา ไมละหตถ- บาสกนและกน มอานาจใหสาเรจสงฆหรรมนน ๆ ได ชอวาสมมต- สงฆ ๆ โดยสมมต. กพระสงฆนนยอมมคณแกสตว เพราะทานรกษา ปรยตธรรมของพระพทธเจาไว ไดสงคตรอยกรองไวเปนหมเปนหมวด มไดกระจดพลดพราย จนถงไดจารจารกใสไวในใบลานเปนลาดบ ๆ มา หมชนทเกด ณ ภายหลงไดศกษาเลาเรยนสดบฟงทรงจาไว จงพากน


ฉลาดรจกพทธวจนะและบญบาป เหตเกดสขและทกข ถาพระพทธเจา เสดจดบขนธปรนพพานแลว พระสงฆมไดรกษาปรยตธรรมไว มได รอยกรองปรยตธรรมไวไซร หมชนทเกดมา ณ ภายหลง กจะพากน โงเขลา หารจกพทธวจนะ และบญบาป เหตเกดสขและทกขไม ซงประชมชนทเกดภายหลงมารจกพทธวจนะ และบญบาป เหตเกด สขและทกข ตามภมปญญาของตน ๆ ไดด เพราะพระสงฆเปนตนเหต ขอนไดชอวาพระสงฆมคณแกสตวอยางหนง ๆ. อนง พระสงฆนน ทานเปนบญเขต เนอนาบญของโลก หาเขตบญอนยงกวาและเสมอ ไมม บคคลเหลาใดมความตองการสมบตทเปนของมนษยหรอเปน ของทพย หรอตองการสมบตคอนพพานแลว และถวายทานบชาและ ปฏบตตาม ดวยความเชอและเลอมใสในพระสงฆ ๆ กสามารถจะให บคคลเหลานนไดสมบตนน ๆ สมดงจตประสงคของตน ๆ ได ขอน พระสงฆไดชอวามคณแกสตวอยางหนงเพราะเปนบญเขตอนยง. โยคาพจรกลบตรผจะเจรญสงฆานสสต จะพงระลกถงคณของ พระสงฆโดยนยทกลาวมาแลวนกได หรอจะระลกถงคณพระสงฆตาม พระบาลวา สปฏปนโน เปนตนไปทงหมด หรอบทใดบทหนงกได ความในบาลนนวา พระสงฆผสาวกของพระผมพระภาคทานปฏบตด ปตประตอบายไดแลว จงชอวา สปฏปนโน ปฏบตดแลว คอพระโสดา บน๑. อนงทานปฏบตตรง อยอกชาตเดยวทาทสดแหงทกขได จงชอวา ๑. แกวา สปฏปนโน คอพระโสดาบน ฯ ล ฯ สามจปฏปนโน คอพระอรหนต นยงไมเคยพบทมา บางทจะเปนความเหนของทานเอง.


อชปฏปนโน ปฏบตตรงแลว คอพระสกทาคาม. อนง ทานผปฏบต ออกจากกามธาตแลว ดบทกขไดแลวในพรหมโลกจงชอวา ายปฏ- ปนโน ปฏบตออกตวไดแลว คอพระอานาคาม. อนง ทานปฏบตชอบยง ดบทกขไดในชาตนแล จงชอวา สามจปฏปนโน ปฏบตชอบยงแลว คอพระอรหนต. พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเปนผปฏบตดแลว เพราะ เปนผปฏบตชอบแลว ในธรรมวนยของพระผมพระภาคเจาทตรสด แลว มไดดาเนนโดยขอปฏบตอนผดจากพทธศาสนา จงชอวา สปฏ- ปนโน ปฏบตดแลว. อนง เปนผปฏบตตรงแลว เพราะทานดาเนน ตามทางกลาง คออษฎางคกมรรค มไดเขาไปใกลซงสวนลามก ๒ อยาง คอกามสขลลกานโยคและอตตกลมถานโยค ซงเปนขอปฏบต อนผดจากพระนพพานจงชอวา อชปฏปนโน ปฏบตตรงแลว. อนง เปนผปฏบตออกตว คอทานไมปฏบตเพอลาภยศความสรรเสรญสข ในปจจบน แลสวรรคสคตภพสขนน ในเบองหนา ทานเปนผ ปฏบตเพอจะออกจากภพทงสนจากทกขทงสนอยางเดยว จงชอวา อชปฏปนโน ปฏบตออกตวไดแลว. อนง ทานเปนผปฏบตชอบยง แลว เพราะทานปฏบตทากายวาจาใจใหบรสทธ ดวยไตรสกขา ศล สมาธ ปญญา ซงเปนความปฏบตชอบยง ความแกโลกตรธรรม พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคซงเปนผปฏบตดแลว ปฏบตตรงแลว ปฏบตออกตวไดแลว ปฏบตชอบยงแลว นน จดเปนค ๆ ได ๔ ค คอ ทานทดารงอยในโสดาปตตมรรค โสดาปตตผล ค ๑ ทานทดารงอย


ในสกทาคามมรรค สกทาคามผล ค ๑ ทานทดารงอยในอนาคามมรรค อนาคามผล ค ๑ ทานทดารงอยในอรหตมรรค อรหตผล ค ๑ นบเรยงตวบคคลออกไปโดยลาดบมรรคและผลนน ๆ เปนพระอรย- บคคล ๘ จาพวก พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจานน จดเปนค ๆ ได ๔ ค นบเรยงตวบคคลออกไปได ๘ จาพวกเหลาน. อนง พระสงฆนน ทานเปนผควรเครองสกกาบชา อนเทวดา และมนษยพงนามาบชา เพราะทานอาจทาเทวดาและมนษย ผบชานน ใหมผลอนใหญยงตามประสงคได ดวยคณของตนทมสนดานบรสทธ แลว เปนเขตบญอนยง เหตนนจงชอวา อาหเนยโย ผควรซงเครอง สกการบชาอนหมชนพงนามาบชา. อนง พระสงฆนนเปนผควรซง เครองสกการะของตอนรบ กอนกวาญาตและมตรสหายและอาคนตกะ แขกแตบรรดาทมาทงสน เพราะชนมญาตเปนตนเหลานน มคณซงจะ เสมอดวยพระสงฆนนไมม พระสงฆนนมสนดานอนบรสทธ เปนเนอ นาบญอนน ยอมปรากฏมแตในพทธกาลอยางเดยว ไมมในกาลอน ๆ เพราะเหตนน พระสงฆนนจงชอวา ปาหเนยโย ผควรซงเครอง สกการบชา อนประชมชนพงนามาบชากอน. อนง พระสงฆนนเปน ผควรซงทกขณาทานเครองเจรญผลคอสขสมบต อนประชมชนเชอตอ โลกหนา หวงผลแลวจงใหดวยความเลอมใส เพราะพระสงฆนน อาจ ทาทกขณาทานของประชมชนผใหนน ใหมผลไพบลใหญยงได ดวยคณ ของตนทมสนดานบรสทธ เปนเนอนาบญอนยง. อนง พระสงฆนน ทานเปนผควรทาซงอญชลของประชมชนผเลอมใส เพราะพระสงฆนน


มสนดานบรสทธ เปนเขตบญอนยง อาจทาอญชลกรรมของประชมชน นน ใหเกดผลวเศษได เพราะเหตนน พระสงฆจงชอวา อชล- กรณโย ผควรทาซงอญชลของประชมชน. อนง พระสงฆเปนไรนา ทงอกทหวานพชคอบญกศล ของประชมชนในโลกไมมไรนาอนยงกวา หรอเสมอเหมอนได เพราะพระสงฆนน มสนดานบรสทธปราศจาก โทษ คอกเลสซงเปนเครองประทษรายทาสนดานตนใหเศราหมอง เพราะเหตนน พระสงฆนนจงเปนเขตบญอนยง ของเทวดาและมนษย ทงหลาย. กแลคณของพระสงฆ ซงไดพรรณนามาตามบทพระบาลฉะน เมอยนเขาแลว ๒ อยางเทานน คอคณเกอกลแกคน ๑ เกอกลแกผ อน ๑ บทวา สปฏปนโน---- ๔ บทน เปนคณเกอกลแกตน บทตงแต อาหเนยโย ไปจนถง อนตตร ปกเขตต โลกสส นเปนคณเกอ กลแกผอน. เมอโยคาพจรกลบตรมาระลกตรกไปในคณของพระสงฆอย นวรณธรรมกจะสงบรางบไปจากสนดาน จตกจะตงมนเปนขณกสมาธ และอปจารสมาธโดยลาดบ ๆ วนจฉยในสงฆานสสต ยตแตเทาน. จะวนจฉยในสลานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญสลา- นสสตนน ถาเปนคฤหสถ กพงชาระศลของคฤหสถใหบรสทธ ถาเปน บรรพชต ถาเปนชาระศลของบรรพชตใหบรสทธ ใหเปนศลอนพระอรยะ ชอบใจ อยาใหเปนทอน คอขาดตนขาดปลาย อยาใหทะลคอขาดกลาง อยางใหดาง คอขาดขางตนหรอขางปลายเขาไป ๒ หรอ ๓ โดยลาดบ อยาใหพรอย คอขาดในระหวาง ๆ คน ๆ กน พงทาศลของตน ๆ นน


ใหบรสทธบรบรณพรอมมลดวยดแลว พงเขาไปยงเสนาสนะทสงดดจ กลาวแลวแตพนหลง พงพจารณาซงศลของตน ดวยสามารถแหงคณ ความบรสทธ ดนพระอรยเจาชอบใจ มอนไมขาดเปนตนวา ศลของเรา มไดขาดในเบองตนและเบองปลายมไดทาลายในทามกลาง มไดดาง มไดพรอย เปนไท มไดเปนทาสของตณหา ศลของเรานเปนท สรรเสรญของนกปราชญ อนตณหาและทฏฐไมเขาถอเอาจบตองได ยอมเปนไปเพอจะใหสาเรจอปจารสมาธ เมอโยคาพจรกลบตรระลก เนอง ๆ อยถงศลของตนโดยนยดงกลาวมาน จตกจะสงบรางบจาก นวรณธรรม ตงมนเปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดยลาดบ ๆ สาเรจ เปนกามาพจรกศล. วนจฉยในสลานสสต ยตแตเทาน. จะวนจฉยในจาคานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญ จาคานสสตกมมฏฐานนน พงทาใจใหยนดรบใครในการบรจาคทาน กอน. อนง พงตงจตไววา ตงแตนไปเมอปฏคาหกผจะรบทานมอย เราไมไดใหทานโดยทสดแตขาวกอนหนงแลว เราจะไมบรโภคเลยเปน อนขาดทเดยว ในเมอจะเจรญจาคานสสตกมมฏฐานนน พงใหทานแก ปฏคาหกอนทรงคณเปนอนด แลวพงถอเอาซงนมต คออาการในทาน ทตนไดดวยบรจาคเจตนานน แลวพงเขาไปในเสนาสนะอนสงดมนย ดงกลาวมาแลวแตหลง พงระลกถงซงอนบรจาคทานของตนทประกอบ ดวยคณมความปราศจากตระหนเปนตนวา เปนลาภของเราแลวหนอ เราไดชาตเกดเปนมนษยน ไดชอวาไดดวยดแลวหนอ เพราะอยบดน ดวยจตปราศจากตระหน เรานบบรจาคสละปลอยออกแลว มมอลาง


เปยกอยเปนนตย เพอจะหยบไทยทานใหโดยเคารพ เราเปนผยนดแลว ในการบรจาคทาน เราเปนผควรเพออนขอของผอน ผอนมาขอของ สงใด เราจะใหสงนนตามประสงค เราเปนผยนดแลวในอนใหและ อนแจกเฉลยของใหแกคนอน เมอโยคาพจรกลบตรมาระลกถงอน บรจาคทานของตนโดยนยมดงน จตกจะปราศจากนวรณธรรม ตงมน เปนขณกสมาธและอปจาสมาธโดยลาดบ ๆ . วนจฉยในจาคานสสต ยตแตเทาน. จะวนจฉยในเทวดานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญ เทวตานสสตกมมฏฐานนน พงทาจตใหประกอบดวยคณคอศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา กอนแลว ไปยงทสงดเงยบ พงตงไวซง ทานผมคณทงหลายทเกดในคตอนด บรบรณดวยสขสมบตอสรยยศ บรวารยศซงชาวโลกเรยกวาเทวดา ทประกอบดวยคณมศรทธาเปนตน ไวในทเปนพยาน แลวจงระลกวา เหลาทานเทวดาซงเกดในทคตอนด บรบรณดวยสขสมบตยศศกดศฤงคารบรวาร เปนใหญเปนอธบดม เดชานภาพมากนน ๆ เพราะเมอชาตกอน ๆ ทานเทวดาเหลานน ยอมปฏบตประกอบดวยคณ คอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา กคณคอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญา ของเรานกเหมอนกน เมอตงทานเทวดาทเกดในคตอนด บรบรณดวยสขสมบตลาภยศไวในท เปนพยานฉะนแลว กพงระลกถงคณคอ ศรทธา ศล สตะ จาคะ ปญญาของตนนนเนอง ๆ ราไป เมอปฏบตอยโดยนยน จตกสงบ รางบปราศจากนวณธรรม ตงมนเปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดย


ลาดบ ๆ สาเรจเปนภามาพจรกศลบญราศ. วนจฉยในเทวตานสสต ยตแตเทาน. จะวนจฉยในอปสมานสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญ อปสมานสสตกมมฏฐานนน พงเขาไปยงทงด แลวจงระลกถงคณ พระนพพานธรรมวา พระนพพานยายเสยซงความเมาตาง ๆ มความ เมาในวยเปนตน หรอวา พระนพพานนนาความหวงความอยากดง ระหายนาเสยใหวนาส หรอวา พระนพพานนถอนขนซงอาลยรกใคร พวพนอยในกามคณ ๕ เสยดวยด หรอวา พระนพพานนเขาตดเสย ไดซงกเลสและกรรมและวบาก อนเปนเหตใหสตวหมนเวยนเกดตาย อยในภพทง ๓ หรอวา พระนพพานนเปนทสนตณหา สนความ สะดงความกลวความอยากดวยด หรอวา พระนพพานนเปนทปราศจาก กเลสเครองยอมใจ หรอวา พระนพพานนเปนทดบราคาโทสะโมหะ โดยไมเหลอ หรอวา พระนพพานนเปนทดบเพลงกเลสและกองทกข เปนสขอยางยง ราคะโทสะโมหะ ๓ นชอวาเพลงคอกเลส เพราะเกดขน กบจต ทาจตใหเศราหมองขนมวดวย ทาจตใหรอนกระสบกระสายดวย ชาตความเกด ชรา ความแก มรณะ ความตาย โสกะ ความแหงใจ ปรเทวะ ความราไรพราบนดวยวาจา ทกข ความเจบกาย โทมนส ความเสยใจ อปายาส ความคบแคนใจ ๘ น ชอวากองทกข เพราะ เปนเหตแหงความทกขตาง ๆ ดวย เปนทกขเหลอทนดวย เพลงคอ กเลสมราคะเปนตน กองทกขมชาตเปนตนเหลานมาถงพระนพพาน แลว ยอมดงสนไปหมดไมเหลออยได เหตนน พระนพพานนนจง


เปนสขอยางยง ใหโยคาพจรกลบตรผเจรญอปสมานสสต พงระลกถง คณของพระนพพานบทใดบทหนงเปนอารมณ โดยนยดงกลาวมาน เมอระลกถงคณของพระนพพานนนเนอง ๆ ราไป จตกจะสงบรางบ จากระคะโทสะโมหะตงมนเปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดยลดบ ๆ สาหรบเปนกามาพจรกศลบญราศ. วนจฉยในอปสมานสสต ยตแต เทาน. จะวนยในมรณสสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะเจรญ มรณสสตนน พงไปยงทสงด แลวกระทาบรกรรมนกไปวา ความตาย จกมแกเรา เราจกตองตาย ดงน หรอนกวา ชวตของเราจกขาดไปดงน หรอจะนกวา เรามความตายเปนธรรมดา ลวงความตายไปไมไดดงน กได เมอทาบรกรรมนน พงทาในใจนกดวยอบาย อยาไดทาในใจ นกดวยหาอบายมได ซงวาทาในใจนกดวยอบายนน คอใหเปนผมสต และปญญา กาหนดพจารณาใหเกดความสงเวชวา ความตายนจกม เปนแน ชวตทเลยงรางกายจตใจใหสดใสเปนอยน จกขาดไปเปนแท พงเปนผมสตและปญญา กาหนดพจารณาใหเกดความสงเวชฉะน อยางไดบรกรรมบนเพอพมพาไปแตปาก ถาแลบนเพอพมพาไป ไมไดตง สตพจารณาดวยปญญา ธรรมสงเวชในความตายนนไมเกดขนได อยาง นชอวาทาในใจนกดวยหาอบายมได แทจรง เมอโยคาพจรกลบตรมา ทาในใจนกดวยหาอบายมไดดงนน ขณะเมอระลกถงความตายของคน ทรกใคร มมารดาบดาเปนตน กมกจะโศกเศราเสยใจ ขณะเมอ ระลกถงความตายของคนทไมรกไมชง กมกจะเพกเฉยเสย มไดม


ดงสปเหรออนเหนซากศพไมมความสงเวชฉะนน ขณะเมอระลก ถงความตายของคนทมเวร อนเปนขาศกจะชนชมกนกโสมนส ขณะเมอระลกถงความตายของตน กมกจะเกดความสะดงหวาดเสยว ตกใจแลว ดงคนขลาดเหนนายเพชฌฆาตถอดาบเงอดเงออยและม ความสะดงตกใจกลวฉะนน ความทาในใจโดยไมแยบคายดวยหาอบาย มไดยอมประกอบไปดวยโทษตาง ๆ ดงพรรณนามาฉะน เพราะเหต นน เมอโยคาพจรกลบตรผจะเจรญมรณสสตกมมมฏฐานน พงระลกถง ความตายโดยแยบคาย ดวยอบายทชอบ ทาใหประกอบพรอมดวย องค ๓ คอ สต ระลกถงความตายอย ๑ ญาณ รวาความตาย จกมเปนแน ตวจกตองตายเปนแท ๑ เกดสงเวชสลดใจ ๑. เมอระลก ถงความตายประกอบพรอมดวยองคทง ๓ นแลว กจะขมนวรณธรรม ทงสนได จตใจกจะตงมน เปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดยลาดบ ๆ สาเรจเปนกามาพจรกศลราศ โยคาพจรกลบตรผระลกถงความตาย เนอง ๆ อยอยางนน กจะเปนผไมประมาท ไมมวเมาสนกาลทงสน จะไมยนดยงในภาพ ตดความยนดยงในภพทงสนเสยได จะไมรกใคร ในชวต มละความรกใครในชวตเสยได จะเวนเสยซงกรรมทเปนบาป จะเปนผมกนอย ไมสะสมเกบเขาของไวมาก จะเปนผมมลทนคอ ตระหนปราศจากสนดาน มไดหวงเสยดายในเครองบรขารทงสน จะ ถงซงอนคนเคยในอนจจสญญา ความหมายรวาสงขารคอรปธรรม นามธรรมรางกายจตใจไมเทยง และทกขสญญา ความหมายรวาสงขาร เปนทกข และอนตตสญญา ความหมายรวาธรรมทงสนเปนอนตตา


ใชตว ใชตน ใชสตว ใชบคคล อนจจ ทกข อนตตา นน กจะเขาไปตงปรากฏอยแจงชดในสนดาน อนง เมอมความตายมาถง กจะไมกลวตาย เปนผมสตตาย มไดเปนคนหลงตาย คนทไมได เจรญมรณสสตนน เมอใกลจะตาย มกจะสะดงตกใจกลวตายเปน กาลง ดงคนอนสตวรายครอบจาไวจะกนเปนภกษาหาร มฉะนนดงคน อยในเงอมมอของโจร หรอเงอมมอของเพชฌฆาต มความสะดง ตกใจกลวฉนนน. คณคอเจรญมรณสสต เปนปจจยทจะใหไดสาเรจ พระนพพาน ผทเจรญมรณสสตกมมฏฐานน ถายงมสาเรจพระนพพาน ในชาตน เมอสนชพทาลายขนธลง กจะมสคตภพเปนเบองหนา มรณส- สตภาวนายอมประกอบไปดวยคณานสงสเปนตนฉะน. เพราะฉะนน ควรทผปรชา จะพงมอตสาหะเจรญมรณสสตกมมฏฐานนสนกาลเนอง ๆ เทอญ. วนจฉยในมรณสสตยตแตเทาน. จะวนจฉยในกายคตาสตตอไปวา โยคาพจรกลบตรผเจรญ กายคตาสตกมมฏฐานนน พงตงสตกาหนดพจารณา ซงกายเปนท ประชมแหงสวนนาเกลยด ขางบน ตงแตพนเทาขนมา ขางลาง ตงแต ปลายผมลงไป มหนงหมอยโดยรอบ ใหเหนวาเตมไปดวยของไม สะอาด มประการตาง ๆ ถาจะนบเปนสวน ๆ ๓๑ สวน คอ เกสา ผมทงหลาย สวน ๑. โลมา ขนทงหลาย สวน ๑. นขา เลบ ทงหลาย สวน ๑. ทนตา ฟงทงหลาย สวน ๑. ตโจ หนง สวน ๑. มส เนอ สวน ๑. นหาร เสนเอนทงหลาย สวน ๑. อฏ กระดก ทงหลาย สวน ๑. อฏ ม ช เยอในกระดกในสมอง สวน ๑. วกก


มาม สวน ๑. หทย หวใจ สวน ๑. ยกน ตบ สวน ๑. กโลมก พงผด สวน ๑. ปหก ไต สวน ๑. ปปผาส ปอด สวน ๑. อนต ไสใหญ สวน ๑. อนตคณ ไสนอย ทรดเหนยวไสใหญ สวน ๑. อทรย อาหารใหม สวน ๑. กรส อาหารเกา สวน ๑. ปตต นาด สวน ๑. เสมห นาเสลด สวน ๑. ปพโพ นาเหลอง สวน ๑. โลหต นาเลอด สวน ๑. เสโท นาเหงอ สวน ๑. เมโท นามนขน สวน ๑. อสส นาตา สวน ๑. วสา นามน เหลว สวน ๑. เขโฬ นาลาย สวน ๑. สงฆาณกา นามก สวน ๑. ลสกา นาไขขอ สวน ๑. มตต นาเยยว สวน ๑. รวมเปน ๓๑ สวนดวยกน. ผมนน งอกขนตามหนงศรษะทงสน. ขนนน งอกขนตามขม ขน เวนไวแตฝามอฝาเทา. เลบนน งอกขนตามปลายมอปลายเทา สขาวคลายเกลดปลา. ฟนนน งอกขนตามกระดกคางขางบนขางลาง สาหรบบดเคยวอาหาร. หนงนน หมอยทวกาย. เนอนน อยถด หนงเขาไปเปนชน ๆ พอกกระดกไวดงดนทาฝา มสแดง ๆ. เสนเอน นน สขาว ใหญบางเลกบาง เกยวประสานผกพนกระดกไว ดง เถาวลยผกพนรดฟนไวมใหกระจดกระจายฉะนน กระดกนน เปนราง โครงคาแขงอยในกาย ประมาณ ๓๐๐ ทอน มสขาว. เยอในกระดกนน มสขาวเหมอนยอดหวายทบคคลเผาใหออน แลวใสไวในกระบอกไม ฉะนน. เยอในสมองศรษะนน เปนยวงขาวเหมอนนนคลกกะท. มาม นน เปนกอนเนอ ๒ กอน มขวอนเดยวกน ดงผลมะมวง ๒ ผลมขว


อนเดยวกนฉะนน มสแดงคลา ๆ. หวใจนน มสแดง สณฐานเหมอน ดอกบวตม ตงอยทามกลางอกคอนขางซาย. ตบนน เปนแผนเนอ ๒ แผน มสแดงคลา ตงอยระหวางงอกขางขวาเคยงเนอหวใจ ถาคนม ปญญามาก ปลายตบเปนแฉก ๆ ๒ แฉกบาง ๓ แฉกบาง. พงผด นน มสขาว เหนยวหนงกบเนอตดกนไวบาง เหนยวเนอกบเอน ตดกนไวบาง เหนยวกระดกกบเนอตดกนไวบาง. ไตนน เปนชนเนอ สดาคลาเหมอนลนโคดา อยขางชายโครงขางซาย. ปอดนน เปน แผนเนอใหญสแดงคลา ตงอยทามกลางอก ปกคลมมามและหวใจ และตบอยดจฝาละม ใหพงเขาใจวา หวใจอยทามกลางอก มาม อยขางซายหวใจ ตบอยขางขวาหวใจ ปอดปกคลมปดมามหวใจ และตบอยทงหมด. ไสใหญอยใตมาม ไสนอยอยใตหวใจ ตบไต อยบนไส. กไสใหญนน ปลายขางหนงอยคอหอย ปลายขางหนง อยทวาร ขดอย ๒๑ ขดทบไปทบมา แชชมอยดวยโลหตในทอง ดงปลาไหลเผอกอนบคคลตดศรษะแลว และแชไวในรางเลอดฉะนน. ไสนอยนน รดไสใหญททบไปทบมาอยสขาว ๆ. อาหารใหมนน คอ สงของทบรโภคกลนลงไปถงทองแลว และอาเจยนออกมาเสยเชนนน. อาหารเกานน คอของทบรโภคคางอยในทอง กลายเปนคถ เชน อจจาระทถายออกมาฉะนน. นาดนน สเขยวคลา ๆ ทเปนฝกตด อยใตตบ ทไมเปนฝกซมซาบอยทวทงกาย เวนไวแต ผม ขน เลบ ฟง และกระดก และหนงทเปนแผนแขงกระดางเสย. นาเสลดนน สคลา ๆ เปนมวก ๆ ขงอยในไสใหญ ปกคลมอยขางบน กาบงกลน


ปฏกลมใหฟงขนมาได ขณะเมอบคคลกนอาหารกลนลงไป นาเสลด นนกแหวกออกเปนชอง ครนอาหารจมลงไปแลว กกลบปดเขาดง เกา. นาเหลองนน ตงอยในสรระทมบาดแผล และชอกชาเปนตน. นาเลอดนน ๒ อยาง เลอดขนมสสกดงนาครงทขน ๆ ตงอยในทอง ทวมมามหวใจตบปอด ไหลซมซาบไปทละนอย ๆ ชมไปในมาม และเนอหวใจ และตบปอด อยาง ๑ เลอดเหลวใส มสแดงดงนาครง จาง ๆ ซมซาบอยทวกาย เวนไวแตหนงอนแหงกระดาง และผม ขน เลบ ฟน กระดกเสย. นาเหงอนน สดงนามนงาอนใส ไหล ออกจากขมผมและขน ในกาลเมอกายรอนดวยพษเพลง และแดด หรอกนของเผดรอน หรอธาตอนหนงอนใดวการ. นามนขนนน สดงขมนตดอยกบหนงตอเนอ. นาตานน สดงนามนงาอนใส ตงอย ในขมตาทง ๒ ยอมไหลออกมา ในกาลเมอรอยไห หรอหวเราะหนก เปนตน. นามนเหลวนน สดงนามนมะพราว ทเปนไขอยตามฝามอ ฝาเทา หลงมอหลงเทา และภายในชองหและหนาผาก และจะงอย บาโดยมก เมอตองรอนดวยพษเพลงหรอแดดเปนตน จงไหลออก มา. นาลายนนอยในปากสขาว สณฐานดงฟองนา ไหลซมอยใน กระพงแกมทง ๒ ชองทเกดนาลายนนอยใตลน. นามกนน อยใน สมองศรษะ เปนยวงไหลออกทางนาสก เหลวบางขนบาง. นาไขขอ นน ตดอยตามขอกระดกทตอทงสน. นามตรนน เกรอะออกจาก อาหารใหมและอาหารเกา ขงอยในกระเพาะทอยของปสสาวะ. กาย ซงแยกออกเปนอาการ ๓๑ สวนน ตามพระบาลพระพทธเจาตรสเทศนา


แตในคมภรอรรถกถาทานแยกเยอในสมองศรษะออกสวนหนงตางหาก เรยกวา มตถเก มตถลงค จงเปนอาการ ๓๒ อาการ ๓๒ น ยอม ปรากฏแกชาวโลกโดยมาก ชาวโลกยอมรองเรยกวา อาการ ๓๒ ดงน อาการ ๓๑ ตามในพระบาล อาการ ๓๒ ตามในพระอรรถกถาน ใหโยคาพจรกลบตรผเจรญกายคตาสต พงพจารณาใหเหนเปนปฏกล โดยสและสณฐาน และกลน และทเกด และทอยทกสวน ๆ หรอสวน ใดสวนหนงกได พงพจารณาโดยอนโลมปฏโลม ถอยหนาถอยหลง กลบไปกลบมา ใหเหนเปนของปฏกลลงจงได ถาไมเหนเปนของ ปฏกลลงได ยงกาหนดรกใครยนดอยในกายไซร กพงถามไลไปในใจ วา สงไหนเปนของดของงามในกาย จงมากาหนดรกใครยนดเอา เปนหนกหนา กายนเปนของปฏกลพงเกลยดทงสนไมใชหรอ แลว กใหพงกาหนดไลไปในใจอกวา นนกผม นนกขน นนกเลบ นนกฟน นนกหนง จนจงมตรเปนทสด แลวจงกลบถามไปในใจอกวา สวน ไหนเลาเปนของดของงาม ถาไลไปในใจดบพรรณนามาฉะน กจะเหน ลงวา เปนของปฏกลพงเกลยดได ถาไมเหนเปนของปฏกลทกสวน ไซร สวนไหนทปรากฏเปนของปฏกลชด คอมตรคถหรอปพโพโลหต เสมหะเหงอไคล กพงนกแตสวนนนราไปจนปฏกลผดขน ครนเหน สวนใดสวนหนงเปนปฏกลแลว สวนอน ๆ กจะเหนเปนปฏกลไป เหมอนกน ดงตนผก ตนหญา ทงอกขนบนคถ คนทงหลายยอม เกลยด ฉนใด ผม ขน เลบ ฟน กอาศยมตรคถปพโพโลหตชม อยเปนของปฏกลพงเกลยด ฉนนน.


อนง เขาของผานงหมเปนตน ซงเปนของบรสทธสะอาดด ถาเปอนมตรคถนาเลอดนาหนองแลว คนผทสะอาดทงหลายกเกลยด และกลาวตเตยนวา ผานปฏกลนก เปอนมตรคถนาเลอดนาหนอง ไมอยากจะจบตองนงหม ฉนใด ผม ขน เลบ ฟน หนงน ถงบคคล จะสาคญวาดวางาม กตดเปอนอยดวยมตรคถนาเลอดนาหนองเครอง ปฏกล ชอวาเปนของปฏกล ไมควรกาหนดยนด ฉนนน. อนง หมอขางในใสมตรคถนาเลอดนาหนองและของเนาตาง ๆ ขางนอก แมจะวาดเขยนตกแตงใหงดงามสกเทาใด ๆ กไมพนปฏกล เพราะมตรคถและนาเลอดนาหนองและของเนาเหลานน ซมออกมา พาใหเหนเปนปฏกล ฉนใด กายนเลา ถงจะขดสตกแตงประดบประดา ใหวจตรงามอยางไร กเหมอนกบหมอทวจตตรงงามขางนอกขางในเตม ไปดวยของไมสะอาด มมตรคถเปนตน ฉนนน. เมอพจารณากายของตนเหนเปนปฏกล กพงพจารณากายของผอน ใหเหนปฏกลเหมอนกน แลวรวมกายตนกายผอนเปนอนเดยวกน เพงพจารณาไปโดยนยดงกลาวมาน เมอโยคาพจรกลบตรปฏบตอย ดงน จตใจกสงบรางบจากนวรณธรรม ตงมนเปนขณกสมาธกและ อปจารสมาธและอปปนาสมาธ เพยงปฐมฌานโดยลาดบ ๆ สาเรจเปน กามาพจรกศลและรปาพจรกศล อนง ถาโยคาพจรกลบตรอาศยซง อารมณประเภทคอสตาง ๆ มสเขยวเปนตน ซงปรากฏในอาการ ๓๑ อาการ ๓๒ นน พจารณาเอาเปนกสณบรกรรมไป กจะไดสาเรจ อปปนาสมาธตลอดขนไปถงจตตถฌานปญจมฌาน และจะเปนอปนสย


ใหตรสรตลอดถงฉฬภญญาสมาบตและมรรคผล เหตนน ควรทกลบตร ผมศรทธาอยาไดประมาท พงอตสาหะเจรญกายคตาสตกมมฏฐานน อนประกอบดวยอานสงสเปนอนมาก ดจพรรณนามาฉะนเทอญ. วนจฉย ในกายคตาสตยตแตเทาน. จะวนจฉยในอานาปานสสตกมมฏฐานตอไปวา โยคาพจรกลบตร ผเจรญอานาปานสสตกมมฏฐานนน พงเขาไปอาศยอยในปา หรอ อยในรงขมลรมพฤกษา หรออยในเรอนโรงศาลากฎทวางเปลาเปนท เงยบสงดแหงใดแหงหนง สมควรแกภาวนานโยคแลว พงนงค บลลงกขนสมาธ เทาขวาทบเทาซาย มอขวาทบมอซาย ตงกาย ใหตรง ดารงสตไวใหมน คอยกาหนดลมหายใจออกหายใจเขา อยาใหลมหลง เมอหายใจออก กพงกาหนดรวาหายใจออก เมอ หายใจเขา กพงกาหนดรวาหายใจเขา เมอหายใจออกและเขายาว หรอสน กใหพงกาหนดรโดยประจกษชดทกครง ๆ ไป อยางลมหลง อนง ทานสอนใหกาหนดนบ คอเมอลมหายใจออกและลมหายใจเขา อนใดปรากฏแจง กใหนกนบวา ๑. ๑. เปนตนไปจนถง ๑๐ ดงคนนบ ตวงซงขาวเปลอก ทานใหนบลมหายใจเขากอน ใหนบลมหายใจออก ท ๒ ใหนบค ๆ กนไปจนถง ๑๐. คอ เมอลมหายใจเขาหายใจออก นบวา ๑. ๑. แลว ลมเขาลม ออก นบวา ๒. ๒. ลมเขาลมออก นบวา ๓. ๓. นบวา ๔. ๔. นบ วา ๕.๕. เปนปญจกะ. ลมเขาลมออก นบวา ๑. ๑. นบวา ๒. ๒. นบวา ๓. ๓. นบ


วา ๔.๔. นบวา ๕.๕. นบวา ๖.๖. เปนฉกกะ. ลมเขาลมออก นบวา ๑.๑. นบวา ๒.๒. นบวา ๓.๓. นบ วา ๔.๔. นบวา ๕.๕. นบวา ๖.๖. นบวา ๗.๗. เปนสตตกะ. ลมเขาลมออก นบวา ๑.๑. นบวา ๒.๒. นบวา ๓.๓. นบ วา ๔.๔. นบวา ๕.๕. นบวา ๖.๖. นบวา ๗.๗. นบวา ๘.๘. เปนอฏฐกะ. ลมเขาลมออก นบวา ๑.๑. นบวา ๒.๒. นบวา ๓.๓. นบ วา ๔.๔. นบวา ๕.๕. นบวา ๖.๖. นบวา ๗.๗. นบวา ๘.๘. นบวา ๙.๙. เปนนวกะ. ลมเขาลมออก นบวา ๑.๑. นบวา ๒.๒. นบวา ๓.๓. นบ วา ๔.๔. นบวา ๕.๕. นบวา ๖.๖. นบวา ๗.๗. นบวา ๘.๘. นบวา ๙.๙. นบวา ๑๐.๑๐. เปนทสกะ. ใหนบแตปญจกะหมวด ๕ ขนไปจนถงทสกะหมวด ๑๐ อกเลาให พงนบดงนราไป เมอโยคาพจรกลบตรกาหนดนบลมอนเดนโดยคลอง นาสกดวยประการดงน ลมหายใจเขาออกนน กปรากฏแกโยคาพจร กลบตรนน เมอลมหายในเขาออกปรากฏแลว กเดนโดยคลองนาสก เรว ๆ เขา ลาดบนนโยคาพจรกลบตรนน อยาเอาสตระลกตามลม เขาและลมออกเลย คอยกาหนดเอาซงลมทมากระทบซงปลายนาสก และรมฝปากเบองบนแลว นบใหเรวเขาตามลมวา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ทหนง. วา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ทสอง. วา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ทสาม. วา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ๘. ทส. วา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ๘. ๙. ทหา.


วา ๑. ๒. ๓. ๔. ๕. ๖. ๗. ๘. ๙. ๑๐. ทหก. พงนบตามลมเขาออกโดย นยนราไป. อานาปานสสตกมมฏฐานน เนองอยดวยสตอนนบ เมอนบ ไปโดยนยมดงนแลว จตของโยคาพจรกลบตรนนกเปนเอกคคตา ถงซงความเปนธรรมชาตมอารมณอนเดยว ดวยกาลงอนนบลม. โยคาพจรบางพวก จาเดมแตมนสการซงกมมฏฐานนดวยสามารถ อนนกนบซงลมนน ลมอสสาสะปสสาสะกดบไปโดยลาดบ ๆ กระวน กระวายกสงบระงบลง เมอกระวนกระวายสงบระงบลงแลว จตกเบา ขน แลวกายกเบาขนดวย ดจถงซงอาการอนลอดไปในอากาศ เมอ ลมอสสาสะปสสาสะหยาบดบลงแลว จตของโยคาพจรนนกมแตนมต คอลมอสสาสะปสสาสะอนสขมเปนอารมณ เมอพยายามสบตอไป ลมอนสขมนนกดบลง เกดลมทสขมละเดยวหนกเขา โยคาพจรผเจรญ ซงกมมฏฐานอน ๆ นน ครนมนสการตรกตรองไป ๆ กยงปรากฏแจง ชดเขา ๆ กอานาปานสสตกมมฏฐานนมไดเปนเชนนน ยงเจรญไป ๆ ลมกยงละเอยดเขา ๆ ถงซงมไดปรากฏแกโยคาพจรผเจรญนน ลมนน ดงประหนงวาหายไป หมดไปโดยลาดบ ๆ ครนเมอลมหายไปหมดไป มไดปรากฏดงนนแลว โยคาพจรอยาพงลกจากอาสนะไปเสยดวยคดวา พระกมมฏฐานของเราฉบหายเสอมเสยแลว ดงนเปนตน ถาลก จากอาสนะไปเสย อรยาบถนนกาเรบแลว พระกมมฏฐานนนกจะ เสอมไปเสยไป คอลมทละเอยดสขมยงนกนนกจะเสอมหายไป จะเกด ลมหยาบขน เหตดงนน ใหโยคาพจรกลบตรอยางลกไป นงอยในทนน


พงทากมมฏฐานทเสอมไปนนใหคนมา แตประเทศอนลมเคยถกตอง เปนปกตนน. อบายทจะทาลมทเสอมไปนนใหคนมาดงน เมอโยคาพจรรวา ลมเสอมหายไปมไดปรากฏแลว พงพจารณาคนควาดวา ลมอสสาสะ ปสสาสะนมในทไร ไมมในทไร มแกคนพวกไร ไมมแกคนพวกไร เมอพจารณาดงนกจะรวา ลมหายใจเขาออกนมไดมแกคนตายเปนตน เมอรดงนนแลว พงตกเตอนตนเองวา ดกอนบณฑต ตวทาน กมใชคนตายเปนตน ลมจะสญหายไปขางไหน คงจะมอยเปนแท แต วาปญญาทานนอย จงกาหนดไมได เมอตกเตอนตนดงนแลว พง ตงสตกาหนดทลมมากระทบ ครงจบลมอนมากกระทบเปนปกตไดแลว พงสตกาหนดทลมมากระทบ ครนจบลมอนมากระทบเปนปกตไดแลว พงมนสการซงลมนน แทจรงลมอสสาสะปสสาสะนน ถาคนมนาสกยาว ลมกระทบกระพงจมก ถาคนมนาสกสน ลมกระทบรมปลายปากเบอง บน เหตดงนน ใหโยคาพจรกลบตรเอาสตคอยกาหนดซงลมวาจะมา กระทบซงทอนน ดจบรษไถนาดวยโค และบรษผไถนานน ครนไถ ไปพอเตมกาลงโคแลว กปลดโคออกจากแอกปลอยไป สวนคนนน กเขานงอยใตรมไม เพอระงบกระวนกระวาย ฝายโคนนกเขายงปาชฏ ดวยกาลงเรว บรษผไถนานน ปรารถนาจะจบโคมาเทยมแยกไถนา ตอไปอก จะไดตามรอยเทาโคไปในปาชฏนนมได ถอเอาเชอก และปฏกแลวกตงไปยงประเทศทโคเคยลง นงคอยนอนคอยอยใน ทนน ฝายโคเทยวไปหาอาหารกนอมแลว กลงไปยงทานา กนนาแลว กกลบมา เจาของโคนนเหนกจบเอาโคนนมาผกดวยเชอกแทงดวย


ปฏกแลว กพามาเทยมแอกเขาไถนาไปอกเลา ขอนแลฉนใด โยคาพจรผจะเจรญอานาปานสสตกมมฏฐานน เมอลมอสสาสะปสสาสะ สญหายไปแลว อยาพงไปแสวงหาในทอน พงถอเอาซงเชอกคอสต ปฏกคอปญญา ตงไวซงจตคอยประจาอยในทอนลมเคยถกตองโดย ปกต อตสาหมนสการกาหนดไป ไมชาลมนนกจะปรากฏดจโคอนลง มาสทา ลาดบนนกจะจบลมอสสาสะปสสาสะได ผกใหมนดวยเชอก คอสต เอามาประกอบเขาในทอนลมเคยถกตองนนแลว กแทงดวย ปฏกคอปญญา แลวกพงประกอบซงกมมฏฐานเนอง ๆ เมอโยคา- พจรประกอบเนอง ๆ ดงน มชาอคคหนมตและปฏภาคนมตกจะ ปรากฏแกโยคาพรจนน อคคหนมตและปฏภาคนมต ทปรากฏแก โยคาพจรนน จะไดเหมอนกนทกองคหามได โยคาพจรบางองค อคคหนมตเมอเกดนน มสมผสอนสขม ปรากฏดงปยนนบาง ปย สาลบาง และนมตทง ๒ น เมอปรากฏขนดวยเพงเอาอคคหนมต อยางเดยว คาพพากษาในอรรถกถานน อคคหนมตและปฏภาคนมตน ปรากฏแกโยคาพจรบางองค เปนวงชวงรศมดาวและควงแกวมณ แกวมกดา โยคาพจรบางองค อคคหนมตและปฏภาคนมตมสมผส อนหยาบ ปรากฏดงเมลดในฝายบาง ดงเสยนสะเกดไมแกนบาง บางองคปรากฏดงดายสายสงวาลอนหยาบและเปลวควนบาง บางองค กปรากฏดจหนงใยแมลงมมอนขงอย และแผนดนเมฆและดอกบวหลวง และจกรรถ บางทปรากฎดงดวงพระจนทรพระอาทตยกม กกมมฏ- ฐานอนเดยวนนนมตเกดขนตาง ๆ กน ดวยปญญาของพระโยคาพจร


มตาง ๆ กน. อนง ธรรม ๓ ประการ คอลมเขา ๑ ลมออก ๑ นมต ๑ จะไดเปนอารมณของจตอนเดยวกนหามได ลมเขากเปนอารมณของจต อนหนง ลมออกกเปนอารมณของจตอนหนง ตางกนดงน ถาแถ โยคาพจรองคใดมไดรซงธรรมทง ๓ คอ ลมเขาและลมออกและนมต ฉะนแลว กมมฏฐานของพระโยคาพจรองคนน กมไดสาเรจซงอปจาระ และอปปนา ตอเมอใดธรรมทง ๓ นปรากฏแจง กมมฏฐานของ พระโยคาพจรเจานน จงจะถงซงอปจารฌานและอปปนาฌานในกาล เมอนน อานาปานสสตกมมฏฐานน ยอมเปนไปเพออนตดเสยซงวตก ตาง ๆ วนจฉยในอานาปานสสตยตแตเทาน. จะวนจฉยในเมตตาพรหมวหารตอไปวา โยคาพจรกลบตรผจะ เจรญเมตตาพรหมวหารนน พงอยในเสนาสนะอนสงดใหสบายแลว พงพจารณาใหเหนโทษของโทสะ และอานสงสของขนตความอดทน แลว จงประกอบจตไวในขนต ขมเสยซงโทสะแลว จงเจรญเมตตา- จตไปในสตวทงสนไมมประมาณ เมอเรมจะเจรญเมตตานน พงตง เมตตาจตในตนกอนวา เราจงเปนสข ๆ เทอญ หรอวาเราอยาม ทกขเลย หรอวาเราอยามเวรแกใครและใครเลย หรอวาเราอยาปวย ไขเลย หรอวาเราอยามทกขกายทกขใจเลย หรอวาเราจงเปนสข ๆ รกษาตนพนจากทกขภยทงสนเทอญ ใหโยคาพจรเจรญเมตตาในตน ดงกลาวมานเนอง ๆ กอน. ขอซงใหเจรญเมตตาในตนกอนนน ดวยสามารถจะใหกระทาซง


ตนเปนพยาน จะใหเหนวา ตนนอยากไดแตความสข เกลยดชงทกข และภยตาง ๆ ฉนใด สตวทงหลายอน ๆ กอยากไดสขเกลยดชง ทกขและภยตาง ๆ ฉนนน เมอเหนดงนแลว จตของโยคาพจรนนก ปรารถนาจะใหสตวทงสนอน ๆ มความสขความเจรญ ดวยเหตดงนน จงใหโยคาพจรตงเมตตาจตในตนกอน เมอตงเมตตาจตในตนแลว ลาดบนน พงตงเมตตาจตไปในสตวทงหลายอนทวไป ไมมประมาณ วา สตวทงหลายทงสน จงอยามเวรแกกนและกนเลย หรอวาสตว ทงหลายทงสน จงอยามพยาบาทแกดนและกนเลย หรอวาสตว ทงหลายทงสน จงอยามความปวยไขลาบากกายใจเลย หรอวาสตว ทงหลายทงสน จงอยามอปทวะทกขภยเกดขนในกายในใจเลย หรอ วาสตวทงหลายทงสน จงเปนสข ๆ รกษาตนพนจากทกขภยทงสน ทกอรยาบถเทอญ. เมตตาภาวนาน เปนขาศกแกโทสะและพยาบาทโดยตรง เมอ โยคาพจรเจรญเมตตาน จะมละโทสะและพยาบาทเสยไดดวยด จต กจะตงมนเปนขณกสมาธ และอปจารสมาธ และอปปนาสมาธ โดย ลาดบ ๆ อนง ผเจรญเมตตาภาวนาน จะหลบอยกเปนสข จะตน อยกเปนสข จะฝนเหนกเปนมงคลไมลามก ยอมเปนทรกใครยนด ของมนษยและอมนษยทงสน ไฟกไมไหม ไมเผา ทาใหรอนได พษ ทงหลายคอพษของสตวทมพษตาง ๆ และพษวาน พษยา ศสตราวธ ตาง ๆ กไมอาจประทษรายทาอนตรายแกกายและชวตได สหนายอม ผองใสงาม จตยอมตงมนไดเรวพลน เมอจะตายยอมไดสต ไดหลงตาย


ตายแลวแมจะเกดอก กยอมในทดเปนทเสวยสข ถาไมเสอม จากฌาน กไปเกดในพรหมโลก เมตตาภาวนมอานสงสคณตางๆ แกผทไดเจรญฉะน เหตดงนน ควรทกลบตรจะพงมอตสาหะเจรญ เมตตากมมฏฐานน. เมตตาพรหมวหารยตแตเทาน. จะอธบายในกรณาพรหมวหารตอไปวา เมอโยคาพจรกลบตร ไดเหนมนษยหรอสตวทไดความทกขลาบากอย พงถอเอาซงมนษย และสตวนนเปนอารมณแลว จงแผกรณาจตไปวา สตวผนถงซง ความทกขลาบากยงนกหนอ แมไฉนจะพงพนจากทกขเหลานได ถาจะ แผกรณาจตไปในสตวไมมประมาณ พงบรกรรมวา สตวทงหลาย ทงสน จงพนจากทกขเทอญ เมอโยคาพจรกลบตรทาบรกรรมนก อยดงนเนอง ๆ ราไปไมหยด กจะละเสยไดซงวเหสาความเบยดเบยน สตว นวรณธรรมกจะสงบรางบไปจากจต จตกจะตงมนเปนขณกสมาธ และอปจารสมาธ และอปปนาสมาธ โดยลาดบ ๆ สาเรจเปนกามา- พจรกศลและรปาพจรกศล. กรณาพรหมวหารยตแตเทาน. จะอธบายในมทตาพรหมวหารตอไปวา เมอโยคาพจรกลบตร ไดเหนหรอไดยนซงมนษยหรอสตว ทเปนสขสบาย เจรญอยในสข สมบตของตน ๆ แลว พงทาจตใหชนชมยนด ในสขสมบตของ มนษยและสตวเหลานน แผมทตาจตไปวา สตวผนหนอ บรบรณ ยงนก มสขสมบตมาก จงเจรญยงยนอยในสขสมบตของตน ๆ เทอญ ถาจะแผมทตาจตไปในสตวไมมประมาณ พงทาบรกรรมนกวาสตว ทงหลายทงสน จงอยาเสอมวบตไปจากสขสมบตทตนไดแลวเลย หรอ


นกวา สตวทงหลายทงสน จงยงยนอยในสขสมบตของตน ๆ เทอญ เมอทาบรกรรมนกอยดงนราไปไมหยด กจะมละเสยไดซงความไมยนด ในสมบตของสตวอน กจะไดสาเรจขณกสมาธ และอปจารสมาธ และอปปนาสมาธ โดยลาดบ ๆ. มทตาพรหมวหารยตแตเทาน. จะอธบายในอเบกขาพรหมวหารตอไปวา โยคาพจรกลบตรผ จะเจรญอเบกขาพรหมวหารนน พงแผอเบกขาไปในหมสตว ทาจต ใหเปนกลาง ๆ อยาดใจเสยใจเหตสขทกขของสตวทงสน บรกรรม นกไปวา สตวทงหลายทงสน มกรรมเปนของ ๆ ตน เปนอยเชนใด กจงเปนอยเชนนนเทอญ พงบรกรรมนกดงนราไปอยาหยด กจะมละ เสยไดซงราคะและปฏฆะในสขและทกขของสตว. อเบกขาพรหมวหาร น มอานภาพใหผทเจรญไดถงจตตถฌานในจตกกนย ถงปญจมฌานใน ปญจกนย. อเบกขาพรหมวหารยตแตเทาน. จะอธบายในอาหาเรปฏกลสญญากมมฏฐานตอไปวา โยคาพจร กลบตรผมศรทธา ปรารถนาจะเจรญกมมกฐานชอวา อาหาเรปฏกล- สญญา สาคญวาเปนของปฏกลในอาหารนน พงศกษาในพธพจารณา อาหารใหเหนเปนปฏกลนนใหชานาญแลว พงเขาไปในทสงด พจารณา อาหารดวยอาการปฏกล ๘ ประการ คอปฏกลโดยบรโภคประการ ๑ ปฏกลโดยประเทศทอยของอาหารนนประการ ๑ ปฏกลดวยสะสมอย นานประการ ๑ ปฏกลในกาลเมอยงมไดยอยประการ ๑ ปฏกลในกาล เมอยอยออกแลวประการ ๑ ปฏกลโดยผลประการ ๑ ปฏกลโดยการ หลงไหลออกมาประการ ๑ ปฏกลดวยทาใหแปดเปอนประการ ๑ รวม


เปน ๘ ประการดวยกน. ขอ ๑ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกลโดยบรโภคนน คอพจารณาวา อาหารนเมอหยบเอาวางลงในปาก แตพอตกถงปลาย ลนกชมดวยนาลายเหลว เขาไปถงกลางลนกชมดวยนาลายขน มลทน อนตดอยในทนตประเทศ กตดแปดเปอนปฏกลพงเกลยดยงนก ดงราก สนขอนอยในราง การซงกลนกนไดนน กเพราะไมไดเหนดวยจกษ ถาเหนดวยจกษแลว ไมอาจกลนกนได ใหโยคาพจรกลบตรพงพจารณา อาหารใหเหนเปนปฏกลโดยบรโภค ดงพรรณนามาฉะน. ขอ ๒ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกลโดยประเทศท อยนน คอใหปลงปญญาพจารณาวา อาหารทเราบรโภคประกอบ ดวยอาการปฏกลเหนปานดงนนน เมอเขาไปตงอยในกระเพาะอาหาร ภายในทองนน ยงปฏกลนาเกลยดขนไปกวานน เพราะระคนปนคละ ไปดวยดและเสมหะและบพโพโลหต ถานาดมาก สอาหารนนกปฏกล นาเกลยดดจระคนดวยยางมะซางอนขน ถาเสมหะมาก อาหารนนก ปฏกลนาเกลยดดจระคนดวยนาใบกากะทง ถาบพโพมาก อาหารนนก ปฏกลนาเกลยดดจระคนดวยเปรยบบดเปรยงเนา ถาโลหตมาก อาหาร นนกปฏกลนาเกลยดดจระคนดวยนายอม ใหโยคาพจรพงพจารณาอาหาร ใหเหนเปนปฏกลโดยประเทศทอย ดวยประการฉะน. ขอ ๓ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกลดวยอนสะสม อยนานนน คอใหพจารณาวา อาหารทแปดเปอนดวยนาด นาสลด นาหนอง นาเลอดนน เมอตกเขาไปถงทองแลว กขงอยในไสใหญ


ของเกาของใหมสะสมกนอย มกลนปฏกลพงเกลยดยงนก ดจคถใน เวจกฎอนสะสมกนอยทงเกาทงใหมฉะนน. ขอ ๔ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกล ในกาลเมอยง มไดยอยนน คอใหพจารณาวา อาหารเมอเขาไปสะสมอยในประเทศ แหงไสใหญนน แมยงมไดยอม กเปนของปฏกลพงเกลยดยงนก เพราะเปนประเทศอนลามกสกปรกเหมนนก ดจหลมอนคนจณฑาลขด ไวแทบประตบาน สารพดทคนจณฑาลทงสนจะทงจะเทลง ซงหยาก- เยอและซากงซากสนขเปนตนฉะนน ใหโยคาพจรพจารณาอาหาร ให เหนเปนของปฏกลในกาลอนยงมไดยอย โดยนยดงพรรณนามาฉะน. ขอ ๕ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกล ในกาลอน ยอยออกแลวนน คอใหพจารณาวา อาหารทรอนดวยเพลงธาตเดอด เปนฟองแลวและยอยออกนน เกรอะลงไปกลางเปนมตรเปนคถ หาก วาลกจกษอยจงเพกเฉยเกลยดไม ถาปรากฏแกจกษแลวกจะเปน ของนาเกลยดยงนก ไมยนด ใหโยคาพจรพจารณาอาหารใหเหนเปน ปฏกลในกาลเมอยอยออกแลว โดยนยดงพรรณนามาฉะน. ขอ ๖. ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกลโดยผลนน คอ ใหพจารณาวา อาหารน ถายอยออกเปนอนดแลว กยงสวนอสภ เปนตนวา ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เสนเอน ใหชมชนเจรญ ขนเปนอนด อาหารนน ถายอยออกมได กยงโรคตาง ๆ เปนตนวา หดดานและหดเปอยใหเกดขน ไดทกขเวทนาตาง ๆ เพราะเหตอาหาร ยอยออกมด ใหโยคคาพจรพงพจารณาอาหารใหเหนเปนของปฏกลโดยผล


ดจพรรณนามาฉะน. ขอ ๗ ซงวาใหพจารณาอาหารใหเหนเปนปฏกล โดยทหลงไหล ออกมานน คอใหพจารณาวา อาหารอนเรากลนกนนน เมอเขาไป ยอมเขาไปโดยทวารอนเดยวกน เมอจะไหลออก ยอมไหลออกตาม ทวารทง ๙ ทเปนมลห กไหลออกจากชองห ทเปนมลตา กไหล ออกจากชองตา ทเปนนามกนาลาย กไหลออกชองจมกชองปาก ทเปนมตรเปนคถ กไหลออกโดยทวารเบาทวารหนก กาลเมอกลน กนนน เอรดอรอยยนดในรสอาหาร กาลเมอไหลออกมาเปนมตร คถ ยอมเกลยดชงทงตนและผอน ใหโยคาพจรพงพจารณาอาหาร ใหเหนเปนปฏกลโดยทหลงไหลออก โดยนยดงพรรณนามาฉะน. ขอ ๘ ซงวาใหพจารณาใหเหนเปนปฏกลโดยอนแปดเปอน นน คอใหพจารณาวา อาหารนน จาเดมแตบรโภคกเปอนมอ เปอนปาก เปอนลน เปอนเพดาน ทามอและปากปละลนและเพดาน นนใหปฏกล ตองชาระลางมอและปาก เมอเขาไปอยในทองนน พษ เพลงธาตอนซานอยในสกลกายเผาใหรอน บดขนเปนปมเปยก เปน ฟองฟดขนมา จบชองตา ชองห ชองจมก กสาเรจกจเปนมลตา มลห มลจมก ทเปนมตรเปนคถกเปอนทวารหนกทวารเบาละอยาง ๆ ลวนเปนของปฏกลพงเกลยดทงสน ใหโยคาพจรพงพจารณาอาหาร ใหเหนเปนปฏกลพงเกลยดทงสน ใหโยคาพจรพงพจารณาอาหาร ใหเหนเปนปฏกลโดยอนแปดเปอน ดวยประการฉะน. เมอโยคาพจรพจารณาอาหาร ใหเหนเปนปฏกลทง ๘ ประการ เหลาน หรอแตอยางใดอยางหนงอยกด นวรณธรรมกจะสงบรางบ


จตกจะตองมนเปนอปจารสมาธ ใหสาเรจกจเปนกามาพจรกศล ซงจะ นาตนใหเกดในสคตภพ และเปนอปนสยปจจยแหงมรรคผลนพพาน ดวยเหตดงนน กลบตรผมศรทธาและปญญา ควรจะเจรญอาหาเรปฏ- กลสญญากมมฏฐานน. อาหาเรปฏกลสญญากมมฏฐานยตแตเทาน. จะอธบายในจตธาตววตถานกมมฏฐานตอไปวา ความกาหนด หมายซงธาต โดยสภาวะความเปนเองของธาต ชอวาธาตววตถานะ กาหนดหมายทง ๔ ธาต ชอวาจตธาตววตถานะ จตธาตววตถาน- กมมฏฐานน บางทานเรยกวา ธาตกมมฏฐาน โยคาพจรกลบตร ผมศรทธาปรารถนาจะเจรญธาตกมมฏฐานน พงละกจกงวลหวงใยเสย ใหสน แลวเขาไปยงเสนาสนะทสงด ตงสตพจารณานกซงกาย แยกออกไปใหเหนเปนแตธาต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม เหนสงทแขงท กระดางมอยในกาย ตงแตผม ขน เปนตน จนถงกรสเปนทสด จดเปน ธาตดน. สงทเหลวเอบอาบซาบซมไป มอยในกายตงแตนาดเปนตน จนถงมตรเปนทสด จดเปนธาตนา. สงทาใหกายอบอนอย เรยกวา สนตปปคค ๑ สงททาใหกายยอมทรดโทรมเหยวแหงคราคราวกล วปรตไป ปราศจากงาม เรยกวาชรณคค ๑ สงททาใหกายรอนกระวน กระวายจนทนไมได ตองประพรมชโลมพนทา เรยกวาปรทยหคค ๑ สงททาอาหารในกายใหแปรปรวนยอยไปเปนอนด เรยกวาปรณา- มคค ๑ เพลง ๔ อยางน จดเปนธาตไฟ สงทอปถมภคาชกาย ให สาเรจมสนไหว ลก เดน ยน นง นอน ไดเปนตน จดเปนธาตลม ธาตลมนน มอาการเปน ๖ อยาง คอลมพดขนเบองบน ทาใหเปน


โทษมประการตาง ๆ เปนตนวาใหวงเวยน ใหราก ใหเรอ ๑ คอ ลมพดลงเบองตา ใหสาเรจกจเปนตนวา ผายลม ถายอจจาระปสสาวะ ๑ คอลมพดอยในทองนอกไส ใหลน ใหแนน ใหปวดทอง ๑ คอ ลมพดอยในภายในไสใหญทาใหแขงใหตง ๑ คอลมพดซานทวไป ในองคาพยพใหญนอย ใหสาเรจกจเปนตนวา คกาย เหยยดกาย ลก เดน ยน นง นอน ได โดยอนควรแกอธยาศย ๑ คอลม หายใจเขาหายใจออก ๑ รวมเปนลม ๖ ฉะน. กพธกาหนดพจารณา ธาตน โยคาพจรกลบตรผเจรญธาตกมมฏฐานน จะกาหนดพจารณา โดยพสดารหรอโดยยอกตามแตถนด ทานทมปญญากลาเฉยบแหลม จะพจารณาแตโดยยอ ถอกาหนดสงทแขงกระดางวาเปนดน กาหนด สงทเหลววาเปนนา กาหนดสงทอนทรอนวาเปนไฟ กาหนดอาการท กายไหว วาจาไหว พดออกไป วาเปนลม เทานกได จะพจารณาทง ๔ ธาต หรอธาตใดปรากฏแจง จะพจารณาแตธาตนนอยางเดยวกได เมอกาหนดกายตนเหนเปนแตสกวาธาตแลว พงกาหนดกายผอนให เหนเปนแตสกวาธาตดวย และพงกาหนดใหรจกธาตภายในภายนอก ดน นา ไฟ ลม ทมชวตจตใจครองสงอย ทชาวโลกสมมตเรยก กนวาสตวบคคลเปนตน จดเปนธาตภายใน ดน นา ไฟ ลม ทไมม อรปชวตอนทรยจตครองอย จงจดเปนธาตภายนอก แลวพงกาหนด ใหเหนเปนแตสกวาธาตไปหมดทงโลก จะถอนสตตปลทธสตตสญญา เสยได เมอมนสการกาหนดนกอยเนอง ๆ ดงนแลว จตกจะตงมน เปนขณกสมาธและอปจารสมาธโดยลาดบ ๆ เมอจตตงมนเปนอปจาร


สมาธแลว นวรณธรรมกจะสงบรางบไป หาอาจครอบงาจตอยไดไม. กมมฏฐานนชอวาธาตววตถานะนน เพราะเหตเกดดวยอานภาพปญญา ทกาหนดรซงธาต ๔ โยคาพจรกลบตรผประกอบซงธาตววตถานะ นน ยอมมจตหยงลงยงสญญตารมณ เหนวารางกายน มสภาวะ สญเปลาจากสตวจากบคคล เมอไมเหนวาเปนสตวเปนบคคลแลว จตกจะเพกเฉยเปนกลาง ๆ ไมยนดยนรายในอฏฐารมณ อนฏฐารมณ จะประกอบดวยปญญาวมตเปนอนมาก และอาจไดสาเรจพระนพพาน ในอวสานกาลทสด ถายงไมสาเรจพระนพพานกจะมสคตเปนเบองหนา เหตดงนน กลบตรผมศรทธา ควรเจรญธาตววตถานกมมฏฐาน อน มคณานสงสผลเปนอนมาก ดงพรรณนามาฉะน. จบธาตววตถานะ โดยสงเขป. จะวสชนาในอรปกมมฏฐานทง ๔ ตอไปวา โยคพจรกลบตร ผเจรญอรปกมมฏฐานท ๑ พงเพงกสณนมตทง ๙ มปฐมวกสณเปนตน อยางใดอยางหนงเปนอารมณ จนไดสาเรจรปาพจรฌานอนเปนทสด แลวพงเดาะพงเพกกสณนนเสย คออยากาหนดนกหมายเอากสณมมต นนเปนอารมณ ใหตงจตเพงนกพจารณาเอาอากาศทมดวงกสณเดาะ เพกขนแลว เหลออยแตอากาศเปลานนเปนอารมณ เมอพจารณาเอา อากาศเปลานนเปนอารมณ พจารณาไป ๆ จนอากาศเทาวงกสณนน ปรากฏในมโนทวารในกาลใด ในกาลนนกใหโยคาพจรพจารณาอากาศ นนเปนอารมณ บรกรรมวา อนนโต อากาโส อากาศไมมทสด ๆ ดงน เมอบรกรรมนกอยดงนเนอง ๆ จตกจะสงบรางบตงมนเปน


อปจารสมาธ ตลอดขนไปจนอปปนาสมาธโดยลาดบ ๆ สาเรจเปน ฌานทแรก ชออากาสานญจายตนฌาน. ถาจะเจรญอรปกมมฏฐานท ๒ ตอไปอก พงละอากาสนมตทเปน อารมณของอรปฌานทแรกนนเสย มากาหนดจตทยดหนวงเอาอรปฌาน ทแรก คอจตทนกอากาศ อาศยตงอยในอากาสนมตนนเปนอารมณ ทาบรกรรมวา อนนต วาณ วญญาณไมมทสด ดงนเนอง ๆ กจะไดสาเรจอรปฌานท ๒ ชอวญญาณญจายตนฌาน. ถาจะเจรญอรปกมมฏฐานท ๓ ตอไปอก พงละอรปวญญาณ ทแรกทเปนอารมณของอรปฌาณท ๒ นนเสย มายดหนวงเอาความ ทไมมของอรปฌานทแรก คอกาหนดวา อรปวญญาณทแรกน ไมมใน ทน ดงนเปนอารมณแลว ทาบรกรรมวา นตถ กจ อรปวญญาณ ทแรกนนดหนงไมม มไดเหลอตดอยในอากาศ ดงนเนอง ๆ กจะได สาเรจอรปฌานท ๓ ชอวาอากญจญญายตนฌาน. ถาจะเจรญอรปกมมฏฐานท ๔ ตอไปอก พงปลอยวางอารมณ ของอรปฌาณท ๓ คออารมณทสาคญมนวา อรปวญญาณทแรกไมม ดงนนนเสย พงกาหนดเอาแตความทละเอยดประณตของอรปฌานท ๔ เปนอารมณ ทาบรกรรมวา สมตเมต ปณตเมต อรปฌานท ๔ นละเอยดนก ประณตนก จะวามสญญากไมใช ไมมสญญากไมใช ดงนเนอง ๆ กจะไดสาเรจอรปฌานท ๔ ชอวาเนวสญญานาสญญา- ยตนฌาน. อรปฌานท ๑ นน ยดหนวงเอาอากาสนมต อนหาทสดฝายขางเกด


และขางดบมไดเปนอารมณเปนบอเกด จงชอวาอากาสานญจายตนะ อรปฌานท ๒ นน ยดหนวงเอาจตทนกเอาอากาศ ตงอยในอากาศ อนหาทสดฝายขางเกดและขามดบมไดเปนอารมณเปนบอเกด จงชอวา วญญาณญจายตนะ. อรปฌานท ๓ นน ยดหนวงเอาความทไมม ของจต ทตงอยในอากาศเปนอารมณเปนบอเกด จงชอวาอากญ- จญญายตนะ. อรปฌานท ๔ นน ยดหนวงเอาอรปฌานท ๓ อนม สญญาเวทนาและสมปยตธรรมทงสนละเอยดประณตนก มอยเหมอน อยางไมม เปนอารมณเปนบอเกด จงชอวาเนวสญญานาสญญายตนะ. จบอรปกมมฏฐานโดยสงเขป. สมถกมมฏฐานทแสดงมาน แสดงโดยนยสงเขป ตดเอาแต ใจความ เพอจะใหกลบตรรเขาใจงาย ๆ กลบตรผมศรทธาปรารถนา จะเจรญ กพงเลอกเจรญเอาตามใจของตน ๆ เทอญ. เรยบเรยงเรองสมถภาวนายตแตเทาน. ฌานสมาบต จกวนจฉยในฌานและสมาบตตอไป ฌานนนวาโดยประเภท เปน ๒ อยาง คอรปฌานและอรปฌาน รปฌานนน ๔ อยาง อรปฌาน นน ๔ อยาง ไดแสดงมาแลวในรปกมมฏฐานและอรปกมมฏฐาน ก ฌานทง ๘ นเปนเหตใหเกดสมาบต ๘ สมาบตเปนผล บางแหงทานก กลาววา ผลสมาบต ตอไดฌานมวสชานาญ คลองแคลวดวยดแลวจง ทาใหสมาบตบรบรณขนดวยด เพราะเหตน สมาบตจงเปนผลของ ฌาน กสมาบต ๘ ประการน ในภายนอกพระพทธศาสนากม แตไมเปน


ไปเพอดบกเลสทาใหแจงซงพระนพพานได เปนแตทฏฐธรรมสขวหาร ยอมเปนไปเพอใหเกดในพรหมโลกอยางเดยว เหมอนอยางสมาบต ของอาฬารดาบสและอททกดาบสรามบตรฉะนน. กสมาบตในพระพทธ- ศาสนาน ยอมเปนไปเพอรางบดบกเลสทาใหแจงซงพระนพพานได วาโดยประเภทเปน ๒ อยาง คอผลสมาบตและนโรธสมาบต ผล สมาบตนน ยอมสาธารณทวไปแกพระอรยเจาทไดสมาบตทงสน นโรธสมาบตนน เฉพาะมแตพระอรยบคคล ๒ จาพวก คอพระอนา- คามบคคล และพระขณาสพทไดสมาบต ๘ เทานน อนง ฌานและ สมาบตน ถาจะวาโดยอรรถ กเปนอนเดยวกน ตางกนแตพยญชนะ เทานน กฌานชอวาสมาบต เพราะฌานนนเปนทถงดวยดของฌานลาภ- บคคล จรงอย ในอรรถกถาทานจงกลาวไววา ฌานลาภบคคลถง ดวยดซงสมาบต คอ ฌานเปนทถงดวยดมปฐมฌานเปนตน ดงน อนง ในพระบาลแสดงบพพวหารสมาบต ๙ ไว คอ ปฐมฌาน ทตยฌาน อากญจญญายตนฌาน เนวสญญานาสญญายตนฌาน สญญาเวทยตนโรธ ดบหมดแหงสญญาและเวทนา ธรรม ๙ อยางน ชอวาอนบพพวหาร สมาบต วาสมาบตเปนทอยตามลาดบของฌานลาภบคคลฉะน อนง แสดงอนบพพนโรธสมาบต ๙ ไววา ฌานลาภบคคล เมอถงดวยด ซงปฐมฌาน กามสญญาดบไป เมอถงดวงด ซงทตยฌาน วตก วจารดบไป เมอถงดวยดซงตตยฌาน ปตดบไป เมอถงดวยด ซงจตตถฌาน ลมอสสาสะและปสสาสะดบไป เมอถงดวยดซงอากาสา-


นญจายตนฌาน รปสญญาดบไป เมอถงดวยดซงวญญาณญจายตนฌาน สญญาในอากาสานญจายตนะดบไป เมอถงดวยดซงอากญจญญายตน- ฌาน สญญาในวญญาณญจายตนะดบไป เมอถงดวยดซงเนวสญญ- นาสญญายตนฌาน สญญาในอากญจญญายตนะดบไป เมอถงดวยดซง สญญาเวทยตนโรธ สญญาและเวทนาดบไป ธรรม ๙ อยางน ชอ อนบพพนโรธสมาบต แปลวา สมาบตเปนทดบหมดแหงธรรม ท เปนปจจนกแกตนตามลาดบฉะน ดวยคาในอรรถกถาและบาลทง ๒ น สองความไดชดวาฌานและสมาบตเปนอนเดยวกนโดยอรรถ ฌานเปน เหตของสมาบต วเศษแปลกกนแตเทาน. องคฌานและสมาบตยตแตทาน. อาตมภาพสมเดจพระวนรต ไดเรยบเรยงวนยและพระปรมตถ โดยยอ สมองพระเดชพระคณตามสตกาลงปญญา ยตแตเทาน ขอ ถวายพระพร. จบ สมถภานาโดยสงเขป.


คานา หนงสอพระพทธคณน เปนพระนพนธของสมเดจพระมหาสมณ- เจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงเรยบเรยงเปนธรรมภาษตประทาน เทศนในวนวสาขบรณม ทรงไวได ๘ พระนาม ยงเหลอแตพระนาม ทสด คอ ภควา แตไดทรงแตงไวในหนงสอธรรมวภาคปรจเฉท ท ๒ บาง ในหนงสอหวใจสมถกมมฏฐานบาง เมอเวลาจวนจะสน พระชนม รบสงใหขาพเจาเรยบเรยงตามลาดบพระนามทง ๙ ให ถอนคาทเกยวกบพธวสาขบชาออกเสย และใหรวบรวมพระนามวา ภควา ตอเขาในทสดดวย เพอเปนหนงสอเรองหนงเรยกวาพระพทธ- คณ สาหรบพทธมามกบรษทศกษาเลาเรยบปฏบตเจรญพระพทธา- นสสตกมมฏฐานหรอบาเพญโยนโสมนสการในเวลาไหวพระสวดมนต เปนตน จะไดพจารณาเปนอารมณ ดาเนนญาณโคจรตามพระนพนธ ทไดทรงไวดงตอไปน. วนท ๑ ตลาคม พ.ศ. ๒๔๖๕ พระสาสนโสภณ (ญาณวร) วดเทพศรนทราวาส


พระพทธคณ อรห สมมาสมพทโธ สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลายนน ตงแตครงยงเสดจ อยในฆราวาส ไดทรงรบความศกษาเลาเรยนมา โดยสมควรแกพระ ชาตและพระวงศดงปรากฏในพระพทธประวตวา ทรงศกษาอกษรและ ศลปธน และปรากฏตามพระพทธจรรยา ครงตรสรเปนพระสมมา- สมพทธเจาแลววา ทรงทราบความเปนไปของบานเมอง การปกครอง และอน ๆ พระองคจงอาจนามาตรสเปนอปมาเปรยบกบความประพฤต ธรรมเปนอเนกประการ แตพระองคหาไดตดแนนในศกษาตางประการ นนเกนไป จนถอนพระองคไมออก. อนการศกษานน กคอสาเหนยก ตามความพบปะ ความคดเหน ความเขาใจ ความประพฤตและอน ๆ ของคนปางหลงหรอแมยงมตวอย เนองดวยธรรมดาคอความเปนเอง บาง เนองดวยสงขารมความปรงความแตงบาง การศกษาน เพม ความรแกผเรยนมากกวาเพราะไดพบเหนตามลาพงตน แตคนผศกษา โดยมากเรยนรอยางใดแลว เทยมทน หรอขนหนาคนทงหลายแลว ยอมถอวาความรอยางนนเปนด ตดอยในความรอยางนน ถอเอา ความรอยางนนเปนทฏฐานคต [คอสงทเอาเปนอยาง] พอใจอยใน ความรเพยงเทานน ไมอาศยความศกษานน ใชความคดของตนเพอ ไดความรอนสง หรอกวางขวางกวานนอก คนจาพวกใดตดแนน


ในความศกษาอยางนน คนจาพวกนนยอมไมทนคนจาพวกอนผอาศย ความศกษานน ใชความคดของตนแลว และไดความรทเยยมกวาหรอ แปลกกวา มอทาหรณจะพงเหนในตานาน ทงเปนอดตกม ทงเปน ปจจบนกม สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลาย แมเกดขนใน ครง ๒๕๐๐ ปลวงมาแลว พระองคมพระอธยาศยไมตดแนนในศกษา นน จงกลาบากบนออกทรงผนวชแสวงหาความรในทางศาสนาอก พระองคอยศกษาในสานกอาฬารดาบสกาลมโคตร และอททกดาบส รวมบตร ในปกรณกลาววา ทรงเรยนสมาบต พระองคไดความร อยางนนแลว กไมตดแนนในความรนน เหมอนอาจารยทง ๒ จงได แสวงหาพระโพธญาณ คอความตรสรตอไป จงไดความรธรรมท ทรงนามาสอนมหาชน ซงเรยกวาพระพทธศาสนา ไดรบความยกยอง ของผนบถอวา "สมมาสมพทโธ" ซงแปลวา "ผรชอบเอง." พวกพทธศาสนกโดยมาถอเอาอรรถแหงบทนวาเปนผวเศษ ม ความรอยางสงสด ไมไดเรยนมาจากผอน แตความจรงเปนอยางนน ไมไดเลย. ในธรรมจกกปปวตนสตรประถมเทศนาระบไวชดทเดยววา "ปพเพ อนนสสเตส ธมเมส" ซงแปลวา "ในธรรมทไมเคยไดยน มาแลว" พระคนถรจนาจารยในปนหลง เขาใจความนดทเดยว แมกลาวยกยองวา "เปนเองหาอาจารยมได" แตรวมความลงขาง ทายวา "รความจรงชอบเองในธรรมทไมเคยไดยนมาแลว." โดยนยน บทวา "สมมาสมพทโธ" หมายความวา "รธรรมทยงไมเคยได เรยนมาจากผอนตามลาพงโดยถกทาง." มตวอยาง คนมความร


ประดษฐของบางอยางขน อนคนอนยงไมเคยประดษฐมากอน เชน โทรเลขไมมสาย เขากเรยกคนนนวา เปนตนคดแตงของอยางนน มใช คนนนไมเคยเรยนกฎของธรรมดามาบางเลย เขายอมไดเคยเรยนมาเชน รจกลกษณะและคตแหงไฟฟา เขาจงสามารถประดษฐสงนนขนได. สมเดจพระบรมศาสดา ทรงสงสอนพระพทธศาสนา ประทาน ธรรมอนลาเลศ เปนคณใชไดไมจากดกาลไวแกเราทงหลายเชนน ก เพราะพระองคมพระอธยาศยไมตดแนนในทางทไดเรยนและมวเอาอยาง เจาของเดม และเสาะหาความรอนยงกวาจนไดพบเหน ไมเชนนน พระองคกจะเปนพระราชาครองเมอง หรอเปนดาบสเทานนเอง ไมอาจ ยงประโยชนอนยงใหญใหสาเรจแกโลก. ตงแตทรงลาเพญพระพทธกจประกาศพระศาสนาแลว พระองค ใชความรของพระองคทไดทงทรงศกษา ทงทางพระดารคด ทงทางท อบรมของเดม อยางใดดกทรงนามาใช อยางใดไมดกทรงขนใหม สดแตอยางใดจะนาบรษทใหไดความรสงขนไป และกวางขวางออกไป พงเหนในเรองอธษฐานพระชนมาย คอตงพระปณธานใครจะดารง พระชนมอยกวาจะประกาศพระศาสนาแพรหลายและพทธบรษทรธรรม ทวถง. พระพทธอธยาศยเปนอยางไร พงสนนษฐานตามพระพทธภาษต วา "ภกษทงหลาย แตเพยงหยดในกศลธรรมเรายงไมสรรเสรญแลว เรายอมตความเสอมจากกศลธรรมกอนแท" ความรอนยงทพระองคไดพบเหนตามลาพงพระองคน ยอมทา พระองคใหเปนผบรสทธและเปนผสมควร กลาวอกโอหารหนง ยอม


คมพระองคและยอมสงพระองคขนใหเปนผสงสด. คนทงหลาย ผรจก ควรหรอไมควร รจกผดหรอชอบแลว แตยงทาการไมควรการผด ฝนความรสกของตนมากบางนอยบาง ดวยอานาจความโลภความดราย และความหลงเปนเคามล, คนผโลภแลว ยอมแสวงหาโภคทรพยใน ทางไมเปนธรรม ทาโจรกรรมบาง อดหนนโจรกรรม คอรบซอของ โจรบาง รบสนบนบาง หาเลยงชพในทางหลอกหลวงเขาบาง ผม กาหนดกลา ยอมแสวงหากามคณในทางผดถงกาเมสมจฉาจารกได ท เปนผตระหน ยอมไมอยากใหผอนมเทยมตน หวงแหนทรพยอยาง เหนยวแนน แมเหนสมควรหรอจาเปน กไมกลาสละ ทเปนคนมกอสสา เหนคนอนเกนหนาตน อดทนอยไมได ยอมทรนทรายจนถงคดตด รอนเขา คนผดราย ยอมโกรธงาย เมอโกรธขนมาแลว สตรงไมอย ยอมพดคาหยาบ กอคาววาท ยอมทารายเขา จนถงผลาญชวตเขากม ทเปนคนใจบกบน มกโกรธไมรหาย ถงพยาบาทปองรายเขากเปนได แลจงใจทาการผดเชนนน อาจลบหลทานผมพระคณดวยไมคดตะขด ตะขวง. คนผหลงแลว ทเปนเจาทฏฐ ทาผดไปแลว แมรตวเขา ภายหลง กยงขนทา ใชทฏฐเลยตามเลย ทเปนเจามานะ คอถอตว ยอมแสดงอาการจองหอง ดหมนคนอน ทเปนเจาลทธ ยอมตดใน ลทธ ถอนไมออก แมเหนวาความสมควรเปนอยางอนกยงขนทารนอย. ความรของคนเหลานน ยอมคมเขาไมได ไมอาจสงเสรมใหเปนผ สมควร. บางพวกยงปกตอย ยอมเปนไปตามอานาจแหงความร ครน พบปะความไมสะดวกเขา ยอมประพฤตไถลไปหาความสะดวก ไมใช


ความอดทน ความเพยรและปญญา คดแกอปสรรคคอความตดขด เชนน ความรนนยอมคมเขาชวคราวเทานน. สมเดจพระบรมศาสดา ของเราทงหลาย ทรงใชความรเปนเครองคมพระองคใหคงอยในความ บรสทธ ทงทางพระกาย ทางพระวาจา ทางพระมนส ยงยนไมกลบ กลาย เปนผมพระอธยาศยเบกบานดวยพระคณสมบต. พนเดมของ พระองค ทรงมพระอธยาศยเผอแผมพระมรรยาทอนงาม มพระมนส ไมตดในกามคณ ถงเปนเหตหวงใยไมอาจจาก มพระปญญาพอจะไม หลงหมกมนอยในกามสข มพระวรยะพอจะกลาหาญบากบน เพอ สาเรจแหงผลซงมงหมาย มพระขนตพอประคองพระวรยะมใหถอย หลง ทรงรกษาสตยมนคงสามารถจะผกไมตร มพระอธยาศยมนคงใน กจทปลงพระมนสจะทา ไมจดจางเรว มพระเมตตา พอจะพราสข ประโยชนของพระองคเพอผอน ทรงรจกวางพระมนสเปนกลาง ไม ใหตกไปในฝายความยนด หรอความยนราย คามรของพระองค อบรมพระคณเหลานใหไพบล พระองคจงทรงนอมพระชนมของ พระองคเพอทรงบาเพญประโยชนใหสาเรจแกสตวโลก ดวยอานาจพระ เมตตา พระกรณา มพระมนสปลอดโปรงไมตดอยในลาภสกการ ใน ถนฐานหรอในบคคล อาจเสดจไปไหนไปได มพระอธยาศยมนคงใน อนจะโปรดสตว ทรงพระอตสาหะอดทนในอนเสดจเทยวจารกและ สงสอนกลาหาญไมพรนพรงตออนตรายอนจะพงมแตเวไนยผมอธยาศย ดราย อดทนไดซงคาหยาบซายของคนเชนนน ทรงฉลาดรอธยาศยของ เวไนยนกร และผอนปรนเทศนาใหถกเหมาะ อนโลมตามกาลเทศะ


และอบตเหต มนในศลในธรรมอนจะนาใหเหนเปนตวอยาง รกษา พระมนสเปนกลาง ไมใหออนแดดวยอานาจความยนดยนราย อนใคร ๆ ไมสามารถจะลอหรอขใหสมประสงค ทรงประพฤตจรง เปนทเชอถอ ไดจงไดคณคณะตด. ความรอบรมพระคณเหลาน ยอมสงพระองคให เปนผสมควรอยางสงสด. คนผสมควรเปนทเคารพนบถอของเขา อน เขาจะพงไหวและออนนอม ยอมเปนผมพนมา คอมกาเนดสง มอาย มาก หรอทคณธรรม โดยทสดสกอยางหนง สมเดจพระบรมศาสดา ของเราทงหลาย มกาเนดเปนเจา มคณธรรมเปนหลก และภายหลง เจรญพระชนมาย ครบ ๓ สถาน. คนผสมควรจะเปนหวหนาชกนา เขา ควรทาใหเขาเหนเปนตวอยางกอน สมเดจพระบรมศาสดาตรส สอนเขาอยางใด พรองคยอมทรงทาอยางนนดวยเหมอนกน. คนผ สมควรจะปกครองเขา ควรเปนผรสกรบผดรบชอบ และตงใจทาธระ อนเปนหนาทของตนจรง ๆ เปนผเทยงธรรมไมลาเอยง สมเดจพระ บรมศาสดา ทรงพระกรณาแสวงหาประโยชนแกสาวก ไดทรงบาเพญ พทธกจในทางอนสมควรตามหนาท จงอาจเปลงพระสรสงหนาทวา "กจใดอนศาสดาผกรณาแสวงหาประโยชนแกสาวกจะพงทา กจนน อนเราทาแลวแกทานทงหลายทกประการ." สมเดจพระบรมศาสดาทรง อาศยความรของพระองค คงอยในความบรสทธสมาเสมอ เบกบาน ดวยพระคณอนไพศาล เปนผสมควรสงสด พทธศาสนกบณฑต ประมวลอรรถเหลานเขากลาวยกยองวา "อรห" ซงแปลทบศพทวา "พระอรหนต."


พระสาวกผไดรบยกยองวาเปนพระอรหนตกม ทานจงใชคา หมายตางตอขางหลง กลาวหมายเอาสมเดจพระบรมศาสดาวา "อรห สมมาสมพทโธ" ซงแปลวา "พระอรหนต ผรชอบเอง" กลาว หมายเอาพระสาวกวา "อรห ขณาสาโว" ซงแปลวา "พระอรหนต มอาสวะสนแลว." พระองคทรงประกาศพระพทธศาสนา สงสอนใหปฏบตธรรมเปน ปานกลาง อยาใหตกไปขางยอหยอนเลวทราม อยาใหตงเครยดทตอง ลาบากเปลาหาประโยชนไมได ทรงชทางทพอดไว ใหคมความเหน ใหเปนไปในทางทถก ใหใชความตรในทางชอบ ใหพดแตวาจาอน สมควร ใหทาแตการอนปราศจากโทษ ใหเลยงชวตโดยธรรม ใหร จกใชความเพยรในทางไมผด ใหรจกตงสตใหถกทาง ใหตงใจในทาง อนด องค ๘ นเปนหลกแหงความปฏบตในพระพทธศาสนา บณฑต พจารณาเหนเปนธรรมทพระองคตรสชอบแลว. พระสงฆสาวกผเปนหลกในพระศาสนา ลวนแตดาเนนโดยทางน มาแลวทงนน ไดรบสรรเสรญของผนบถอวา เปนผปฏบตดแลว. ขอสาธชนผอานผฟงธรรมภาษตนแลว จงคานงถงพระพทธคณ และพระพทธจรรยาใหถกทาง จะไดสองแสงสวางนาใหดาเนนถงความ เกษมโดยมรรคากลางนน แลวจงนกนอมใจนมสการวา "อรห สมมาสมพทโธ ภควา" พระผมพระภาคเจาเปนพระอรหนตผร ชอบเอง "สวากขาโต ภควตา ธมโม" พระธรรมอนพระผม พระภาคเจาตรสชอบแลว "สปฏปนโน ภควโต สาวกสงฌฆ"


พระสงฆสาวกของพระผมพระภาคเจา ปฏบตดแลว บารงศรทธา เลอมใสขนตามคราว เชนน จกไดรบประโยชนแหงการระลกถงพระ พทธคณของสมเดจพระบรมศาสดา. พ.ศ. ๒๔๕๘


บดน จกพรรณนาพระคณบทหนง "วชชาจรณสมปนโน" แปลวา "ถงพรอมดวยวชชาและจรณะ" อนทานสงเคราะหไวใน อนสสตปาฐะ คอบาลสาหรบระลก. วชชาเปนสมบตอนคนทงหลายนยมกน เพราะเปนความรเปลอง จากความเขลาไมหยงรคตของธรรมดา พาใหหลกจากอปสรรค คอ ทางตดขด และใหเขาถงสวสดคอทางปลอดโปรง มประเภทมากมาย หลายประการ ทงทางโลกและทางธรรม. ในทางพทธศาสนากนยม วชชาเหมอนกน. วชชาในพระพทธศาสนานน กลาวไวในพระคมภรบรรยายหนง รจกทกข รจกเหตแหงทกข รจกดบทกข รจกทางดบทกข. ทกขโตง ๆ เปนผลแลเหนงาย เชนความแก ความเจบ ความ ตาย อนเปนอยโดยธรรมดา ความประจวบกบคนหรอสงอนไมเปนท รกใคร ความพลดพรากจากคนหรอสงอนเปนทรกใคร ความปรารถนา ไมไดสมหวงอนเกดขนเปนคราว ๆ ความยากจน ความเสอมลาภยศ ความถกนนทาและอน ๆ ยงมฐานแหงทกขอนแฝงอยแลเหนยาก ตอ ใชความพจารณาจงจะเหน เชนการตดสรา การตดฝน และการตด ของเมาอยางอนอกประเภท ๑ ทกขใจเกดเพราะกาลงกเลสประเภท ๑ ทกขอนมประจาตวบคคลนน ๆ ประเภท ๑. คนตดของเมา มปกตเปนคนไมสบาย ไมไดเสพยอมเงยนทรน ทราย ไดเสพกพอสงบไปคราวหนง ผตดจงเหนเปนของใหสข เทยบ กบคนผไมตดยอมผดกนมาก คนผตดยอมไมเปนโสดแกตน เหมอน


คนผไมตด ไมอาจพรากจากของเหลานน ไมอาจทนความอดความอยาก อนความอยากยอมบงคบใหอยในอานาจ อาจใชใหทาการนน ๆ แม อนไมควรทาเพอสมปรารถนา นอกจากน ผตดยงมโรคประจาตวอก มกาลงกายกาลงใจไมแขงแรงไมมนคง. คนมกเลสกลา ยอมไมคอยไดความสขใจ คนโลภยอมทรน ทรายอย ดวยอานาจความอยากได ไดอะไรไมรจกพอ เหนตนขาด แคลนอยเปนนตย จดวาเปนคนเจาทกขไดผหนง. คนผกาหนดดวย อานาจราคะ ยอมมใจงนงานอยไมเปนสข คนมกอสสา เหนคนอน ไดด ยอมมใจทรนทรายอยไมคอยได คนเจาโทสะ ยอมมใจพลงพลาน ไมสงบ. คนพยาบาทคดรายแกผอน มกเหนตนเปนคนมภยมเวร ยอม อยดวยความหวาดเสยว ตองคอยระวงตวอย. บคคลนน ๆ ตองอยในภาวะอยางไรกตาม แมปรากฏวาเปนผ ไดสข ยอมมทกขประจาอยทกคน คนยากจน ยอมเหนตนเปนผได ทกข แสนจะอตคด แสนจะอดอยาก แสนจะลาบาก เหนคนมงม เปนผไดสข มเงนเปนแกวสารพตรนก ปรารถนาสงใดกไดสมหวง ฝายคนมงม กยอมเหนตนเปนผไดทกขเหมอนกน เปนคนใชเงนมาก จาตองหาไดมาก ๆ ทางหาตดขดอยางนนอยางน ตองประชนขนแขง กบคนนนพวกนน หาไดยงไมเทยมคนนนพวกนน ทงถกคนอนขอ รบกวนอย ราษฎรยอมเหนตนเปนผไดทกข มการงานอนจะตองทา หนกหนา ตองหารเงนไวเสยภาษอากรและขาราชการใหพอ ตองอย ในบงคบของขาราชการททานแตงตงมา แมเปนคราวลกคราวหลาน


ยงไมเปนผสภาพดวยแลวยงใหญ สเปนขาราชการไมได ฝายขาราชการ ยอมเหนตนเปนคนไดทกข มราชการตดขดอยางนน ๆ ตองใชเงน มาก ไดเงนเดอนไมคอยพอใช ตองจาใจไปอยรบราชการในถนฐาน ทไมสมคร ตองคอยระวงตว กลวคนอนเขาแยงตาแหนงหรอแยงขน หนา. โดยสงสด พระราชามหากษตรยกยอมทรงพจารณาเหนพระองค วาทรงไดทกขเหมอนกน ทาไฉนราษฎรจะอยเยนเปนสข ทาไฉนการ เงนของประชาชนจะเปนไปสะดวก ทาไฉนมหาชนจะบรบรณดวย ทรพยสน ไมตองเบยดเบยนเอาของเขา ทาไฉนโจรผรายจะสงบ ทา ไฉนโรคภยอนเกดแกมนษยและปศสตวจะสงบ ทาไฉนขาราชการจะ รสกตอหนาท และทาราชการโดยสตยสจรต จงรบภกดในพระองค และเมตตากรณาในราษฎร ทาไฉนมหาชนจะจงรกและนยมในพระองค ทาไฉนความปรองดองในพวกขาราชการดวยกนกด ในระหวางผ ปกครองกบราษฎรกด จกเปนกลมเกลยวกน ทาไฉนจะรกษาความ เปนเอกราชและพระวงศใหถาวร ทาไฉนจะมกาลงและอานาจพอจะ ระงบจลาจลภายในและศตรภายนอก ทาไฉนจะทาความรงเรอนแหง แผนดนใหเทยมทนประเทศอน ทาไฉนจะรกษาไมตรกบประเทศอน ใหสนทสนมไมรจกแตกราว. ฐานะแหงทกข ๓ ประเภทนแล เปนตวอยางแหงทกขอนแฝง อยและเหนยาก ตอใชความพจารณาจงจะเหน สวนในนเทศแหงทกขสจ ทานยกทกขโตง ๆ อนเปนอยโดยธรรมดาบาง เกดเปนคราวบางขน แสดง ดเหมอนเพอตดความคดคาน. รจกสอดสองหยงเหนทกขอน


สขมใหละเอยดลงไปไดเทาใดยงด. ในพระพทธศาสนานยมการหยง เหนทกขดวยอาการอยางน เพอจะไดสตเหนยวรงความทะยานหาสขให เปนแตพอด เพราะไมเลอกวาฐานะใด ๆ บรรดาเปนโลกย ยอมม ทกขเจออยดวยทงนนไป ไมใชใหพจารณาเหนตนเสวยทกขจนเหลอ ทน ทคนพาเหยรกลาวถากถางวา เชนนนไฉนไมทาลายชวตเสยนอก จากขลาด. ทกขนนจะเกดขน กเพราะมเหตใหเกด. และเหตนนกจะพงม ตามประเภทของทกข ในนเทศแหงสมทยสจ ทานรวบยอดวาตณหา คอความทะยานอยาก เปนเหตยงทกขใหเกด. โดยนยน ดเหมอน ทานเพงเพยงเจตสกทกข คอทกขใจ เกดเพราะกาลงกเลส ถาถอ ความกวางกวาน กตองหาทางเขาใจออมคอม. ทกขจกดบจกหาย กเพราะดบแหงเหต ทในนเทศแหงนโรธสจ ทานแสดงวา เพราะดบแหงตณหาไดสนเชง คอละตณหาได กละ ทกขได. จะตดเหตเพอระงบทกข กจะตองทาทางใดทางหนง ทในนเทศ แหงมรรคสจแสดงวา ทางมองค ๘ คอ เหนถก ดารถก พดถก ทาถก เลยงชวตถก เพยรถก ระลกถก ตงใจถก. รจกหยงเหนทกข รจกกาหนดวาอะไรเปนเหตแหงทกข รจก กาหนดวาอยางไรทกขจกดบ รจกทาถกทาง เรยกโดยยอวา รจกทกข รจกเหตแหงทกข รจกดบทกข รจกทางดบทกข นบวาเปนวชชาใน พระพทธศาสนาประเภทหนง.


อกบรรยายหนง รจกอดต รจกอนาคต รจดทงอดตทงอนาคต รจกปฏจจสมปบาท. รจกอดตนน คอรจกสาวหลง เมอเหนผลในปจจบน รจกสาว หาตนเคาวา อะไรเปนเหตใหเกดมขน. รจกอนาคตนน คอรจก คาดหนา ปรารภการททาหรอเหตอนเกดขนในปจจบน อาจคาดหนา วาจกมผลอยางนน ๆ. รจกทงอดตทงอนาคตนน คอรจกโยงเหตใน อดตและผลในอนาคตใหเนองถงกน. รจกปฏจจสมปบาทนน คอรจก กาหนดสภาวะนน ๆ โดยความเปนเหตเปนผลแหงกนและกนเนองกน ไป ดจลกโซเกยวกนเปนสายฉะนน. รจก ๔ อยางน นบวาเปนวชชา ในพระพทธศาสนาประเภทหนง. รวม ๒ ประเภทนนเปนวชชา ๘ รไดโดยปฏปกขนยแหงวชชา ๘. อกบรรยายหนง รจกกาเนดในหนหลงของตนวา สบเนองกน มาอยางไร รจกคนอนผเกดแลวตายไปวา เปนตาง ๆ กนโดยกรม รจกทาอาสวะใหสน คอรจกทาใจใหบรสทธจากกเลส แตละอยาง ๆ นบวาเปนวชชาในพระพทธศาสนาประเภทหนง เรยกวชชา ๓ มาใน บาลโดยชกชม. ความรท ๑ ในนเทศแหงบพเพนวาสานสสตญาณวา ระลกชาต หนหลงได ในทางคดโลก มความรพงศาวดารแหงตนเทยบ ในทาง คดธรรมไดแกความรหยงเหนขนธสนดาน คอประชมแหงสภาวธรรม อนไดชอวาสงขาร เกดแลวดบไป ๆ คงเปนอยไดดวยสนตต คอ ความสบเนองกนมา. ความรท ๒ ในนเทศแหงจตปปาตญาณแสดงชด


ตามนน ในทางคดโลก มความรตานานแหงคนอนเทยบ ในทาง คดธรรม ไดแกความรหยงเหนขนธสนดานอนกเปนเหมอนกน แม อยางนน ยงตกอยในคตแหงธรรมดาคอ กรรมแตงใหเปนตาง ๆ กน. ความรท ๓ ในนเทศแหงอาสวกขยญาณวา ความรอรยสจ ๔ ทรจก ทาใหสนอาสวะ มความชดอยแลว. อกบรรยายหนง วปสสนาญาณ คอเลงเหนสงขารทงปวงโดย ไตรลกษณ คอ ไมเทยง เปนทกข ไมใชตน มฤทธทางใจ แสดง ฤทธไดตาง ๆ มหทพยอาจไดยนไกล รจกกาหนดใจผอน นบวาเปน วชชาในพระพทธศาสนาประเภทหนง กลาวถงในบาลหาง ๆ และเปน วชชาอนไมกระจาง. แตกนาประหลาดวา มวชชาในปจจบนเทยบโดยบรรยาย. ม ฤทธทางใจ มความรบงคบใจผอนเทยบ. แสดงฤทธไดตาง ๆ การ เหาะได มการไปโดยอากาศยานเทยบ. การเดนนาได มการเดนบน นาแขงไดเทยบ. หทพย อาจไดยนไกล มการฟงโดยโทรศพทเทยบ. รจกกาหนดใจผอน มการทานใจเทยบ. อนง มความรในทางคดโลก เทยบ. มฤทธทางใจนน เทยบดวยรจกทาใจใหอยในอานาจ คอสมาธ แสดงฤทธไดตาง ๆ นน เทยบดวยรจกการตาง ๆ ใหสาเรจไดอยาง นาพศวง. หทพยนน เทยบดวยรจกสงเกตกรยาอธยาศยแลวรใจได. รวมวชชา ๒ ประเภทน เปนวชชา ๘ อกประเภทหนง. จรณะนน ไดแกปฏปทา คอทางเปนเครองบรรลวชชานน เปน


ศพทแปลก ใชเฉพาะบทนแหงเดยว เทยบดวยศพทจรณะทแปลวา อวยวะเปนเครองเดน ไดแกเทา ไมใชเรยกปฏปทาทวไป มรรคม องค ๘ เปนจรณะแหงความรอรยสจ ๔. ฌาน ๔ เปนจรณะโดยลาดบ กนแหงวชชา ๓ วชชาเบองตนเปนจรณะแหงวชชาเบองปลาย สวน ในเสขปฏปทาสตร แสดงจรณะเปนสาธารณะไว ๑๕ ประการ โดยชอ วาเสขปฏปทา ทางดาเนนแหงพระเสขะ. จรณะ ๑๕ ประการนน หมวด ทตน ๔ ประการ ปาฏโมกขสงวร สารวมในพระปาตโมกข อนทรย- สงวร สารวมอนทรย ๖ มจกษเปนตน โภชเนมตตญตา ความรพอ ดในการกนอาหาร ชาครยานโยค ประกอบความเพยรของผตนอย. หมวดท ๒ สทธรรม ๗ ประการ ศรทธา ความเชอถกทาง หร ความละอายแตใจ โอตตปปะ ความเกรงกลวผด พาหสจจะ ความ เปนผไดฟงมาก [คอไดรบศกษา] วรยะ ความเพยร สต ปญญา หมวดท ๓ ฌาน ๔. สมเดจพระผมพระภาคเจาทรงสอดสองดวยพระญาณ หลกจาก จรรยาอนมใชทาง ทรงปฏบตดาเนนตามจรณะ ไดบรรลวชชาใน พระพทธศาสนา พงเหนในพทธประวต ตอนบาเพญทกรกรยาจนถง ตรสร บณฑตผเลอมใสไดผกบทแสดงพระคณไววา "วชชาจรณ- สมปนโน" แปลวา "ผถงพรอมดวยวชชาและจรณะ" ดงน คณบทน กหมายเอาวาเปนตนเดมแหงพระพทธศาสนาเชนเดยว กบคณบทวา "สมมาสมพทโธ" คนรวชาไฟฟาและวชาเนองจาก นน เปนตนวา โทรเลขทสาย ไมมสาย และโทรศพท รจกใชแสง


และกาลงแหงไฟฟา จะเรยกวาเปนคนประดษฐวชาอยางนนขนหาได ไม จะเรยกไดเฉพาะคนตนคด ฉนใด พระสาวกแมไดบรรลวชชา ๓ มคาเรยกวา "เตวชโช" แปลวา "ผบรรลวชชา ๓" ไมเรยกวา "วชชาจรณสมปนโน" เรยกเฉพาะพระศาสดาเทานน กฉนนน. แตอยางไรในเสขปฏปทาสตรนน ทวา เปนภาษตของพระอานนท แสดงแกทาวมหานามศากยะเฉพาะพระพกตรพระศาสดา จงกลาววา เรยกพระสาวกวา "วชชาสมปนโน" "ผถงพรอมดวยวชชา" กได, วา "จรณสมปนโน" "ผถงพรอมดวยจรณะ" กได, วา "วชชาจรณสมปนโน" "ผถงพรอมดวยวชชาและจรณะ" กได, และจรณะนน กแสดงโดยเปนปฏปทาของพระสาวก ขอบณฑต พจารณาหาเหตดเถด ในทอน แมในมชฌมนกายนเองกยงไมพบวา ไดใชเปนคณบทของพระสาวกเลย. พทธบรษทมาคานงถงพระพทธจรรยาและพระพทธคณโดยนยดง แสดงมาเปนอาท เหนดเหนงามเกดขนในใจ ชอวาทสสนานตตรยะ ความเหนอยางประเสรฐ ไมมอนยงไปกวา ในลาดบนน ฉนทะเกด ขนแลวปฏบตตาม ชอวาปฏปทานตตรยะ ความปฏบตอยางประเสรฐ ไมมอนยงไปกวา เมอไดรบผลแหงปฏบต ขดสงกเลสบาปธรรมเสย ได นชอวาวมตตานตตรยะ ความผองพนอยางประเสรฐ ไมมอนยง ไปกวา เปนอนเจรญกศลสมบต มพระพทธคณเปนอารมณ. พ.ศ. ๒๔๖๐


สคโต บดน จกกลาวถงพระคณสมบตของสมเดจพระบรมศาสดา ปรารภบท "สคโต" ทแปลวา "เสดจไปดแลว" เพอยงประโยชน ใหสาเรจแกสาธชน. พทธศาสนกบณฑต คานงถงพระคณสมบตของพระองคแลว ได กลาวสรรเสรญไวบทหนงวา "สคโต" แปลวา "เสดจไปดแลว" บทนมอรรถาธบายดงตอไปน :- ๑. คนผพากเพยรจะตงตนในทางใดทางหนง เชน มงจะหา ทรพยดวยการทานาหรอดวยการคาขายกด มงจะหาชอเสยงดวยการทา ราชการกด ยงไมทนจะไดบรรลผลนน ไดพบความไมสะดอกเขา ถอยหลงเสยงาย ๆ กลาวคอ ยกยายมงอยางอนไป หรอตงตนไดใน ฐานะนน ๆ แลว รกษาฐานะของตนไวไมอย เชนคฤหบดผตงตน ไดในทางโภคทรพย กลบเปนคนยากจน คนทาราชการขน ไดรบ พระราชทานลาภ ยศ และบรรดาศกด ภายหลงทาความผด ตอง ถกถอดลงเปนคนสามญ บางคนตองรบพระราชอาชญาดวย อยางน เรยกวา "โชต ตมปรายโน" "รงเรองมาแลวมมดขางหนา" คน อยางนหาชอวาเปนผไปดไม. ฝายคนผพากเพยรตงตนสาเรจ และ รกษาฐานะของตนไวอย มแตจะทาใหเจรญขน ใหสงขนไมเสอมลง ไมตกตา อยางนเรยกวา "ตโม โชตปรายโน" "มมดแลว มรงเรองขางหนา" หรอ "โชต โชตปรายโน" "รงเรอง


มาแลว มรงเรองขางหนา." คนอยางน ชอวาเปนผไปดแลว ใน ฝายผประพฤตธรรมกเหมอนกน ภกษผบวชยงยนมาได จนมพรรษา อายเปนผใหญ อาจจะครองตนไดแลว หรอแมเปนอปชฌายะ เปน อาจารยของเขาแลว มาจดจางลง หรออาศยอารมณเปนวสภาค ไม อาจประพฤตพรหมจรรยใหตลอดไป หวนสกออกมา บางรปสกเมอ แกแลวกม ภกษเหนปานน เปนผประพฤตถอยหลง หาชอวาเปน ผไปดแลวไม ตอประพฤตพรหมจรรยยงยนไปตลอดชวต จงชอวา เปนผไปดแลว. อบาสกอบาสกาผแสดงตนวาเปนผใครธรรม จาศล เครงครด บาเพญภาวนาแขงแรง แตทาไปไมตลอด เพราะเหตอยาง เดยวกนกบของภกษ ละกศลสมาทานนนเสย อยางน ชอวาประพฤต ถอยหลง ไมใชผไปดแลว. ตอประพฤตยงยนไปไดตลอดชวต จง ชอวา เปนผไปดแลว. สมเดจพระบรมศาสดาของพระเรา มพระชาตเปนกษตรย และ เปนรชทายาท ผจาดารงราชยสบสนตตวงศ ครองพระนครกบลพสด สกกชนบท แตพระองคทรงพระมหากรณาในประชาชน พอพระ หฤทยจะเปนศาสดาสงสอนเขา ยงกวาเปนผปกครองเขา จงกลาทรง เปลยนแปลงภาวะของพระองค เสดจออกทรงผนวชเปนบรรพชต แสวงหาทางพระโพธญาณ คอปญญารธรรม ทรงทดลองดวย ประการตาง ๆ ตงความเพยรทรงมานพระกายดวยอบายตาง ๆ ตาม ความนบถอของคนในครงนน จนถงทรงกลนลมอสสาสะปสสาสะและ อดพระอาหาร ไดรบความลาบากเดอดรอน และพระกายซบผอม


เปนการยากทจะทาได เรยกวาทกรกรยา กยงหาไดบรรลพระโพธ- ญาณไม เปนชานานถง ๖ ป ในระหวางน โดยธรรมดากนาจะอดหนา ระอาพระหฤทย ทรงหวนคานงถงสขในฆราวาส แตพระองคตง พระหฤทยมน ทรงบากบนไมทอถอย ทรงคานงถงพระคณธรรมท ทรงอบรมมาถอเอาเปนเครองสนบสนน ในทสดกไดทรงปฏบตถกทาง และไดบรรลพระโพธญาณ พระโบราณาจารยหมายเอาความหกพระ หฤทยหามความคดถงสขในหนหลง และความยอทอเสย กลาววา พระองคชานะมารผมาผจญดวยพระบารมธรรม จรงอย ถาพระองค ไดความลาบากเขา หวนคดถงสขในฆราวาส เลกการแสวงหาพระ โพธญาณเสย เสดจกลบหลงไปสภาวะเดม ทไหนจกไดเปนพระสมมา- สมพทธเจา ผประดษฐานพระพทธศาสนาขนได ในทางฆราวาส ก จกไมวเศษอะไร คนทงหลายคงดหมนวา เปนผหาความเพยรมได ทาอะไรไมตลอด เปนอนวาจกเสยทง ๒ ทาง พระองคหามความ ยอทอเสย ใชความเพยรบากบนไปจนสาเรจในทางพระโพธญาณ จง ไดเปนพระสมมาสมพทธเจา ประดษฐานพระพทธศาสนาขนได ม พระเกยรตยศปรากฏจนบดน อยางนแล พระองคชอวาเปนผเสดจ ไปแลวด พระคนถรจนาจารยหมายความขอนกลาวไววา กเลสใด อนพระองคละไดแลว พระองคไมกลบมาสกเลสนนอก คอไมยงกเลส นนใหเกดขนอก พระองคถงฐานะใดแลว ฐานะนนไมกลบกาเรบ คอไมกลบตกจากฐานะนนอก จงชอวาเปนผเสดจไปดแลว. ๒. อนง คนผไปขางไหน ๆ ไปรายกม ไปดกม คนใดไปใน


ทใด ทาความประทษรายแกคนในทนน คนสามญผลาญชวตทาราย รางกาย ลกปลนเอาทรพยสมบตของเขา โดยทสดกอความววาทขน ขาราชการใชอานาจขมแหง เบยดเบยนราษฎร เกรวกราด บงคบ ใชการเกนกวาพอด ไมรจกอารเหนความยากของเขา รดรดเกบพล เกนพกด เอาเศษเลยเปนประโยชนของตนเสย หรอแมใชในราชการ โดยทางออม เขาจบจองครอบงาทดนทบทของเขา หรอซอเอาเสย ดงพลการ โดยทสด เปนผเลนของบางอยาง เชนเครองกระเบอง เคลอบของเกากด ตนไมกด นกกด เหนของเหลานน ของผใดม และชอบใจ ขอเอาเสยบาง ทาซอเทยมขอบาง ทเขจาตองใหเปลา หรอจาตองขายใหโดยไมเตมใจ คนนนชอวาเปนผไปราย. คนใด เปนผไปราย คนนนเปนผกลบมารายเหมอนกน เพราะฝงความรสก เกลยดชงไวในคนทนน. พวกขาศกตางเมอง ยกเขาไปตเมองอน ทาลายถนฐานทรพยสมบต ผลาญชวตผคนใหยบเยน กวาดตอน ครองครวจบเอาไปเปนเชลย ชอวาเปนผไปรายกลบมารายเหมอนกน คนใดไปในทใด ทาประโยชนใหเกดแกคนในทนน คนสามญไปขาย ไปซอสนคา ไปเยยม ไปชวยธระของกนและกน ขาราชการไป สอดสองสขทกขของราษฎร บาบดทกข เพมพนสข ระงบววาทปราบ โจรผราย บาบดโรคภยไขเจบ แนะนาในทางทามาหากน ผนนชอวา ไปด. ผใดเปนผไปด ผนนเปนผกลบมาดเหมอนกน เพราะปลก ฝงความวสาสะ และความรสกเมตตาอารไวในใจของเขา ยงเขาให เสยดายเมอกลบมา. ประเทศทเปนอสระ ปกครองเมองนอย ๆ


เมอเกดภยอนตรายแกเมองนอย อนอยใตปกครอง สงกองทพ ไประงบ หรอปองกนกด ประเทศทมไมตรตอกนเปนสมพนธมตร เมอประเทศหนงมศกมาตด สงกองทพไปชวยรบชวยตานทานไว ชอ วาไปด และกลบมาดเหมอนกน. การไปดและการมาดนน เปน ทพอใจแหงเจาของถน ชาวชมพทวปครงโบราณกาล ยกเอาขอ ปฏสนถารแกแขกทตนชอบใจ หรอเพอจะกนมใหทาราย เลยกลาย มาเปนธรรมเนยม ดงมแจงในคาปฏสนถารของพระเวสสนดรราชฤษ ผทรงปราศรยแกชชกบาง แกพระอนทรผทรงจาแลงเปนพราหมณมา บางวา "สวาคตนเต มหาพราหมเณ อโถ เต อทรคต" ทแปล วา "มหาพราหมณ ทานมาดแลว และทานมไดมาราย" ดงน. สมเดจพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย ทรงพระมหากรณา เสดจพทธจารกไปในคามนคมชนบทนน ๆ ทรงเทศนาโปรดมหาชน ใหไดดวงตา คอปญญาเหนธรรม ชดนาในปฏบตอนชอบ ดวยใหเกด อตสาหะและราเรง ยงผปฏบตตามใหไดบรรลประโยชนทง ๓ คอ ประโยชนชาตน ประโยชนชาตหนา และประโยชนทางพระนพพาน โดยสมควรแกอปนสยและปฏบต ทรงทาปรตถประโยชนอยางอนอกกม. ก. เมอตรสรใหม ทรงพระพทธดารเหนความบรบรณของ มคธชนบท และอปนสยของชาวมคธ ไดเสดจพระพทธดาเนนไป ประทบ ณ ลฏฐวน ทแปลวาสวนตาลหนม แขวงกรงราชคฤห ทรง เทศนาโปรดพระเจาพมพสารพระเจามคธกบราชบรวาร ใหไดธรรมคอ บรรลพระโสดาปตตผลบาง ใหไดเพยงศรทธาเลอมใสตงอยใน


สรณคมนบาง ยงความยนดใหเกดแกพระองค ทรงประกาศวา ครง พระองคยงเปนพระราชกมาร คอลกหลวง ไดตงความปรารถนาไว ๕ อยาง คอ ๑. ขอใหไดทรงราชยสบสนตตวงศ ๒. ขอใหสมเดจ พระสมมาสมพทธเจา จงเสดจมาสแวนแควนของพระองค ๓. ขอ พระองคจงไดเฝาสมเดจพระสมมาสมพทธเจา ๔. ขอสมเดจพระสมมา- สมพทธเจาจงตรสเทศนาโปรดพระองค ๕. ขอพระองคจงรทวถงธรรม ของสมเดจพระสมมาสมพทธเจา; บดน ความปรารถนา ๕ ขอนน ของ ทาวเธอสาเรจบรบรณแลว ในวนรงขน พระองคเชญเสดจพรอมดวย ภกษสงฆ ไปเสวย ณ พระราชนเวศน ทรงถวายเวฬวนราชอทยาน เปนสงฆาราม เพอเปนทประทบ. ในลาดบนน พระสารบตรและพระ โมคคลลานะ เปนสหายแหงกนและกน เหนอยหนายในฆราวาส สมบต หวงจะแสวงหาโมกขธรรม คอธรรมเปนเครองระงบทกข รวมใจกนไปบวชเปนปรพพาชกในสานกอาจารยสญชยเวลฏฐบตร ผ ตงสานกอยในกรงราชคฤหนน ยงไมไดบรรลโมกธรรมสมปรารถนา ในสานกอาจารยสญชย จงนดหมายกนไววา ใครไดบรรลโมกขธรรม กอนจงบอกแกอกคนหนง. พระสารบตรไดพบพระอสสชผเนองในพระ เบญจวคคย คอภกษพวก ๕ ผไดรบประถมเทศนาเปนสาวกกอนพวก อน ไดฟงธรรมภาษตของทานทแสดงหวใจพระศาสนา เนองดวย กาหนดเหตและผล ไดธรรมจกษ คอปญญาเหนธรรมแลว กลบมา เลาแกพระโมคคลลานะ ผไดธรรมจกษเหมอนกนแลว ลาอาจารย สญชย ไปทลขออปสมบทอยในสานกของสมเดจพระสมมาสมพทธเจา


ปฏบตสบไป ไดบรรลพระอรหต อนเปนทสดแหงพรหมจรรย เปนอนวาไดบรรลโมกขธรรมสมปรารถนา. ๒. รปนไดเปนพระอคร- สาวก เปนกาลงใหญของพระศาสดา ในอนแผพระศาสนา. ข. คราวหนง เกดอหวาตกโรคทเมองไพศาล นครหลวง แหงแควนวชช คณะเจาลจฉวผครอง สงทตอาอญเชญเสดจสมเดจ พระบรมศาสดา ครงเสดจประทบอย ณ กรงราชคฤห ดวยหวงอยใน พทธาภนหารวา อาจจะบนดาลใหโรคระงบ พระองคทรงพระมหา กรณาในมหาชน ทรงรบนมนตแลว เสดจพระพทธดาเนนไปสกรง ไพศาลโดยทางชลมารค ดวยอาจารพทธาภนหาร แตพอเสดจถงฝนหา ใหญกตกลงมาชาระพนทอนโสโครกใหสะอาด ตรสสงพระอานนท พทธอปฐากใหถอบาตรเตมดวยนา สวดรตนปรตตคาถาไปพลาง เดน ประพรมไปในระหวางกาแพงทง ๓ แหงนครไพศาลตลอดคนยงรง ซง ปนเปนยาม ๓. ดวยอานาจพระพทธานภาพบนดาล โรคนนไดระงบไป. พระองคเสดจกลบมาสกรงราชคฤห ฝงพระกรณาไวในใจของมหาชน ชาวนครไพศาล อยางน กชอวา เสดจไปดแลว เสดจกลบมาดแลว. ค. อกครงหนง ในสกกชนบทฝนแลง นานอยไมพอใชทานา ใหทวถง คนงานของฝายศากยะและของฝายโกลยะ เกดแยงนาใน แมนาโรหณขน ตางจะกนทานบกนไวสาหรบทานาของตน นเปนมล แหงววาทกน ตลอดขนมาถงพวกศากยะ และพวกโกลยะผเปนเจานาย จนจะเกดรบกบขน สมเดจพระบรมศาสดา ทรงทราบขาวนนแลว เสดจไปทรงระงบววาท ทรงเกลยไกลใหกลบปรองดองกน ดวย


ทรงแสดงโทษแหงการแตกราวแหงญาตวงศ และอานสงสแหงความ สามคค มพระคณอยแกพระประยรญาตทง ๒ ฝาย. อยางน กชอวา เสดจไปดแลว และเสดจกลบมาดแลว. ๓. อนง คนผไปขางไหน ๆ ไมมภยอนตราย กลบมาถงถนโดย สวสด กชอวา ผไปดมาด การไปดมาดอยางน เปนกจพงปรารถนา ผหลกผใหญจงยกขนกลาวอานวยพรแกผจะลาไปขางไหนวา "ขอให ไปดมาด." การไปดมาดอยางน ยอมสาเรจดวยอานาจกระระวงของ ผไป กบโชคดประกอบกน. สมเดจพระสรรเพชญพทธเจาของเราทงหลาย พระองคทรงพระ กรณา แมในคนดรายเหยมโหด ยงทรงพระอตสาหะเสดจไปโปรด เมอทรงเหนอปนสย เชนเสดจไปโปรดอาฬวกยกษและองคลมาลโจร ฝาอนตรายอนจะพงมแกพระองค แตดวยอานาจอนสาสนปาฏหารย พระองคสามารถสงสอนคนเชนนน ใหกลบใจเปนด ละความดรายเสย ได. องคลมาลโจรนน ถงไดเขามาบวชในพระศาสนา กลบเปนพระ มใจด แตยงมคนครนครามเพราะกรรมเกา วนหนง หญงมครรภพง ทานเขาตกใจกลวตวสน ทานตงสตยาธษฐานอานวยพรวา "ตงแต ทานเกดในอรยชาต คอตงแตเขาบวชในพระศาสนา ยงไมเคยรสก เลยวา แกลงผลาญชวตสตว ดวยอานาจคาจรงนน ขอความสวสด จงมแกเจา และลกในครรภของเจาเถด. ภาษตตงสตยาธษฐาน อานวยพรของพระเถระน พระอาจารยเกาไดจดเขาเปนพระปรตร ตานานหนง แหงพระปรตรเจดตานาน พระสงฆใชสวดในงานมงคล


เพออานวยพรแกหญงทมครรภมาจนทกวนน พระองคเสดจเทยวโปรด สตว แมฝาอนตรายอยางนน ยงไมเคยถกทารายเลย นบวาเปน ผเสดจไปดมาดไดเหมอนกน. ๔. อนง คนผเกดมาในโลกน ในทสด กตองละโลกไปเหมอน กนทงนน แตไปชวกม ไปดกม. คนใดเกดมาลางผลาญสกลกด ประทษรายชาตและแผนดนของตนกด เบยดเบยนพระศาสนากด คน นนตายไปแลว ชอวาไปชว ไวรอยคอความเสยหายอยในโลก ดจ ไฟไหมดบไปแลว ไวรอยคอเถาถานของทไหมเกรยม และสงปรก หกพงฉะนน คนใดเกดมาแลว เปนกลบด ทานบารงสกลของตนทยง ไมรงเรองขน ทรงเรองมแลวไมใหเสอมถอย มแตใหรงเรองยงขน เปนพระราชา ปกครองราชอาณาจกรใหปราศจากภยนตราย ทานบารง ใหรงเรอง เปนบรมนารถของประชาชนผเปนพสกนกร เปนผทา ราชการ ทาโดยซอตรง ไมลาเอยงดวยอานาจอคต ๔ ไมถอเอาหนาท ในราชการเปนเครองมอแสวงผลสวนตว ทาโดยรอบคอบ เพอสาเรจ ประโยชนแกการปกครองจรง ๆ เปนศาสดาผสอนศาสนา ตงใจสอน สาวกดวยเมตตากรณา เพงความดความงามของเขาเปนทตง ไม เพงประโยชนสวนตวเปนใหญ เปนคณาจารยรองลงมาตงใจสงสอน ศษย ไมถวงไวใหเสยเวลาเพราะอาศยตน รสกสานองในความได ความเสยประโยชนของศษย คนนนตายไปแลว นบวาไปด ไวรอย คอการหรอสงทไดทานนขางหลง ดจฝนตกลงแลวยงพชใหเผลดผล เปนประโยชนแกคนและสตวผพงแผนดนเปนอย.


สมเดจพระผมพระภาคเจาของเราทงหลาย เสดจอบตขนในโลก น เสดจออกทรงผนวชบาเพญเพยร ไดตรสรเปนสมเดจพระสมมา- สมพทธเจาแลว ทรงบาเพญพทธกจสงสอนประชาชนพทธเวไนย ทง บรรพชตทงคฤหสถใหปฏบตธรรมอนชอบไดบรรลประโยชนทง ๓ อน เปนผลแหงการปฏบต ตามหนาทอนผเปนศาสดาจะพงทา พระองค ไดทรงทาเตมทแลวไมบกพรอง ทรงอาจเปลงพระสรสงหนาทวา "ธระ อยางใด อนผเปนศาสดามใจกรณาแสวงหาประโยชนแกสาวกจะพงทา ธระอยางนน อนเราไดทาแลวแกทานทงหลายทกประการ" ดารง พระชนมอยถงอวสานแลวเสดจดบขนธปรนพพาน ทรงประดษฐาน พระพทธศาสนาไว เพอประโยชนแกประชมชนผเกดมา ณ ภายหลง ดงน นบวาเสดจไปดแลว. พระสงฆสาวกผปฏบตตามปฏปทาของพระองค ไดชอวา "สปฏปนโน" "ผดาเนนไปโดยดแลว." อนบคคลเกดมาในโลก ผอาจยงประโยชนใหสาเรจแกโลก เปนอยางใหญ ในฝายศาสนา คอ สมเดจพระสมมาสมพทธเจา ใน ฝายอาณาจกร คอ พระเจาจกรพรรดราช พระบาลแสดงความขอน ไววา "บคคล ๒ คนเมออบตขนในโลก ยอมอบตขนเพอหตสขแก มหาชน เพออนเคราะหโลก เพอประโยชนเกอกลและสขแกเทวดา มนษย บคคล ๒ คนน คอ พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ๑ พระเจา จกรพรรดราช ๑." ความอบตของทานทง ๒ นน จกเปนไดจรงดจ บาลนน กเพราะพรกรณยะทไดทรงทาเพอยงประโยชนใหสาเรจแก อนบคคลเกดมาในโลก ผอาจยงประโยชนใหสาเรจแกโลก เปนอยางใหญ ในฝายศาสนา คอ สมเดจพระสมมาสมพทธเจา ใน ผายอาณาจกร คอ พระเจาจกรพรรดราช พระบาลแสดงความขอน

ไววา "บคคล ๒ คนเมออบตขนในโลก ยอมอบตขนเพอหตสขแก มหาชน เพออนเคราะหโลก เพอประโยชนเกอกลและสขแกเทวดา มนษย บคคล ๒ คนน คอ พระอรหนตสมมาสมพทธเจา ๑ พระเจา จกรพรรดราช ๑." ความอบตของทานทง ๑ นน จกเปนไดจรงดจ บาลนน กเพราะพระกรณยะทไดทรงทาเพอยงประโยชนใหสาเรจแก


โลก ไมอยางนน พระสยมภกจกเปนเพยงพระปจเจกพทธเจาเงยบ หายไป พระเจาจกรพรรดราชกจกเปนเพยงพระราชา มผรกกม มผ ชดกม สดแลวแตพระราชจรรยา. พระเจากรงพาราณส พระชนก ของพระอลนจตตกมาร เปนทรกของมหาชน ทวงคตไปแลว ม ศกโกศลมาตดพระนคร ราษฎรชาวกาสมความจงรกภกดในพระราช- กมาร พรอมใจกนออกตานทานตอส ปลอยพระยาเศวตคชสารออก ลยไลศตรพายแพ จบพระเจาโกสลราชได. อกฝายหนง พระเจาปง- คละ เรยกอกนยหนงวา อกณหเนตร ผครองนครเดยวกนในตางสมย ไมเปนทพอใจของประชาชน ทวงคตแลวราษฎรมปตยนด ตกแตง บานเรอน เลนนกขตฤกษแทนเศราโศกไวอาลย. เราทงหลายผเปนพทธศาสนก ทราบปฏปทาของสมเดจพระ บรมศาสดา อนนบเขาในบท "สคโต เสดจไปด" นนแลว พง อนวตรตาม ผยงตงตนไมได พงพากเพยรเพอตงตนใหได ผตงตน ไดแลวในทางโลกกด ในทางธรรมกด พงตงใจเพอรกษาฐานะของ ตนไวใหอย มงในทางหนงแลว อยาถอยหลงงาย ๆ ไปในทใด อยาเบยดเบยนคนในทนน พงทาความวสาสะผกไมตร ทาประโยชน ใหแกเขา พงทาตนใหเปนประโยชนแกสกล แกชาต และแผนดน แกพระพทธศาสนา อยาเกดมาเปลา พงทาความเกดของตนใหสาเรจ ประโยชนแกคนอน อยางนจกชอวา เปนพทธบรษทผสมควรกนแก พระศาสดา พระศาสนาจะไดรงเรองสถาพรไปเมอหนา. พ.ศ. ๒๔๖๑


โลกวท จกสาแดงพระคณแหงสมเดจพระผมพระภาคเจานน เพอเจรญ ศรทธาและเลอมใสแหงทานทงหลาย ในวาระน จกพรรณนาบทวา "โลกวท" ทแปลวา "ผรโลก" อนทานจดไวในอนสสรณปาฐะ คอ บาลสาหรบระลก นบวาเปนพระคณททานเชดช. สมเดจพระผมพระเจา ไดทรงรบยกยองวาเปน "โลกวท" ผรโลกนน พงเหนดงน :- โลก คอ สตวนกายอนอาศยแผนดน กลาวเฉพาะทถอกาเนด เปนมนษย ยอมแยงกนอย ยอมตอสตอผขดขวางทางแหงความ เปนอยของตน เมอไมมทขดขวาง ยอมขยายทางของตนกวางออก ไปทกท โดยนยน ยอมรกทางของผอนเขาไป อกฝายนงกจาตอ ส ฝายใดมกาลง ฝายนนยอมครอบงาอกฝายหนงได ตางจกตง อยไดตองมกาลงทานกนอย ตางจงตองหาอบายรวมกาลงกนเขาไว ใหมาก ไมเพยงเพอทานเขาเทานน ยงเพอครอบงาเขาดวย เปน ครอบครว เปนเพอนบาน ในหมบาน เปนเมอง ตลอดขนไปจน เปนอาณาจกร แมอาณาจกรเลา กยงเขากนเปนคณะอก ฝายหนง คดทาอยางใดอยางหนงขนไดเพอเพมกาลง เชน ศสตราวธยทธภณฑ และยทธวธ ฝายนอกน ตองขวนขวายคดทาขนไดบาง เพอทนกน ไมอยางนน ยอมทนฝายมกาลงกวามได แมคณะใดครอบงาฝายอน ไดมาก ยงตองมงรกษากาลงและอานาจไวไมใหมใครทาน แตสงขาร เปนสภาพไมคงท ยอมเปลยนไปตามยคตามคราว ดวยอานาจแหง


ปจจยนน ๆ คณะใหญ ๆ ยอยยบกลบลงเปนคณะนอยกม ดงไดยน มา ราชธานอนมนามวากสาวด เปนทสถตแหงพระเจามหาสทศน- จกรพรรดราชในครงโบราณกาล กลางมาเปนเมองกสนารานครนอย ในพทธกาล คณะนอยเจรญขนเปนคณะใหญกม เชนเมองปาตลบตร ในครงพทธกาลเปนแตเมองทา ภายหลงแตนนมา ครงรชกาลแหง พระเจาอโศกมหาราชขนเปนราชธาน เปนทสถตแหงบรมกษตรยผ เปนเจาแหงชมพทวป ความเปนไปของโลกสนนวาสเปนอยอยางน. แมอยางนน ประมขของคณะผมธระปองกนความเปนอยแหงคณะ ของตน ทเปนผมกใหญใฝสงเชออานาจของตน ไมคานงถงวปรณาม- ธรรม ยอมปรารถนาจะครอบงาคณะเหลาอน เพอเปนเจาเปนใหญ เหนอเขา อบรมนสยสบบรษยคลงมา. สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลาย พระองคทรงอบตใน ขตตยสกล เปนพระเชฏฐโอรสของพระเจาสทโธทนะ ผครองพระ นครกบลพสดในศากยชนบท ตงอยในทเปนรชทายาท ไดทรงรบ อบรมนสยมาในทางนเหมอนกน ดงไดยนมา แตพอประสตใหมก ไดรบคาทานายวา ถาเสดจอยในฆราวาส จกไดเปนพระเจาจกรพรรด ถาเสดจออกทรงผนวช จกไดเปนพระสมมาสมพทธเจา แตพระองค ทรงทราบความเปนไปแหงโลกสนนวาสวาเปนอยางไร จงไมทรงมก ใหญเพอจะเปนพระเจาจกรพรรด กลบทรงเลอกเอาทางทตรงกนขาม คอ ทรงผนวช เพอแผสขประโยชนใหแกมหาชนทวไป แทนลางผลาญ และทาทกขภยใหแกเขา.


อนง คนเรายอมมสขและทกขเปนคกน คนผปรากฏวา ตงอย ในสข เชนคนมทรพย มยศ มอานาจ ตลอดถงพระราชผครอง อาณาจกร ยอมมทกขสาหรบกบฐานะเหมอนกน คนชนตา ผไม เคยม ไมเคยเปน ยากทจะเหนตามจรง ยากทจะหามความอดอยากม อยากเปน. สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลาย ทรงทราบความ เปนไปแหงโลกสนนวาสอยางน แมพระองคมพระชาตสงเปนกษตรย ยอมไมทรงทะนงดวยอหงการ ทรงพจารณาเหนทกขอนมประจา สงขาร ไมมวเมาเฉพาะในสข พระคนถรจนาจารยแสดงความขอน ดวยกลาววา พระองคทอดพระเนตรเหนปราสาทอนดาดาษดวยนาง บาเรอผนอนหลบเหมอนปาชา และทรงพจารณาถงคนทงหลาย ผเกด มาแลวแก เจบ ตายไป พระญาณปรชาน เปนเหตใหพระองคตงพระ หฤทยจะทาพระชนมมใหเปนหมน จงไดเสดจออกทรงผนวช แสวง หาความรมาเผอแผแกมหาชน. อนง อารมณเปนทปรารถนา เรยกวา วตถกามบาง วากามคณ บาง ยนลงเปน ๕ อยาง คอรปพรรณอนจะพงเหนดวยตา เสยง อนจะพงฟงดวยห กลนอนจะพงสดดวยจมก รสอนจะพงลนดวยลน รปสณฐานอนจะพงถกตองดวยกาย ยอมเปนเครองยวนใจใหตดพน อย เปนดจสายบงเหยนจงตดพนไปสอานาจ อาจใหทาตามปรารถนา ของผจง กามคณน แมใหสขสวนหนง ยอมใหทกขอกสวนหนง เจอกนอย ถงอยางนน คนโดยมากดวยกน เพงแตสขสวนเดยว ยอมทะยานถงสงอนประณตขนไปกวาทตนไดเคยพบมา. สมเดจพระ


บรมศาสดาของเราทงหลาย ไดทรงรบบาเรอดวยกามคณอยางประณต มาแตยงทรงพระเยาว ตราบเทาทรงพระเจรญ พระองคทรงทราบ ภาวะแหงกามคณนนเปนอยางไร ? อนกามคณนนไมอาจผกพน พระองคใหตดอย จงอาจเสดจออกทรงผนวช ทรงมงสนตบทคอ ทางแหงความสงบเปนเบองหนา. สมเดจพระผมพระภาคเจา ทรงพระปรชาญาณหยงทราบโลก มากอนแตตรสร ดวยประการดงน พระปรชาญาณน ยงพระองค ใหมนในปฏปทาไมกลบหลง เมอครงตรสรแลว ไดตรสแนะใหพทธ- บรษทกาหนดรโลกอยางนวา "เอถ ปสสถม โลก จตต ราชรถปม ยตถ พาลา วสทนต นตถ สงโค วชานต" แปลวา "ทานทงหลายจงมาดโลกน อนวจตรเปรยบดวยราชรถ ท ชนเขลาทงหลายจมอย แตพวกผรไมตดของ" ดงน. จาเดมแตตรสรแลว พระองคไดเสดจจารกเทศนาโปรดมหาชน ในบานเมองใหญนอยในตางแควนแหงชมพทวป ทรงรจกหนทาง ในระหวางประเทศสถานนน ๆ ปรโปรง ในครงนน การสมพนธใน ระหวางคนตางดาวยงไมกวางขวาง เพราะทางไปมาถงกนไมสะดวก หรอแมไมตรในระหวางทานผปกครองแควนทงหลาย ยงไมแผไปไกล นอกจากนกบวชและพอคา ยากทจะหาผชานาญในถนฐานตาง ๆ แม แตพระสาวกทพระศาสดาทรงสงไปเทยวสงสอน ยงไมพนจากความ ลาบากในหนทาง มาเฝาพระศาสดาไมสะดวก ทรงพระปรารภขอน


ทรงพระอนญาตใหพระสาวก รบอปสมบทกลบตรตางพระองคได ผ ใดไดเคยไปถงตางถนตางฐานไกล ๆ หลาย ๆ แหง ผนนยอมไดรบ ความยกยอง ไมพกกลาวถงในครงนน แมในสมยน ผเคยไปถง ตางดาวตางแดนหลายแหงหลายหน ยงเปนผวเศษกวาคนไมเคยไป หรอไปแตนอยแหง เพราะผเคยไปหลายแหง ยอมพบเหนคนบาง ของบาง การบาง ตาง ๆ ยอมไดรบความรความเขาใจกวางขวาง ออกไป. เพราะอยางน สมเดจพระผมพระภาคเจา จงไดทรงรบความ ยกยองของพทธบรษทวา "โลกวท" ผรโลก. นไดแกโอกาสโลก คอ พนแผนดน. เมอเสดจจารกอยางนน ไดทรงพบชนนกรตางถน ตางชน ตาง คณะ ทรงทราบกรยาอธยาศยและความเปนไปของเขาประจกษ คน เหลาใดมกเลสหนาหรอมกเลสเบาบาง มปญญาตนหรอลก จะพงให รยากหรองาย จะพงฝกไดหรอไม มฉนทะไปในทางไหน ทรงทราบ คนเหลานนตามเปนอยางไร เพราะอยางนน จงทรงสมารถสงสอนให ถกอธยาศย ใหไดศรทธาเชอถอในพระองคถงสรณะกม ไดธรรมจกษ คอดวงตาอนเหนธรรมกม บรรลธรรมอนสงกวานนกม ประดษฐาน พระพทธศาสนาขน ณ ทนน ๆ แพรหลายออกไป. พระปรชาญาณกาหนด รอธยาศยของชนนกรน ทานเรยกวา เจโตปรยาณ คอพระญาณ กาหนดใจ สงเคราะหเขาในอภญญา ๖ บาง เรยกวา นานาธมตตก- าณ คอพระญาณกาหนดรความนอยใจตาง ๆ สงเคราะหเขาใน ทศพลญาณบาง แตในทศพลญาณเรยกแยกพระปรชาญาณกาหนดร


ลาพงใจวา เจโตปรยาณ. การรจกใจ รจกอธยาศยน ทเปนแต เพยงของคนสามญ ยงเปนประโยชนใหทาถกใจผอน เจายอมอาจใช ขาใหทาการสาเรจ ขายอมทาการใหเปนทพอใจของเจา. เพราะอยางนน สมเดจพระสพพญจงไดทรงรบยกยองวา "โลกวท" ผรโลก. นได แกสตวโลก. โลกสนนวาสพรอมทงปฐพทอาศย อนพระองคไดทรงพบเมอ เสดจไปถงถนฐานนน ๆ วา เปนตางกนอยางไร ไดความเจรญกม ไดความเสอมกม มอะไรแตงใหเปนอยางนน ทรงทราบประจกษแก พระญาณ พรองคไดเคยตรสแกโตเทยยมาณพวา กรรมคอการททา ยอมจาแนกสตวโลกใหเปนตางกน เลวบาง ดบาง. พระญาณปรชา นเรยกวา วปากาณ คอพระญาณกาหนดรวบากคอผลแหงกรรม สงเคราะหเขาใจทศพลญาณ. การรจกเหตและผลอนเนองถงกน อยางไร เปนความรอยางสง นาใหหลกจากสงอนใหโทษ และใหถอเอา สงอนใหคณ เปนหวใจพระพทธศาสนา สมเดจพระสมมาสมพทธเจา ทรงสงสอนบรษท ทรงมงจะใหไดความร ความเขาใจเหตและผล จงมคาสรรเสรญของผเลอมใสวา พระองคทรงแสดงธรรมชเหตผล พระสารบตรมาอปสมบทในพระพทธศาสนากเพาะไดฟงจากพระอสสช พทธสาวกวา พระศาสดาตรสสอนใหกาหนดสภาวธรรมทงปวง โดย ความเปนเหตและผลแหงกน. เพราะอยางนน สมเดจพระสรรเพชญ พทธเจา จงไดทรงรบยกยองวา "โลกวท" ผรโลก. นไดแก สงขารโลก คอธรรมผปรงผแตง.


อกบรรยายหนง โดยปรมตถ คอธรรมอยางสง ธาตตาง ๆ อนเปนสวนนอย ๆ ยอมคมกนเขาเปนสวนใหญ ๆ ขนไปโดยลาดบ ตกอยในคตแหงความเปลยนแปลงไปตามเหต ไดชอวาสงขาร คอ ธรรมอนปจจยปรงขนแตงขน โอกาสโลกกเปนสงขารอยางหนง สตวโลกกเปนสงขารอยางหนง. สมเดจพระธรรมสวามศรทรงทราบ สภาวธรรมทงปวงนนโดยเคามล จงไดตรสพระธรรมเทศนากระจาย อตภาพออกเปนขนธบาง เปนอายตนะบาง เปนธาตบาง เปนอนทรย บาง เปนอาท. พระญาณปรชาน จดเปน นานาธาตาณ คอ พระญาณกาหนดรธาตตางๆ สงเคราะหเขาในทศพลญาณ. เพราะ อยางนน พระองคจงไดทรงรบยกยองวา "โลกวท" ผรโลก. น ไดแกสงขารโลก คอ ธรรมอนปจจยปรงขนแตงขน. พระคณบทวา "โลกวท" มอรรถาธบายดงพรรณนามา ดวย ประการฉะน. พระองคทรงรโลกวาเปนอยางไร จงหายตนหายหลงหายอยาก ในอฏฐารมณ หายตกใจกลวตออนฏฐารมณ นาพระองคใหเปน " สคโต " ผเสดจไปดแลว ทรงบากบนไปจนสาเรจ ทรงประดษฐาน พระพทธศาสนาไวเพอประโยชนแกประชาชนแลวจงปรนพพาน. พทธบรษทมาคานกถงพระคณแหงสมเดจพระบรมศาสดา เหน ประจกษแกจต แมพระองคทรงดบขนธปรนพพานมานานแลว ก จกเปนเหมอนไดเหนพระองคทรงปรากฏอยเฉพาะหนา สาเรจเปน ทสสนานตตรยะ ความเหนอยางประเสรฐ เมอปฏบตตามปฏปทา


ของพระองคนน จดเปนปฏปทานตตรยะ ความปฏบตอยางประเสรญ เปนทางแหงวมตตานตตรยะ ความพนอยางประเสรฐ คนพนจาก สงกเลสบาปธรรมเปนผลานสงส. พ.ศ. ๒๔๖๒


อนตตโร ปรสทมมสารถ ในวาระน จกอธบายความแหงบทวา "อนตตโร ปรสทมม- สารถ" ทแปลวา "ผเปนสารถ ฝกคนทฝกได ไมมผอนยงกวา." พระคณบทนทานจดไวในอนสสรณปาฐะ คอบาลสาหรบระลกประการ หนง ซงพวกพทธมามกะทรงไวขนปากเจนใจ. พทธมามกบณฑต กลาวยกยองสมเดจพระบรมสวามศรวา "อนตตโร ปรสทมมสารถ" ผเปนสารถ ฝกคนทฝกได ไมมผอน ยงกวา พงรอรรถาธบายดงน :- ดรจฉานบางชนดเปนสตวทฝกได มนษยยอมฝกไดเพอใชการ ของตน หรอเพอบารงความสขแหงตน ในจาพวกน มสตวทฝกฝน ไวใชเปนพาหนะดวยเหลาหนง ม ชาง มา โค กระบอ เปนตน. สตว ตวใดรบฝกหด มนษยอาจบงคบใหทาตามปรารถนา สตวตวนนชอวา "ทมโม" แปลวา ทฝกได เปนชางกเรยกวา "หตถทมโม" ชาง ทฝกได เปนมากเรยกวา "อสสทมโม" มาทฝกได สตวตวใด ไมรบฝกหด บงคบใหทาตามปรารถนาไมสาเรจ สตวตวนนชอวา "อทมโม" แปลวา ทฝกไมได เปนชางกเรยกวา "หตถยทมโม" ชางทฝกไมได เปนมากเรยกวา "อสสาทมโม" มาทฝกไมได. ชนผฝกชอวา "สารถ" แปลวา ผใหแลนไป คอผขบ เปนผฝก สตวชนดใด เตมชอสตวชนดนนเขาขางหนา เชน "หตถทมม- สารถ อสสทมมสารถ" สารถฝกชางทฝกได สารถฝกมามฝกได.


ชางมานอกจากเปนพาหนะใชการในคราวปกต ในครงโบราณ ใชขนออกรบกบขาศกดวย จดเขาเปนองคแหงเสนาคอกองทพละ อยางๆ เสนาครงนน จดชางเปนกอง ๑ มาเปนกอง ๑ รถเปนกอง ๑ พลเดนเทาเปนกอง ๑. กาหนดอยางนอย กองชาง ๓ เชอก มคน ประจา ๓๖ คน เรยกหตถานก กองมา ๓ ตว คนประจา ๙ คน เรยกอสสานก กองรถ ๓ คน คนประจา ๑๒ คน เรยกรถานก พลเดนเทามศสตราวธสาหรบมอ ๔ คน นาจะเปน ๑๒ เรยก ปตถานก. ในรตนะ ๗ เกดสาหรบพระบารมพระเจาจกรพรรด กจดชาง มาเปนรตนะละอยาง ๆ. คนรจกฝก รจกขบชางมาออกรบเปนผม ชอเสยง ความนยมน ยงมสบมาถงครงกรงศรอยธยาเปนราชธาน สมเดจพระนเรศวรมหาราช ไดทรงทาคชยทธกบพระมหาอปราชากรง หงสาวด พระมหาอปราชาเสยทขาดคอชาง สมเดจพระนเรศวรมชย ไดพระเกยรตยศสบมาจนกาลน. ในเวลาปกต พระราชายอมทรงใช ชางบางมาบางเปนราชพาหนะ พระมหาบรษเมอออกมหาภเนษกรมณ ทานกลาววาทรงมา. รถทใชออกรบกด ทใชในคราวปกตกด ใชมา เทยม สารถผขบยอมใชคนสาคญ ในการทาสงคราม ความมชยหรอ ปราชยเนองดวยสารถผขบรถเปนหรอไมเปน เชนเดยวกบควาญเปน สาคญในการชนชางฉะนน. ในพราหมณสมยกลาวถงผวเศษ เชน กฤษณะเปนสารถขบรถใหนกรบเชนอรชน. ในพทธสมยกม กลาวถง พระมาตลเปนสารถของพระอนทรทงในคราวรบกบอสรทงในคราวปกต. พทธมามกบณฑต กลาวยกยองสมเดจพระบรมศาสดาวา


"ปรสทมมสารถ" สารถแหงบรษทฝกได เทยบดวยสารถแหงสตว ทฝกไดดงกลาวมา. มนษยเปนผทฝกไดกม เปนผทฝกไมไดกม. ผไดรบความ ฝกหด อนผสงสอนฝกปรอ นาใหเปนไปตามปรารถนา ผนนชอวา "ปรสทมโม" คนทฝกได ปรส ศพท อนหมายความวาคน นอก จากน พงเหนในคาวา "สทธธ วตต ปรสสส เสฏ" ศรทธา เปนทรพยอนประเสรฐของคนในโลกน "ป เจ ปรโส กยรา กยราเถน ปนปปน" ถาคนพงทาบย เขาพงทาบญนนบอย ๆ เพราะขอความเหลานสาธารณแหหญงดวย เพราะอยางนกระมง จง ไมมบทวา "อตถทมมา" หญงทฝกได เปนคกน. ผใดไมรบฝกหด ชกนาใหเปนไปตามปรารถนาไมสาเรจ ผนนชอวา "ปรสาทมโม" คนทฝกไมได. ชนผฝกเรยกวาอาจารย หาไดเรยกวาสารถไม นอก จากบทวา "ปรสทมมสารถ." คนใดมทฏฐมานะกลา ไมฟงคา แนะนาเสยเลย คนนน ในพระพทธศาสนาเรยกวา "ปรสาทมโม" คนทฝกไมได. คนใดยงมงฟง แมดวยหมายจะจบผดแลวกลาวขม ทานไมปรบเปนอยางนน. คนใด ดวยอานาจความโงเขลา ทาตาม คาชกนาของอาจารยไมสาเรจ ทานไมจดเปนอยางนน ทานเรยกอก อยางหนงวา "ปทปรโม" แปลวาผมบทเปนอยางยง อธบายวา เปนแตสกวาไดยนบทอนทานกลาว ไมไดปรบเปน "ปรสาทมโม." ครงสมเดจพระผมพระภาคเจาตรสรแลว ปรารภจะทรงแสดง พระธรรมเทศนาสงสอนชมนมชน ทรงพจารณาถงอธยาศยของชน


ทงหลายทเปนตาง ๆ กน มกเลสเบาบางบาง มกเลสหนาบาง เปน ผพอจะรตามบาง เปนผไมพอจะรตามบาง มอาการดบาง มอาการ ชวบาง จะพงใหรงายบาง จะพงใหรยากบาง ตาง ๆ กน เปรยบ เหมอนดอกบวตางชนด ทขนพนนาแลวพอไดแสงอาทตยจกบายกม ทปรมนาจกบานในวนพรงกม ทยงจมอยในนา อนนาเลยงอย จก บานในวนตอไปอกกม ทเปนภกษาแหงปลาและเตาเสย จกไมบานเลย กม "ปรสาทมโม" คนทฝกไมได ปรากฏในพระญาณของพระองค โดยความเปนอภพพบคคล ผไมพอจะรตาม เหมอนดอกบว ทเปน ภกษาแหงปลาและเตาเสยไมอาจบานฉะนน. บทวา "ปรสทมมสารถ" เปนสารถแหงคนทฝกได ให สนนษฐานลงวา ทานยอมวา สมเดจพระบรมศาสดาทรงฝกสอนคน ทงหลายทวไปไมได ทรงฝกสอนไดเฉพาะคนทฝกได ทเรยกวา "ปรสทมโม" คนพวกนและรยกอกโอหารหนงวาเวไนยสตว แปลวา คนอนจะพงแนะนาได. สมเดจพระโลกนาถเจา ทรงฝกคนทฝกไดดวยอาการอยางไร พงรแจงโดยพระวาจาทตรสแกนายเกส ผเปนสารถฝกมา ครงหนง เมอพระองคเสดจอย ณ พระเชตวน กรงสาวตถ นายเกสสารถผฝกมา เขไปเฝา พระองคตรสถามวา นายเกสฝกมาดวยอาการอยางไร ? นายเกสกราบทลวา เขาฝกดวยอบายอนละเอยด คอใชการปลอบ โยนบาง ดวยอบายอนหยาบ คอใชการขการเฆยน หรอการทรมาน อยางอนบาง ดวยอบายทงสองอยางบาง ตรสถามวา ถามานนไม


รบความฝกดวยอบายนน ๆ เขาทาอยางไร ? ทลวา เมอเปนเชนน เขายอมฆามานนเสย เพอมใหเกดคาครหาแกสกลอาจารยของเขา. ในลาดบนน เขากราบทลถามพระองคบางวา พระองคกเปนสารถ ฝกคนทควรฝก ไมมผอนยงไปกวา พระองคทรงฝกเขาอยางไร ? ตรสตอบวา ทรงฝกดวยอบายอนละเอยดบาง ดวยอบายอนหยาบบาง ดวยอบายทงสองประการบาง ทรงแสดงการฝกดวยอบายอนละเอยด นน คอทรงแสดงสจรตกายวาจาใจ ผลแหงสจรต แกเทวดาและ มนษยอนเปนสตวประณต ทรงแสดงการฝกดวยอบายอนหยาบนน คอ แสดงทจรตใน ๓ ทวาร ผลของทจรต และอบาย ๓ คอ นรก กาเนดดรจฉาน และวสยแหงเปรต อนเปนทเกดแหงสตวเลวทราม ทรงแสดงการฝกดวยอบายทงสองประการนน คอทรงแสดงสวนขาง ไมดกอน แลวทรงแสดงสวนขางด. นายเกสทลถามวา ถาคนนนไมรบ ความฝกหดดวยอบายทกชนด พระองคทรงทาอยางไร ? ทลถามวา ปาณาตบาต ยอมไมควรแกพระองคมใชหรอ เหตไฉนจงตรสวาทรง ฆาเขาเสย ? ตรสตอบวา ปาณาตบาต ไมควรแกพระองคจรงอย พระวาจาทตรสวาทรงฆาเขาเสยนน เปนโวหารใชพดในธรรมวนย ความวา คนใดไมรบฝกหดดวยอบายนน ๆ พระศาสดากด พระ สาวกกด ไมวากลาวสงสอนคนนนอกเลย อยางนแลเรยกวาฆาผนนเสย ความมงหมายของสมเดจพระบรมศาสดา ในอนฝกคนทฝกได นน กเพอนาใหหลกจากการณและผลอนเลวทรามอนเปนทางมาแหง


ทกข และเพอชกจงใหตงอยในการณอนชอบและไดผลอนประณต โดยลาดบขนไปเปนชน ๆ กลาวโดยยอ ประโยชนภายน ประโยชน ภายหนา และประโยชนทางพระนพพาน. อยางนแลการฝกคน ยอม แผกจากการฝกสตวดรจฉาน. มนษยผฝกสตวดรจฉานยอมฝกเพอ เปนการอปการะแกตน สวนสมเดจพระโลกนาถเจา ยอมทรงฝกคน เพอประโยชนแกเขาเอง. ขอวา สมเดจพระผมพระภาคเจาเปนสารถฝกคนทฝกได ไมม ผอนยงกวานน มอธบายวา การฝกสตวดรจฉาน ยอมงายกวาฝก มนษย นายเปสสะบตรนายฝกมาผหนง กไดกราบทลสมเดจพระบรม- ศาสดา ปรารภการฝกมาและฝกคนวา สตวของเลยงเปนผตน คอ มอาการตรงไปตรงมารไดงาย ๆ ฝายมนษยเปนดจชฏ คอมอธยาศย อยางหนง มอาการกายวาจาอยางหนง รไดยาก. อกประการหนง สารถฝกสตวดรจฉาน ยอมใชอบายทรมานตาง ๆ เพอเขดหลาบ ฝายสมเดจพระผมพระภาคเจา ทรงฝกคนดวยลาพงพระวาจาแนะนาให เหนโทษและคณ ไมไดใชความบงคบใหจาใจทาตาม คนทไดรบฝกด แลวยอมเปน "ธมมจาร" ผประพฤตธรรม ไมหนเหไปในทาง อธรรม มนคงในพระพทธศาสนา ไมอทศศาสดาอน คอไมเขารต ศาสนาอน. มคากลาวในพระธรรมบทวา มาอสสดร มาอาชาไนย มาสนธพ ชางกญชร ชางมหานาค ทฝกแลว เปนสตวประเสรฐ ฝายมนษยผฝกตนแลว ยงเปนผประเสรฐกวาสตวเหลานนอก เพราะ ใคร ๆ จะพงไปไดสทศทไมเคยไป คอพระนพพาน ดวยยานเหลานน


เหมอนชนผไดรบฝกแลว มตนฝกเรยบรอยดแลว หาไดไม. โดย ปรยายดงสาแดงมา สมเดจพระผมพระภาคเจา จงเปนสารถฝกคน ทฝกได ไมมผอนยงกวา. พระคณบทวา "อนตตโร ปรสทมมสารถ" มอรรถาธบาย ดงพรรณนามา ดวยประการฉะน. พทธบรษทมาคานกถงพระคณแหงสมเดจพระบรมศาสดา เหน ประจกษแกจต แมพระองคทรงดบขนธปรนพพานนานมาแลว กจก เปนเหมอนไดเหนพระองคทรงปรากฏอยเฉพาะหนา สาเรจเปนทสสนา- นตตรยะ ความเหนอยางประเสรฐ เมอปฏบตตามปฏปทาของพระองค นน จกเปนปฏปทานตตรยะ ความปฏบตอยางประเสรฐ เปนทาง แหงวมตตานตตรยะ ความพนอยางประเสรฐ คอพนจากสงกเลสบาป- ธรรมเปนผลานสงส. พ.ศ. ๒๔๖๓


สตถา เทวมนสสาน ในวาระน จกอธบายความแหงบทวา "สตถา เทวมนสสาน" ทแปลวา "ผเปนพระศาสดา แหงเทวดาและมนษยทงหลาย." พระคณบทนทานจดไวในอนสสรณปาฐะ คอบาลสาหรบระลกประการ หนง ซงพวกพทธมามกะทรงไวขนปากเจนใจ. บทวา "สตถา" ในบาลทแปลทบศพท เพยนมาจากสนสกฤต วา "ศาสดา" นน โดยอรรถสามญ แปลวา "ผสอน" แตได อรรถพเศษ หมายเอผสอนทเปนเจาลทธ เชน "สเนตโต สตถา" สเนตรศาสดา ผสอนลกทธอนชอบในอดตนอกพทธปบาทกาล และ "ฉ สตถาโร" ศาสดา ๖ ผสอนลกทธผดในพทธกาล. ในพระ พทธศาสนา ครงพทธกาลตลอดมาถงครงรจนาบาล พระสาวกไมได เรยกสมเดจพระสมมาสมพทธเจาวาพระศาสดา เรยกวา "ภควา" ทเราแปลทบศพทวาพระผมพระภาค [ทเพยนมาจากภค] อนเปนคา เรยกฤษทวไป แมอยางนน คานนกไดใชมาแลวในครงพทธกาล ในท ระบวาคร เชนพระสาวกผเคยเปนคณาจารยมากอน ภายหลงเลอมใส มาอปสมบทในพระธรรมวนยน มพระอรเวลกสสปะเปนตน ปรารถนา จะใหคนทงหลายทราบ กราบทลประกาศตนวา "สตถา เม ภนเต. ภควา สาวโกหมสม" พระเจาขา พระผมพระภาคเปนพระศาสดา ของขาพระบาท ๆ เปนสาวก ดงน. ในคณบทวา "สตถา เทว มนสสาน" กเชนเดยวกน มาเรยกวา "สตถา" พระศาสดา ใน


ครงรจนาอรรถกถา ชะรอยบทวา "สตถา" พวกลทธอนจกหาได ใชเรยกเจาลทธของตนไม จกเรยกวา "ภควา" เหมอนกน ดนา จะเปนบทใชเรยกหวหนาลทธอนจากของตว แตพวกอน ตามบาล เขาเรยกสมเดจพระผมพระภาคของเราวา "สมโณ โคตโม" พระ สมณโคดม ไมเรยก "สตถา" โดยนยน นาเปนบทอนพวก พทธศาสนกใชเรยกหวหนาลทธตาง เชนนกเปนได พวกพระสาวก จงไมเรยกสมเดจพระสมมาสมพทธเจาวา "สตถา." บทวา "เทวมนสสาน" แหงเทวดาและมนษยทงหลาย นา หมายเอาอปปตตเทวดา คอเทวดาโดยกาเนด และมนษยทงหลาย ทวไป เพราะในบาลกไดกลาวถงทาวสกกเทวราช ทาวจาตมหาราช และเทวดาอน ๆ วา ลงมาเฝาสมเดจพระผมพระภาค ทลถามปญหา บาง ฟงพระธรรมเทศนาบาง เชนน พระองคชอวาเปนพระศาสดา แหงเทวดาเหลานนดวย. แตพระอรรถกถาจารยแกอรรถแหงบทนวา "แหงสมมตเทวดา คอมนษยทราชาและชนเจาทจดเปนเทวดาโดย สมมตและมนษยสามญ" ทานเทยบดวยบทวา "สเทวมนสส" อน มบทวา "สเทวก" หมายเอาอปปตตเทวดาอยขางตน ในทนไม ไดมงจะวจารณอรรถแหงปาฐะนน จกไมปรารภถง. อยางไรกดอธบาย ของพระอรรถกถาจารยรดกมดอย. จกถอเอาตาม. พระคณนามบทน เทาทแปลไว ดเปนทยกยองดวยความตนเตน วา พระองคเปนครบาแหงพระราชา แหงเจานาย ตลอดลงมาถง คนสามญ โกตหลกชน [คนตนเตน] จกเหนเปนพระอภนหาร เชน


กลาวในพระสตรวา ทานผมอานาจวาสนาเขารตลทธใด พวกลทธนน ยอมตนเตน ฝายปรกขนชน คนวจารณ จกไมตนเตนดวยวาสนา เพยงเทานน จกสอดสองตอไปถงปฏปทาอนนามาซงผลอยางนน. ใน ทน จกแสดงพระพทธจรรยาแหงสมเดจพระสมมาสมพทธเจา เนอง ดวยทรงสงสอนมหาชนตามทนกได ยนเปนหวขอได ๔ ขอ คอ ๑. ทรงพระกรณาหวงจะใหผททรงสงสอน ไดความรอนจะ สาเรจประโยชน. ๒. ทรงมงความจรงกบประโยชนเปนทตง. ๓. ทรงทากบตรสเปนอยางเดยวกน. ๔. ทรงฉลาดในวธสงสอน. อธบายขอ ๑ วา สมเดจพระผมพระภาคนน ทรงพระกรณาใน สรรพสตว หวงจะใหผททรงสงสอนไดความรอนจะสาเรจประโยชน พงเหนในคราวแรกตรสร ทรงพระพทธดารจะแสดงพระธรรมเทศนา โปรดสตวโลก ทรงพจารณาเหนสตวโลกผมอปนสยตาง ๆ กน ดจดอกบวทขนพนนา พอรศมพระอาทตยมาตอง จกบานกม ดจดอก บวอยในนาตนและลกอนจกบานตาม ๆ กน ในวนพรงและวนตอไปกม ทรงตงพระหฤทยเพอเทศนาโปรดผมอปนสยแกใหสาเรจอรยธรรม และเพอจะอบรมผมอปนสยออนใหแกขน และไดทรงทามาตามน. มคาสรรเสรญสมเดจพระผมพระภาควา "อภาย โข โส ภควา ธมม เทเสต โน อนภาย" พระผมพระภาคนน ยอมทรงแสดง ธรรมเพอรยงแล หาไดทรงแสดงเพอไมรยงไม. อาจารยบางคนยอม


เปนผหวงวชาและยงตกอยในอานาจแหงอคต ยอมบอกวชาใหแกศษย ไมสมาเสมอกน รกศษยใดมาก ยอมบอกใหแกศษยนนมาก แนะทาง สงเกตและเทยบเคยงให อยางไรกยงไมเปดเผยสนเชง ดวยเกรงศษย จะทนตน. ฝายสมเดจพระทศพลทรงปรารถนาจะใหผททรงสงสอน รธรรมทวถง ทรงสงสอนไมมนอกไมมใน. พระองคตรสวา พระ ธรรมวนยของพระองค เปนคณเปดเผยจงจะแจมใส ทรงเปรยบดวย ดวงอาทตยและดวงจนทรอนเมฆมไดกาบง พระองคทรงพระกรณา และมงประโยชนอยาไรแกผรบสงสอน พงเหนเมอคราวจะนพพาน. พระองคตรสแกพระอานนท "อานนท พระตถาคตไมชอวาอนบรษท สกการบชาแลว ดวยเครองสกการะมประมาณเทาน ชนใด ภกษกตาม ภกษณกตาม อบาสกกตาม อบาสกากตาม มาปฏบตธรรมสมควร แกธรรม ปฏบตชอบ ประพฤตธรรมสมควร ชนนนชอวายอม สกการบชาพระตถาคตดวยบชาอยางยง." พระพทธดารสนสองความวา พระองคทรงสงสอนดวยพระกรณามงจะใหผททรงสงสอนไดประโยชน ไมมงจะไดรบสกการบชาลาภผลและชอเสยง ผใดปฏบตธรรม ธรรม นนยอมจะรกษาผนนไว มใหตกลงสฐานะอนเลยทราม. พระองค กไดประทานพระอนสาสนไวแกพระธรรมกถกขอหนงวา "เมอแสดง ธรรมแกผอน พงตงเมตตาจต ไมพงมงอามสคอลาภผล" ดงน นเปนพระพทธจรรยาเนองดวยทรงสงสอนอยางหนง. อธบายขอ ๒ คอทรงมงความจรงกบประโยชนเปนทตงนน พง เหนโดยพระพทธดารสแกพระอภยราชกมารวา "วาจาใด ไมไดจรง


และไมเปนประโยชน แมเปนทชอบใจของคนอน พระตถาคต ไมกลาววาจานนเลย วาจาใด แมไดจรง แตไมเปนประโยชน หรอ แมเปนประโยชน แตไมไดจรง ชนอนชอบใจกตาม ไมชอบใจกตาม พระตถาคตไมกลาววาจานน วาจาใด ทงไดจรง ทงเปนประโยชน แมไมเปนทชอบใจของชนอน เมอเปนกาลอนสมควร พระตถาคต ยอมกลาววาจานน." พระพทธดารสนสองความวา พระองคทรง สงสอนพระศาสนา ไมไดมงประโยชนสวนพระองค แลวนาเรองอน มเปนจรงมาตรส ลวงใหคนทงหลายชอบใจแลวนอมใจเชอ ดจพวก เดยรถยเขหาความวา พระองครกลมายาเปนเครองกลบใจคน พระ องคทรงตาหน ผสงสอนลวงโลกเพอประโยชนตนเชนน อยางรนแรง พงเหนในเรองนทานแหงจตตถปาราชก ทรงตาหนพวกภกษผลวง มหาชนใหหลงเชอวา ตนเปนผวเศษดวยคณอนไมมจรง ในคราวขาว แพงกนดารดวยอาหาร เพอไดอาหารมาเลยงชวต ในคราวจาพรรษา อยแทบฝงแมนาวคคมทา วาเปนยอดมหาโจร แลวทรงบญญตจตตถ- ปาราชกสกขาบท วางโทษภกษผละเมดถงมลเฉท อกฝายหนง แม จกเปนประโยชนแกผททรงสงสอน พระองคกมไดเอาเรองเทจมาตรส ลวง ตอเปนเรองจรงและเปนคราวทสมควรจงตรส จกถกใจเขหรอ ไมกตามท ทรงถอธรรมเปนหลก ไมโยกไปตามใจคน. อนง ทรงแนะ นาเพอเสาะคนหาความจรง พงเหนในเรองกาลามสตร มความยอวา ครงหนง เสดจเทยวจารกไปในโกศลชนบท ถงเกสปตตนคม พวก กาลามโคตรชาวบานนน พากนมาเฝา กราบทลวา กอนแตนน ม


สมณพราหมณมาถงบานน กลาวแนะนาใหทาอยางนน ๆ ครนพวก อนมาในลาดบ กลบแนะนาใหทาอยางใหม คานคาของพวกกอนเปน อยางนเสมอมา จนไมทราบวาควรเชอคาของพวกไหน ? พระองค ตรสวา ควรแลวทจะเปนเชนนน ตรสแนะมใหเชอโดยอางอาการ ภายนอก ๑๐ อยาง เปนตนวา อยาเชอโดยปรมปรา คอ เชอโดยได ฟงสบ ๆ กนมา อยาเชอโดยเสยงเลาลอเซงแซ อยาเชอโดยอางคมภร หรอตารบ อยาเชอโดยคาดหนาหรอโดยนบถอบคคล พงพจารณาให เหนถองแทดวยใจของตนเอง ซงบาปบญคณโทษประโยชน มใช ประโยชน เหนการใดเปนบาปมโทษ มใชประโยชน พงเวนการนน เสย เหนการใดเปนบญ มคณเปนประโยชน พงสมาทานการนน. นเปนพทธจรรยาเนองดวยทรงสงสอนอกอยางหนง. อธบายขอ ๓ คอทรงทากบตรสเปนอยางเดยวกนนน พงเหน โดยพระพทธานสาสนตรสสอนภกษวา พงตงตนนนแลไวในคณอน สมควรกอน ภายหลงจงคอยสอนผอน เชนนจกไมมวหมอง. อก ขอหนงวา ถาสอนผอนอยางใด ควรทาตนอยางนน เปนการ สมควรแลว พงฝกหดตนใหดแลว จงคอยฝกผอน เพราะตนยอม ฝกไดยาก. พระพทธจรรยาอยางน มเสยงสรรเสรญสมเดจพระผม พระภาควา "พทโธ โส ภควา โพธาย ธมม เทเสต" พระผม พระภาคนน เปนผรแลว ทรงแสดงธรรมเพอใหร "ทนโต โส ภควา ทมถาย ธมม เทเสต" พระผมพระภาคนน เปนผฝกพระองค แลว ทรงแสดงธรรมเพอฝก "สนโต โส ภควา สมถาย ธมม


เทเสต" พระผมพระภาคนนเปนผสงบแลว ทรงแสดงธรรมเพอสงบ "ตณโณ โส ภควา ตารณาย ธมม เทเสต" พระผมพระภาค นน เปนผขามพนแลว ทรงแสดงธรรมเพอใหขามพน "ปรนพพโต โส ภควา ปรนพพานาย ธมม เทเสต" พระผมพระภาคนน เปนผดบเยนแลว ทรงแสดงธรรมเพอดบเยน. นเปนพระพทธจรรยา เนองดวยทรงสงสอนอกอยางหนง. อธบายขอ ๔ คอ ทรงฉลาดในวธสงสอนนน พงรดงน :- ก. ทรงกาหนดร ฉนทะ อธยาศย อปนสย และภม แหง ผททรงสงสอนกอนแลว จงทรงสงสอนดวยธรรมอนเหมาะแกเขา- พระธรรมกถกในชนหลงไมใชหลกน แสดงธรรมอนตนเองชอบใจบาง อนเขาชอบใจบาง จงไมสาเรจประโยชนแกผฟง. ข. ทรงแสดงธรรมเปนลาดบ ตงแตชนตาขนไปหาชนสง หรอ ตงแตทตนขนไปหาทลก เพอยงผททรงสงสอนใหปฏบตสะดวกและ บรบรณดวยธรรมทกชน พงเหนเชนทรงสงสอนดวยประโยชนใน ปจจบน ดวยประโยชนในสมปารยะ และดวยปรมตถประโยชน คอยเลอนขนไป อกอยางหนง เชนทรงสงสอนดวยบญกรยาวตถ ๓ ดวยใหทาทาน ดวยใหรกษาศล และดวยใหเจรญภาวนา ตงตนแตท ทางายขนไปหาททายาก อกอยางหนง ทรงสงสอนดวยสกขา ๓ อน เปนปรมตถปฏปทา ทรงสงสอนใหบาเพญสลสกขา หดรกษาความ ประพฤตทางกายทางวาจาใหเรยบรอย เพอกาจกวตกกมกเลสอยาง หยาบเปนเบองตนกอน แตนนทรงสนสอนใหบาเพญจตตสกขา หด


รกษาจตใหปราศจากนวรณ และอกศลอน เพอกาจดปรยฏฐานกเลส อยางกลาง ในทสด ทรงสงสอนใหบาเพญปญญาสกขา หดใชปญญา พจารณาเบญจขนธโดยไตรลกษณ เพอกาจดอนสยกเลสอยางสขม ผปฏบตธรรมกาวกาย มกไมไดผลไพบล. ค. ทรงแสดงธรรมมเหต คอผฟงอาจตรตรองเหนจรง พงเหน ในเรองกาลามสตรนน ทรงแนะนาพวกกาลมะใหใชความคดพจารณา โลภะ โทสะ โมหะสวนหนง อโลภะ อโทสะ อโมหะสวนหนง วาเกด ขนแลวทาคนใหเปนไปอยางไร โดยนยนนเปนกศลหรออกศล มโทษ หรอหาโทษมได ประพฤตแลวเปนไปเพอทกขหรอเพอสข เชนนน เปนธรรมควรประพฤต หรอควรละเสย แมพระองคกไดทรงสงสอน พระธรรมกถกไวอกขอหนงวา "แสดงธรรมแกผอน พงใหบรรยาย คอ ชกเหตผลและอปมาอปไมยมาเทยบ" ดงน เพราะพระพทธจรรยา น มคาสรรเสรญพระองควา "สนทาน ธมม เทเสต โน อนทาน" พระผมพระภาคนน ทรงแสดงธรรมมเหต หาทรงแสดงธรรมไรเหต ไม. ฆ. ทรงเปนกาลลญ รจกถอโอกาสยกขนเปน อตถปปตต คอเกดเรองเปนเหตแสดงธรรม ธรรมทแสดงเหมาะแกโอกาสแลว ยอมใหเกดผลเปนอยางด. พระพทธจรรยาน พงเหนในเรองกาลาม- สตรนน เมอพวกกาลามะกราบทลวา ตนฟนเฝอเพราะคาแนะนาของ สมณพราหมณตางพวกอนแยงกนนน พระองคทรงฉวยโอกาสนตรส สอนใหใชความคดดวยตนเอง อกเรองหนง ทอดพระเนตรเหน


สงคาลมาณพไหวทศอย ทรงเหนเปนโอกาส ตรสถามพอเกดเรองแลว ทรงแสดงทศในพระพทธศาสนา กลาวคอบคคลตางพวกอนจะพงบารง โดยนยน ทรงสามารถยงพวกกาลามะ และสงคาลมาณพใหเลอมใส แสดงตนเปนอบาสกถอพระพทธศาสนา. ง. ทรงแสดงธรรมเราใจ ยงผฟงมใหเบอดวยอาการ ๔ คอ สนทสสนา อธบายใหเหนแจม ใหเขาใจชด สมาทปนา ชวน ใหมแกใจสมาทาน คอทาตาม สมตเตชนา ชกนาใหเกดอตสาหะ อาจหาญเพอจะทา สมปหสนา พยงใหราเรงในอนทา. บาลแสดง พระพทธจรรยาน เปนอาจณของพระองค ในคราวทรงสงสอนทมได ระบเรอง. นเปนพระพทธจรรยาเนองดวยทรงสงสอนอกอยางหนง. สมเดจพระสมมาสมพทธเจา ทรงตงอยในองคคณของศาสดา และไดทรงทาหนาทแกสาวก ตามเยยงอยางของศาสดาทด พระองค จงกลาเปลงพระสรสหนาทวา "กจอยางใด อนศาสดา ผกรณาแสวง หาประโยชนเพอพวกสาวก อาศยความเอนดจะพงทา กจอยางนนอน เราไดทาแลว แกพวกทาน ทกประการ. พทธมามกบรษท มาสอดสองถงพระพทธจรรยา อนนามาซง ผล คอ พระคณนามบทน โดยฐานเปนปรกขกชน จกไดปรชาเหนวา พระองคเปนพระศาสดาผสมควรแทจรง แหงเทวดามนษยทงหลาย จกไมตนไปตามความมวาสนาของพระองค อยางโกตหลกชน ความ


เลอมใสจกมในฐานทมนคงสถาพร ทาใหเปนผมาตามดวยอจลสทธา คอความเชออนไมไหวคลอน ยงยนในพระพทธศาสนา. พ.ศ. ๒๔๖๔


พทโธ สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลายนน พระองคทรงพระ ปรชาหลกแหลม หยงเหนเหตการณทงปวง ลวงสามญชนในสมย และทรงนาเวไนยนกรใหไดปรชา และตงตนไวในทางทชอบ บณฑต ผนบถอ จงสรรเสรญพระองควาเปน "พทโธ" ผตน คอตนนอน และ "โพเธตา" ผปลก มอรรถาธบาย ดงจะกลาวในลาดบไป. ชนใด หลงงมงายอยในความเปนไปของตนและของคนอน หรอ หมดมนอยอารมณเปนทตงแหงความกาหนดยนด และความมวเมา ไมมปญญา หยงเหนคณโทษ ประโยชน มใชประโยชนอนเปนไป อยแลว และถอนตนจาภาวะอนประกอบดวยโทษ หาประโยชนมได ตงตนไวในภาวะอนเปนคณเปนประโยชน หรอไมหยงรคตของธรรมดา หลงถองมงายอย ชนนน ชอวาเปนผหลบโดยอรยโวหาร โดยอรรถ วา ปราศจากความรสก คอ ความหยงเหน. ชนใดไมหลงงมงาย และไมหมกมนอยเชนนน หรออาจถอนตนจากอารมณทตงแหงความ หลง และความหมกมนเชนนน ทาความเปนไปของตนใหสาเรจ ประโยชนยงขน หรอหยงรคตของธรรมดา และรจกประพฤตให สมควรกน ชนนน ชอวาเปนผตน โดยอรรถวาเปนผรสก กลาวคอ หยงเหน. ชนใด ชกนาผอนใหไดปรชาญาณรจกทาตนใหเปนผตนดงกลาว แลว ชนนน ชอวา ผปลก โดยอรรถวา เปนผทาเขาใหรสกหายหลง งมงาย.


สมเดจพระบรมศาสดาของเราทงหลาย เปนผตนนน ไมใชวา ตงแตตรสรแลวไป พระองคมปกตเปนอยางนน ตงแตครงยงเสดจ อยในฆราวาสมาแลว แตความตนของพระองคนน ถงทสดเมอตรสร แลว ไดทรงทาพทธกจในทางสอนพระศาสนา ยงพทธเวไนยใหได ธรรมจกษ มญาณเหนธรรม สาเรจอรรถวา เปนผปลก พระอาจารย เจาจะพรรณนาพระคณสมบต จงจบตงแตตรสรแลวไป. พระองคมปกตเปนผตน ตงแตครงเสดจอยในฆราวาสมาแลว นน พงเหนโดยอทาหรณ ดงนมาสาธกไวบางเรอง. ความเปนไปของพวกกษตรยในครงนน ในสมยทวาสงคราม กอยในหมสตรลวน บาเรออยดวยฟอนราขบรองและประโคม ยง เวลาใหลวงไปดวยความสนกเพลดเพลน สมเดจพระบรมศาสดาของ เราทงหลาย มคากลาววา เปนผตองทานายวา ถาดารงฆราวาส จกทรงอานาจเปนพระเจาจกรพรรด ถาออกผนวช จกไดตรสเปนพระ ศาสดาเอกในโลก เปนธรรมดาอยเอง ทพระชนกและพระญาตวงศ จะประสงคใหอยครองฆราวาส จงไดคดผกพนไวในทางน สดแตจะ สนกเพลดเพลนอยไดดวยประการไร มคาพรรณนาไววา พระชนก ทรงสรางปราสาทขน ๓ หลง เพอเปนทเสดจอยแหงพระราชโอรสใน ๓ ฤด ในเวลาเสดจอยปราสาทสาหรบฤดฝน อนคณะสตรลวน หา บรษปนมได บาเรอดวยฟอนราขบรองประโคม ประโลมพระหฤทย มไดเสดจลงจากประสาทตลอดฤด แตสมเดจพระบรมศาสดา กหาได ทรงเพลดเพลนเสมอไปไม กลบทรงเหนชวตของทานผไดรบบาเรอ


เชนนน แลมวเมาอยไมรจกสรางวาไรผล เกดมาแลวตายไปเสยเปลา แลวสลดพระหฤทย เบอหนายในภาวะเปนเชนนน พระคนถรจนา- จารยไดแสดงความนไว โดยนยวา ทรงพระปรารภชรา พยาธ มรณะ เปนอารมณ ไดความสงเวชพระหฤทย ทรงสาคญเหนปราสาทราช- มนเทยร อนเตมไปดวยคณะนางบาเรอนอนหลบเกลอนกลาด ม อาการวปลาสตาง ๆ วาเปนดจปาชา อนดาดาษไปดวยซากศพ พระ ดารจะเปลยนภาวะของพระองค ใหสาเรจประโยชนแกโลก เปนเหต นาใหเสดจออกทรงผนวช. เมอพระองคทรงผนวชดวยพระอธยาศยอยางนนแลว เปน ธรรมดาอยเองทจะตองเลอกวา จะเขาพวกบรรพชตอน หรอจะ ประพฤตตามลาพงพระองค ในชนตน ทรงเลอกขางเขาพวกบรรพชต อน จงไดเสดจไปอยในสานกอาฬารดาบส กาลามโคตร และอททก- ดาบส รามบตร ผเปนคณาจารยใหญในแวนแควนมคธ ณ ครงนนโดย ลาดบกน แมพระองคไดศกษาลทธชาชอง จนสองอาจารยนนยกยอง วามความรเสมอดวยตน และชวนอยชวยดแลฝกสอนบรษท พระ องคกหาไดหลงงมงายอยในลทธนนไม ทรงกาหนดเหนไมเปนสาระ ทพอพระหฤทย นเปนเหตเปลยนพระดารไปขางประพฤตตามลาพง พระองค. แมในเวลาทรงบาเพญทกรกรยาทรมานพระกาย กมพระสต สมปชญญะจบแยบยล วาจกใหผลอยางไรบาง ไมไดทรงบาเพญ อยางงมงาย ดวยถอวาเปนบญโดยสวนเดยว ทรงเหนไมเปนประโยชน


แลวและเลกเสย ทดลองในทางทาใจตอไป นเปนเหตใหตรสรธรรม วเศษ สาเรจเปนพระอรหนตสมมาสมพทธะ. อทาหรณเหลานสาธกความวา สมเดจพระบรมศาสดาทรงมปกต เปนผตน ตงแตครงยงเสดจอยในฆราวาสมาแลว. ปฏปทาของพระองคจาเดมแตตรสรแลว อนแสดงความเปนผ ตนของพระองค พงเหนโดยนย ดงจะกลาวพอเปนอทาหรณ. แรกทรงสงสอนพระศาสนา ทรงชกนาในอนาคารยปฏบต คอ ประพฤตเปนบรรพชตเปนทตง ภายหลงทรงสงสอนเชอตงแตปฏบต ของคนครองเรอนขนไปโดยลาดบ นบวายงประโยชนใหสาเรจแก เวไนย ทงคฤหสถและบรรพชต. อกอยางหนง พระองคเกดในตระกลกษตรยผครองเรอน แม เปลยนภาวะของพระองคมาเปนพระศาสดา สอนพระศาสนา กนาจะ พอพระหฤทยปกครองบรษทดวยพระองค ทรงอานาจสทธขาด แต ทรงพระปญญาสามารถหยงเหนในอนาคตกาล ประทานพระพทธาน- ญาตใหสงฆ คอ ประชมภกษ เปนใหญในกจพระศาสนา. อนง ในครงนน การขายทาส เชนไปสงครามจบเชลยมาได แลวขายเอาสน และขายตอไปอกดจสตวพาหนะ ยงไมเหนกนวา เปนดราย และยงไมมกฎหมายหาม สมเดจพระบรมศาสดาไดทรงหาม ไวโดยเปนกจ อนอบาสกคอคฤหสถผเครงในทางพระศาสนาไมควร ทา โดยทสดจนทาสสนไถ กมไดทรงอานวยตาม ทรงหามไมใหภกษ มทาสเชนนน.


อทาหรณเหลานสาธกความวา สมเดจพระบรมศาสดาทรงมปกต เปนผตน เมอครงตรสรแลว สาเรจเปนพระคณนามวา "พทโธ" สมเดจพระบรมศาสดาเปนผปลกนน พงเหนโดยนยดงจะกลาว พอเปนอทาหรณ. ชนชาวชมพทวปครงนน ยอมปนเปนเหลากนโดยชาต ผทเขา สมมตวามชาตสง คอพวกกษตรยแลพวกพราหมณ ยอมสมาคมคบหา กบเฉพาะกบคนมชาตเสมอกน ไมสงสรรคกบคนมชาตตากวา เปนตน วาพวกแพศยและพวกศทร กลาวคอพวกเจา กสงสรรคกนเฉพาะใน พวกเจา ไมเขาหมพวกพอคาและคนทางาน พวกพราหมณกเปน ประดจเดยวกน ความถอชาต ยอมเปนไปรนแรง เปนอปสรรคกนกาง ไมใหประชาชนรวมกาลงกนเขาได. สมเดจพระบรมศาสดาทรงชดนา พทธศาสนกบรษทไมใหหนกในการถอชาต จนเปนเหตดหมนผอน พงเหนอทาหรณในอนรบคนเขาอปสมบท ไมเลอกวาคนชาตใดชาต หนง เปนคนด ไมตองหามตามกฎหมายหรอวนยแลวเขามาขออปสมบท กเปนอนใหเขาหมได เปนภกษ มสงวาส คอการเขาสมาคม และ สทธ คออานาจอนชอบธรรม เสมอกน อยใตพระบญญตเสมอกน ไมไดรบยกเวนเพราะเหตแหงชาต เมอปฏบตโดยชอบยอมเปนภพพ- บคคล อาจบรรลธรรมพเศษเหมอนกน ฝายคฤหสถกไดทรงสงสอน แสดงโทษแหงความหยงเพราะชาต และคณแหงความสามคค เพอ บรรเทาความถอชาตเสย เพราะพระองคเปนผปลกในทางน การถอ ชาตในหมพทธศาสนก จงไมรนแรงเหมอนในหมพราหมณ.


อนง ในครงนน มหาชนนบถอเทวดา และวตถศกดสทธวา มฤทธ บนดาลรายดใหมแกพวกมนษยได จงบวงสรวงออนวอนขอให กาจดภย และชวยใหสาเรจปรารถนา. สมเดจพระบรมศาสดาทรง สงสอนใหสนนษฐานเหนวา สงทงปวงเปนผลเกดมขนเพราะเหต จะ สนไป กเพราะสนแหงเหต ทรงสงสอนใหได กมมสสกตาญาณ คอความรจกกาหนดเหน ความทแหงสตวมกรรมอนตนทา เปนของตน กลาวคอ ทาดกไดผลด ทาชวกไดผลชว ขอนพงเหนอทาหรณใน การทรงแสดงวา สภวบลผล คอ อาย วรรณะ สขะ ยศ สวรรค ยอม ไมไดดวยความปรารถนาและออนวอน ยอมไดเพราะปฏปทาเปนทาง มาแหงผลเหลานนเอง และทรงแสดงการถงวตถศกดสทธ เชนภเขา วนะ อาราม และรกขเจดย เปนสรณะของพวกมนษย ผหวาดหวน แตภยวา หาเปนสรณะทแทไม และทรงแสดงถงเหตผลอยางอนอก. เนองดวยความนบถอเทวดานน คนในครงนน ไดทาพธบชา ยญฆาสตวพาหนะ เชนโคและมาบาง ปศสตวเชนแพะ แกะ สกร ไกบาง เอาเนอเผาไฟเซนพระเพลง เพอสะเดาะเคราะห หรอเพอใช บนในเมอมโชคชยไดลาภ พธของทานผมอานาจหรอมงม ยอมเปน การใหญขนไปตามสวน เกณฑผคนเขามาขวนขวายในการน พลอย ไดรบความลาบากตามกน ไดยนวา กอนแตนน บชายญอนสาคญ ถงฆามนษยบางกม. สมเดจพระบรมศาสดาทรงชกนาในทางบรจาคทาน อนจะสาเรจประโยชนแกปฏคาหกแลวอทศสวนกศลแดเทวดาเปนสวน เทวดาพลแทนบชายญญพธ และบวงสรวงอยางอน ขอนพงเหน


อทาหรณ ในการทรงแสดงโทษแหงการบชายญแกพระเจาปเสนท- โกศลผเตรยมจะทาอย และทรงแสดงพธบาเพญเทวดาพล ในทาง พระพทธศาสนาแกวสสการมหาพราหมณ เปนอาท. แมการบาเพญบพพเปตพล โดยอาการเซนโภชนาหารแกบรพ- บรษและบรพสตรของตน กทรงชกนามาในทางบรจาคทาน แลว อทศสวนกศลไปถง ขอน พงเหนอทาหรณ ในการทรงแสดงวธ บาเพญบพพเปตพลในทางพระพทธศาสนา แกพระเจาพมพสารมคธราช เปนตน. อนง เนองดวยการถอชาต คนทงหลายยอมมปกตเหนแกตว จะทาการอยางใดอยางหนง แมเปนประโยชนแกผอน ตวตองได ประโยชนดวยจงนะทา อธยาศยนตดมาในสนดาน แมแหงคนถอพระ พทธศาสนา ทาบญใหทาน ยงปรารถนาจะไดสมบตอยางนนอยางน สมเดจพระบรมศาสดา ทรงชกนาใหละความเหนแกตว และตงใจ ทา มงความสมควรเปนใหญ ดวยทรงตการทาดวยอตตาธปไตย ยก ตนเปนใหญ และโลกาธปไตย เพงโลกเปนใหญ และทรงสรรเสรญ ธรรมาธปไตย มงธรรมเปนใหญ แมในฝายบรรพชต ขอนกตด อธยาศยมา จงไมพอใจจะเผอแผประโยชนแกผอน ประพฤตหาสข เฉพาะตน กลบถอวาเปนผมกนอยสนโดษด แตปฏปทาเชนนหาใชของ สมเดจพระบรมศาสดาและพระสาวกไม ตงแตไดตรสรแลวพระองค ทรงสงสอนพระศาสนาดวยพระองคเอง และทรงสงพระสาวกใหเทยว ประกาศพระศาสนาดวย พระองคยงเวลาใหลวงไป ดวยทรงบาเพญ


ปรตถประโยชนเปนทตง. อกประการหนง ความเขาใจของคนในครงกอนพทธกาลวา มธรรมชาตอยางหนงสงอยในสรระเหมอนคนอยในเรอน สาเรจเปน อตภาพ เปนผรสก เปนผเสวยทกข กลาวโดยรวบยอด เปน ผทากจของมโนธาต เปนสภาพยงยนไมรจกดบ ในเวลามรณะ ธรรมชาตนออกจากสรระไปสงในสระระอนทแรกตง ลาพงสรระยอม ทรดโทรมไป. ธรรมชาตน เรยกในศพทมคธวา "อตตา" ในศพท สสกฤตวา "อาตมน" แปลวา "ตน" ในบางปกรณเรยกวา "ชวะ" แปลวา "สภาพเปน" ไทยเราเรยกวา "เจตภต" แปลวา "ภตใจ" หรอ "ธาตใจ" ฝายสมเดจพระบรมศาสดาทรงแสดง ใหพทธบรษทเขาใจวา เบญจขนธไดแกรป คอสรระ ๑ เวทนา คอ ความรสกสขทกข หรอไมทกขไมสข ๑ สญญา คอความจาได ๑ สงขาร คอความคดอาน ๑ วญญาณ คอความรแจงทางทวาร ๑ อนธรรมดาคมเขาเปนสงขาร หาใชอตตาไม. เกดขนเพราะเหตรปกาย อนธาตทง ๔ คมกนเขา เกดสบเนองมาจากมารดาบดา เตบขนเพราะ ขาวสกและขนมสด [บาลวา อย กาโย รป จาตมมหาภตโก มาตาเปตกสมภโว โอทนกมมาสจจโย] สวนนามธรรมอาศย ทวาร ๕ ภายนอกมจกษเปนตน และอารมณอนเปนวสย มรปเปนตน ประจวบกนเขา เกดวญญาณความรแจงทางทวารขน อาศยมโน [เรยกในภาษาสสกฤตวา มนส] คอใจ และธรรมคออารมณ ม รปเปนตน อนใจปรารภถงในลาดบแหงการเกดวญญาณทางทวารภาย


นอกขนแลว เกดมโนวญญาณ คอความรแจงทางใจขน นเปน วญญาณขนธ ประชม ๓ ประการ คอทวาร อารมณ และวญญาณ เปนสมผส อนเปนปจจยใหเกดเวทนา สข ทกข ไมทกขไมสข อยางใดอยางหนง นเปนเวทนาขนธ ความกาหนดหมายอารมณอน เกดในลาดบ จดเปนสญญาขนธ สญเจตนา ความคดอาน กบวตก ความตร วจาร ความตรอง อนเกดขนในลาดบกน จดเปนสงขาร- ขนธ เบญจขนธน ยอมสนไปเพราะสนแหงธาต แมมโนธาต ก ยอมมคตอยางเดยวกน เปนสภาพไมยงยน อาศยเหตเกดขนแลว มความสนความเสอมเปนธรรมดา. ขอนสาธกดวยพระพทธพจน แสดงความเหนของพระอรยาสาวกผละสกกายทฏฐ ความเหนวากายของ ตนไดแลว ทานยอมไมเหนเบญจขนธเปนอนเดยวกนกบอตตา ยอมไม เหนอตตาวามเบญจขนธ ยอมไมเหนเบญจขนธในอตตา ยอมไมเหน อตตาในเบญจขนธ. อนง บรรพชตในครงนน ยอมเขาใจวาโมกขะอนไดแกวมตต ความพนจากกเลสอาสวะ เปนคณจะพงบรรลไดดวยตงความเพยรทาง กายอยางตงเครยด ฝายสมเดจพระบรมศาสดา ทรงคานวาเปน อตตกลมถานโยค คอประกอบความลาบากตนเปลา หาประโยชน มได ปฏบตแตพอเปนกลาง ไมหยอนนกจนตกไปทางกาม ไมตง เครยดนกจนลาบากเปลา จงจะสาเรจประโยชน. ขอน สาธกดวยพระธมมจกกปปวตตนสตรปฐมเทศนา. อทาหรณเหลาน สาธกความวา สมเดจพระบรมศาสดาทรงเปน


ผปลกผอนใหตน สาเรจเปนพระคณนามวา "โพเธตา." พระองคทรงคณสมบตเหนปานนแลว ทรงแสดงพระธรรมใดไว เพอเปนหลกแหงความประพฤตของมหาชน พระธรรมนน ยอมเปน คณอนพระองคตรสดจรง พงเหนอทาหรณ ในความไมประมาท คอ ความไมเลนเลอ อนมอปการะมาก ทงในทางคดโลก ทงในทางคด ธรรม. พระสงฆสาวกอนพระศาสดาปลกแลว ปฏบตตามธรรมนน ยอมเปนผปฏบตดจรง. ขอสาธชนผอานผฟงธรรมภาษตนแลว พงคานงถงพระพทธคณ และพระพทธจรรยา บารงศรทธาเลอมใสใหเจรญขนตามคราว และ พงถอเปนเนตต คอแบบอยาง เพออนวตรตาม ไมพงเปนคนหลง งมงาย พงเปนผใชความตรกตรองหยงรเทาถงการณ และพงแนะนา ผอนใหไดความรความเขาใจเชนน ความระลกถงพระคณของสมเด๗ พระบรมศาสดาจกสาเรจประโยชนทวกน. พ.ศ. ๒๔๕๙


ภควา [จากหนงสอธรรมวภาคปรเฉทท ๒] บดน จกพรรณนาบทวา "ภควา" ดเหมอนพระคนถรจนา- จารยไมแนใจวา ออกจากศพทอะไรหรอธาตอะไร ทานพจารณา แกไวตาง ๆ อยางหนงวา ออกจาก ภช ธาต ทแปลวาแจก วา แบง อธบายวา แจกพระธรรมรตนะ สาเรจรปเปน ภาค หรอ ภค แปลวาสวน วาสมบต อธบายวามสวนแหงธรรม มคณสมบต อก อยางหนงวา ออกจาก ภช ธาต ทแปลวาคบ วาเสพ อธบายวา เสพเสนาสนะสงด หรอจะอธบายวา เสพสนตวหาธรรม กเขารป สาเรจรปเปน ภค แปลวามอาการนาคบ อธบายวา ทรงนาผเขา ไปคลใหไดประโยชนตามสมควร อกอยางหนงวา ออกจาก ภช แปลวาหก อธบายวาหกคอกาจดกเลสและปาปธรรมทงปวง. ขาพเจา คนหาความเขาใจบทนมานานแลว ไดพบในพราหมณสมย เปนคา เรยกฤษทวไปกได เรยกเทวดาบางกได ทใชเรยกฤษหลงเหลออย ในปกรณของเรากม แหงหนงพวกภททวคคยกมาร ๓๐ คน เทยว ตามหาหญงคนหนงผลกของหนไป พบพระศาสดาเสดจประทบอย ใตรมไมตาบลไรฝาย ไมรจกพระองค ถามวา "อป ภควา อตพ ปสเสยย" แปลวา "ภควา เหนหญงบางหรอ ?" อกแหงหนง ในชาดก ราชอามาตยตามเกสดาบส ผอนพระเจาพาราณสทรงบารง อยในพระนคร แตทลลาไปอยกบกปปดาบสผศษย ไดฉนแตของปาอน จดหารสเคมมได ไมเหมอนอยในพระนครทไดฉนของอรอยตาง ๆ วา


"กถนน ภควา เกส กปปสส รมส อสสเม" แปลวา "ภควา เกส ยนดอยไดในอาศรมแหงกปปดาบสดวยอยางไร ?" และไดรบ ตอบวา ความคนเคยนนแล เปนรสอนเยยม สวนในพระพทธศาสนา ใชเปนบทเรยกพระศาสดา และพระพทธเจาทงหลายอนเทานน ไมใช เรยกพระสาวก. ขาพเจาลงมตวา ออกจาก ภค ศพท อนสาเรจ มาจาก ภช ธาต ทแปลวาแจก วาแบง มคเทยบวา โสภคย โทภคย ใชตามลาพงศพทเปนขางด แปลวา โชค มคาดคาราย ประกอบ เปนแตคากลาง ๆ แปลวาเคราะห เชนเคราะหด เคราะหราย. โดยนยน แปลวา ผมโชค วาผมเคราะหด อธบายวา ครงยงไมได ออกทรงผนวช กไดรบทานบารงมาเปนอยางด ตงแตทรงพระเยาว จนทรงพระเจรญ ออกผนวชแลวทรงแสวงหาทางตรสรอยถง ๖ ป นา กลวไมสาเรจ มาสาเรจเขาได แตนนทรงประกาศพระศาสนา สามารถ ยงผอนใหบรรลธรรมพเศษเปนพระสงฆขนได และอาจยงเวไนยนอก จากนนใหไดศรทธาเลอมใสยอมนบถอ ประดษฐานพระพทธศาสนา ขนไว จดวาเปนผมโชค มเคราะหดทกคราวมา ในเวลาสอนพระ ศาสนา ปรากฏวาพวกเดยรถยคดราย แตกไมอาจทา สอนโจรและ ยกษผรายกาจ กไมถกทาราย และไมถกผครองนครทเสดจไปสอน ศาสนาระแวงวาเปนผบญและกาจดเสย จดวาเปนผมโชคมเคราะหด เหมอนกน. ควรจะเรยกวาพระผมพระภต แตเรยกพระผมพระภาค ชะรอยจะเหนใกลตอเสยงวา พระพกตรซงแปลวาหนา เกรงจะนาความ เขาใจเฉไปกระมง จงเรยกตามททานสนนษฐานไวโดยประการหนง.


[จากหนงสอหวใจสมถกมมฏฐาน] พระผมพระภาคเจา ทรงพระคณทเปนอตตสมบตเชนนนแลว จด วามภคยะ คอสมบตอนชกจงคนอนเขามาคบ. ผใดเขามาคบ พระองค ยอมทรงสงสอนผนน แจกอรรถแจกธรรมใหเขาใจชด บณฑตหมาย เอาพระคณสมบตน ขนานพระนามไววา "ภควา" แปลวา ทาน ผมภคยะหรอวาทานผมภาค พระองคทรงแจกธรรมสงสอนประชาชน ใหไดบรรลผลอนดงาม ทงสวนโลกยทงสวนโลกดร ยงคนผไมเคย เขาใจใหเขาใจ ยงคนผเคยเขาใจมาบางแลวใหเขาใจกวางขวาง นา ความหลงอนเปนเหตตนเตนและหวาดหวนเสย. [จากหนงสอบพพสกขาวณณนา] พระนามวา ภควา นน แปลวา ผมภาค กภาคนนไดแกกศล ธรรมมทานศลเปนตน ซงเปนธรรมอนถงซงสวนอนอดมอยางอกฤษฏ และเปนกศลยงโลกยสขโลกดรสขใหบงเกดขน ภาคนน ยอมมแก พระองค เพราะเหตนน พระองคจงทรงพระนามวา ภควา. อนง ภควา แปลวาเปนผแจกออก กแลพระผมพระภาคนน ยอมแจกออก ซงสรรพธรรมทงปวง โดยประเภทวา เปนกศลและอกศล และอพยา- กฤตธรรม มใชกศลและอกศลเปนตนแลว กแจกกระจายขยายธรรม เหลานนเปนจตเจตสกแลว กจดแจกเปนภม ๔ เปนตน เพอใหกลบตร รแจงชดในธรรมมกศลเปนตนนน แลวยกยายธรรมเหลานนเปนขนธ อายตนะ ธาต อนทรย อรยสจ ปฏจจสมปบาท เปนตน เพอเปน อารมณแหงวปสสนาปญญา และแจกสามญญลกษณะ เครองหมาย


เปนสามญซงมทวไปในธรรมเหลานน คอ อนจจตา ความทธรรมเหลา- นนเปนของไมเทยง ทกขตา ความทธรรมเหลานนเปนทกข อนตตตา ความทธรรมเหลานนเปนของไมใชตน. ๓ นเปนลกษณะเครองหมาย แหงวปสสนาปญญา และประสงคจะชวา ในธรรมทงปวงเหลานนไดจรง อย ๔ จงทรงแจกสจจะของจรงแหงพระอรยเจา ๔ คอ ทกข สมทย นโรธ มรรค แลวประสงคจะใหเหนวาเปนทกข ดวยเหตน จงทรงแจก อรรถแหงสจจะ ๔ นนวา ธรรมมขนธเปนตนนนเปนทกข ดวยอรรถ คอบบคนสตวอยาง ๑ ดวยอรรถคอธรรมอนปจจยทงหลายมตณหา เปนตนประชมพรอมกนเขาไปทาใหเปนขนอยาง ๑ ดวยอรรถคอ ยงสตวใหเรารอนพรอมอยาง ๑ ดวยอรรถคอเปนของแปรปรวนไม ยงยนอยาง ๑ จงเปนทกข ตณหาเปนสมทย เหตเปนแดนเกดแหง ทกขนน ดวยอรรถคอประมวลมาดวยสามารถยงทกขใหเกดอยาง ๑ ดวยอรรถคอเปนเหตมอบใหซงทกขเปนผลของตนอยาง ๆ ดวยอรรถ คอประกอบสตวไวดวยทกขอยาง ๑ ดวยอรรถคอหามกนไวไมให สตวไดมรรคผลอยาง ๑ จงเปนสมทย. ความดบตณหาเปนนโรธทดบ ทกข ดวยอรรถคอสลดเสยซงอปธ ธรรมเปนทเขาตงอยแหงทกข ทงปวงอยาง ๑ ดวยอรรถคอวเวกสงดจากสงขารทงปวงอยาง ๑ ดวย อรรถคอเปนธรรมอนปจจยสงใดสงหนง ไมไดประชมพรอมกน กระทา ใหเปนขนอยาง ๑ ดวยอรรถคอเปนของไมตาย เพราะเปนของเทยง อยาง ๑ จงชอวานโรธ. สมมาปฏปทา ชอวามรรค วาทาง ดวยอรรถ คอนาสตวออกจากวฏฏทกขอยาง ๑ ดวยอรรถคอเปนเหตยงสตวให


ถงซงพระนพพานอยาง ๑ ดวยอรรถคอเหนซงนพพานเปนธรรมอนสขม ลวงสวนอยาง ๑ ดวยอรรถคอเปนอธบดแหงสมปยตธรรมในการ เหนซงนพพานอยาง ๑ จงชอวามรรค. พระผมพระภาคทรงจาแนกซง ธรรมทงหลาย โดยนยดงนเปนตน เพราะเหตนน จงทรงพระนามวา ภควา. คาวา ภควา นเปนพระนามแหงพระผมพระภาค สาหรบกลาว ดวยสามารถความเคารพในพระผมพระภาค ผเปนศาสดาอนวเศษและ อดมกวาสตวทงหลาย. [นวรหคณคาถา] ภาคเยน ภคธมเมห สมงค จาตโล มน ครคารวยตโต จ วสสโต ภควา อต. [แปลนวรหคณคาถา] พระมนผมความพรอมเพรยงและไมมผใดชง (ไมมผใดเปรยบ) ดวยภาคยะ (คอบญ) ดวยภคธรรมทงหลาย และประกอบแลวดวย คารวะของผหนก (ผประกอบแลวดวยคารวะอนบคคลพงทาแกทาน ผหนก) ปรากฏแลววา ภควา ดงน. ภคธรรม ๖ ประการคอ อสสรยะ ความเปนใหญในจต ๑ ธรรม โลกตรธรรม ๑ ยสะ ยศททราบทวไปในโลกสาม ๑ สร ความงามแหง องคาพยพ ๑ กามะ คณทพระองคปรารภนา ๑ ปยตตะ ความเพยร ๑ รวม ๖ ประการดวยกน ดงน. พทธศาสนกบรษท ควรระลกถงพระคณสมบตของสมเดจพระ บรมศาสดา โดยพระพทธคณดงพรรณนามานนแลว ดวยความเชอ


มนและความเลอมใส โดยความเคารพนบถออนสนทใจ ในกาลใด ธรรมมาปรากฏในจต ในกาลนน ชอวาไดเหนพระตถาคตเจาดวยใจ การเหนพระองคดวยญาณจกษ ยอมยงประโยชนใหสาเรจยงกวาการ เหนดวยมงสจกษเสยอก แมพระองคกไดตรสวา "ผใดเหนธรรมผ นนชอวาเหนเรา" ดงน สมเดจพระบรมศาสดาจารย แมเสดจ ปรนพพานมาแลว แตยงมพระคณสมบตทรงอย อนจะพงหยงเหน ดวยญาณ ผใดหยงเหนพระคณสมบตของพระองคดวยนาใจแจงชด จนไดศรทธาเลอมใส ผนนไดชอวาไดเหนพระองค เพราะมพระ พทธภาษตวา "ผใดเหนเรา ผนนชอวาเหนธรรม" ในลาดบนนจกได ทสสนานตตรยะ คอการเหนอนเปนกศลอยางเยยม เพมพนธรรมปต ใหเกดขนในใจ สมควรแกพทธมามกะ คอผรบเอาพระองคเปนท นบถอของตน เปนทางเครองอบรมกศลสมมาปฏบตใหไพบล. พวกเราทงหลายเคารพนบถอพระองค กเพราะทรงพระคณและ มพระพทธจรรยาอนดงาม นาความปกระพฤตของพวกเราใหเปนไปใน ทางทชอบ เราถงพระองคเปนพระบรมศาสดา สมควรจะระลกถง พระคณสมบตและพระพทธจรรยาของพระองค เพอบารงศรทธาและ เลอมใสใหเปนไปกลา แมพระองคเสดจปรนพพานแลวนาน ผลแหง ความตงจตกจกเปนเสมอกน. ขออานวยพรแกพทธบรษททงคฤหสถและบรรพชต จงเจรญดวย จตรพธธรรม คอ อาย วรรณะ สขะ พละ จงสถาพร ในพระบวรพทธ- ศาสนา จงไดบรรลวบลผลมความสาราญปราศจากโรค เจรญมนใน


พระศาสนาของพระองค พรอมทงวงศวารพวกพอง ขอพระพทธา- นภาพจงคมครองใหปราศจากภยเวร อยาพบเหนความลาบาก อยา มทกขกายทกขใจ จงมสขรกษาตนใหสวสด เทอญ. จบพระพทธคณ โดยอนสสรณนยเทาน.

Documents

คํําาน สมถกััมมฏฐาน เป นหลัูกสตรนักธรรมชั้ พิ มพั้นเองครี้ ... · นักธรรมเอก