ชีววิทยา แมลง และการควบคุมe-library.dmsc.moph.go.th/ebooks/files/dmsc-1703.pdf · ชีววิทยาและนิเวศวิทยา

ฝายชววทยาและนเวศวทยา กลมกฏวทยาทางการแพทย

สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข

กรมวทยาศาสตรการแพทย

กระทรวงสาธารณสข

ชววทยาชววทยาและการควบคมและการควบคม

ทเปนปญหาสาธารณสขทเปนปญหาสาธารณสข

แมลงแมลง

ฝายชววทยาและนเวศวทยา กลมกฏวทยาทางการแพทย

สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข



ชววทยาแมลงและการควบคม

ทเปนปญหาสาธารณสข

iiชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

จดทำโดย สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข



โทร 0-2951-0000-14 ตอ 99245

Email: [email protected]

[email protected]

บรรณาธการ อษาวด ถาวระ

ผชวยบรรณาธการ จกรวาล ชมภศร

สวฒนา ศรออน

สกญญา ปโรทกานนท

พมพครงท 1 พ.ศ. 2544



พมพครงท 4 พ.ศ. 2553 (ฉบบปรบปรง)

ออกแบบ Desire CRM

พมพท บรษท หนงสอดวน จำกด

ขอมลทางบรรณานกรมของหอสมดแหงชาต

สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข.

ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.--นนทบร: สถาบนวจย

วทยาศาสตรสาธารณสข, 2544.

154 หนา.

1. แมลงทเปนพาหะของโรค. I. ชอเรอง.

614.43

ISBN 974-7549-20-4

ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข iii

คำนำ

แมลงเปนสตวทมจำนวนมากทสดในโลก คาดคะเนวามแมลงทงหมดประมาณ 5 ลาน

ชนด บางชนดเปนพาหะของโรคทสำคญทางสาธารณสข เนองจากประเทศไทยตงอยในเขต

เสนศนยสตร ซงมสภาพอากาศและสงแวดลอมทเออตอการขยายพนธและการเจรญเตบโต

ของแมลง จงตองเผชญกบโรคตางๆ ทมแมลงเปนพาหะ เชน ไขเลอดออก ไขชคนกนยา

ไขสมองอกเสบ มาลาเรย โรคเทาชาง โรคไทฟอยด อหวาตกโรค โรคภมแพตางๆ

การศกษาวจยทางชววทยาและนเวศวทยาของแมลงทเปนปญหาสาธารณสข จงม

ความสำคญในฐานะทเปนการสรางองคความรเกยวกบแมลง เพอจะไดสามารถควบคม

ปองกน และกำจดแมลงตางๆ ไดอยางมประสทธภาพ

สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขเปนหนวยงานทดำเนนการวจยเพอพฒนา

เทคโนโลยในการควบคมและปองกนโรค รวมถงปองกนกำจดแมลง ตลอดจนพฒนาระบบ

ขอมลเกยวกบโรคตดเชอและพาหะนำโรคมาอยางตอเนอง ไดจดทำหนงสอเลมนขนเพอ

เผยแพรองคความรเกยวกบแมลงทเปนปญหาสำคญทางสาธารณสข เชน ยง รนฝอยทราย

แมลงสาบ แมลงวน เหา โลน เรอด หมด เหบ ไร และสตวขาขอมพษตางๆ เพอเปนประโยชน

ทางการศกษาและการปฏบตหนาทของเจาหนาทสาธารณสขในการควบคมโรค โดยไดรวม

เรองของปลวกเอาไวดวย เพราะถงแมจะไมใชพาหะนำโรค แตปลวกเปนแมลงทสรางความ

สญเสยแกสงกอสรางและวสดอปกรณตางๆ ทประชาชนจำนวนมากเผชญอย

หวงวาผลของความเพยรในการศกษาวจย และความตงใจดทจะถายทอดความรทได

รบ ของฝายชววทยาและนเวศวทยา จะเปนประโยชนตอการปองกนและควบคมโรคทมแมลง

เปนพาหะ ตามสมควร

(ดร. นพ.ปฐม สวรรคปญญาเลศ)

ผอำนวยการสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข

ivชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

ผเรยบเรยง

อษาวด ถาวระ วท.บ. (ชววทยา),

วท.ม. (สตววทยา),

Cert. Of Medical Entomology,

Ph.D. (Tropical Medicine),

นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการพเศษ

นฤมล โกมลมศร วท.บ. (ชววทยา),

วท.ม. (อายรศาสตรเขตรอน),

Dr.Med.Sci. (Medical Entomology),

รองศาสตราจารย

อภวฏ ธวชสน วท.บ. (เทคนคการแพทย),

Cert. Of Medical and Veterinary Vector Control,

M.Appl.Sc. (Entomology),

Ph.D. (Tropical Medicine)


จกรวาล ชมภศร วท.บ. (จลชววทยา)

Ph.D. (Tropical Medicine) Candidate

นกวทยาศาสตรการแพทยชำนาญการ

สภทรา เตยวเจรญ วท.บ. (ชววทยา),


พ.บ., อ.บ. (เวชศาสตรครอบครว)


นภา เบญจพงศ วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,

วท.ม. (เกษตร) สาขากฏวทยา,

นกวชาการดานกฏวทยาทางการแพทย

ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข v

อรญากร จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,


Ph.D. (Biology)


ประคอง พนธอไร วท.บ. (ทวไป)

วท.ม. (ปาราสต)

ผเชยวชาญดานกฏวทยาทางการแพทย

ณฐ มาลยนวล วท.บ. (กฏวทยา),


Ph.D. (Microbiology)


จตต จนทรแสง วท.บ. (เกษตร) สาขากฏวทยา,


Ph.D. (Biology)


viชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

เรอง ผเรยบเรยง หนา

ยงพาหะ (Mosquito Vectors) อษาวด ถาวระ 1

รนฝอยทราย (Sand flies) นฤมล โกมลมศร 25

แมลงสาบ (Cockroaches) อภวฏ ธวชสน 29

แมลงวน (Flies) จกรวาล ชมภศร 43

เหาและโลน (Lice) อษาวด ถาวระ 60

เรอด (Bed bugs) สภทรา เตยวเจรญ 67

และมวนเพชฌฆาต (Assassin bugs)

ดวงกนกระดก (Rove beetles) นภา เบญจพงศ 73

มด (Ants) อรญากร จนทรแสง 77

หมด (Fleas) ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ 86

เหบ (Ticks) และไร (Mites) ณฐ มาลยนวล 95

สตวขาขอมพษ จกรวาล ชมภศร 105

(Venomous arthropods)

โรคตางๆ ทนำโดยแมลง ประคอง พนธอไร 118

(Vector-borne diseases)

ลกษณะทางคลนกทเกดจาก สภทรา เตยวเจรญ 127

สตวขาขอ (Clinical symptoms)

ปลวก (Termites) จตต จนทรแสง 138

สารบญ

ยงพาหะ (Mosquito Vectors) 1

ตารางท 1 โรคทนำโดยยงและแมลงดดเลอดอนๆ ในประเทศไทย พาหะ โรค

ยงกนปลอง(Anopheles spp.) มาลาเรย,ฟลาเรย

ยงรำคาญ(Culex spp.) ฟลาเรย,ไขสมองอกเสบ

ยงลาย(Aedes spp.) เดงก,ไขเลอดออก(denguehaemorrhagicfever),

ไขชคนกนยา,ฟลาเรย

ยงเสอ(Mansonia spp.) ฟลาเรย

รนฝอยทราย(Phlebotomus, Lutzomyia spp.) Leishmaniasis

รน(Culicoidesspp.) Mansonellosis

รนดำ(คน)Blackflies(Simuliumspp.) Allergicreactions

แมลงเปนสตวทมปรมาณมากทสดในโลกมทงแมลงทสวยงามมประโยชน เชนผเสอ

แมลงปอแมลงทเปนอาหารเชนตกแตนจงหรดแมลงดานาแตแมลงททกคนรจกกนดและ

เปนสตวปกทพบไดทกหนทกแหงคอยง

ในโลกนมยงกวา 4,000 ชนด จดอยในอนดบDiptera วงศ Culicidae ยงบางชนด

เปนพาหะนำโรคมาสคนและสตวเชนยงลายAedes aegyptiและAe. albopictusนำโรค

ไขเลอดออก (Denguehaemorrhagic fever) ไขชคนกนยายงCulex tritaeniorhynchus

นำโรคไขสมองอกเสบ (Encephalitis) ยงกนปลองนำโรคมาลาเรย (Malaria) และยงเสอนำ

โรคฟลาเรย (Filariasis) หรอโรคเทาชาง โรคทกลาวมานเกดในคน สวนในสตวนนยงกม

ความสำคญมากเชนกน เนองจากเปนตวนำโรคตางๆหลายชนดในสตว เชนยงรำคาญCulex

quinquefasciatus นำโรคพยาธหวใจสนขมาลาเรยในนกยงบางชนดชอบกดววทำใหนำหนกวว

ลดและผลตนมไดนอยลงนอกจากเปนอนตรายตอคนและสตวเลอดอนแลวยงยงเปนอนตรายตอ

สตวเลอดเยนอกดวย

อษาวด ถาวระ สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขกรมวทยาศาสตรการแพทย

ยงพาหะ (Mosquito Vectors)

2ชววทยาและการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

ชววทยาและนเวศวทยา

ยงมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ(completemetamorphosis

หรอ holometabola) การเจรญเตบโตในแตละระยะตองมการลอกคราบ (molting) ซงถก

ควบคมโดยฮอรโมนทสำคญ3ชนดคอbrainhormone,ecdysoneและjuvenilehormone

รปรางในแตละระยะแตกตางกนมากแบงเปน4ระยะคอระยะไข(egg)ระยะลกนำ(larva)

ระยะตวโมง(pupa)และระยะตวเตมวย(adult)

ระยะไข ไขยงแตละชนดมขนาดและลกษณะไมเหมอนกนจากลกษณะการวางไขอาจบอกชนด

ของกลมยงได ยงชอบวางไขบนผวนำหรอบรเวณชนๆ เชนบรเวณขอบภาชนะเหนอระดบนำ

การวางไขของยงแบงออกเปน4ประเภท

1. วางไขใบเดยวๆบนผวนำเชนยงกนปลอง

2.วางไขเปนแพ(raft)บนผวนำเชนยงรำคาญ

3.วางไขเดยวๆตามขอบเหนอระดบนำเชนยงลาย

4.วางไขตดกบใบพชนำเปนกลมเชนยงเสอหรอยงฟลาเรย

ระยะไขใชเวลา2-3วนจงฟกตวออกเปนลกนำในยงบางชนดไขสามารถอยในสภาพ

แหงไดหลายเดอนจนกระทงเปนป เมอมนำกจะฟกออกเปนลกนำ แหลงวางไขของยงแตละ

ชนดแตกตางกน เชนยงลายชอบวางไขในภาชนะขงนำทมนษยสรางขน สวนยงรำคาญชอบ

วางไขในแหลงนำสกปรกตางๆ นำเสยจากทอระบายนำ แตหากไมพบสภาพนำทชอบ ยงก

อาจวางไขในสภาพนำทผดไปนกวทยาศาสตรหลายคนรายงานวาปจจยทชวยใหยงตวเมยร

วาควรจะวางไขทใดกคอสารเคมบางอยางในนำสารเคมนอาจเปนพวกdiglyceridesซงผลต

โดยลกนำยงทอาศยอยในแหลงนำนนหรอเปนกรดไขมน (fatty acid) จากแบคทเรย หรอ

เปนสารพวกphenoliccompoundsจากพชนำ

ไขยงรำคาญ ไขยงกนปลอง ไขยงลาย


ระยะลกนำ ลกนำยงแตละชนดอาศยอยในนำตางชนดกนเชนตามภาชนะขงนำตางๆตามบอนำ

หนองลำธารโพรงไมหรอกาบใบไมทอมนำลกนำยงสวนใหญลอยตวขนมาหายใจบนผวนำ

โดยมทอสำหรบหายใจเรยกวา siphonยกเวนยงกนปลองไมมทอหายใจ แตจะวางตวขนาน

กบผวนำ โดยมขนลกษณะคลายใบพด (palmate hair) ชวยใหลอยตวและหายใจทางร

หายใจ (spiracle) สวนยงเสอ (Mansonia sp.) จะใชทอหายใจซงสนและปลายแหลมเจาะ

พวกพชนำ และหายใจเอาออกซเจนผานรากและลำตนของพชนำ อาหารของลกนำยงไดแก

สงมชวตเลกๆ ในนำนนเอง เชน แบคทเรย ยสต สาหราย ลกนำจะลอกคราบ 4 ครง เมอ

ลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงการเจรญเตบโตในระยะลกนำใชเวลาประมาณ7-10วน

ขนอยกบชนดของลกนำอาหารอณหภมและความหนาแนนของลกนำดวย

ระยะตวโมง ตวโมงรปรางผดไปจากลกนำสวนหวเชอมตอกบสวนอก รปรางลกษณะคลายเครอง

หมายจลภาค ( , ) ระยะนไมกนอาหาร เคลอนไหวอยางรวดเรวมทอหายใจคหนงทสวนหวเรยกtrumpetsระยะนสนใชเวลาเพยง1-3วน

ลกนำยงรำคาญ ลกนำยงกนปลอง ลกนำยงลาย

ตวโมงยงรำคาญ ตวโมงยงกนปลอง ตวโมงยงลาย

ลกษณะสำคญของตวโมง

ทอหายใจตา

หวและอก

ทอง

พาย(paddle)


ระยะตวเตมวย ตวยงแบงออกเปน3สวน

1. สวนหว (head) มลกษณะกลมเชอมตดกบสวนอกประกอบดวยตา1ค ตาของ

ยงเปนแบบตาประกอบ(compoundeyes)มหนวด(antenna)1คระยางคปาก(palpi)1ค

และมอวยวะเจาะดด (proboscis) 1 อน มลกษณะเปนแทงเรยวยาวคลายเขม สำหรบ

แทงดดอาหาร

หนวดของยงแบงเปน 15ปลองสามารถใชจำแนกเพศของยงได แตละปลองจะมขน

โดยรอบในยงตวเมยขนนจะสนและไมหนาแนน(sparse)เรยกวาpilose antennaสวนตวผ

ขนจะยาวและเปนพม (bushy) เรยกวาplumose antenna หนวดยงเปนอวยวะทใชในการ

รบคลนเสยงตวผจะใชรบเสยงการกระพอปกของตวเมย,ความชนของอากาศ,รบกลน

Palpi แบงเปน 5ปลอง อยตดกบ proboscis ในยงกนปลองตวเมย palpi จะตรง

และยาวเทากบproboscisสวนยงตวผตรงปลายpalpiจะโปงออกคลายกระบองในยงอนท

ไมใชยงกนปลอง palpi ของตวเมยจะสนประมาณ 1/4 ของ proboscis สวนตวผ palpi

จะยาวแตตรงปลายไมโปงและมขนมากทสองปลองสดทายซงจะงอขน

2. สวนอก (thorax)มปก1คดานบนของอก(mesonotum)ปกคลมดวยขนหยาบๆ

และเกลด ซงมสและลวดลายตางๆกน เราใชลวดลายนสำหรบแยกชนดยงได ดานขางของ

อกมเกลดและกลมขนซงใชแยกชนดของยงไดเชนกนดานลางของอกมขาแตละขาแบงออก

เปนชวงตางๆคอ coxaซงมขนาดสนอยทโคนสดตอไปเปน trochanter คลายๆบานพบ,

femur,tibiaและtarsusซงมอย5ปลองปลองสดทายมหนามงอๆ1คเรยกวาclawsขาก

มเกลดสตางๆ ใชแยกชนดของยงได ปกมลกษณะแคบและยาวมลายเสนปก (veins) ซง

มชอเฉพาะของแตละเสนปกจะมเกลดสตางๆ กนตรงขอบปกดานหลงจะมขนเรยงเปนแถว

เรยก fringe เกลดและขนบนปกนกใชในการแยกชนดของยงไดเชนกน นอกจากนยงม

halteres 1ค มลกษณะเปนปมเลกๆอยตอหลงจากปก เมอยงบนhalteresจะสนอยางเรว

ใชประโยชนในการทรงตวของยง

3. สวนทอง (abdomen)มลกษณะกลมยาวประกอบดวย10ปลองแตจะเหนชด

เพยง8ปลองปลองท9-10จะดดแปลงเปนอวยวะสบพนธในยงตวผจะใชสวนนใชแยกชนด

ของยงได

หนวดยงตวเมย (pilose antenna) หนวดยงตวผ (plumose antenna)


อาหาร ยงทง 2 เพศกนนำหวานจากเกสรดอกไมกสามารถดำรงชวตอยได แตสวนใหญยง

ตวเมยยงตองการโปรตนจากเลอดมนษยหรอสตว เพอชวยในการเจรญของไขและใชสราง

พลงงานยงตวเมยเทานนทกดคนและสตว ยงแตละชนดชอบกนเลอดตางกนพวกทชอบกน

เลอดสตวเรยก zoophilic สวนพวกทชอบกนเลอดคนเรยก anthropophilic เลอดจะเขาไป

ชวยในการเจรญของไข การเจรญของไขแบบทตองการโปรตนจากเลอดเรยก anautogeny

ในยงไมกชนดไขจะสกไดโดยใชอาหารทสะสมไว ไมตองกนเลอด เรยก autogeny เชน ยง

Aedes togoi, Culex molestusเวลาทยงออกหากนกไมเหมอนกนเชนยงลายชอบหากนใน

เวลากลางวน สวนยงรำคาญชอบหากนในเวลากลางคน ยงแมไกชอบหากนตอนพลบคำ

และยำรง

การบน มลกษณะเฉพาะสำหรบยงแตละชนด เชนยงลายบานจะบนไปไมไกลบนไดประมาณ

30-300เมตรยงลายสวนบนไดประมาณ400-600เมตรยงกนปลองบนไดประมาณ0.5-1.6

กโลเมตร สวนยงรำคาญบนไดตงแต 200 เมตรถงหลายกโลเมตรยงพาหะนำโรคไขสมอง

ภาพแสดงสวนตางๆ ของยง

Scutellum

THORAX

Compoundeye

Wing

Foreleg

ProboscisAntenna

HEAD Maxillarypalpus

OcciputScutum

Femur

Tibia

Tarsus Midleg

Hindleg

Cercus

ABDOMEN

Vertex

I II

III

IV

V

VI VII

VIII

Claw

Fringe

Halteres


อกเสบบนไดไกลถง50กโลเมตรยงตวเมยสามารถบนไดไกลกวายงตวผ

การผสมพนธ ยงตวผลอกคราบโผลออกจากตวโมงกอนยงตวเมยและอยใกลๆแหลงเพาะพนธเมอ

ตวเมยออกมา1-2วนจะผสมพนธกนหลงจากผสมพนธแลวยงตวเมยจะออกหาแหลงเลอด

แตยงบางชนดตองการเลอดกอนการผสมพนธ เชนAnopheles culicifacies นอกจากนยง

กนปลองมพฤตกรรมการบนวอนเปนกลมเพอการจบคผสมพนธ เรยก swarmingซงมกเกด

ขนตอนพระอาทตยกำลงตกโดยแสงทออนลงอยางรวดเรวมผลในการกระตนกจกรรมน

สวนยงลายจบคผสมพนธโดยไมตอง swarm ตวผจะตอบสนองตอเสยงกระพอปก

ของยงตวเมยยงลายตวผสามารถคนหาตวเมยไดภายในระยะทางประมาณ25เซนตเมตร

อายของยง ยงตวผมกมอายสนกวายงตวเมยโดยยงตวผมอายประมาณ1สปดาหยกเวนในกรณ

ทเลยงดดวยอาหารสมบรณและมความชนสง จะมอายอยไดเปนเดอน สวนยงตวเมยมอาย

1-5เดอน

อายของยงขนอยกบปจจยหลายอยางเชนในฤดรอนยงมกจกรรมมากทำใหอายสน

เฉลยประมาณ2สปดาห ในฤดหนาวยงมกจกรรมนอย จงอายยน ในบางพนทยงสามารถ

จำศลตลอดฤดหนาว

ยงทสำคญในทางการแพทยม4สกลคอ

1.ยงลาย (Genus Aedes)

2.ยงควเลกซหรอยงรำคาญ (Genus Culex)

3.ยงกนปลอง (Genus Anopheles)

4.ยงเสอหรอยงฟลาเรย (Genus Mansonia)

ยงกนปลอง ยงลาย ยงรำคาญ ยงเสอ


Genus Aedes

ยงในสกลนทสำคญม 2 ชนด คอ ยงลายบานAedes aegypti และ ยงลายสวน

Aedes albopictus

ยงลายบาน (Aedes aegypti) เปนตวการสำคญในการนำโรคไขเลอดออกและไขชคนกนยาในประเทศไทย (ทาง

อเมรกาใตแอฟรกานำไขเหลองyellow fever)มถนกำเนดจากแอฟรกาชอบอาศยอยในบาน

หรอบรเวณรอบๆบานแหลงเพาะพนธของยงลาย เชนตมนำถงซเมนต ใสนำบอคอนกรต

ในหองนำ,จานรองขาตกนมด,ยางรถยนตเกาๆ,กระปอง,แจกน,รางนำฝนทมนำขง,กะลา

มะพราว,กาบใบตนไม,รตนไม

ยงลายมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (completemetamor-

phosis)เชนเดยวกบยงชนดอนการเจรญเตบโตแบงเปน4ระยะคอ

1. ไข(egg)ยงลายจะวางไขเปนฟองเดยวๆตดไวทผนงดานในเหนอระดบนำบรเวณ

ทชนๆ ไขใหมมสขาว ตอมาประมาณ 12-24 ชวโมง จะเปลยนเปนสดำ ระยะฟกตวในไข

ประมาณ2.5-3.5 วน ในสภาพความชนสงและอณหภมประมาณ28-30oซสามารถอยในท

แหงไดนานเปนปเมอระดบนำทวมไขจงฟกตวออกมาเปนลกนำ

2. ลกนำ(larva)หลงจากออกจากไขแลวลกนำเรมกนอาหารมการเจรญเตบโตและ

ลอกคราบ4ครง ระยะในการลอกคราบแตละครงเรยกวา instar เชนลกนำทฟกออกจากไข

เรยกวาfirst instarเมอลอกคราบตอไปกลายเปนsecondinstarลกนำใชเวลาในการเจรญ

เตบโตประมาณ7-10วนลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงหรอดกแด

3. ตวโมง (pupa) ระยะนตวจะโคงงอ ไมมการกนอาหาร ชอบลอยตดกบผวนำ

ใชเวลา1-2วนจงลอกคราบออกเปนตวเตมวย

4. ตวเตมวย(adult)เรมผสมพนธเมออายประมาณ24ชวโมงตวเมยผสมพนธเพยง

ครงเดยวแตวางไขไดหลายครงสวนตวผผสมพนธไดหลายสบครงในหนงชวโมงหลงจากนน

ยงตวเมยจะออกกนเลอดยงลายชอบกนเลอดคนและหากนในเวลากลางวนบางครงยงลาย

อาจกดคนในเวลากลางคนแตเปนภาวะจำเปน เชน ไมพบเหยอในเวลากลางวนหลงจากกน

เลอดอมแลว ยงตวเมยจะไปเกาะพกรอใหไขเจรญเตบโต เรยกชวงนวา gonotrophic cycle

ซงใชเวลาประมาณ2.5-3.5วนแหลงเกาะพกของยงลายไดแกบรเวณทมดอบลมในหองนำ

ในบานโดยเฉพาะตามสงหอยแขวนภายในบานเชนเสอผามงมานหลงจากไขเจรญเตมท

แลวจะบนไปหาทวางไขชอบทรมนำทมใบไมรวงลงไปและมสนำตาลๆจะกระตนการวางไข

ไดดแตยงลายไมชอบนำทมกลนเหมน


ลกษณะทสำคญของยงลายAedes aegypti

ตวเตมวย l ตรงบรเวณดานหลงของอกมเกลดสขาวเปนรปเคยว2อนคกน

ลกนำยง l บรเวณทองปลองท8มcombscaleลกษณะคลายฉมวก

l บรเวณอกมหนามแหลมอยดานขางเรยกวาlateralspine

ยงลายบาน ยงลายสวน

ยงลายสวน (Aedes albopictus) ยงลายชนดนมถนกำเนดในเอเชยลกษณะคลายคลงกบยงAe. aegypti มาก แต

สงเกตไดจากเกลดสขาวบนดานหลงของอกไมเปนรปเคยวแตเปนเสนตรงเสนเดยวพาดตาม

ยาวตรงกลาง อปนสยความเปนอยคลายยงลายบานแตมกพบอยในชนบท แหลงนำทใช

เพาะพนธมกจะเปนแหลงนำธรรมชาต ในสวนผลไม สวนยาง อทยานตางๆ เชน โพรงไม,

กระบอกไมไผ, ลกมะพราว, กะลา, กระปอง, ขวดพลาสตกทนกทองเทยวทงไว ยงลายสวน

บนไดไกลกวายงลายบานยงชนดนเปนตวการสำคญในการนำเชอไวรสโรคไขเลอดออกและ

ไขชคนกนยาไดเชนเดยวกน

Genus Culex

ยงในสกลนทสำคญทางแพทยม4ชนดคอ

1. Culex pipiens quinquefasciatus

2. Culex tritaeniorhynchus

3. Culex gelidus

4. Culex fuscocephala

ยงรำคาญ (Culex quinquefasciatus) พบมากในแอฟรกาและเอเชย วางไขเปนแพในนำเนาเสย แหลงเพาะพนธมกอยใกล

บานไขแพหนงมประมาณ200-250ฟองทอณหภม24-30oซไขฟกภายใน30ชวโมงออก


หากนกลางคน ชอบกนเลอดคน ในประเทศพมา อนเดย อนโดนเซย ยงชนดนเปนตวการ

สำคญในการนำโรคฟลาเรย สำหรบประเทศไทยพบวายงชนดนสามารถนำเชอฟลาเรยได

เชนกนแตการศกษาเรองนในสภาพธรรมชาตยงมขอมลนอยนอกจากนยงอาจทำใหมอาการคน

แพและเกดเปนแผลพพองไดในบรเวณทถกยงกดและใกลเคยง

Culex tritaeniorhynchus ยงชนดนเปนตวนำเชอไวรสJapaneseBencephalitisซงทำใหเกดโรคไขสมองอกเสบ

พบทวไปในประเทศไทย แตพบมากในจงหวดภาคเหนอ เชนเชยงใหม เชยงราย อตรดตถ

นานแหลงเพาะพนธอยตามทองนาหลมทเกดจากรอยเทาสตวบอนำเลกๆทมพชนำลำธาร

ยงชนดนชอบกนเลอดววควายและหมมากกวาเลอดคนและนกออกหากนตงแตพลบคำจน

ตลอดคนสวนมากหากนนอกบาน

Culex gelidus เปนตวนำเชอไวรสททำใหเกดโรคไขสมองอกเสบเชนเดยวกบCx. tritaeniorhynchus

แหลงเพาะพนธ ไดแก สระนำบอหนองนำลางคอกสตว ลำธารเลกๆยงชนดนชอบอาศย

อยในแหลงนำทมพชนำหากนกลางคนชอบกนเลอดสตว

Culex fuscocephala เปนตวนำเชอไวรสททำใหเกดโรคไขสมองอกเสบพบตามหนองนำบงนาขาวหากน

กลางคนยงชนดนชอบกนเลอดสตวเชนวว,ควาย,สกร,นก,คน

Genus Anopheles

ยงสกลนเปนตวการนำโรคมาลาเรย ซงเกดจากเชอโปรโตซว Plasmodium ยง

กนปลองทเปนพาหะสำคญในประเทศไทยม4ชนดคอ

Cx. pipiens quinquefasciatus

Cx. tritaeniorhynchus Cx. gelidus Cx. fuscocephala


l Anopheles minimus เพาะพนธตามลำธารทมนำใสสะอาดไหลชาๆมหญาขน

ตามขอบและมรมเงาเลกนอยพบในทองทแถบเขาหรอใกลเขา เกาะพกในบานตอนกลางวน

ในบานทคอนขางมดแตในบางทองทไมเกาะพกในบานชอบกนเลอดคนมากกวาสตว

l Anopheles dirus (An. balabacensis) เพาะพนธตามแหลงนำนง มรมเงา เชน

ตามปลกโคลนรอยเทาสตวและแหลงนำชวคราวทมนำใสและมใบไมแหงถงนำในสวนชอบ

อยตามเขาและปาเชงเขากดคนตอนกลางคนตงแต22:00น.และมากทสดหลงเทยงคนม

นสยชอบเกาะพกนอกบานชอบกนเลอดคน

l Anopheles sundaicus เพาะพนธตามแหลงนำกรอยทมแสงแดดสองถงพบทาง

แถบชายทะเลหากนนอกบานไมมรายงานเกาะพกในบาน

l Anopheles maculatus เพาะพนธตามทองทปาเขาปาบกเบกทวไป แหลงเพาะ

พนธไดแก ลำธารเลกๆ ทมแสงแดดสองถง คลายแหลงเพาะพนธของAn. minimus ตว

เตมวยชอบเกาะพกตามพมไมเตยๆกนเลอดทงคนและสตวหากนนอกบานมากกวาในบาน

วงจรชวตของยงกนปลองมอย4ระยะเชนกน

1. ไข (egg) ยงกนปลองจะวางไขเปนฟองเดยว บนผวนำในตอนกลางคน ครงละ

100-150ฟอง ไขรปรางคลายเรอบรเวณสองขางตอนกลางของฟองไขมเยออากาศเปนทน

เรยกวา float เปนสวนททำใหไขลอยนำ ซงเปนลกษณะเฉพาะของไขยงในสกลยงกนปลอง

สวนใหญไขใชเวลา2-3วนจงฟกตวเปนลกนำ

2. ลกนำ (larva) มการลอกคราบ 4 ครง ลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวโมงใช

เวลาประมาณ13-15วนหรอมากกวานนทอณหภมตำลกนำวางตวขนานกบผวนำมขนรป

พด เรยกวาpalmate hairsปรากฏอยบนปลองทองเกอบทกปลอง เปนลกษณะเฉพาะของ

ลกนำยงกนปลองทำหนาทพยงลกนำใหลอยตว

3. ตวโมง(pupa)ใชเวลาประมาณ2-3วนเมอลอกคราบครงสดทายกลายเปนตวยง

พรอมทจะบนรวมระยะเวลาจากไขจนกลายเปนตวเตมวยประมาณ17-21วน

4. ตวเตมวย (adult) ยงตวเมยผสมพนธไดทนท การผสมพนธเพยงครงหนงสามารถ

วางไขได5-6ชดแตจะตองไดรบเลอดกอนทกครงเมอไดกนเลอดแลวยงตวเมยจะไปเลอกท

สงบเกาะพกรอใหไขสก ซงใชเวลาประมาณ48ชวโมงแลวจะบนไปหาแหลงนำทเหมาะสม

เพอวางไขยงทวางไขแลวเรยกparousยงไมเคยวางไขเรยกnulliparous

ยงกนปลอง ลกนำยงกนปลอง


Genus Mansonia

ยงในสกลนทสำคญและเปนตวการนำโรคเทาชาง(Filariasis)ซงเกดจากเชอBrugia

malayiทางภาคใตของประเทศไทยชนดทพบแพรหลายไดแก

lMansonia uniformis lMansonia dives

lMansonia bonneae lMansonia annulifera

การเจรญเตบโตและการเปลยนแปลงรปรางของยงMansonia เปนแบบสมบรณ

(completemetamorphosis) เชนเดยวกบยงอนๆ ระยะเวลาการเจรญเตบโตคอนขางยาว

จากไขจนเปนตวเตมวยใชเวลาประมาณ23-30วนม4ระยะคอ

ยงเสอ

ปก

รากพช

รากพช

ลกนำ

ไขยง

combteeth

ตวโมง

1. ไข (egg) ไขจะถกวางตดกบดานใตของใบพชนำมสคลำ เกาะกนอยเปนกระจก

รปรางคลายกลบดอกไมกลมหนงประกอบดวยไขประมาณ75-200ฟองไขใชเวลา2-3วน

จงฟกเปนตวลกนำ

2. ลกนำ (larva) มลกษณะพเศษอยททอหายใจ (siphon) มลกษณะรปกรวยสน

ปลายแหลมหยกคลายใบเลอยใชเจาะตดกบตนหรอรากพชนำ มลนปดเปดแขงแรงมาก

หายใจโดยไดรบออกซเจนจากเซลลของพชนำใชเวลาเจรญเตบโต16-20วน

3. ตวโมง (pupa)ทอหายใจดดแปลงรปราง เพอแทงเขาไปในเนอเยอพชนำ ใชเวลา

5-7วนกลายเปนยงตวเตมวย

4. ตวเตมวย (adult) ยงชนดนแตกตางจากยงชนดอนๆตรงทเกลด (scale) มสสน


ตารางท 2 สรปขอแตกตางระหวางยง 4 สกลลกษณะทวไป Aedes Culex Anopheles Mansonia

แหลงเพาะพนธ แหลงนำสะอาดใน แหลงนำขงบนดน แหลงนำไหลเออยๆ บงนำทมพชนำ

บานไดแกตมนำ แองหนทอระบายนำ คอนขางสะอาด เชนจอกแหน

อางนำบอซเมนต นำครำใตถนบาน แองหนโพรงไม ผกตบชวาแพงพวย

ไหกระปองกะลา นำในทงนารอยเทา นาขาวปาชายเขา ปาพรทมพชนำ

ยางรถยนตมนำขง สตวภาชนะขงนำ ฯลฯ

จานรองขาตแจกน สกปรกฯลฯ

กาบใบพชโพรงไม

เปลอกผลไมฯลฯ

การเกาะพก ลำตวขนานกบพน ลำตวขนานกบพน ลำตวและสวนทอง ลำตวขนานกบพน

ทำมมกบผนงทเกาะ

ประมาณ45๐

รปรางลกษณะ lลำตวมเกลดขาว lลำตวมสนำตาล lลำตวมสนำตาล lลำตวมเกลดหยาบ

บนดานหลงสวนอก lขาไมมปลองขาว คอนขางดำ สนำตาลออนๆ

lขามปลองขาว ทเหนชดเจน lปกมเกลดเหน lปกมเกลด

สลบดำทง3ค lปกคอนขางใส เปนสซดสลบเขม หยาบใหญเหนได

เหนชดเจน lปากตวเมยpalpi lปากตวเมยpalpi ชดเจน

lปกคอนขางใส สองขางของปากสน สองขางของปากยาว lปากตวเมยpalpi

lปากตวเมยpalpi ยาวไมถง1/4ของ เกอบเทาความยาว สองขางของปากยาว

สองขางของปากสน ปาก ของปาก กวาของCulex เลก

ยาวไมถง1/4 นอย

ของปาก

ลกนำ ทอหายใจอวนสน ทอหายใจเรยวยาว ไมมทอหายใจลอย ทอหายใจสนเปนฟน

ลอยทำมมกบผวนำ ลอยทำมมกบผวนำ ขนานผวนำเคลอน เลอยเจาะแทงในราก

เคลอนไหวแบบตวด เคลอนไหวเปนรปตว ไหวตรงๆสลบไปมา พชนำเคลอนไหวเปน

ตว เอส(S) รปตวเอส(S)

ลายแปลกตา โดยมากเปนสนำตาล โดยเฉพาะทปกเกลดมลกษณะกลมและใหญกวายง

ชนดอน ยงชนดนหากนกลางคน เมอผสมพนธและกนเลอดแลว มกจะเกาะพกบรเวณ

ยอดหญารอจนไขสกจงไปวางไขในแหลงเพาะพนธตามบงหรอหนองนำทมพชนำ เชนจอก

แพงพวย ผกตบชวา ยงตวเมยหากนนอกบาน ชอบกนเลอดวว สนข แพะ สตวปกและคน

เวลาทออกหากนมากทสดเปนชวงพลบคำและกอนพระอาทตยขนอาจพบวากดกลางวนใน

บรเวณทความชนสง มรมเงา ยงตวเมยกนเลอดเพยงครงเดยวกเพยงพอตอการเจรญของไข

ระยะเวลาในการสรางไขประมาณ4-5วน


ลกษณะทวไป Aedes Culex Anopheles Mansonia

ไข เปนฟองเดยวตด เปนแพลอยอยบน เปนฟองเดยวลอย เปนแพตดอย

ตามขอบภาชนะ ผวนำ บนผวนำโดยมทน ใตใบพชนำ

เหนอระดบนำเลกนอย ชวย

การออกหากน เวลากลางวน เวลาพลบคำตลอด เวลากลางคน เวลากลางคน

ในบานและใกลบาน ถงเชามดโดยมาก นอกบาน นอกบาน

หากนนอกบาน

นำโรคสำคญ ไขเลอดออกไขชคน- ไขสมองอกเสบและ มาลาเรยหรอไขปา เทาชางชนดBrugian

กนยาและฟลาเรย ฟลาเรยชนด หรอไขจบสน (Brugla malayi)และ

ชนดBancroftian Bancroftian Bancroftian

(W. bancrofti) (W. bancrofti) (W. bancrofti)

พฒนาการดานการควบคมยงพาหะ (Development on mosquito vector control)

ในปจจบน ววฒนาการทางดานระบบเทคโนโลยสารสนเทศเจรญมากขนทำใหขอมล

ขาวสารของโรคตดตอทเปนปญหาทางสาธารณสขแพรไปอยางรวดเรว เชนขาวการระบาดของ

โรคปญหาดงกลาวมมานานแลวแตยากตอการควบคมและมหลายปจจยททำใหการระบาด

ของโรคทวความรนแรงเพมมากขน เชน การเพมจำนวนอยางรวดเรวของแมลงในหลาย

ประเทศทวโลก รวมทงประเทศไทยซงตงอยในเขตเสนศนยสตร มภมอากาศแบบรอนชน

และมสภาพภมประเทศทเหมาะสมตอการเจรญแพรพนธของแมลงจงทำใหแมลงมการเพม

จำนวนอยางรวดเรว และถอไดวาเปนสงมชวตทมจำนวนชนดและปรมาณมากทสดในโลก

ดงนนจงมรายงานอบตการณการระบาดของโรคตดตอทมแมลงเปนพาหะอยตลอดเวลา

จำเปนตองศกษาหามาตรการในการควบคม

การควบคมโรคตดตอใดๆ ใหไดผลดและมประสทธภาพจะตองเกดจากความรวมมอ

ของหลายหนวยงานทงภาครฐและเอกชน โดยภาครฐควรเปนหนวยงานทใหความรทาง

วชาการดานสาธารณสขแกประชาชน รวมทงแนะนำวธการควบคมและปองกนโรคผานสอ

ตางๆทกระดบซงในยคโลกาภวตนมความเจรญทางดานการคมนาคมขอมลขาวสารเขาถง

ประชาชนมากขนมการนำเอาระบบเทคโนโลยสารสนเทศเขามาใหความรดานโรคตดตอและ

ดานอนๆเพมมากขนเจาหนาทสาธารณสขและประชาชนสามารถใชบรการจากระบบเทคโนโลย

สารสนเทศของกระทรวงสาธารณสขโดยคลกไปทhttp://www.moph.go.thจะไดรบขอมลท

มประโยชนในการวางแผนลดการระบาดของโรคอยางมประสทธภาพ

จากการประชมของคณะผเชยวชาญควบคมพาหะนำโรคของกระทรวงสาธารณสข

สรปวาพฒนาการในการควบคมยงพาหะอาจแบงออกไดดงน


1. การควบคมยงโดยใชสารเคม มมาตงแตสมยโบราณ เชน การใชนำมนราดการใชสารหน (Paris green) ตอมาม

การสงเคราะหสารเคมชอดดท ทำใหเกดความหวงวาจะสามารถควบคมและกำจดมาลาเรย

ใหหมดไปจากโลกได สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาทดลองใช ดดท ควบคมยงพาหะ

โดยจดทำโครงการนำรอง (piilot project) ทดลองการใชสารเคมควบคมยงพาหะตวเตมวย

ทอำเภอสารภจงหวดเชยงใหมในปพ.ศ.2492ผลการศกษาพบวาไดผลดจงขยายโครงการ

ตอไปและในปพ.ศ. 2508 ไดจดทำโครงการกำจดมาลาเรยแหงชาตโดยมมาตรการควบคม

ยงพาหะเปนมาตรการสำคญมการใชดดทพนตามฝาผนงบานขนาด2กรม/ตารางเมตรใน

ปพ.ศ.2524ไดมการนำสารเคมเฟนนโทรไธออนมาพนขนาด1กรมตอตารางเมตรโดยใช

ในทองทปญหาและทองทชายแดนบางสวน

การใชสารเคมระยะหลงๆ ประสบปญหาเปนอยางมาก โดยเฉพาะปญหายงพาหะ

สรางความตานทานตอสารเคม ในปพ.ศ. 2518องคการอนามยโลกรายงานวายงกนปลอง

จำนวนถง42ชนดตานตอสารเคมกำจดแมลงในจำนวนน41ชนดตานตอดลดรน,24ชนด

ตานตอ ดดท และ 21 ชนดตอตานทงดลดรนและ ดดท นอกจากนนยงมรายงานวาAn.

albimanus ในประเทศอเมรกากลางไดตานตอเคมกำจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรสและ

คารบาเมทAn. culicifaecies ในอนเดยAn. sacharovi และAn. hyrcanus ในตรก และ

An. messaeในโรมาเนยเกดการตานตอเคมกำจดแมลงพวกออรกาโนฟอสฟอรส

ในป พ.ศ. 2524 ขอมลขององคการอนามยโลกรายงานวามยงกนปลองตานตอเคม

กำจดแมลงเพมขน ในจำนวนน 47 ชนดตานตอดลดรน, 37 ชนดตานตอ ดดท, 46 ชนด

ตานทงดดทและดลดรน, 13ชนดตานตอพวกออรกาโนฟอสฟอรส และ 5 ชนดตานตอพวก

คารบาเมทตอมาในปพ.ศ.2529มรายงานวายงกนปลองมากกวา50ชนดตานตอสารเคม

กำจดแมลงในจำนวนนพบวา50ชนดตานตอดลดรน,49ชนดตานตอดดทนอกจากนนยง

มรายงานตานสารออรกาโนฟอสฟอรสถง26ชนดตานตอกลมคารบาเมท14ชนดและตานตอ

ไพรธรอยด16ชนดในระยะหลงยงทตานสารเคมไดแกAn. stephensi ในอหรานอรกและ

ปากสถาน,An. arabiensisในซดาน,An. culicifaeciesในอนเดยและศรลงกา,An. sacharovi

ในตรก,An. maculatus ในมาเลเซย,An. sinensis ในประเทศจน,An. vagus และAn.

subpictus ในประเทศเวยดนามยงทพบวาตานตอสารเคมในระดบสงและมการตานขาม

กลม (cross resistance) ของสารเคมไดแก ยงAn. albimanus จากประเทศแถบอเมรกา

กลาง,ยงAn. arabiensisในประเทศซดาน,ยงAn. stephensiในประเทศอหรานในอดต

ไดมการนำสารเคมมาใชโครงการมาลาเรยประมาณ6 ชนดคอดดท, HCH,มาลาไธออน,

เฟนนโตรออน, เฟนไธออนและโปรพอกเชอร และไดมการนำมาใชในโครงการอกหลายชนด

เชนไพรมฟอสเมทรล,เพอรเมทรน,เดลตาเมทรน,ไซเปอรเมทรน

ปญหาสำคญทตามมาคอปญหามลภาวะของสภาพแวดลอมปจจบนนหลายประเทศ


ไดหามใชสารเคมทมฤทธตกคางนานๆ เชน ดดท มการถกปญหาการใชสารเคมเหลานเปน

จำนวนมาก และมแนวโนมจะรนแรงยงขน โรงงานผลต ดดท หลายแหงจำเปนตองปดหรอ

ยายแหลงผลตทำใหเกดปญหายงยากในประเทศกำลงพฒนานอกจากปญหาดงกลาวขางตน

แลว ปจจบนผผลตสารเคมกประสบปญหาดานการวจยหรอสงเคราะห หรอผลตสารเคม

เหลานไมนอย ระยะหลงจงมสารเคมออกสตลาดนอยมากเนองจากตนทนในการคนควาและ

การผลตสงจากขอมลขององคการอนามยโลกทมโครงการประเมนประสทธภาพและทดสอบ

ประสทธภาพของสารเคมมามากกวา30ปจนถงประมาณกลางปพ.ศ.2520มบรษทสงสาร

เคมมาใหทดสอบและประเมนรวมจำนวน1,737ชนด ในปพ.ศ. 2521 ไมมบรษทใดสงสาร

เคมใหมเขาทดสอบพ.ศ.2522มสงมาเพยง6ชนดและหลงจากนนมปละ1-2ชนดเทานน

แสดงวาแนวโนมการผลตสารเคมชนดใหมๆลดลงมาก

ปจจบนไดมการสนใจนำสารเคมมาชบหรอพนมง และเสอผาโดยเฉพาะการใชสาร

เคมกลมไพรธรอยด (Rosendaal, 1989)สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาการใชมงชบสาร

เคมเปรยบเทยบคาใชจายในการปองกนมาลาเรยในกลมคนงานตดออยในภาคตะวนออก

พบวาการลงทนคมกวาการใชมงปองกนยงเพยงอยางเดยว นอกจากนนพบวา สารเคมเพอร

เมทรน (permethrin)มฤทธตกคางตดกบมงไนลอนไดนานมากกวา16 เดอน (Rattanakul

etal,1989)

ตารางท 3 WHO-recommended insecticides for indoor residual treatment against mosquito vectors

(WHO, 2006) Insecticide Chemical type Dosage of ai Duration Insecticide WHO hazard

effective action of action Classification

(g/m2) (months) of aia

Bendiocarb Carbamate 0.100-0.400 2-6 Contact&airborne II Propoxur Carbamate 1-2 3-6 Contact&airborne II DDT Organochlorine 1-2 >6 Contact II Fenitrothion Organophosphate 2 3-6 Contact&airborne IIMalathion Organophosphate 2 2-3 Contact III Pirimiphos-methyl Organophosphate 1-2 2-3 Contact&airborne IIa-Cypermethrin Pyrethroid 0.020-0.030 4-6 Contact II Bifenthrin Pyrethroid 0.025-0.050 3-6 Contact II Cyfluthrin Pyrethroid 0.020-0.050 3-6 Contact II Deltamethrin Pyrethroid 0.020-0.025 3-6 Contact II Etofenprox Pyrethroid 0.100-0.300 3-6 Contact Ul-Cyhalothrin Pyrethroid 0.020-0.030 3-6 Contact II

ai=activeingredient

aClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse


ตารางท 4 Amounts of insecticide formulation recommended for treating nets (WHO, 2006) Insecticide Formulation Dosage per mosquito neta

a-Cypermethrin 10%suspensionconcentrateb 6mlCyfluthrin 5%emulsion,oilinwater 15mlDeltamethrin 1%suspensionconcentrate 40mlDeltamethrin 25%water-dispersibletablet Onetablet Etofenprox 10%emulsion,oilinwater 30mll-Cyhalothrin 2.5%capsulesuspension(microencapsulated) 10ml Permethrin 10%emulsifiableconcentrate 75mlaBasedonthehighestWHOrecommendedconcentrationofactiveingredient(ai)persquaremetreofnetting(a-cypermethrin,

20-40mgai/m2;cyfluthrin,50mgai/m2;deltamethrin,15-25mgai/m2;etofenprox,200mgai/m2;l-Cyhalothrin,10-15mg

ai/m2;andpermethrin,200-500mgai/m2)andforafamily-sizednetof15m2andknownuptakeofliquidbypolyesterand

cottonnetting

b10mlwitha-cypermethrin6%suspensionconcentrate

ตารางท 5 Insecticides used for cold aerosol or thermal fog application against mosquitoes

(WHO, 2006)

Insecticide Chemical Dosage of ai (g/ha) WHO hazard

Cold aerosols Thermal fogsa Classification of aib

Fenitrothion Organophosphate 250-300 250-300 IIMalathion Organophosphate 112-600 500-600 III Pirimiphos-methyl Organophosphate 230-330 180-200 III Bioresmethrin Pyrethroid 5 10 UCyfluthrin Pyrethroid 1-2 1-2 II Cypermethrin Pyrethroid 1-3 - II Cyphenothrin Pyrethroid 2-5 5-10 II

d,d-trans-Cyphenothrin Pyrethroid 1-2 2.5-5 NADeltamethrin Pyrethroid 0.5-1.0 0.5-1.0 II D-Phenothrin Pyrethroid 5-20 - U Etofenprox Pyrethroid 10-20 10-20 Ul-Cyhalothrin Pyrethroid 1.0 1.0 II Permethrin Pyrethroid 5 10 II Resmethrin Pyrethroid 2-4 4 III

ai=activeingredientaThestrengthofthefinishedformulationwhenapplieddependsontheperformanceofthesprayingequipmentusedbClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse;

NA=notavailable


2. การใชสารเคมควบคมลกนำยงพาหะ การดำเนนการคอนขางมขอจำกดในเกอบทกประเทศโดยเฉพาะในประเทศไทยทงน

เนองจากแหลงเพาะพนธยงพาหะสวนใหญไมเหมาะสมในการนำสารเคมไปใช การนำไปใชจง

เปนเพยงนำไปแกปญหาเฉพาะหนาหรอการนำไปศกษาทดลองยกเวนการใชเคมกำจดลกนำ

ยงลายซงใหผลเปนทนาพอใจในหลายพนทสารทใชไดแกเทมฟอส,ฮอรโมนสงเคราะห,สารลด

แรงตงผว(oilsurfactant),สมนไพรเชนสารสกดจากสะเดาสารสกดจากรากหนอนตายอยาก

ตารางท 6 WHO-recommended compounds and formulations for control of mosquito larvae

(WHO, 2006)

Insecticide Chemical type Dosage of Formulation WHO hazard

ai (g/ha) Classification of aia

Fueloil - b Solution -

B.thuringiensis Biopesticide c Water-dispersiblegranule -

israelensis

Diflubenzuron Insectgrowthregulator 25-100 Wettablepowder U

Methoprene Insectgrowthregulator 20-40 Emulsifiableconcentrate U

Novaluron Insectgrowthregulator 10-100 Emulsifiableconcentrate NA

Pyriproxyfen Insectgrowthregulator 5-10 Granules U

Chlorpyrifos Organophosphate 11-25 Emulsifiableconcentrate II

Fenthion Organophosphate 22-112 Emulsifiableconcentrate, II

granules

Pirimphos-methyl Organophosphate 50-500 Emulsifiableconcentrate III

Temephos Organophosphate 56-112 Emulsifiableconcentrate, U

granules

ai=activeingredient

aClassII=moderatelyhazardous;ClassIII=Slightlyhazardous;ClassU=unlikelytoposeanacutehazardinnormaluse;

NA=notavailable

b142-190l/ha,or19-47l/haifaspreadingagentisadded

cToopenbodiesofwateratdosagesof125-750gofformulatedproductperhectare,or1-5mg/lforcontrolofcontainer-

breedingmosquitoes

3. การจดการทางดานสภาพแวดลอมเพอการควบคมยงพาหะ การวางแผน การจดรปองคกร การดำเนนการและประเมนเกยวกบการดำเนนการ

สภาพแวดลอมในการควบคมพาหะมวธการตางๆพอสรปไดดงน


3.1 การปรบปรงเปลยนแปลงสภาพแวดลอม เปนวธการควบคมพาหะตงแตตน

และไดผลอยางถาวร วธการนจะเปนประโยชน สำหรบโครงการควบคมพาหะทเกยวของกบ

การสราง ระบบการชลประทาน ระบบคคลองสงนำเพอการเกษตรและการสรางอางเกบนำ

การสรางถนนหนทางตางๆ วธการนจะสำเรจไดผลขนอยกบแหลงเพาะพนธของยงพาหะ

ความยากงายในการดำเนนการวธการทใชไดผลไดแกการระบายนำเพอลดแหลงเพาะพนธ

ยง การกำจดแหลงเพาะพนธโดยการกลบถมการปรบและควบคมความเรวของกระแสนำ

กเปนการเปลยนสภาพแวดลอมเพอการควบคมยงพาหะเชนเดยวกน

3.2 การทำสภาพแวดลอมให ไมเหมาะสม เปนวธการควบคมยงพาหะโดยทำสภาพ

แวดลอมใหไมเหมาะสมทจะเปนแหลงเพาะพนธหวงผลในการควบคมระยะสนวธการทไดม

การนำมาทดลองใชไดแกการจดการเปลยนแปลงระดบและความเรวของกระแสนำการถาก

ถางวชพชตางๆรมลำธารการใชผงซกฟอกปนแดงนำยาฆาเชอนำสมใสในจานรองขาต

3.3 การลดการสมผสระหวางคน ยงพาหะ และเชอโรค เปนวธการพนฐานงายๆท

มการนำมาใช เชน การปองกนตนเองจากยงพาหะกด โดยทาสารทาปองกนยง การสราง

เครองปองกนยงเขาไปกด เชนสรางบานทมฝาผนงรอบบานการใชมงลวดนอกจากนนการ

จดหาแหลงนำทเหมาะสมตลอดจนการสขาภบาลกมสวนในการลดอตราการสมผสระหวาง

คนยงและเชอโรคได

3.4 การใชวธการผสมผสาน ไดแกการใชวธการตางๆดงกลาวขางตนมาผสมผสาน

ใชในการควบคมยงพาหะตามความเหมาะสม

วธการดงกลาวขางตนสามารถนำไปใชไดตามสภาพแวดลอม ความพงพอใจของ

ประชาชนและความเปนไปไดของงบประมาณทงนขนอยกบชนดของยงพาหะนโยบายของ

รฐบาลและความรวมมอของชมชน

4. การควบคมยงพาหะโดยวธทางชววทยา การศกษาในดานนไดมผใหความสนใจในการศกษาเพมมากขน และเปนเรองทสำคญ

เรองหนงทควรใหความสนใจ เพราะวธการควบคมโดยวธนเปนวธการทจะสามารถแกปญหา

เกยวกบยงพาหะตานสารเคม สามารถดำเนนการไดโดยไมทำใหสภาพแวดลอมเสย โดย

เฉพาะเกยวกบการมสวนรวมของชมชน โดยนำสงมชวตไปปลอยใหมการควบคมกนเองซง

เปนเรองทสามารถดำเนนการได

ไดมการศกษาเพอคดเลอกสงมชวตทจะนำมาควบคมพาหะนำโรคมานาน ในจำนวน

สงมชวตทไดศกษาคดเลอกเหลาน คณะผเชยวชาญองคการอนามยโลกไดประชมกนเมอ

เดอนธนวาคมพ.ศ.2524ทกรงเจนวาประเทศสวตเซอรแลนดและแจงวาสงมชวตทมแนวโนม

เปนอยางมากทจะสามารถนำมาใชในการควบคมพาหะได เนองจากไดผานการทดสอบ

เกยวกบความปลอดภยตลอดจนอนตรายตอสภาพแวดลอมแลวสงมชวตเหลานไดแก


4.1 แบคทเรย (Bacteria) ทสำคญมอย 2 ชนด

l Bacillus thuringiensisH-14 หรอ B. thuringiensis var. israelensis

แบคทเรยชนดนไดมการนำไปใชในการควบคมรนดำ (Simulium) ในทวป

แอฟรกา ซงเปนพาหะของโรค Onchocerciasis ซงทำใหคนตาบอดได

ขณะนมการนำแบคทเรยชนดนมาทดลองควบคมยงพาหะนำโรคในพนท

ขนาดใหญหลายประเทศสำหรบประเทศไทยกดำเนนการในเรองนเชนกน

แตจดออนของแบคทเรยชนดนคออายสนไมมพษตกคางและไมสามารถเพม

ปรมาณได การใชจงตองดำเนนการคลายกบสารเคมกำจดแมลง จดเปน

biopesticide ในปจจบนไดมบรษทผลตแบคทเรยชนดนออกมาเพอการคา

และมจำหนายในทองตลาดแลว มชอตางๆ กน เชน Teknar, Bactimos,

Larvicos,Vectobac

l Bacillus sphaericus แบคทเรยชนดนมคณสมบตเชนเดยวกบB. thuringiensis

H-14 แตมฤทธในการทำลายพาหะไดจำกดชนด เชน ยงรำคาญมขอมลท

นาเชอถอไดวาแบคทเรยชนดนสามารถเพมปรมาณและขยายพนธได

ในแหลงนำคอนขางสกปรกซงมสารอนทรยอยมาก แบคทเรยชนดนม

แนวโนมทจะสามารถนำไปใชในการควบคมยงในเขตเมองได ไดมการศกษา

ของMullaetal.ทดสอบVectolex(B. sphaericus หรอ Bs)ในพนทขนาด

เลกของประเทศไทย เพอดประสทธภาพและความคงทนในการควบคมพาหะ

ในแหลงเพาะพนธชนดตางๆ พบวามประสทธภาพดและมความคงทน

ประมาณ 1 เดอน แตเมอใชเปนระยะเวลานานตดตอกนอาจมการสราง

ความตานทานตอBs

คาดวาตอไปการวจยพฒนาเกยวกบแบคทเรยชนดนจะกาวหนาไป

อกมาก โดยเฉพาะการพยายามใชวธการดานพนธวศวกรรมในการผลต

แบคทเรยทงสองชนดขางตน

4.2 รา (Fungi) ไดมการศกษาราหลายชนด เชนCulicinomyces elavosporus,

Lagenidium giganteum, Tolypocladium cylindrospormและCoelomomycesอกหลาย

ชนด การศกษาเกยวกบเรองนคาดวาจะมความสมพนธเกยวกบการควบคมลกนำยงใน

บางสภาพบางทองทได

4.3 ไสเดอนฝอย (Nematode) การศกษาเกยวกบไสเดอนฝอยสวนใหญมงศกษา

เพอนำไปใชควบคมยงและรนดำSimulium sp. มไสเดอนฝอยอย 3 ชนดทกำลงไดรบการ

สนใจศกษาเปนพเศษคอRomanomermis culicivorax, R. iyengariและOctomyomermis

muspratti พบวา R. culicivoraxมความสามารถในการกำจดยงไดหลายชนดสามารถดำรง

ชวตไดในหลายสภาวะและเลยงขยายพนธไดไมยาก


4.4 ปลา (Lavivorous fish) การใชปลาสำหรบควบคมลกนำเปนเรองทนาสนใจยง

และมทางดำเนนการไดโดยอาศยความรวมมอจากชมชน ไดมการศกษาเกยวกบการใชปลา

ควบคมลกนำตงแตป พ.ศ. 2473 โดยมการใชปลาแกมบเซย (Gambusia) ควบคมยงใน

ประเทศสหรฐอเมรกาและไดนำมาใชแพรหลายทวโลก แตในระยะนนไมมการประเมนผล

เกยวกบประสทธภาพในการควบคมโรคตอมาในปพ.ศ.2517องคการอนามยโลกไดทำการ

สำรวจและพบวามการนำปลาประมาณ12ชนดมาใชในการควบคมยงพาหะ ในจำนวนนม

การใชปลาแกมบเซยมากทสดรองลงมาไดแกปลานล(Tilapia)และปลาหางนกยง (Poecilia)

ในประเทศเกาหลไดมการศกษาวจยทงในหองปฏบตการและในสนามเกยวกบปลาในทองถน

2ชนดคอAplocheilus latipesและZacco platypusจากการศกษาพบวาปลาทง2ชนด

สามารถควบคมยงกนปลองAnopheles sinensis ซงเพาะพนธในทงนาไดเปนอยางด เชน

Z. platypusจำนวน1คตอตารางเมตรสามารถควบคมยงกนปลองและยงรำคาญไดภายใน

ระยะเวลา 1 เดอน ในประเทศมลดฟไดมการนำปลาหางนกยงมาใชในการควบคมAn.

tessellatus และAn. subpictus ไดผลดพอสมควร ในประเทศอนเดยไดมการศกษา

ประสทธภาพของปลาทองถนหลายชนดในการกนลกนำAn. stephensiและAn.subpictus

ทงในหองปฏบตการและในสนามพบวาปลาAplocheilus blochiiและOryzias melastigma

มประสทธภาพในการควบคมลกนำยงดงกลาวขางตนไดดกวาปลาGambusia นอกจากนน

พบวาปลาหางนกยงสามารถควบคมลกนำไดเปนอยางดดวย จะเหนวาในแตละทองถนหรอ

ในแตละประเทศมปลาทเหมาะสมสามารถนำมาใชในการควบคมลกนำยงได

สำหรบประเทศไทยไดมการศกษาเกยวกบการควบคมลกนำยงโดยใชปลาหางนกยงใน

หลายพนทนอกจากนมการศกษาเกยวกบปลาหวตะกว (Panchax sp.)และปลาGambusia

พบวาทกชนดสามารถกำจดลกนำยงไดดอยางไรกตามในการพจารณาคดเลอกปลาในทองถน

มาใชในการควบคมลกนำยงควรพจารณาดงตอไปน

l มประสทธภาพในการควบคมลกนำไดด

l สามารถดำรงชวตอยในสภาพแวดลอมแหลงเพาะพนธยงไดด

l สามารถเพาะเลยงขยายพนธไดงาย

l ทนทานตอสารเคมกำจดแมลงสง

l มชวนสยเหมาะสมในแหลงเพาะพนธยง

l สามารถลำเลยงขนสงลกปลาไดโดยไมยากนก

l มความรวมมอของชมชนในการปลอยปลา

l ประชาชนไมรงเกยจทจะนำไปใช

4.5 โปรโตซว (Protozoa)สตวเซลลเดยวหลายชนดไดรบการศกษาเพอนำมาเปนตว

ควบคมพาหะ เชนNosema algerae แตพบวาโปรโตซวชนดนมความสามารถในการขยาย

พนธตำในสภาพแหลงเพาะพนธยง และยงพบวาตองใชปรมาณของสปอรสงในการควบคมยง

ซงไดผลไมคมคา


4.6 เชอไวรส (Viruses) มการศกษาในดานนจำนวนไมนอย เชอไวรสทพบวาเปน

ตวการควบคมพาหะสวนใหญอยในกลมทมพษตอแมลงไดแกพวกNuclear polyhedrosis

viruses, Cytoplasmic polyhedrosis viruses และพวกIridovirusesอยางไรกตามการศกษา

ในดานนจำเปนตองมความระมดระวงและตองใชความละเอยดในการศกษามาก เพราะอาจ

จะมผลกระทบตอมนษยสตวและสงแวดลอมได

นอกจากสงมชวตทไดกลาวขางตนแลว ไดมการศกษาสงมชวตอนมาควบคมยงหลาย

ชนดเชนมวนแมลงดาสวนตวออนแมลงปอมวนวนยกษมวนแมลงปองไฮดราจงจกตกแก

5. การควบคมพาหะโดยวธพนธศาสตร (Genetic control) ในชวงระยะเวลา 20 ปทผานมาน การศกษาวจยเกยวกบการควบคมพาหะโดยวธ

การทางพนธศาสตรไดกาวหนาไปมาก โดยเฉพาะความสำเรจในการกำจดแมลงวนหวเขยว

Cochliomyia hominivorax (screwworm) และแมลงวนผลไม โดยวธการทำหมนแมลง

ตวผดวยการฉายรงสหรอการใชสารกมมนตภาพรงส การกำจดแมลงวน screwworm ได

ดำเนนการสำเรจทเกาะควราเชา จากนนกมการดำเนนการไดผลทรฐฟลอรดาในประเทศ

สหรฐอเมรกาตอมาไดมการประยกตวธการดงกลาวนมาใชกบแมลงวนชนดอนๆและพาหะ

นำโรคชนดอน เชน ยง แตการศกษายงอยในขอบเขตจำกด วธการในการควบคมทาง

พนธกรรมอาจแบงออกไดเปน2วธสำคญคอ

5.1 การควบคมโดยหวงผลในการกำจดพาหะ (Eradication)

เชนการทำหมนพาหะตวผเพอใหพาหะตวผเหลานไปผสมพนธในธรรมชาตซงจะคอยๆ

ลดปรมาณของพาหะลงไปตามลำดบจนกระทงหมดไป ไดมผทำการศกษาเรองนในประเทศ

เอลซลวาดอร โดยปลอยยงตวผทฉายรงสใหเปนหมนไปผสมกบตวเมยพบวาสามารถกำจด

ยงในพนททดลองได แตการศกษาดงกลาวไดกระทำในพนทขนาดเลก จำเปนตองศกษาใน

พนทขนาดใหญตอไป

5.2 การควบคมโดยหวงผลในการทดแทนประชากร (Population replacement)

นกวทยาศาสตรไดพยายามคดเลอกพนธยงทสามารถนำเชอมาลาเรย มาเปลยนเปน

พนธทไมนำเชอแลวนำยงเหลานไปปลอยในธรรมชาตเพอลดระดบความสามารถในการนำเชอโรค

ในระยะยาวยงในธรรมชาตจะเปลยนเปนยงทไมสามารถนำเชอขณะนไดมการศกษาคดเลอก

พนธยงทไมสามารถนำเชอมาลาเรยไดหลายชนดเชนAn. stephensiตอP. gallinacceum

(เชอมาลาเรยของไก)An. gambiae ตอP. berghei วธการนอาจนำไปประยกตกบพาหะ

นำโรคอนๆไดเชนกนนอกจากนนกพนธศาสตรไดทำการศกษาวธการเลยงใหงายและสะดวกขน

ในการเลยงขยายพนธจำนวนมากๆ โดยหาวธการกำจดลกนำยงตวเมย ใหเหลอแตยงตวผ

เพอนำไปเลยงเทานนซงไดทำสำเรจในยงหลายชนดเชนAn. gambiae s.s, An. arabiensis

และAn. albimanus


จากเทคโนโลยการควบคมยงพาหะทกลาวมาแลว จะเหนวาการดำเนนการศกษา

แตละวธการนน ยงไมสามารถหาบทสรปไดวาวธใดจะมประสทธภาพและเหมาะสมทสด วธ

การทกลาวนบางวธการอาจไมเหมาะสมกบสภาพแวดลอมในประเทศไทย และบางวธการ

อาจนำมาใชไดเฉพาะบางพนท การศกษาคนควาตางๆยงคงมตอไปอยางไมหยดยง อยางไร

กตามการใชสารเคมในการควบคมพาหะกยงถอวาเปนมาตรการทสำคญยง สงสำคญทตอง

คำนงใหมากในปจจบนไดแกการบรหารจดการการใชสารเคมควบคมยงพาหะ เพอใหไดผล

ของการดำเนนงานอยางมประสทธภาพ และไมเกดผลเสยตอมนษยและสภาพแวดลอม

การใชวธการตางๆ มาผสมผสานกนในการควบคมยง เปนวธการทนาจะพจารณานำมาใช

ประโยชนใหมาก วธการตางๆ ทกลาวมานจะเปนประโยชนหากสามารถนำมาประยกตให

ดำเนนงานงายยงขนและประชาชนในทองถนสามารถนำไปใชดวยตวเอง

เอกสารประกอบการเรยบเรยง

1. สมศกด พนธวฒนา. 2523. การควบคมและการกำจดยง. วารสารสมาคมปรสตวทยา

และอายรศาสตรเขตรอนแหงประเทศไทย.4(1):35-38.

2. สชาต ผาตพงศ และ วระพล โพธจตต. 2532. ระดบความไวของยงพาหะมาลาเรยตอ

DDTวารสารโรคตดตอ.15(2):173-180.

3. อษาวดถาวระ.2532.การศกษาชววทยาและนเวศวทยาของยงลายในประเทศไทย ใน:

การทบทวนเทคโนโลยและรปแบบการควบคมยงลายพาหะนำโรคไขเลอดออกในประเทศ

ไทยพ.ศ.2501-2532.นนทบร: กองกฏวทยาทางแพทย,กรมวทยาศาสตรการแพทย.

หนา5-16.

4. นรนาม. 2537. รายงานวชาการ การควบคมยงพาหะนำโรค โดยคณะผเชยวชาญ

ควบคมยงพาหะนำโรคนนทบร:กรมควบคมโรคตดตอ.หนา5.1-5.10.

5. อาคมสงขวรานนท.2538.ยงใน:กฏวทยาทางสตวแพทย.นนทบร: โรงพมพสหมตร

พรนตง.หนา173-210.

6. Anonymous. 2006.Pesticidesand their application for thecontrol of vectors

andpestsofpublichealthimportance.Geneva:WHO.113pp.

7. BaimaiV.,etal.1984.SEA.j.Trop.Med.Publ.Hlth.15:536-546.

8. BaimaiV.,etal.1989.Proc.Entom.Soc.Wash.89:157-166.

9. Baimai V. 1989. Species complex of theAnopheles malaria vectors in

Thailand.TheThirdConferenceonMalariaResearch.Thailand.18-20October:

145-162.

10. GillettJ.D.1971.Mosquitoes.London:WeidenfeldandNicolson.274pp.


11. Green C.A. 1982. Ph.D. Thesis, The University of the Witwatersrand.

Johannesburg,SouthAfrica.

12. Harrison B.A. 1980.Medical entomology studies XIII (Myzomyis Series of

AnophelesinThailand).Contrib.Am.Entomol.Inst.17(4):33-52.

13. HarwoodR.F.,andJamesM.T.1979.Entomologyinhumanandanimalhealth.

NewYork:Macmillin.548pp.

14. HorsfallW.R.1955.Mosquitoes-theirbionomicsandrelation todisease.New

York:RonaldPress.723pp.

15. Ikeshoji, T. 1975.Chemical analysis ofwood-creosots for species-specific

attractionofmosquitooviposition.Appl.Entomol.Zool.10:302-308.

16. IkeshojiT,K.SaitoandA.Yano.1975.Bacterialproductionoftheovipositional

attractants formosquitoes on fatty ccid substrates.Appl. Entomol. Zool. 10:

239-42.

17. Ismail I.A.H.,NotanandaV. andSchepens J. 1974. Studies onmalaria and

responseofAnophelesbalabacensis balabacensis andAnopheles minimus

toAnopheles minimustoDDTresidualsprayinginThailand,PartI,Pre-spraying

observations.Acta.Trop.31:129-164.

18. Ismail I.A.H.,NotanandaV. andSchepens J. 1975. Studies onmalaria and

response ofAnopheles balabacensis andAnopheles minimus to DDT

residualspraying inThailand,Part II,Post-sprayingobservations.Acta.Trop.

32:206-231.

19. Ismail I.A.H., Phinichopongse S. and Boonrasri P. 1978. Response of

Anopheles minimustoDDTresidualsprayinginaclearedforestedfoothillarea

incentralThailand.Acta.Trop.35:69-82.

20. RattanakulK., et al. 1989. The technical reportNo. 5. Faculty ofMedicine,

ChulalongkornUniversity,Thailand.

21. PeytonE.L.andHarrisonB.BA.1979.Anopheles (cellia) dirus.Anewspeciesof

theleucosphyrusgroupfromThailand(Diptera:Culicidae).Mosq.Syst.11:40-52.

22. PeytonE.L.andHarrisonB.A.1980.Mosq.Syst.12:335-347.

23. PeytonE.L.andRamalingamS.1988.Mosq.Syst.20:272-299.

24. PrasittisukC.,etal.1989.Anopheles dirusspeciesA.Amajormalariavector

in eastern Thailand. The ThirdConference onMalariaResearch, Thailand.

18-20October:171-172.


25. PrasittisukC.,etal.1989.Epidemiologicalaspectsofmalariatransmissionin

easternThailand.TheThirdConferenceonMalariaResearchThailand.18-20

October:21-23.

26. RattanarithigulR.,andGreenC.A.1986.Mosq.Syst.18:246-278.

27. Rattanatham S., et al. 1988. Bionomics ofAnopheles minimus and its

rolemalaria transmission in Thailand.SEA. J. Trop.Med. Publ.Hlth. 19(2):

283-289.

28. Rosendaal J.A. 1989. Impregnated mosquito nets and curtain for self-

protectionandvectorcontrol.Trop.Dis.Bull.86(7).

29. Rosendaal J.A., et al. 1989. Efficacy of localmosquito nets treated with

permethrininSuriname.Med.Vet.Ento.

30. Starratt A.N. and Osgood C.E. 1972. An oviposition pheromone of the

mosquitoCulex tartasisdiglyceridecompositionoftheactivefraction,Biochem.

Biophys.Aeta.280:187-193.

31. ThavaraU.2004.Seientificpublicationsrelatingtoinsectvectorsfrom1995to

2004.Bangkok:DesireCo.,Ltd.280pp.

32. UpathamE.S.,1988.SEA.J.Trop.MedPubl.Hlth.19:259-269.

รนฝอยทราย (Sand Flies) 25

นฤมล โกมลมศร ภาควชากฏวทยาการแพทย คณะเวชศาสตรเขตรอน มหาวทยาลยมหดล

รนฝอยทราย (Sand flies)

รนฝอยทราย (Sand fly) อยใน Order Diptera Family Phlebotomidae หรอ

Psychodidae

ลกษณะรปราง

รนฝอยทราย (Sand flies) เปนแมลงทมขนาดเลกมาก (2-3 มม.) สนำตาลและมขน

เตมตว มปกแคบ 1 ค รปรางคลายใบหอก เสนปกแยกกนแบบสมมาตรตามแนวยาว มเสน

แนวขวางนอย เมอเกาะพกปกยกขนและกางออก ทำใหขอบปกดานนอก (costal margin)

ทำมมกนเองและกบลำตว 60 องศา ดคลายตว V เปนแมลงทบนไมแขง เมอถกรบกวน จะ

บนแบบกระโดด (hopping) ในระยะทางสนๆ ตอนกลางวนชอบเกาะพกอยตามทกำบง ทมด

และอบชน เชน รสตวกดแทะ จอมปลวก รอยแตกของสงกอสรางเกาๆ เชน ปราสาทหน

วดราง บานราง ตามถำ ตามพมไม ทงตวผและตวเมยกนนำเลยงตนไม และนำหวาน ดอกไมเปน

อาหาร แตเฉพาะตวเมยเทานนซงมปากแบบแทงดดทกดกนเลอดจากสตวดวย สวนมากชอบ

ออกหากนนอกบานในเวลากลางคน มนอยชนดทหากนตอนกลางวน การแยกเพศสงเกตไดท

ทายสดของทอง ตวเมยปลายทองมนไมม terminalia ตางจากตวผ

วงจรชวต

รนฝอยทรายเพาะพนธตามรองรอยแตกของบาน ใตกอนหน ตามคอกปศสตว ในโพรง

ไม ในรสตว ในถำ ในทมดชน และอดมไปดวยอนทรยวตถจากสงเนาเปอยและมลสตว รน

ฝอยทรายออกไขเปนกลมเลกๆ ครงละ 15-80 ฟองไขรปทรงร สดำ ฟกเปนตวออนใน 6-17 วน

ตวออนมสขาว ตาม ตวมขนเหมอนกานไมขด สวนทายม caudal bristle 4 เสนซงเปนลกษณะ

เฉพาะของตวออน ระยะตวออนม 4 ระยะ ใชเวลา 4-6 สปดาห ตวดกแดมคราบของตวออน

ระยะ 4 ตดอย ใชเวลา 10 วนจงกลายเปนตวเตมวย ในสภาพแวดลอม (microclimate) ทม


ความชนสงมาก ตวเมยจะกนเลอดและออกไขภายใน 5-7 วน ระยะเวลาการพฒนาการจาก

ไขถงตวเตมวยวางไขอกรน ประมาณ 21-60 วน ขนอยกบชนดของรนฝอยทราย ในฤดหนาว

จะจำศลในระยะตวออนระยะท 4 ซงอาจใชเวลาเกอบป

รนฝอยทรายทสำคญทางการแพทย ไดแก genus Phlebotomus และ Sergentomyia

พบในประเทศโลกเกา (Old World) และ Lutzomyia พบในประเทศโลกใหม (New World)

เชน อเมรกา

ความสำคญทางการแพทย

รนฝอยทรายเปนพาหะนำโรคหลายอยาง ไดแก

1. Leishmaniasis เปนโรคเกดจากโปรโตซว genus Leishmania โรคนเปนปญหาทาง

สาธารณสขของหลายประเทศในอเมรกากลาง และอเมรกาใต ยโรปใต แอฟรกา ตะวนออกกลาง

และเอเชย องคการอนามยโลกไดประเมนวามประชากรเสยงตอการตดโรคถง 350 ลานคน

ในจำนวนนมถง 12 ลานคนทเปนโรค และมคนไขใหมมากกวา 400,000 คนตอป (Anon,

1984)

มรายงาน imported leishmaniasis ของแรงงานไทยทกลบจากการทำงานทประเทศ

ทางตะวนออกกลาง (Charoenlarp, 1986) จงทำใหมการสำรวจรนฝอยทรายในประเทศไทย

โดยอษาวด และคณะ (2530) สำรวจรนฝอยทราย บรเวณบานพกอาศย อ.สบปราบ จ.ลำปาง

เดอนพฤษภาคม พบ Phlebotomus จำนวน 129 ตว นำไปตรวจหาเชอ leishmania ในรป

ของ leptomonad ผลตรวจเปนลบ และเดอนสงหาคมพบ Phlebotomus จำนวน 24 ตว

กนเลอดแลวจำนวน 4 ตว จากการตรวจชนดของเลอด พบวาไมใชเลอดคน และป พ.ศ. 2533

สำรวจในภาคเหนอ 5 จงหวดชวงเดอนเมษายน, มถนายน และกรกฎาคม พบรนฝอยทราย

จำนวน 1,040 ตว ม 8 ชนด (species)ไดแก Phlebotomus argentipes, P. papataci,

P. stantoni, Sergentomyia indica, S. iyengari, S. purtubans, S. bailyi และ S. barraudi

เพยงบางชนดเทานนทมรายงานวาเปนพาหะ การศกษาความสามารถในการนำโรคของแมลง

ชนดน ไดดำเนนการ 2 วธ คอ ตรวจวากนเลอดคนหรอไม และกนเลอดสตวชนดใด โดยวธ

รนฝอยทรายตวเมยกำลงดดเลอดคน

รนฝอยทราย (Sand Flies) 27

ELISA และตรวจหาเชอ leishmania ผลการศกษารนฝอยทรายจำนวน 319 ตว พบวาแมลง

ทกนเลอดแลว กนเลอดววมากทสด รองลงมาเปนเลอดสกร และเลอดคน สำหรบการตรวจ

เชอในตวแมลงจำนวน 158 ตว ยงไมพบวามเชอ leishmania และจากการสำรวจของ

Apiwathanasorn et al. (1989) ซงทำการสำรวจรนฝอยทรายในหลายจงหวดทางภาค

ตะวนออกเฉยงเหนอ เชน บรรมย ขอนแกน เลย นครนายก นครราชสมา หนองคาย

ปราจนบร สระบร อดรธาน อบลราชธาน ภาคเหนอ เชน เชยงใหม กำแพงเพชร ลำปาง

ลำพน นครสวรรค แพร พษณโลก ตาก และภาคกลาง เชน กรงเทพฯ กาญจนบร ลพบร

นนทบร ปทมธาน พระนครศรอยธยา สพรรณบร พบรนฝอยทราย 21 ชนด ซงอาจจะมจำนวน

มากกวานทยงไมพบ สวนใหญจะพบมากในถำซงมคางคาวและใกลวด เชน วดถำโพธสตว

สระบร วดถำพระบาท หนองคาย รนฝอยทรายทพบสวนมากเปน zoophilic species ชอบ

กนเลอดสตว เชน Phlebotomus argentipes และ P. major major พบวากนเลอดของวว

ถงแมจะมความสำคญนอย แตนสยการกนเลอดสตวอาจเปลยนแปลง ถาหาสตวทชอบไมได

Phlebotomus argentipes เปนพาหะของ leishmaniasis ในอนเดย แตในประเทศไทย

เปนชนดทพบมากในถำ และพบไดทวไป (Apiwathanasorn et al. 1989) Phlebotomus.

major เปนพาหะของ visceral leishmaniasis ในแถบเมดเตอรเรเนยน (Lewis, 1974) พวกน

พบท วดถำโพธสตว สระบร และ พเตย กาญจนบร บรเวณชายเขาทมความชนสง

2. Sand fly fever เปนไขระยะสน เกดจากเชอไวรส พบบรเวณเมดเตอรเรเนยน

จนตอนใต อนเดย ลงกา เอเชยกลาง

3. Bartonellosis (Carrion’s disease) เปนโรคเกดจากเชอบกเตร Bartonella

bacilliformis พบบรเวณภเขาในประเทศเปร โคลมเบย เอกวาดอร

การควบคมรนฝอยทราย

เนองจากรนฝอยทรายชอบบนกระโดด จงมโอกาสสมผสกบสารเคมกำจดแมลงไดมาก

ดงนนการพนสารเคมกำจดแมลงทมฤทธตกคางตามแหลงเกาะพกจะไดผลด การควบคมตว

ออนทำไดยาก พวกอยบรเวณบานอาจควบคมโดยกำจดขยะ ปะรอยแตกตามกำแพงและพน

ดน การทาสารปองกนยงสามารถปองกนรนฝอยทรายกดได


1. สภทร สจรต. 2531. กฏวทยาการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ. หนา 203-213.

2. อษาวด ถาวระ. 2530. ใน: รายงานการสมมนาเพอหาแนวทางพฒนาทางวทยาศาสตร

และเทคโนโลย กรมวทยาศาสตรการแพทย, นนทบร. หนา 74-78.


3. ผลการปฏบตงานประจำป 2533. กองกฏวทยาทางแพทย กรมวทยาศาสตรการแพทย,

นนทบร. 19 หนา.

4. Anonymous. 1984. The Leishmaniasis: Report of a WHO Expert Committee.

WHO Tech. Rep. Ser. 701: 1-140.

5. Apiwathanasorn C., et al. 1989. A brief survey of phlebotomine sandflies in

Thailand. Southeast Asian J. Trop. Med. Pub. Hlth. 20(3): 429-432.

6. Charoenlarp P. 1986. Leishmaniasis. J Parasitol. Trop. Med. Association,

Thailand. 9(2): 38-43.

7. Lewis D.J. 1974. The biology of Phlebotomidae in relatiion to leismaniasis.

Annu. Rev. Entomol. 19: 363-384.

แมลงสาบ (Cockroaches) 29

อภวฏ ธวชสน สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

แมลงสาบ (Cockroaches)

แมลงสาบเปนแมลงดกดำบรรพทอาศยอยบนโลกนมานานประมาณ 250 ลานป โดย

สนนษฐานจากหลกฐานซงเปนฟอสซล (fossil) ทถกคนพบ ตามการจำแนกแมลงทางวทยา-

ศาสตร แมลงสาบถกจดกลมไวในชน (class) Insecta, อนดบ (order) Orthoptera แตบาง

ครงพบวาในตำราบางเลมแมลงสาบอาจจะถกจดอยในอนดบ Dictyoptera หรอ Blattodea

กได ซงการจำแนกทแตกตางกนเหลานเกดขนจากการใชลกษณะบางอยางทแตกตางกนมา

ใชในการจำแนก แมลงสาบถกจำแนกยอยออกเปน วงศ (family) ตางๆ ไดทงสน 5 วงศ คอ

Blattidae, Blattellidae, Blaberidae, Cryptocercidae และ Polyphagidae จนกระทง

ปจจบนนแมลงสาบทพบทวโลกมทงสนประมาณ 4,000 ชนด

ชววทยาและนเวศวทยาของแมลงสาบ

แมลงสาบมการเจรญเตบโตเปนแบบไมสมบรณ (incomplete metamorphosis) ซง

เปนการเจรญเตบโตทมการเปลยนแปลงรปรางและขนาดเพยงเลกนอย วงจรชวต (life cycle)

ประกอบดวย 3 ระยะ คอ ไข (egg), ตวออนหรอตวกลางวย (nymph) และ ตวเตมวย (adult)

ซงตวออนนจะมลกษณะคลายตวเตมวย โดยตวออนระยะแรกทออกจากไขจะยงไมมปก

เมอผานการลอกคราบ 2-3 ครง จะเรมมปกและอวยวะสบพนธคอยๆ เจรญเตบโตขน จนเปน

ตวเตมวยทมปกเจรญเตมทและอวยวะสบพนธสมบรณ

ไขของแมลงสาบมปลอกหมเรยกวา ฝกไข (ootheca) มลกษณะคลายเมลดถว สวน

มากมสนำตาลแดง จำนวนของไขในแตละฝกจะแตกตางกนในแตละชนดของแมลงสาบ

โดยทวไปจะมประมาณฝกละ 16-30 ฟอง แมลงสาบสามารถวางไขไดหลายชด บางชนดอาจ

จะวางเพยง 4-8 ชด แตบางชนดอาจวางไขไดมากถง 90 ชด แมลงสาบบางชนดจะนำฝกไข

ตดตวไปดวยจนไขใกลจะฟกจงจะปลอยออกจากลำตว ลกษณะในการวางไขของแมลงสาบ

แตละชนดจะแตกตางกน สวนใหญแมลงสาบชอบวางไขในตทบ ลนชกหรอกลองกระดาษ

เปนตน นอกจากนยงอาจวางไขอยตามซอกหรอมมหอง ซงบางครงอาจจะวางไขตดกบฝา

ผนงหรอเฟอรนเจอรตางๆ ไดดวย ไขของแมลงสาบจะฟกภายในระยะเวลา 1-3 เดอน


ตวออนของแมลงสาบทฟกออกจากไขใหมๆ มสขาวและไมมปก เมอมอายได 3-4 สปดาห

กจะมการลอกคราบเกดขน ซงการลอกคราบนจะเกดขนอกหลายครงจนกระทงเปนตวเตมวย

จำนวนครงในการลอกคราบของตวออนและระยะเวลาทใชในการเจรญเตบโตจนกระทงเปน

ตวเตมวยนนแตกตางกนตามแตชนดของแมลงสาบ

แมลงสาบตวเตมวยมลำตวแบนรเปนรปไข ความยาวของลำตวตงแต 1 ซม. ถง 8 ซม.

มสตางๆ กนตงแตสนำตาลออนไปจนถงดำ บางชนดอาจมสอนทคอนขางแปลกตา เชน สสม

หรอสเขยวกได โดยทวไปแมลงสาบตวเมยจะอวนกวาตวผ หวของแมลงสาบมลกษณะคลาย

ผลชมพ คอ ดานบนปานสวนดานลางเรยวลง และสามารถเคลอนไหวไดอยางอสระ สวนหว

จะตดกบสวนอกโดยมสวนคอเลกๆ เชอมอย แมลงสาบอาจมปกหรอไมมปกกได โดยปกต

พวกทมปกเจรญดจะมปก 2 ค ปกคแรกจะแขงแรงกวาปกคหลง ทงนปกคหลงซงมลกษณะ

เปนเยอบางๆ จะซอนทบอยใตปกคแรก ปกของแมลงสาบจะปกคลมลำตวดานบนไวเกอบ

ทงหมด อยางไรกตามแมลงสาบบางชนดอาจมปกทกดสนกได ถงแมวาแมลงสาบจะสามารถ

บนไดกตามแตโดยทวไปแลวมกเดนหรอวงมากกวา ทงนจะบนในกรณทถกรบกวนเทานน

แมลงสาบมขา 3 ค ขาคหนาเลกกวาขาคหลง ขาของแมลงสาบนนมลกษณะเปนขาสำหรบ

วงจงทำใหแมลงสาบวงไดเรวมาก แมลงสาบมหนวดยาวเรยวแบบเสนดาย 1 ค ซงมขนเลกๆ

จำนวนมากอยรอบๆ หนวด ปากมลกษณะเปนแบบกดเคยว แมลงสาบสามารถกนอาหารได

ทกชนดไมวาจะเปนพชหรอสตว แตสวนมากชอบกนเศษอาหารประเภทแปงหรอนำตาล ซาก

สตวหรอแมลงทตายแลว นำลาย เสมหะ อจจาระ กระดาษ หรอแมแตผา เปนตน แมลงสาบ

มนสยชอบกนอาหารและถายอจจาระออกมาตลอดทางทเดนผาน ชอบออกหากนในเวลา

กลางคนและมกอยรวมกนเปนกลม แตกมแมลงสาบบางชนดทออกหากนในเวลากลางวน

แมลงสาบมแหลงกำเนดอยในเขตอบอน แตปจจบนพบวามการแพรกระจายไปทวโลก

ซงอาจจะตดไปกบสนคาจำพวกหบหอหรอลงไมทขนสงไปทางเรอหรอรถบรรทก อยางไรก

ตามยงคงพบแมลงสาบในภมภาคทมอากาศรอนมากกวาพนททมอากาศหนาวเยน โดยทวไป

แมลงสาบชอบอาศยอยตามบานเรอน ทอระบายนำ รานขายของชำ รานอาหาร หองครวใน

โรงพยาบาลหรอโรงแรม โกดงเกบสนคาทางการเกษตรหรอกระดาษ เปนตน แมลงสาบชอบ

อาศยอยในบรเวณทมด อบอน และมความชนสง

ความสำคญทางการแพทยของแมลงสาบ

แมลงสาบมความสำคญทางการแพทยและสาธารณสข เนองจากเปนพาหะสำคญท

สามารถนำเชอโรคตางๆ เชน ไวรส แบคทเรย เชอรา หรอโปรโตซว ตดตอมาสมนษยไดโดย

ทเชอโรคเหลานตดมากบขาหรอลำตวของแมลงสาบในขณะทแมลงสาบออกหากนตาม

บรเวณทสกปรก หรอการทเชอโรคเหลานอาจถกแมลงสาบกนเขาไปแลวไปสะสมอยในระบบ


ทางเดนอาหาร ทำใหเชอโรคตางๆ ดงกลาวสามารถปนเปอนในอาหารหรอภาชนะทแมลงสาบ

เดนผานได ดงนนกลไกในการแพรเชอโรคของแมลงสาบจงเกดจากพฤตกรรมในการออกหา

อาหารและการกนอาหารของแมลงสาบซงชอบหาอาหารตามสงปฏกลและระหวางเดนจะ

สำรอกและถายมลไปตลอดทาง โรคทนำโดยแมลงสาบสวนใหญจงเปนโรคทเกยวกบทางเดน

อาหาร เชน อจจาระรวง บด ไทฟอยด และอาหารเปนพษ เปนตน อยางไรกตามแมลงสาบ

ยงสามารถเปนพาหะกอใหเกดโรคอนๆ ไดอก เชน โรคเรอน กาฬโรค ตบอกเสบ หอบหด

ภมแพ หรอแมแตโรคผวหนง นอกจากนยงมรายงานวาแมลงสาบสามารถเปนโฮสตกงกลาง

(intermediate host) ของพยาธไดหลายชนด เชน พยาธปากขอ (Ancylostoma duodenale)

, พยาธไสเดอนกลม (Ascaris lumbricoides), พยาธตดแคระ (Hymenolepis nana), พยาธ

ตดวว (Taenia saginata), พยาธใบไมโลหต (Schistosoma haematobium) เปนตน

แมลงสาบตวเตมวย (แมลงสาบเยอรมน)

( WHO, WHO 1997)

Eye

Antenna

PronotumWing

Cercus Stylus

Mouth parts

Leg

วงจรชวตของแมลงสาบ

(by courtesy of the Natural History Museum, London)

egg case

nymph

adult

(a)

(c)

(b)


จากรายงานการวจยทงในประเทศไทยและตางประเทศพบวาแมลงสาบเปนตวการ

สำคญทกอใหเกดโรคภมแพและหอบหดโดยเฉพาะอยางยงในผปวยเดก แมลงสาบจะปลอยสาร

กอภมแพ (allergen) ออกมาสบรเวณทเดนผานหรอฟงลอยอยในอากาศ เมอมนษยสมผสสาร

กอภมแพเหลานตอเนองกนในระยะเวลาพอสมควรกจะทำใหเกดโรคภมแพและหอบหดขนได

สารกอภมแพเหลานเชอวาเกดมาจากมลหรอสารบางอยางบนตวของแมลงสาบ ผลการวจย

จากหลายๆ รายงานพบวามผปวยโรคภมแพและหอบหดจำนวนไมนอยทใหผลการทดสอบทเปน

บวกตอการทดสอบกบสารกอภมแพทสกดจากแมลงสาบอเมรกนและแมลงสาบเยอรมน

ดงนนจะเหนไดวาแมลงสาบทงสองชนดนเปนตวการสำคญชนดหนงทกอใหเกดโรคภมแพ

และหอบหดของมนษย

แมลงสาบทพบไดในบานเรอนในประเทศไทย

จากผลการสำรวจของ Asahina and Hasegawa (1981), Asahina (1983), สวฒนา

จงววฒนาภรณ (2527) และ Tawatsin et al. (2001) สรปไดวา แมลงสาบทพบไดในบาน

เรอนในประเทศไทยจนถงปจจบนน มทงสน 12 ชนด คอ

1. Periplaneta americana หรอแมลงสาบอเมรกน (American cockroach) เปนแมลงสาบทมขนาดใหญทสดท

พบในบานเรอน ลำตวสนำตาลแดงมนวาว บน pronotum มจดสดำขนาดใหญ 2 จด ลอม

รอบดวยวงเสนสเหลองซงอาจเตมวงหรอมเพยงครงวงกได สวนรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวด

เรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 33-40 มม. ตวเมยยาว 30-35 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด

และยาวถงปลายของสวนทอง ปกมสนำตาลแดงตลอดทงปกและไมมแถบสเหลองทขอบปก

แมลงสาบอเมรกนเปนแมลงสาบทพบมากตามทอระบายนำ หองนำ ในครว ตกบขาว หองเกบ

ของ กลองกระดาษทใชเกบวสดสงของ ตหนงสอ ลนชก และ ใตฝาเพดาน เปนตน

แมลงสาบอเมรกน (Periplaneta americana)


2. Periplaneta brunnea หรอ large brown cockroach เปนแมลงสาบทมขนาดเลกกวาแมลงสาบอเมรกน

เพยงเลกนอย ลกษณะโดยทวไปกคลายคลงกบแมลงสาบอเมรกนแตลำตวมสนำตาลแดงคลำ

บน pronotum มจดสดำขนาดใหญ 2 จด ลอมรอบดวยวงเสนสเหลอง แตวงเสนสเหลองน

คอนขางพลามวไมคอยชดเจนเหมอนของแมลงสาบอเมรกน อาจเหนเปนเพยงรปสอมอยบน

ขอบหลงของ pronotum สวนรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวดเรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว

30-37 มม. ตวเมยยาว 28-35 มม. ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวถงปลายของสวนทอง

ปกมสนำตาลแดงตลอดทงปกและไมมแถบสเหลองทขอบปก โดยมากมกพบแมลงสาบชนดน

ไดทวไปในบานเรอนเชนเดยวกบแมลงสาบอเมรกน

แมลงสาบบรนเนย (Periplaneta brunnea)

แมลงสาบออสเตรเลย (Periplaneta australasiae)

3. Periplaneta australasiae หรอแมลงสาบออสเตรเลย (Australian cockroach) เปนแมลงสาบทมขนาดเลกกวา

แมลงสาบอเมรกนเพยงเลกนอย ลกษณะโดยทวไปกคลายกบแมลงสาบอเมรกน แตลำตวส

นำตาลแดงเขมกวาและปกมแถบสเหลองออนบรเวณขอบปกขางละ 1 แถบ ซงแถบนจะยาว

ประมาณ 1 ใน 3 ของความยาวปก ลกษณะคลายสายสะพายเป บน pronotum มจดสดำ

ขนาดใหญ 2 จด ลอมรอบดวยวงเสนสเหลองเดนชดและรอบนอกสดเปนวงสดำ หนวดเรยว

และยาวกวาลำตว ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวถงปลายของสวนทอง ตวผยาว 30-33 มม.

ตวเมยยาว 28-31 มม. แมลงสาบออสเตรเลยชอบสภาพแวดลอมคลายๆ กบแมลงสาบอเมรกน

แตกอาจพบแมลงสาบ ชนดนบรเวณนอกบานไดบาง


4. Periplaneta fuliginosa หรอ smokybrown cockroach เปนแมลงสาบทมลกษณะใกลเคยงกบแมลงสาบ

อเมรกน แตลำตวสนำตาลเขมมนวาว ทงตวผและตวเมยยาวประมาณ 30-34 มม. หนวดเรยว

และยาวกวาลำตว ทงสองเพศมปกเจรญดและยาวคลมถงปลายของสวนทอง แมลงสาบชนด

นพบมากในสหรฐอเมรกา หลายประเทศในทวปยโรป ญปน และจน เพงจะมรายงานการ

สำรวจพบแมลงสาบชนดนเปนครงแรกในประเทศไทย ในป พ.ศ. 2544 (Tawatsin et al., 2001)

โดยสำรวจพบทจงหวดเชยงใหม ซงพบไดทงในและนอกบาน บรเวณในบานทสำรวจพบคอหอง

นอนและหองครว

แมลงสาบฟลจโนซา (Periplaneta fuliginosa)

แมลงสาบเยอรมน (Blattella germanica)

5. Blattella germanica หรอแมลงสาบเยอรมน (German cockroach) เปนแมลงสาบขนาดเลก มหนวด

เรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 11-13 มม. ตวเมยยาว 11-15 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด

ปกอาจยาวหรอสนกวาสวนทองเลกนอย มแถบสดำอยระหวางตาทงสองขาง ลำตวสนำตาลซด

แตเปนประกาย ขามสออนกวาลำตว pronotum มสพนเปนสนำตาลออนและมแถบสดำ 2 แถบ

พาดขนานตามแนวยาวของลำตว ในบานอาคารบานเรอนจะพบแมลงสาบเยอรมนไดใน

หอง ครว ชนวางของ ลนชก ซอกโตะ หรอกลองเกบของ เปนตน


6. Blattella litulicollis หรอ smaller German cockroach เปนแมลงสาบทมขนาดและลกษณะคลายคลง

กบแมลงสาบเยอรมนมาก มหนวดเรยวและยาวกวาลำตว ทงตวผและตวเมยยาวประมาณ

11-13 มม. ทงสองเพศมปกเจรญดและปกยาวกวาลำตวมาก มแถบสดำอยระหวางตาทงสอง

ขาง ลำตวสนำตาลซดออนกวาแมลงสาบเยอรมน pronotum มสพนเปนสนำตาลออนและ

มแถบสดำ 2 แถบ พาดขนานตามแนวยาวของลำตว แตแถบดำนคอนขางเลกกวาของ

แมลงสาบเยอรมน ในบานจะพบแมลงสาบชนดนชอบเกาะอยตามฝาผนง

แมลงสาบลทรคอลส (Blattella lituricollis)

แมลงสาบผ (Neostylopyga rhombifolia)

7. Neostylopyga rhombifolia หรอ harlequin cockroach ชาวบานบางพนทเรยกแมลงสาบผ เปนแมลงสาบทม

ขนาดปานกลางจนถงขนาดใหญ มหนวดเรยวและยาวกวาลำตว ตวผยาว 18-26 มม. ตวเมย

ยาว 22-31 มม. ทงสองเพศปกเจรญด เปนเพยงเกลดปกและมเฉพาะปกหนา pronotum ม

จดสดำขนาดใหญ 2 จด รอบๆ สองจดนเปนสเหลอง สวนรอบนอกสดของ pronotum เปน

สดำ ลำตวเปนลวดลายสวยงามสนำตาลเขมหรอสดำสลบกบสเหลอง ในอาคารบานเรอนจะ

พบแมลงสาบชนดนมากในกลองกระดาษหรอภาชนะทใชเกบวสดสงของตางๆ นอกจากนยง

พบไดในหองครว ตกบขาว หรอตเกบของ


8. Nauphoeta cinerea หรอ lobster cockroach เปนแมลงสาบขนาดปานกลาง ลกษณะอวนเตย สวนทอง

คอนขางอวนกลม ขาสน หนวดสนกวาลำตว ตวผยาว 22-28 มม. ตวเมยยาว 22-33 มม.

ทงสองเพศมปกเจรญดสนำตาลหมน โดยปกจะสนกวาสวนทองแตยาวกวาครงหนงของสวน

ทอง ลำตวสนำตาลหมนออกเทา pronotum มลวดลายขยกขยกสนำตาล ขอบทงสองขาง

ของ pronotum มแถบสขาวอยนอกสดและถดเขามาเปนแถบสดำ ในอาคารบานเรอนจะพบ

แมลงสาบชนดนมากบรเวณพนครว ในตเกบของในหองครว กลองเกบวสดหรออาหารแหง

แมลงสาบซนเนเรย (Nauphoeta cinerea)

แมลงสาบเฟอรนเจอร (Supella longipalpa)

9. Supella longipalpa หรอ brown-banded cockroach เปนแมลงสาบขนาดเลก มหนวดเรยวยาวกวาลำตว

ตวผยาว 12-14 มม. ตวเมยยาว 9-13 มม. ทงสองเพศมปกเจรญด ปกของตวผจะเรยวยาว

ปกคลมสวนทองทงหมด ปกของตวเมยจะสนและกลมกวาของตวผ ขอบปกหนามแถบสนำตาล

ออนพาดตามแนวขวางสองแถบ ลำตวมสนำตาลออนไปจนถงสนำตาลเขม pronotum มส

ดำเปนรปคลายระฆงอยตรงกลาง ขอบดานขางทงสองของ pronotum เปนสขาวหรอนำตาล

ออน สวนมากจะพบแมลงสาบชนดนในบานไดตามกลองเกบของ ตเกบเอกสาร ลนชก ใตหรอ

หลงเฟอรนเจอร บางคนจงเรยกวาแมลงสาบเฟอรนเจอร (furniture cockroach)


10. Pycnoscelus surinamensis หรอแมลงสาบสรนม หรอแมลงแกลบ (Surinam cockroach) เปนแมลงสาบขนาด

ปานกลาง ตวผยาว 13-17 มม. ตวเมยยาว 15-18 มม. หนวดสนกวาลำตว ปกเจรญดมสออน

กวาสของลำตว pronotum มสนำตาลเขมจนเกอบดำ ขอบบนของ pronotum มแถบสเหลอง

ซงขยายยาวจนคลมขอบดานขาง หรออยางนอยจะเปนแถบหรอจดสเหลองตรงขอบดานขาง

ขอบหลงของ pronotum เปนมมแหลมมน สวนทองคอนขางอวนกลม โดยปกตแลวแมลงสาบ

ชนดนชอบอาศยอยภายนอกอาคารบานเรอน มกพบในโพรงดนหรอบรเวณทมกอนหนทบ

อยางไรกตามบอยครงทพบวาแมลงสาบชนดนสามารถเขามาอาศยอยในบานเรอนไดเชนกน

แมลงสาบสรนม หรอแมลงแกลบ (Pycnoscelus surinamensis)

แมลงสาบอนดคส หรอแมลงแกลบ (Pycnoscelus indicus)

11. Pycnoscelus indicus หรอ burrowing cockroach หรอแมลงแกลบ เปนแมลงสาบทคอนขางคลายคลงกบ

แมลงสาบสรนม ตวผยาว 17-23 มม. ตวเมยยาว 16-24 มม. หนวดสนกวาลำตว ปกเจรญดม

สนำตาลออนตดกบสดำของลำตว pronotum มสดำและขอบดานหนาถงดานขางมแถบสขาว

หรอสครม หรออาจจะมแถบสนเฉพาะทดานหนาเทานนกได ขอบหลงของ pronotum เปน

มมแหลมมน แมลงสาบชนดนมรายงานการสำรวจพบในภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย

เพยงครงเดยวเมอป พ.ศ. 2527 (สวฒนา จงววฒนาภรณ, 2527) มกพบแมลงสาบชนดนใน

บรเวณทคอนขางชนหรอมดน เชน ใตกระถางตนไม ถงขยะ หรอใตแผนไม เปนตน


12. Hebardina concinna เปนแมลงสาบขนาดเลก ตวผยาวประมาณ 18 มม. สวนตวเมยยาวประมาณ 15 มม.

ลำตวและปกสนำตาลดำ ขาสออนกวาลำตว มปกเจรญดความยาวของปกคลมไปจนถง

ปลายทอง แมลงสาบชนดนมรายงานการสำรวจพบในประเทศไทยเพยงครงเดยวเมอป

พ.ศ. 2526 (Asahina, 1983)

แมลงสาบคอนซนนา (Hebardina concinna)

การปองกนกำจดแมลงสาบ

มาตรการทใชในการปองกนกำจดแมลงสาบในบานเรอนสามารถดำเนนการไดดวย 2 วธ

ใหญๆ คอ

1. การจดการสภาพแวดลอม การรกษาความสะอาดภายในบรเวณบาน เชน หองนอน หองครว หองนำ และหอง

เกบของ เปนหวใจสำคญของการปองกนไมใหแมลงสาบเขามาอาศยและแพรพนธภายในบาน

ปองกนไมใหแมลงสาบเขาสบานโดยการปดหรออดชองโหวตางๆ บรเวณประตหนาตางหรอ

รองแตกราวบนผนงตวบาน รวมทงตดตะแกรงตาขายบรเวณรเปดสทอระบายนำทงในหอง

นำหรอหองครวหรอนอกบาน ภายในบานควรจดเกบขาวของตางๆ ใหเปนระเบยบเพอไมให

เปนทหลบซอนของแมลงสาบได เกบอาหารทงสดและแหงใหมดชดและคอยระวงไมใหมเศษ

อาหารตกหลนบนพน ถงขยะตองมฝาปดมดชดและควรหมนนำขยะไปกำจดทงอยางสมำเสมอ

2. การควบคมโดยใชสารเคมหรออปกรณกำจดแมลงตางๆ เมอพบวามแมลงสาบอยภายในบานจำเปนตองรบควบคมกำจดใหหมดไปโดยเรวโดย

การใชสารเคมหรออปกรณกำจดแมลงตางๆ สารเคมทนยมนำมาใชกำจดแมลงสาบ ไดแก

สารในกลม carbamate, organophosphorous compound, synthetic pyrethroid,

insect growth regulator (IGR) และ electron transport inhibitor (ETI) สารเคมเหลาน


ถกนำมาพฒนาใหเปนผลตภณฑกำจดแมลงสาบไดหลายรปแบบ เชน สเปรยละอองฝอย

ผงสำหรบโรย หรอเหยอพษ เปนตน โดยทวไปแลวผลตภณฑเหลานถกพฒนาใหม

ประสทธภาพดในการกำจดแมลงสาบในบานเรอน อยางไรกตามไมควรทจะใชสารเคมแต

เพยงกลมใดกลมหนง หรอตวใดตวหนงตดตอกนเปนระยะเวลานานๆ เนองจากมรายงาน

วาการกระทำดงกลาวจะทำใหแมลงสาบสามารถสรางความตานทานตอสารเคมทใช โดย

เฉพาะอยางยงสารในกลม synthetic pyrethroid ดงนนจงควรทจะมการหมนเวยนเปลยน

กลมสารเคมทใชในการกำจดแมลงสาบเพอปองกนปญหาแมลงสาบสรางความตานทานตอ

สารเคมทใช

สารเคมบางชนดมคณสมบตเปนสารไลแมลงสาบ (cockroach repellent) ไดด

สารดงกลาวทมรายงานการวจยแลววามประสทธภาพดในการไลแมลงสาบ ไดแก DEPA

(N, N-diethylphenylacetamide), DECA (diethylcyclohexyacetamide), fencholic acid

(3-isopropyl-1-methylcyclopentanecarboxylic acid), DCP (N,N-diethylcyclohexane-

propanamide), DMP (dimethyl phthalate), citral หรอ eugenol เปนตน

สวนอปกรณกำจดแมลงสาบทนยมใช คอ กบดกแมลงสาบ ซงมทงแบบทเปนกบดก

ประตกล และกบดกทเปนกาวเหนยว ประสทธภาพของกบดกแมลงสาบสวนมากขนอยกบ

เหยอหรอสารทใชลอแมลงสาบใหมาเขากบดก ถาเหยอหรอสารทใชลอนนสามารถดงดด

แมลงสาบไดดกจะทำใหกบดกนนมประสทธภาพสงในการกำจดแมลงสาบ

ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006)

Insecticide Chemical type Formulation Concentration WHO hazard

(g/l or g/kg) Classification of aia

Bendiocarb Carbamate Spray 2.4-4.8 II

Dust 10

Aerosol 2.5-10

Hydramethylnon Hydrazone Bait 21.5 III

Boric acid Inorganic Bait 1-100% -

Fenoxycarb Insect growth regulator Spray 1.2 U

Flufenoxuron Insect growth regulator Spray 0.3 U

Pyriproxyfen Insect growth regulator Spray 0.4-1.0 II

Hydroprene Insect growth regulator Spray 0.1-0.6 U

Dinotefuran Neonicotinoid Bait 0.2-1.0 NA

Spray 0.5

Imidacloprid Neonicotinoid Bait 1.85-2.15 II


ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006) (ตอ)



Chlorpyrifos Organophosphate Spray 5 II

Aerosol 5 - 10

Dust 10 - 20

Bait 5

Microcapsule 2 - 4

Chlorpyrifos-methyl Organophosphate Spray 7 - 10 U

Diazinon Organophosphate Spray 5 II

Dust 20

Microcapsule 3 - 6

Fenitrothion Organophosphate Spray 10 - 20 II

Aerosol 5

Bait 50

Microcapsule 2.5 - 5

Malathion Organophosphate Spray 30 III

Dust 50

Pirimiphos-methyl Organophosphate Spray 25 III

Dust 20

a-Cypermethrin Pyrethroid Spray 0.3 - 0.6 II

b-Cyfluthrin Pyrethroid Spray 0.25 II

Bifenthrin Pyrethroid Spray 0.48 - 0.96 II

Cyfluthrin Pyrethroid Spray 0.40 II

Dust 0.5

Aerosol 0.2 - 0.4

Cyphenothrin Pyrethroid Spray 1 - 3 II

Aerosol 1 - 3

Microcapsule 1 - 3

D, D-trans-Cyphenothrin Pyrethroid Spray 0.5 - 1.5 NA

Aerosol 0.5 - 1.5

Microcapsule 0.5 - 1.5

Cypermethrin Pyrethroid Spray 0.5 - 2.0 II


ตารางท 1 สารเคมทใชในการควบคมกำจดแมลงสาบ (WHO, 2006) (ตอ)



Deltamethrin Pyrethroid Spray 0.30 II

Dust 0.5

Aerosol 0.1 - 0.25

Esfenvalerate Pyrethroid Spray 0.5 - 1 II

Etofenprox Pyrethroid Spray 5 - 10 U

Dust 5

Aerosol 0.5

l-Cyhalothrin Pyrethroid Spray 0.15 - 0.3 II

Permethrin Pyrethroid Spray 1.25 - 2.5 II

Dust 5.0

Aerosol 2.5 - 5.0

Fipronil Phenylpyrazole Bait 0.1 - 0.5 II

Sulfiuramid Sulfonamide Bait 10 III

ai = active ingredient

a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;

NA = not available

เอกสารอางอง

1. วารณ สขศร. 2534. Insecta (Hexapoda). ใน ปาราสตวทยาทางการแพทย.

พสย กรยวเชยร, บรรณาธการ. กรงเทพมหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย.

หนา 420-424.

2. วรตน สมทรพงษ. 2521. แมลงสาบ. วารสารของกรมวทยาศาสตรการแพทย. 20 (1):

135-138.

3. สมฤทธ สงหอาสา. 2540. กฏวทยา-อะคาโรวทยาการแพทยและสตวแพทย. กรงเทพ-

มหานคร: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย. หนา 25-26.

4. สชาต อปถมภ และคณะ. กฏวทยาทางการแพทย (Medical entomology).

กรงเทพมหานคร: บารมการพมพ. หนา 111-129.

5. สวฒนา จงววฒนาภรณ. 2527. การศกษาอนกรมวธานของแมลงสาบตามชมชนใน

บางจงหวดทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย. วทยานพนธวทยาศาสตร

มหาบณฑต, จฬาลงกรณมหาวทยาลย. 192 หนา.


6. นภา เบญจพงศ และคณะ. 2540. การสำรวจชนดและความชกชมของแมลงสาบใน

โรงพยาบาล 4 แหง ในภาคกลางของประเทศไทย. วารสารโรคตดตอ. 23 (2): 171-177.

7. อษาวด ถาวระ. 2541. แมลงสาบและการควบคม. เอกสารประกอบการบรรยายวชาการ

ควบคมแมลงในบานเรอนแกสมาชกสมาคมผประกอบการธรกจกำจดแมลง. 4 หนา.

8. Anonymous. 2006. Pesticides and their application for the control of vectors

and pests of public health importance. Geneva: WHO. 113 pp.

9. Asahina S. 1983. Domiciliary cockroach species in Thailand. Promotion of

Provincial Health Service Project. PPH-Project-Series No. 5. 12 pp.

10. Asahina S., Hasegawa M. 1981. A brief survey of domiciliary cockroaches in

Chanthaburi province, Thailand. Southeast Asian J. Trop. Med. Public Health.

12 (1): 124-125.

11. Cochran D. G. 1982. Cockroach: biology and control. WHO/VBC/82.856: 1-35.

12. Cochran D.G. 1999. Cockroaches: their biology, distribution and control.

WHO/CDS/CPC/WHOPES/99.3: 1-51.

13. Fotedar R., et al. 1991. Cockroaches (Blattella germanica) as carriers of micro-

organisms of medical importance in hospitals. Epidemiol. Infect. 107: 181-187.

14. Hagenbuch B. E., et al. 1987. Two chemical repellents for control of German

(Orthoptera: Blattellidae) and American cockroaches (Orthoptera: Blattidae).

J. Econ. Entomol. 80 (5): 1022-1024.

15. James M. T., Harwood R. F. 1969. Herms’s medical entomology, Sixth Edition.

London: MacMillan Company, p. 115-122.

16. Kongpanichkul A., Vichyanond, P and Tuchinda M. 1997. Allergen skin test

reactivities among asthmatic Thai children. J. Med. Assoc. Thai. 80 (2): 69-75.

17. Pumhiran P., Towiwat P., Mahakit P. 1997. Aeroallergen sensitivity of Thai

paptients with allergic rhinitis. Asian Pac. J. Allergey Immunol. 15 (4): 183-185.

18. Rozendaal J. A. 1997. Vector control. Geneva: WHO. p. 288-301.

19. Sastre J., et al. 1996. Allergy to cockroaches in patients with asthma and

rhinitis in an urban area (Madrid). Allergy. 51 (8): 582-586.

20. Tawatsin A., et al. 2001. Cockroach surveys in 14 provinces of Thailand.

J. Vector Ecol. 26 (2): 232-238.

21. Vartak P. H., Tungikar V. B. and Sharma R. N. 1994. Comparative repellent

properties of certain chemicals against mosquitoes, house flies and cock-

roaches using modified techniques. J. Commun. Dis. 26 (3): 156-160.

แมลงวน (Flies) 43

จกรวาล ชมภศร สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

แมลงวน (Flies)

ประเทศไทยตงอยในเขตเสนศนยสตร มสภาพอากาศรอนชนเหมาะกบการเจรญ

เตบโตของแมลงชนดตางๆ ซงแมลงถอไดวาเปนสงมชวตทมจำนวนชนดมากทสด แมลงบาง

ชนดมประโยชน แตบางชนดเปนโทษตอมนษยโดยเปนพาหะกอใหเกดโรคทเปนปญหาทาง

สาธารณสข

แมลงวนเปนแมลงชนดหนงทกอใหเกดปญหากบคนมากมาย กอใหเกดความรำคาญ

แกคนและสตว แมลงวนบานสามารถนำโรค โดยมเชอโรคตดไปกบสวนตางๆ ของรางกาย เชน

ปาก ขา และขน เชอโรคจะถกถายทอดไปในขณะทแมลงวนตอมอาหาร เมอคนรบประทาน

อาหารทมแมลงวนตอมเขาไปอาจจะกอใหเกดโรคตางๆ หลายชนด เชน โรคระบบทางเดนอาหาร

ไดแก ทองรวงอยางรนแรง ไทฟอยด พาราไทฟอยด อหวาตกโรค อาหารเปนพษ นอกจาก

นอาจกอใหเกดโรคโปลโอ และโรคไวรสอนๆ เชน โรครดสดวงตา เยอบตาอกเสบและตาแดง

แมลงวนบางชนดไชเขาทางผวหนงของคนและสตว กอใหเกดการอกเสบของผวหนงและเปน

แผลเนา ไดแก แมลงวนหวเขยวและแมลงวนหลงลายบางชนด นอกจากปญหาของแมลงวน

ดงทกลาวมาแลวนน ยงพบวา แหลงเพาะพนธของแมลงวนมกมกลนเหมนรบกวน ทำลาย

ทศนยภาพอนสวยงาม และมผลตอความเปนอยของคนและสตว

แมลงวนบาน (House flies)

แมลงวนบานจดอยใน Family Muscidae มชอวทยาศาสตรวา Musca domestica

และมชอสามญวา common house fly เปนแมลงวนทมการแพรกระจายทวโลกทงเขตรอน

เขตอบอน รวมทงเขตหนาวบางพนท จดวาเปนแมลงวนทมความใกลชดกบคน และมความ

สำคญมากทสดทเปนปญหาทางสาธารณสข และปศสตว

แมลงวนบานมความสำคญทางการแพทยและสตวแพทย โดยเปนพาหะนำเชอทกอให

เกดโรคหลายชนด เชน เชอแบคทเรย นอกจากนยงเปนตวนำไขพยาธชนดตางๆ และเปน

โฮสตกงกลางของพยาธตวกลมหลายชนดในสตว


แมลงวนบานตวผมความยาว 5.6-6.5 มลลเมตร และตวเมยมความยาว 6.5-7.5

มลลเมตร ลำตวของแมลงวนไมมสสะทอนแสง มสนำตาลออนจนถงสเขม พบแพรกระจาย

อยางกวางขวางในทกจงหวดของประเทศไทย พบมากในชวงฤดรอน ในคอกสตวทมอาหาร

ตกหลนบนพน และมกองอจจาระสตวบรเวณใกลคอกจะพบแมลงวนจำนวนมาก เชน คอกสกร

และคอกไก แมลงวนเหลานจะรบกวนสตวตลอดเวลา ทำใหสตวพกผอนไมไดเตมท และกน

อาหารลดลงซงอาจเปนผลทำใหผลผลตจากสตวลดลงดวย

ชววทยา วงจรชวต (Life cycle)

แมลงวนบานมวงจรชวต 4 ระยะคอ ระยะไข ระยะตวหนอน ระยะดกแด และระยะตว

เตมวย

ระยะไข แมลงวนบานจะวางไขบนสงขบถาย มลสตว สงปฏกลทมความชนสง ไขมรป

รางคอนขางเรยวยาวคลายกลวยหอม (banana shape) มขนาดเลกยาวประมาณ 1.0-1.2

มลลเมตร สขาวขนหรอสครม ระยะไขตองการความชนประมาณ 90 เปอรเซนต ระยะเวลา

ของการเจรญจากไขไปเปนตวหนอนขนอยกบอาหารและอณหภม ไขจะฟกภายใน 6-12 ชวโมง

ระยะตวหนอน ระยะตวหนอนม 3 ระยะ ลำตวประกอบดวยปลอง 12 ปลอง มการ

ลอกคราบ 2 ครง โดยระยะท 1 มขนาดความยาวประมาณ 1-3 มลลเมตร ระยะท 2 ยาว

ประมาณ 3-5 มลลเมตร และระยะท 3 ยาวประมาณ 5-13 มลลเมตร ตวหนอนมลกษณะ

ทรงกลมยาวคลายเมดขาวสาร หวคอนขางแบน สวนทายจะกลม ไมมระยางค ตวหนอนระยะท

1 จนถงระยะท 3 จะมลำตวคอนขางใส กอนทจะเขาระยะดกแด จะมสขาวหรอสเหลอง

เลกนอย ตวหนอนระยะทายของระยะท 3 อาจเรยกวา prepupae ตวหนอนจะมปากทมอวยวะ

คลายตะขอเรยกวา mouth hook ทำหนาทในการกนอาหารและการเคลอนยายตว ตวหนอน

ระยะท 1, 2 และระยะท 3 ตอนตน เปนระยะตวหนอนทกนอาหารทอยในธรรมชาต ไดแก

แบคทเรย ยสต และเศษสงปฏกลทมโปรตนและวตามน อณหภมทเหมาะสมตอการเจรญ

แมลงวนบาน Musca domestica(จาก Greenberg, 1971)


เตบโตประมาณ 35 องศาเซลเซยส และตองการความชนสงมาก ตวหนอนระยะท 1 ตองการ

ความชนสงกวา 97 เปอรเซนต ตวหนอนเหลานจะไมชอบแสงและจะอยรวมกนเปนกลมกอน

ตวหนอนระยะท 3 ชวงปลายจะหยดกนอาหาร และเปลยนไปเปนระยะกอนเขาดกแด

ตวหนอนระยะนไมชอบกลนเหมนและตองการความแหง จะเคลอนตวขนสพนผวอาหารทม

ความแหง และจะเขาสระยะดกแด

ระยะดกแด เมอตวหนอนระยะท 3 เจรญเตมทแลวจะกลายเปนดกแด ดกแดทเจรญ

เตมทแลวมความยาว 6-8 มลลเมตร และมลกษณะคลายถงเบยร (barrel-shape) ระยะแรก

ดกแดจะมสเหลองครม แตเมอแหงจะกลายเปนสแดง และในทสดจะมสนำตาลเขม ชวงระยะ

ดกแดนานประมาณ 14-28 วน

ระยะตวเตมวย ตวเตมวยของแมลงวนออกจากดกแดโดยการดนออกทปลายดานหนา

ของดกแดดวยอวยวะทเรยกวา ptilinal sac อวยวะดงกลาวจะบวมขยายออก ความดนของ

ถงนจะทำใหเกดรอยแยกตามแนวนอนรอบๆ ถงดกแดทระดบของปลองท 5 ของผวตวหนอน

เดม ถาแมลงตวเตมวยโผลออกมาจากถงดกแดในกองปยระดบทลกๆ แมลงจะไชผานขนมา

ทผวของกองปย โดยการพองตวและหดตวของ ptilinal sac

พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior)

แมลงวนบานสามารถกนอาหารของคนไดทกชนด ตลอดจนมลของคนและสตว สามารถ

มชวตอยไดเมอไดรบนำและนำตาลหรอคารโบไฮเดรต ตวเมยตองการอาหารประเภทโปรตน

เพอใชในการพฒนาของไข การเขาหาอาหารโดยการบนสม และสงทชวยกระตนคอ การมอง

เหน และการไดรบกลน การรบรอาหารจะใชสวนปากและสวนขา จะดดกนอาหารทเปนของเหลว

แตถาเปนอาหารแขงมนจะปลอยนำลายออกมาทำใหอาหารเปยกเพอใหอาหารออนตวกอนท

จะดดกน

แหลงเพาะพนธ (Breeding sites)

แหลงเพาะพนธของแมลงวนบานสามารถแบงออกไดดงน

1. มลสตว แมลงวนบานจะวางไขในมลสตวตางชนดกนในแตละภมภาค มลววเปนแหลง

วางไขทสำคญในหลายภมภาคของโลก นอกจากนยงมมลสตวอนๆ ทเปนแหลงเพาะพนธ

ไดแก ลา แพะ แกะ กระตาย กระบอ อฐ ในประเทศไทยแหลงเพาะพนธทดของแมลงวนบาน

คอ มลสกรและมลไก

2. เศษอาหารและสงปฏกลจากกรรมวธการผลตอาหาร เชน เปลอกผลไมบางชนด

นอกจากนดนทเปยกดวยเศษอาหารกสามารถเปนแหลงเพาะพนธได

3. อนทรยวตถอนๆ ไดแก ปลาปน กระดกปน กากจากการสกดนำมนพชบางชนด

4. ทอระบายนำโสโครกจากบอบำบดนำเสย


นเวศวทยาของตวเตมวย (Ecology of adult flies)

ความเขาใจเกยวกบในเรองนเวศวทยาของแมลงวนบานจะชวยใหทราบบทบาทของ

แมลงวนในการเปนพาหะของโรคและการวางแผนควบคมโรคไดถกตองดงน

- แหลงเกาะพก (Resting places) การเกาะพกในตอนกลางวน ถาแหลงอาหารไม

สมบรณแมลงวนบานจะเกาะพกบนพน ผนง เพดานหอง สวนนอกบานจะเปนรว บนได ขยะ

กระปอง ราวตากผา กอหญา และวชพช แตโดยทวไปการเกาะพกจะอยใกลแหลงอาหาร

เชน บรเวณแหลงกำจดขยะมลฝอยทไมถกสขลกษณะ

สวนการเกาะพกในตอนกลางคน แหลงเกาะพกทมกพบแมลงวนบานคอ เพดาน

ถาอณหภมสงจะเกาะบรเวณรว ราวตากผา สายไฟฟา เชอก วชพช กอหญา ซงแหลงเกาะ

พกในเวลากลางคนจะเปนบรเวณเดยวกบตอนกลางวน

- ความชกชม (Fluctuation) ความชกชมของแมลงวนขนอยกบความสมบรณของ

แหลงเพาะพนธ และความสามารถในการขยายพนธ นอกจากน อณหภม ความชนและแสง

สวาง กเปนปจจยทสำคญเชนกน ความหนาแนนของแมลงวนบานสงสดในชวงอณหภม 20-

25 องศาเซลเซยส และจะไมพบแมลงวนบานทอณหภมสงกวา 45 องศาเซลเซยส และตำกวา

10 องศาเซลเซยส

- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) โดยทวไปแมลงวน

บานจะอยใกลแหลงอาหารและแหลงเพาะพนธ แมลงวนบานมการเคลอนไหวตวตลอดเวลา

ทงนขนอยกบอณหภม ความชน กระแสลม แสง และส แมลงวนบานจะเกาะพกทอณหภม 35 -

40 องศาเซลเซยส สวนพฤตกรรมการวางไข การผสมพนธ การกนอาหาร และการบนจะหยด

กจกรรมทอณหภมตำกวา 15 องศาเซลเซยส แมลงวนบานจะมการเคลอนไหวบรเวณทม

ความชนตำ บรเวณทมอณหภมสงกวา 20 องศาเซลเซยส แมลงวนบานจะเกาะพกบรเวณ

นอกบาน หรอทมรมเงาทอยใกลบรเวณทโลงแจง

แมลงวนหวเขยว (Blow flies)

แมลงวนหวเขยวจดอยใน Family Calliphoridae แมลงวนใน Family น มหลายชนด

ตวออนของแมลงวนพวกนกนซากสตวทตายแลว หรอกนเนอเนา นอกจากนยงพบเปนปรสต

ของสตวขาปลองหลายชนดดวย แมลงวนใน Family น มลำตวเทอะทะ และพบขนแขง (bristle)

ตามลำตวจำนวนมาก

Family นประกอบดวยหลาย Subfamily แตทมความสำคญทางการแพทยและ

สตวแพทย ไดแก Subfamily Calliphorinae และ Subfamily Chrysomyinae

Subfamily Chrysomyinae มลกษณะสำคญดงนคอ ขนแขง (bristle) บนอกปลองกลาง

(mesonotum) เจรญไมดนก เสนปก stem vein จะไมมขนขนเปนแถว ตระกลทพบมากไดแก


Chrysomya เปนแมลงวนทมสเขยวจนถงสนำเงนปนดำ และตระกล Cochliomyia เปนแมลง

วนทมสเขยวจนถงสเขยวอมมวง

Subfamily Calliphorinae มลกษณะสำคญดงน ขนแขง (bristle) บนอกปลองกลาง

(mesonotum) เจรญด เสนปก stem vein จะไมมขนขนเปนแถว ตระกลทพบมากไดแก Luicilia,

Phaenicia และ Calliphora โดยแมลงวน Luicilia และ Phaenicia สวนอกและสวนทองจะม

สเขยวเปนเงา เขยวทองแดง หรอทองแดง ขณะทแมลงวน Calliphora สวนอกจะมสดำ สวน

ทองมสนำเงนปนดำ หรอสนำเงนมนวาวสะทอนแสง

แมลงวนหวเขยวทพบไดทวไปในประเทศไทย ไดแก Chrysomya megacephala

C. rufifacies, Phaenicia sericata และ P. cuprina

แมลงวนหวเขยว Chrysomya megacephala แมลงวนหวเขยวชนดนจดอยใน Subfamily Chrysomyinae พบวามการแพรกระจาย

ทวไปในแถบตะวนออกและออสเตรเลย ไมพบในเขตแอฟรกา เปนแมลงวนหวเขยวทพบมาก

ทสดในประเทศไทย แมลงวนชนดนจะมขนาดใหญ ลำตวมขนาดใหญประมาณ 8-12 มลลเมตร

ลำตวมนวาวสนำเงนเขยว

ชววทยา

- วงจรชวต (Life cycle) ไขแมลงวนหวเขยวจะฟกเปนตวหนอนภายในระยะเวลา

9-10 ชวโมง ทอณหภม 24-28 องศาเซลเซยส และสามารถวางไขไดประมาณ 254 ฟอง

ตวหนอนจะเจรญไดดในอาหารเหลว โดยมรายงานวาอาหารทมประสทธภาพดทสดในการ

เพาะเลยงตวหนอนของแมลงวนชนดนคอ อจจาระเหลว ตวหนอนจะอยรวมกนเปนกลม

บรเวณสวนบนของอาหาร เนองจากตองการอากาศสำหรบการหายใจ ตวหนอนของแมลงวน

ชนดนจะพบมากในมลของสตวทกนเนอ สวนมลของสตวทกนพชจะพบนอยมาก เชน มา โค

กระบอ เมอตวหนอนเจรญเตมทแลว มนจะหาบรเวณทแหงเพอเขาสระยะดกแด และในทสด

แมลงวนหวเขยว Chrysomya megacephala

(จาก Greenberg, 1971)


เขาสระยะตวเตมวย

- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหวเขยวจะพบมากบรเวณ

แหลงอาหารทมโปรตนสง เชน โรงฆาสตว แหลงขายปลา ขายเนอสตว โดยจะดดกนบนเนอ

สตวและปลา นอกจากนยงพบบรเวณกองขยะหลงตลาด แหลงกำจดขยะมลฝอยทมความชนสง

เศษอาหารและผลไมทมรสหวาน

- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) แมลงวนหวเขยว

ชนดนพบแพรกระจายทวไปตามแหลงอาหารและแหลงเพาะพนธทมความชนสงกวาแมลงวนบาน

ความยนยาวของอายขนอยกบอณหภมและความชน ในธรรมชาตแมลงวนหวเขยวชนดนจะ

วางไขในอจจาระคน นอกจากนยงชอบวางไขในซากสตวทตายแลว สวนในหองปฏบตการ

ตวเตมวยทออกจากดกแดแลว 8-9 วน จะเรมวางไขในชวงเวลาบายมากกวาชวงเวลาอน

แมลงวนหวเขยว Phaenicia sericata แมลงวนหวเขยวชนดนจดอยใน Subfamily Calliphorinae มลกษณะทสำคญคอ ขน

แขง (bristles) บนอกปลองกลางเจรญดและ stem vein จะไมมขนขนเปนแถวเปนแมลงวนท

มลำตวมนวาวสเขยวสด จงมชอภาษาองกฤษวา green bottles ลำตวมขนาด 5-10 มลลเมตร

ชววทยา

- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหวเขยวชนดนจะดดกน

อาหารเหลวรวมทงอาหารจากแหลงเพาะพนธ โดยจะดดกนของทเปนของเหลวทเกดจากการ

หมก นำหวานจากเกสรดอกไม ตวเตมวยตวเมยตองการโปรตนเพอใชในการพฒนาของไขให

เจรญเตมท

นเวศวทยาของตวเตมวย (Ecology of adult flies)

- แหลงเกาะพก (Resting places) การเกาะพกในชวงเวลากลางวนจะเกาะพกนอก

บานตามตนพชใกลโรงฆาสตว สวนการเกาะพกในเวลากลางคนจะอยบรเวณใกลเคยงกบ

แมลงวนหวเขยว Phaenicia sericata

(จาก Greenberg, 1971)


แหลงทหากนในเวลากลางวน คอจะเกาะพกตามตนไมและใบหญา

- พฤตกรรมและการแพรกระจาย (Behavior and distribution) พฤตกรรมการผสม

พนธของแมลงวนหวเขยวชนดนคอ จะผสมพนธหลงออกจากดกแด 3-8 วน หลงจากเจรญ

เปนตวเตมวยได 8-14 วน การวางไขจะเลอกพนผวทมความชนสง ชอบวางไขบนซากสตว

หรอเนอสตวทเนาเหมน การวางไขในแตละครงจะวางประมาณ 80-170 ฟอง แมลงวนชนดน

สามารถแพรกระจายไดระยะ 3.5 ไมล โดยอตราการเคลอนท 3.5 ไมลตอ 48 ชวโมง

แมลงวนหลงลาย (Flesh flies)

แมลงวนหลงลายเปนแมลงวนทจดอยใน Family Sarcophagidae มขนาดกลางจน

ถงใหญ โดยทวไปมขนาดใหญกวาแมลงวนบานและแมลงวนหวเขยว ลำตวมสเทาเขมหรอส

เทาออน สาเหตทเรยกวาแมลงวนหลงลายเนองจากปลองทองดานบนมลายคลายตาหมากรก

แมลงวนหลงลายบางครงออกลกเปนตวออน โดยอาจจะวางตวออนในบาดแผล ตวออนของ

แมลงวนพวกนเจรญในบาดแผล บางชนดวางตวออนในเนอสตวทกำลงเนา หรอวางตวออนใน

สงเนาเปอยผพงอนๆ ตวออนแมลงวนหลงลายหลายชนดเปนสาเหตของโรค myiasis ของคน

และสตวเลยง นอกจากนยงเปนปรสตภายนอกรางกายของสตวมกระดกสนหลงหลายชนด

แมลงวน Parasarcophaga ruficornis เปนแมลงวนหลงลายทพบกระจายทวไปในประเทศไทย แตมความหนาแนนตำ

แมลงวนหลงลาย Parasarcophaga ruficornis(จาก บญเสรม, 2543)


ชววทยา

- วงจรชวต (Life cycle) ไดมรายงานการศกษาในหองเลยงแมลงดวยอาหารผสม

และเนอววสดแชนำทอณหภม 27ฑ4 องศาเซลเซยส ความชนสมพทธ 78ฑ4 พบวาใน 1 วน

แมลงวนหลงลายชนดนจะวางไข 1 ครง หรอไมวางไขเลย จำนวนไขในแตละครง 3-36 ฟอง

และบางครงออกลกเปนตว (larviparous) จำนวน 3-11 ตวตอครง

อณหภมจะมผลตอนำหนกของแมลงวน พบวา ถาอณหภมสงหรอตำเกนไป จะทำให

นำหนกของดกแดและตวเตมวยนอยลงและทอณหภมสงหรอตำเกนไปจะทำใหแมลงวนหลงลาย

P. ruficornis ตายมากขน สวนอณหภมทเหมาะสมตอการเจรญเตบโตคอ 22-28 องศาเซลเซยส

- พฤตกรรมการกนอาหาร (Feeding behavior) แมลงวนหลงลายแตละชนดจะกน

อาหารแตกตางกนไป บางชนดชอบกนตามมลสตวและซากสตวเนาเปอย หรอระยะทม

อาหารเนาเปอย บางชนดชอบกนเนอสตว บางชนดชอบอาหารทมรสหวาน และบางชนด

ชอบอาหารทะเลหรอผลไมตากแหง สำหรบแมลงวนหลงลาย P. ruficornis พบวาหากนตาม

มลคนและสตว ซากสตว รวมทงอาหารตากแหง และชอบดดกนนำหวานจากเกสรดอกไม

ความสำคญทางการแพทย และสาธารณสข

แมลงวนเปนแมลงทมความสำคญทางการแพทยและสาธารณสข แมลงวนแตละชนด

กอใหเกดปญหาอยางมาก โดยเปนพาหะนำเชอโรคจากแหลงตางๆ มาสคน และสตวโดยตรง

นอกจากนยงกอใหเกดความรำคาญอกดวย

แมลงวนเปนพาหะนำโรค เนองจากแมลงวนมนสยชอบกนอาหารตามแหลงสกปรก เชอโรคตางๆ จงตดตามขา

และลำตวของแมลงวน เมอแมลงวนบนไปตอมอาหารทคนและสตวกน เชอโรคเหลานนกจะ

ลงไปอยในอาหาร นอกจากนแมลงวนมนสยชอบถาย และสำรอกของเหลวออกมาเวลากน

อาหาร เชอโรคทอยในระบบทางเดนอาหารของแมลงวนจงถกถายทอดลงสอาหาร

แมลงวนเปนพาหะนำโรค ดงน

1. โรคทเกดจากแบคทเรย ไดแก

l บด (Shigellosis) ไดแก บดทเกดจากเชอแบคทเรย Shigella sp.

l ไขรากสาด (Salmonellosis) ไดแก ไขไทฟอยด พาราไทฟอยด ซงเกดจากเชอ

แบคทเรย Salmonella

l อหวาตกโรค (Cholera) ไดแก เชอแบคทเรย Vibrio cholerae

l อาหารเปนพษ (Food poisoning) ซงเกดจากอาหารมเชอปนเปอน


2. โรคทเกดจากโปรโตซว

l บดมตว (Amoebic dysentery) ไดแก เชอ Entamoeba histolytica

3. หนอนพยาธ

แมลงวนสามารถนำไขของหนอนพยาธไดหลายชนด ไดแก พยาธเสนดาย (Enterobius)

พยาธตวกลม (Ascaris) พยาธปากขอ (Ancylostoma) เปนตน

4. ไวรส (Virus)

แมลงวนสามารถนำไวรสททำใหเกดโรคโปลโอ (Poliomyelitis)

5. โรคผวหนงและแผลเรอรง

แมลงวนชอบบนเกาะตามแผลสามารถนำเชอไปได เชน โรคคดทะราด โรคเรอน

การควบคม

แมลงวนเปนแมลงทกอใหเกดปญหากบมนษยมากมาย โดยกอใหเกดความรำคาญ

การเปนพาหะนำโรคตางๆ รวมถงการกอใหเกดความเสยหายในดานการปศสตว จงไดมความ

พยายามในการควบคมเพอลดความหนาแนนของแมลงวนลงจนไมกอใหเกดปญหา การควบ

คมแมลงวนสามารถทำไดหลายวธดงน

1. การควบคมโดยวธการสขวทยาและสขาภบาลสงแวดลอม วธนจดเปนวธการกำจดแมลงวนทมประสทธภาพดทสด ซงทำไดดงน

1.1 การกำจดและลดแหลงเพาะพนธแมลงวน

l ขยะตามบานเรอน นำมาใสถงขยะตองปดฝาใหมดชด เพอปองกนแมลงวนและ

นำขยะไปฝงหรอเผาอยางสมำเสมอ สปดาหละไมนอยกวา 2 ครง

l ขยะรวมของชมชนนอกเขตเมองควรจดเกบอยางสมำเสมอ นำไปฝงหรอเผาใน

ททเหมาะสม

l มลสตวตางๆ จะสงเสรมสนบสนนใหมการนำไปใชประโยชนใหมากทสด คอ

นำไปทำอตสาหกรรมปยคอก นำไปกลบฝงใตตนไมเพอใชเปนปย

l มลสตวตามฟารมปศสตว และฟารมสตวปกขนาดใหญ เชน โค กระบอ สกร

เปด ไก ควรมการนำไปใชประโยชนอยางรวดเรว ไมควรเกบสะสมไวมากจน

เกนไปควรจะมการสรางโรงเรอนทถกตอง จดเตรยมสถานทเกบมลสตว และ

วธการเกบทถกตองตามสขาภบาลสงแวดลอม

1.2 การใหการสขศกษา และการใหชมชนรบผดชอบดานสขาภบาลสงแวดลอม

l การจดทำโครงการใหความรแกเดกนกเรยน สถานศกษา สถานบรการ และ

สถานประกอบการ รานคา รานอาหาร


l จดทำโปสเตอร แผนพบและสอสขศกษาทกรปแบบ รวมทงวทย โทรทศน และ

หอกระจายขาวในหมบาน

l อบรมผประกอบอาหาร ใหไดรบความรอยางถกตอง

2. การควบคมโดยการใชสารเคมควบคมแมลงวน สารเคมทจะนำมาใชในการควบคมแมลงวน ควรมคณสมบตดงน

1. ควรมประสทธภาพในการกำจดแมลงวนไดสง ใชปรมาณนอยและแมลงวนสามารถ

สรางความตานทานไดยาก

2. ควรจะมฤทธคงทนไดยาวนานในสภาพธรรมชาต และไมสลายตวเรวเกนไป

3. มความปลอดภยตอคน สตว และสงมชวตอนๆ หากสงมชวตดงกลาวไดรบสาร

เคมเขาไปในรางกาย จะสามารถยอยสลาย หรอขบถายออกนอกรางกายไดโดยเรว ไมเกด

การสะสมในเนอเยอไขมน หรอนำนม

4. สามารถยอยสลายไดโดยจลนทรยในสภาพธรรมชาต ไมตกคางในสภาพแวดลอม

ยาวนาน

5. ควรสะดวกตอการใชงาน ไมจำเปนตองใชเครองมอทสลบซบซอน

6. ไมควรมฤทธกดกรอน หรอเกดการอดตน จนเกดความเสยหายตอเครองมอเครอง

พนไดงาย

7. ราคาถกและคมคาตอการนำไปใช

มาตรการใชสารเคมจะใชในกรณทจำเปนเทานน และมาตรการทพจารณานำมาใชม

ดงน

2.1 การควบคมหนอนแมลงวนทแหลงเพาะพนธ

การควบคมจะดำเนนการโดยใชเครองพนอดแรงทพนสารเคม ใหมขนาดละอองนำยา

ทมขนาดใหญพอควร เพอสามารถทำใหพนผวของแหลงเพาะพนธเปยกลกไดระหวาง 10-15

เซนตเมตร โดยใชสารเคมกลมออรแกนโน ฟอสฟอรส หรอคาบารเมท เชน ไดอะซนอน

0.5-1.0 gm/m2 เปนตน นอกจากนยงมสารยบยงการเจรญเตบโต เชน Diflubenzuron 1.0

gm/m2 หรอ Cyromazine 0.5-1.0 gm/m2 ซงอาจนำมาใชตามความเหมาะสม แหลงเพาะ

พนธทใชวธการควบคมลกษณะน ไดแก กองขยะ ทเกบขยะในตลาด สถานประกอบการ

และสถานศกษา โดยพนทก 2-3 สปดาห

2.2 การพนสารเคมฤทธตกคางทแหลงเกาะพก

วธการนควรใชเมอมความจำเปน เพอลดความชกชมโดยพจารณาใชเฉพาะแหลงเกาะ

พกทอยใกลแหลงเพาะพนธเทานน สารเคมทนำมาใชคอ เฟนนโตรไธออน 1.0-2.0 gm/m2

ไดอะซนอน 0.5-1.0 gm/m2 และพรมฟอส เมทธล 1.0-2.0 gm/m2


2.3 การใชสารเคมชบวสดแขวน

แมลงวนมนสยชอบเกาะพกในอาคารทงเวลากลางวน และกลางคนตามเชอกหรอสาย

ไฟหรอวสดทแขวนในแนวตงแนวดงบรเวณตลาด รานคา โรงฆาสตว รานอาหาร หรอโรงเรอน

อนๆ วธนจะใชเชอกปานหรอวสดทเหมาะสมยาวประมาณ 1-2 เมตร ขนอยกบความสงของ

อาคาร ชบนำตาลผสมกาวทำใหมสดำผสมดวยสารเคม เชน ไดอะซนอน หรอ เฟนนโตรไธออน

หรอ พรมฟอส เมทธล ความเขมขน 8-10 % โดยเปลยนวสดนทก 2-3 เดอน

2.4 การใชเหยอพษ

วธการนเปนวธทแนะนำใหใชในแหลงทมแมลงวนชกชม เชน บรเวณรานคา โรงครว

โรงงานประกอบอาหารตางๆ และแหลงทมแมลงอนๆ การทำเหยอพษมหลายวธเชน

1) Dry Scatter bait เปนเหยอชนดแหงเคลอบดวยนำตาลผสมสารเคม เชน ใชทราย

หรอเปลอกหอย หรอวสดเหยอลออนๆ นำมาเคลอบ

2) Liquid sprinkle bait เปนเหยอชนดนำผสมดวยนำตาลหรอสารลออนๆ แลวพน

ตามแหลงทคาดวามแมลงวนชกชม

3) Liquid dispenser bait เปนเหยออาหารชนดนำ เชน นมหรอนำตาลผสมสารเคม

(1-2% ฟอรมาลดไฮด)

4) Viscous paint-on baits เปนเหยอชนดของเหลวขนเหนยว เปนกาวดกโดยผสม

กบนำตาลหรอสารลอ โดยนำแทงไมชบตงทงไวตามแหลงแมลงวนชกชม อาจชบ

สารเคมดวยกได

2.5 การพนเคมแบบฟงกระจาย (Space spray)

วธการนสามารถทำไดทงภายใน และภายนอกอาคาร อาจใชวธ mist spraying,

fogging หรอ ULV โดยพนทางพนดนหรอพนทางอากาศ อกวธทสามารถนำมาพนไดคอการ

ใช mist blower ซงมขอดคอ กระแสลมจะมผลตอประสทธภาพของการพนนอยกวาวธอน วธ

นมกใชในการพนตามแหลงกำจดขยะมลฝอยกอนทจะมการฝงกลบ

3. การควบคมโดยวธกล 3.1 การใชมงลวด

เนองจากบางพนทมแมลงวนชกชม การลดความหนาแนนของแมลงวนจงทำไดลำบาก

การใชมงลวดจะสามารถปองกนแมลงวนมารบกวนไดมาก

3.2 การใชไมตแมลงวน

เปนวธทเหมาะสำหรบพนททเปนทปด เชน ในอาคารทมมงลวดและประตมดชด

ใชกำจดแมลงวนทเลดลอดเขามา การใชไมตแมลงวนไมอาจลดประชากรแมลงวนทเพาะพนธ

ในธรรมชาตลงได


3.3 กรงดกแมลงวน

วธนจะใชเหยอลอดงดดใหแมลงวนมาหากน หลงจากแมลงวนดดกนอาหารแลว หรอ

เกดการตกใจระหวางการดดกนอาหารจะบนขนสงเขาไปสพนททจำกดขอบเขตดานบน และ

ไมสามารถบนกลบได การใชกรงดกแมลงวนจะไดผลดหากพนททใชเปนพนทปด

4. การควบคมโดยวธกายภาพ วธการนจะใชกบดกไฟฟาและแสงไฟ ซงจะมผลตอแมลงวนนอยเมอเปรยบเทยบกบ

แมลงชนดอน กบดกดงกลาวน มประสทธภาพดกบแมลงวนทหากนตอนกลางคน อยางไรกด

มการใชกนมากตามแหลงขายอาหารสด โรงอาหาร และโรงพยาบาล

5. การควบคมแมลงวนโดยชวนทรย การควบคมแมลงวนโดยวธนจะใชสงมชวตทมอยตามธรรมชาตมาชวยกำจดแมลงวน

ในระยะตางๆ ไมวาจะเปนไข ตวหนอน ดกแด หรอตวเตมวย

5.1 การใชตวหำ (Predators)

ทสำคญไดแก ไรสกล Macrocheles และ Fuscorpoda โดยไรทงสองชนดนจะกนไข

และตวออนแมลงวน นอกจากนยงมแมลงหำตวอนๆ เชน แมงมม แมลงหนบ ตกแตนตำขาว

มด แตน ตอ จงจก ตกแก กบ คางคก นก และไก เปนตน

5.2 การใชตวเบยน (Parasitoids)

ไดแก ตวตอสกล Spalangia, Muscidifurax, Nasonia ซงจะทำลายแมลงวนระยะ

ดกแด และ Tachinaephagus ทำลายแมลงวนระยะดกแด นอกจากนยงมตวเบยนอนๆ เชน

แมลงวนกนขน และดวงกนกระดก

5.3 การใชจลนทรย (Microorganisms)

ไดแก แบคทเรย เชน Bacillus thuringiensis และเชอรา Entomophthora sp.

การควบคมแมลงวนโดยใชวธแบบผสมผสานจะเปนวธการลดความหนาแนนและ

ควบคมแมลงวนอยางมประสทธภาพ


ตารางท 1 Insecticides used for residual treatment for fly control (WHO, 2006)

Insecticide Chemical typea Concentration Dosage of WHO hazard Remarks

of formulation ai (g/m2) Classification

as applied (g/l) of aia

Bendiocarb Carbamate 2 - 8 0.1 - 0.4 II 4

Azamethiphos Organophosphate 10 - 50 1.0 - 2.0 III 1

Chlorpyrifos-methyl Organophosphate 6 - 9 0.4 - 0.6 U 1 & 5

Diazinon Organophosphate 10 - 20 0.4 - 0.8 Il 1

Dimethoate Organophosphate 10 - 25 0.046 - 0.5 Il 2

Fenitrothion Organophosphate 10 - 50 1.0 - 2.0 Il 1

Malathion Organophosphate 50 1.0 - 2.0 III 3

Naled Organophosphate 10 0.4 - 0.8 II 4

Pirimphos-methyl Organophosphate 12.5 - 25.0 1.0 - 2.0 IIl 1

a-Cypermethrin Pyrethroid 0.3 - 0.6 0.015 - 0.03 II 1

b-Cypermethrin Pyrethroid 1.0 0.05 Il 1

Betacyfluthrin Pyrethroid 0.15 0.0075 Il 1

Bifenthrin Pyrethroid 0.48 - 0.96 0.024 - 0.048 Il 1

Cyfluthrin Pyrethroid 1.25 0.03 Il 1

Cypermethrin Pyrethroid 2.5 - 10.0 0.025 - 0.1 Il 1

Cyphenothrin Pyrethroid - 0.025 - 0.05 Il 1

Deltamethrin Pyrethroid 0.15 - 0.30 0.0075 - 0.015 Il 1

Esfenvalerate Pyrethroid 0.5 - 1.0 0.025 - 0.05 Il 1

Etofenprox Pyrethroid 2.5 - 5 0.1 - 0.2 U 1

Fenvalerate Pyrethroid 10 - 50 1.0 Il 2

l-cyhalothrin Pyrethroid 0.7 0.01 - 0.03 Il 1

Permethrin Pyrethroid 1.25 0.0625 Il 1

D-Phenothrin Pyrethroid - 2.5 U 1

ai = active ingredient a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use

Remarks:

1. Can also be used in milk rooms, restaurants and food stores.

2. Animals must be removed during treatment; not to be used in milk rooms.

3. Only premium-grade malathion should be used in milk rooms and food-processing plants.

4. Not to be used ill milk rooms; at strength of 2.5 g/l (0.25%) call be applied to chicken roosts, nests, etc., without removing

the birds; animals must be removed.

5. In chicken houses, birds must be removed at application time and brought back only after 4 h.


ตารางท 2 Pyrethroid mixtures used in cold and thermal fog formulations for fly control (WHO, 2006) Pyrethroid mixture Concentration (g ai/ha)

Cold fog Thermal fog

Permethrin + 5.0 - 7.5 5.0 - 15.0

S-bioallethrin + 0.075 - 0.75 0.2 - 2.0

piperonyl butoxide 5.25 - 5.75 9.0 - 17.0

Bioresmethrin + - 5.5

S-bioallethrin + - 11.0 - 17.0

piperonyl butoxide - 0 - 56

Phenothrin + 5.0 - 12.5 4.0 - 7.0

tetrarnethrin + 2.0 - 2.5 1.5 - 16.0

piperonyl butoxide 5.0 - 10.0 2.0 - 48.0

Etofenprox + 5 - 10 0.18 - 0.37

pyrethrins + 5 - 10 0.18 - 0.37

piperonyl butoxide 10 - 20 10 - 20

l-Cyhalothrin + 0.5 0.5

tetramethrin + 1.0 1.0

piperonyl butoxide 1.5 1.5

Cyperrnethrin + 2.8 2.8

S-bioallethrin + 2 2

piperonyl butoxide 10 10

Tetrarnethrin + 12 - 14 12 - 14

D-phenothrin 6 - 7 6 - 7

D-Tetrarnethin + 1.2 - 2.5 1.2 - 2.5

cyphenothrin 3.7 - 7.5 3.7 - 7.5

D-Tetrarnethrin + 1.2 - 2.5 1.2 - 2.5

D, D- trans-cyphenothrin 2 - 8 2 - 8

Deltarnethrin + 0.3 - 0.7 0.3 - 0.7

S-bioallethrin + 0.5 - 1.3 0.16 - 1.3

piperonyl butoxide 1.5 1.5



ตารางท 3 Insecticides used for space treatment for fly control (WHO, 2006)

Insecticide Chemical type Dosage of ai (g/m2) WHO hazard

Classification of aia

Chlorpyrifos-methyl Organophosphate 100 - 150 U

Diazinon Organophosphate 336 II

Dimethoate Organophosphate 224 II

Malathion Organophosphate 672 III

Naled Organophosphate 224 II

Pirimiphos-methyl Organophosphate 250 III

Bioresrnethrin Pyrethroid 5 - 10 U

Cypermethrin Pyrethroid 2 - 5 II

Cyphenothrin Pyrethroid 5 - 10 II

d ,d-trans-Cyphenothrin Pyrethroid 2.5 - 5 NA

Deltamethrin Pyrethroid 0.5 - 1.0 II

Esfenvalerate Pyrethroid 2 - 4 II

Etofenprox Pyrethroid 10 - 20 U

l-Cyhalothrin Pyrethroid 0.5 - 1.0 II

Permethrin Pyrethroid 5 - 10 II

D-Phenothrin Pyrethroid 5 - 20 U

Resrnethrin Pyrethroid 2 - 4 III


a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use;

NA = not available

ตารางท 4 Insect growth regulators used as housefly larvicides (WHO, 2006)

Insecticide Dosage of ai (g ai/m2) WHO hazard


Diflubenzuron 0.5 - 1.0 U

Cyromazine 0.5 - 1.0 U

Pyriproxifen 0.05 - 0.1 U

Triflumuron 0.25 - 0.5 U


a Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use.


ตารางท 5 Insecticides used in toxic baits for fly control (WHO, 2006)

Insecticide Chemical type WHO hazard


Spinosad Biopesticide U

Propoxur Carbamate II

Imidacloprid Neonicotinoid II

Thiamethoxam Neonicotinoid NA

Azamethiphos Organophosphate III

Diazinon Organophosphate II

Dimethoate Organophosphate II

Naled Organophosphate II

Phoxim Organophosphate II

Trichlorfon Organophosphate II


a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; NA = not available


1. ชตาภา เกตวลต. 2523. กฏวทยาทางการแพทยและสตวแพทย. ภาควชากฏวทยา,

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร หนา 91-130.

2. บญเสรม อวมออง. 2543. แมลงวน: กฏวทยาและการควบคม. นนทบร: กองมาลาเรย,

กรมควบคมโรคตดตอ. 89 หนา.

3. ศนยควบคมพาหะนำโรค. 2535. การควบคมแมลงวน. นนทบร: กรมควบคมโรคตดตอ

กระทรวงสาธารณสข. 42 หนา.

4. สมฤทธ สงหอาษา. 2540 กฏวทยา-อะคาโรวทยาการแพทยและสตวแพทย. พมพครงท 2.

กรงเทพฯ: โรงพมพจฬาลงกรณมหาวทยาลย หนา 198-214.

5. อาคม สงขวรานนท. กฏวทยาทางสตวแพทย. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำนกพมพรว

เขยว หนา 248-302.

6. Amoudi M.A., F.M. Diab and S.S.M. About-Fannah. 1994. Development rate

and mortality of immature Parasarcophaga (Liopygia) ruficornis (Diptera:

Sarcophagae) at constant laboratory temperatures. J. Med. Entomol. 31(1):

168-70.




8. Chavasse D.C, and H.H. Yap. 1997. Chemical methods for the control of

vectors and pests of public health importance. Geneva: World Health

Organization, 129 pp.

9. Esser J.R. 1991. Biology of Chrysomya megacephala (Diptera: Calliphoridae)

and reduction of losses caused to the salted-dried fish industy in South-East

Asia. Bull. Entomol. Res. 81: 33-41.

10. Greenberg B. 1971. Flies and disease. Volume I: Ecology, Classification and

Biotic Associations. Princeton: Princeton University Press. 856 pp.

11. Greenberg B. 1973. Flies and disease. Volume II: Biology and disease

transmission. Princeton: Princeton University Press. 477 pp.

12. Keiding J. 1986. The Housefly: Biology and control. Geneva: World Health

Organization, 63 pp.


อษาวด ถาวระ สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

เหา และ โลน (Lice)

เหา

เปนแมลงทรจกกนมานานนบรอยป มรายงานพบเหาหว (head louse) และไขเหาจาก

หวของคนโบราณในศตวรรษแรกของพทธศกราช เหาจดอยใน Order Anoplura Family

Pediculidae มขนาดเลก ไมมปก ลำตวแบนแบบ dorsoventral สวนปากมววฒนาการไป

ใหเหมาะสมตอการดดเลอด มชอสามญวา sucking lice ทกระยะการเจรญเตบโตของเหา

ดดเลอดเปนอาหาร

เหาทมความสำคญทางการแพทย ม 3 ชนด คอ เหาหว หรอ head louse (Pediculus

humanus capitis) เหาตว หรอ body louse (Pediculus humanus humanus หรอ Pediculus

humanus corporis) และโลน หรอ pubic louse (Phthirus pubis)

เหาหวและเหาตว Pediculus humanus

รปรางลกษณะ ตวเตมวย (adult)

ตวผมขนาดเลกกวาตวเมย เหาหวตวผมขนาดเฉลย 2.8 มลลเมตร ตวเมยขนาดเฉลย

3.2 มลลเมตร เหาตวมขนาดใหญกวาเหาหวเลกนอย ตวผมขนาดเฉลย 3.2 มลลเมตร ตวเมย

ขนาดเฉลย 3.8 มลลเมตร มขา 6 ขา เปนแบบจบยดเสนขน (clinging type) ปลายขาม

เลบเรยวแหลมเรยกวา “tarsal claws” สวนของ tibia ยนออกดานขางคลายนวหวแมมอ

เรยกวา “tibial thumb” หนวดสนม 5 ปลอง มตาขนาดเลก ปากเปนแบบแทงดด ปลองอก

แตละปลองเชอมเปนชนเดยวกนไมเหนขอบเขต ไมมปก มรหายใจ (spiracle) 1 ค สวนทอง

แบงเปน 9 ปลอง แตเหนชดเจนเพยง 6-7 ปลอง แตละปลองมรหายใจ 1 ค และมทออากาศ

กระจายทวลำตว การแยกเพศของเหาใหสงเกตบรเวณปลายสดของปลองสดทาย ตวเมยม

gonopods สำหรบวางไขมลกษณะเปนงาม ตวผมอวยวะสบพนธ (aedeagus) ลกษณะเปน

แทงปลายแหลมยนออกมาททองปลองสดทาย

เหา และ โลน (Lice) 61

ไข (nit)

มสเหลอง ขนาดประมาณ 0.8 มลลเมตร ใชเวลาประมาณ 7-10 วนจงจะฟกเปนตว

เหาหววางไขตดอยใกลโคนผมโดยมสารซเมนตเคลอบอย แมฟกเปนตวเปลอกกยงตดอยแต

หางจากโคนผมเกน 6 มลลเมตร มองเหนเปนจดสขาวใสกวาไขทยงไมฟก สวนเหาตววางไข

ตดกบตะเขบเสอผาหรออาจวางไขบนเสนขนตามรางกาย

ตวกลางวย (nymph)

ฟกออกมาจากไขมลกษณะคลายตวเตมวย แตขนาดเลกกวา ชวงทตวกลางวยกำลง

เจรญเตบโตตองการเลอดเปนอาหาร มการลอกคราบ 3 ครง จงกลายเปนตวเตมวย ใชระยะ

เวลาประมาณ 7-13 วน

ชววทยา เหา มสองชนด คอ เหาหว และเหาตว ซงเหาทงสองชนดนมลกษณะคลายคลงกน

มาก สามารถผสมพนธกนได แตกตางกนทขนาด อปนสยและการนำโรค เหาตวอาศยอยตาม

ตะเขบเสอผา เมอหวจงออกมาดดกนเลอด สวนเหาหวตองอาศยอยบนศรษะตลอดเวลา

เหา (Pediculus humanus)

ตวผ ตวเมย

วงจรชวตของเหาEggs (nits)

Nymph 3Nymph 2Nymph 1

Adult

เหาหว (Pediculus capitis)


นำลายของเหาทำใหโฮสตคนศรษะอยางมาก แมกระทงรกษาหายแลวกยงมอาการคนอยอก

ระยะหนง เหาทงสองเพศกนเลอดเปนอาหารตงแตเปนตวออนจนตลอดชวต จงเปนปรสต

ภายนอก (ectoparasite) ทสำคญของคน วนหนงเหาดดเลอดประมาณ 5 ครง วงจรชวตของ

เหาประกอบดวย 3 ระยะ คอ ไข (egg) ตวกลางวย (nymph) และตวเตมวย (adult) หลงจาก

เปนตวเตมวยไดประมาณ 10 ชวโมงจงเรมผสมพนธ เหาผสมพนธบอยครง สามารถขยายพนธ

ไดตลอดป เหาเรมวางไขภายใน 24-48 ชวโมงหลงผสมพนธ เหาหววางไขประมาณ 4-5 ฟอง

ตอวน ตลอดชวตวางไขไดประมาณ 270-300 ฟอง วงจรชวตใชเวลาประมาณ 2-3 สปดาห

ขนอยกบสภาพแวดลอม ไดแก อณหภม ความชน ตวเตมวยของเหาทงสองชนดม อายประมาณ

2-4 สปดาห


เหาเปนปรสตภายนอก (ectoparasite) ของคน ดดกนเลอดเปนอาหาร การอาศยอย

ของเหาทำใหมการสญเสยเลอด โฮสตเกดอาการคนเนองจากโปรตนในนำลายของเหา การเกา

ทำใหผวหนงอกเสบตดเชอไดงาย ภาวะทคนมเหาอาศยอยเรยกวา “Pediculosis” ถามโลน

เรยกวา “Phthiriasis” รายทเปนเรอรงการเกาอาจทำใหผวหนงหยาบกรานและมสคลำ เรยกวา

Vagabond‘s disease

เหาตวมความสำคญทางการแพทยเนองจากเปนพาหะของโรคหลายชนด ไดแก

Epidemic typhus, Trench fever และ Relapsing fever โรคดงกลาวนยงไมมรายงานวาพบ

ในประเทศไทย แตเนองจากเหาตวซงเปนพาหะมรปรางลกษณะและวงจรชวตคลายเหาหว

มาก จงควรจะเรยนรไวพอสงเขปเพอการเฝาระวงโรค

Epidemic typhus (louse-borne typhus) เปนโรครายแรง มอตราตายสง เกดจากเชอรคเกตเซย Rickettsia prowazeki มเหา

ตวเปนพาหะนำเชอมาสคนโดยการสดหายใจเอามลของเหาทมเชออยเขาไป เชอไมไดเขาไป

อยในตอมนำลาย เหาไดรบเชอจากการดดเลอดผปวย เชอเขาไปเพมจำนวนอยางรวดเรว

และหลดออกมาภายนอกกบมลของเหา เชอสามารถอยในมลของเหาไดนาน 66 วน โรคน

เคยระบาดในทวปยโรป อาฟรกาเหนอ เอเชย อเมรกากลางและอเมรกาใต

Trench fever เกดจากเชอรคเกตเซย Rochalimaea quintana โดยมเหาตวเปนพาหะ เปนโรคทไม

รายแรง ระบาดในระหวางสงครามโลกทงสองครงทประเทศยโกสลาเวยและยเครน คนไดรบ

เชอโดยการปนเปอนของมลเหาทางบาดแผลหรอเนอเยอออน


Relapsing fever เกดจากเชอ spirochetes, Borrelia recurrentis โดยมเหาตวเปนพาหะ เปนโรค

รายแรง มอตราตายสง ปจจบนยงพบมากในประเทศเอธโอเปยและซดาน คนไดรบเชอเมอบ

ตวเหาแลวไปถกบาดแผลหรอเนอเยอออน แตเชอโรคไมถกถายทอดทางมลเหาหรอการกด

เหาหวและเหาตวตดตอจากคนหนงไปสอกคนหนงไดเรว โดยเฉพาะในสภาพแวดลอม

ทมผคนอยอยางแออดหรอใกลชดกน เชน โรงเรยน คายทหาร คก คายอพยพ เดกเปนเหา

มากกวาผใหญ ผใหญทเปนเหามกตดมาจากเดก เชอกนวาผใหญมความตานทานตอเหา

มากกวาเดกและรกษาความสะอาดไดดกวา ซงเปนสงสำคญในการยบยงการเจรญเตบโต

และการเพมจำนวนของเหา

การแพรกระจายของเหาเกดขนไดหลายทาง อาจจะเกดจากการสมผสโดยตรงหรอตด

จากการใชของรวมกน เชน เหาหวตดตอโดยใชหวหรอหมวกรวมกน เหาตวตดตอโดยใช

เสอผา ผาเชดตวหรอผาปทนอนรวมกน เหาไมสามารถกระโดดไปยงทตางๆ ดงนนการตดตอ

ไปยงสตวอนจงเกดขนเมอมการสมผสอยางใกลชดหรอใชสงของรวมกนเทานน

การตรวจวนจฉย

ผทเปนเหามกมอาการคนตลอดเวลา การตรวจหาเหาหวใหเปดผมบรเวณขางหและทาย

ทอย ตรวจดไขซงมสเหลองตรงบรเวณใกลโคนผม และอาจพบตวเหาแอบซอนอยตามเสนผม

สำหรบเหาตวมกพบไขซอนอยตามตะเขบเสอผาและพบตวเตมวยอาศยอยตามขนหนาอก

วธการปองกนกำจด

ครหรอผปกครองควรสำรวจเหาใหเดกและบคคลในครอบครวอยางนอยสปดาหละครง

หากพบผทเปนเหาควรรบดำเนนการรกษาโดยเรว ควบคไปกบการรกษาความสะอาดและ

ควรปองกนไมใหตดตอไปยงบคคลอน โดยจดใหนอนหางจากผอนและพยายามไมคลกคลกบ

เพอนๆ จนกวาจะรกษาหาย ผทมผมยาวในชวงทเปนเหาควรตดสนและสระผมทก 1-2 วน

การกำจดเหาอยางงายทสดคอ การใชหวเสนยดสางเหาใสกระดาษแลวนำไปทงทกวน

และสระผมใหสะอาดอยเสมอ วธนสามารถกำจดเหาใหหมดไปภายใน 2-3 สปดาห โดยไม

ตองใชเคมกำจดเหา แตอาจทำไดยากในกรณทไมไดทำการรณรงคกำจดเหาพรอมกนทง

โรงเรยน ผปกครองหรอครไมมเวลาพอ และเดกทเปนเหายงเปนเดกเลกชวยตวเองไมได

นอกจากนครหรอผปกครองอาจใชเคมกำจดเหาในกลมไพรทรอยดซงมความปลอดภยสง

เชน permethrin 0.5%, d-phenothrin 0.5% ซงผลตในรปแปงหรอแชมพกำจดเหา อษาวด

และคณะ (2532) วจยพบวาสารดงกลาวสามารถกำจดเหาไดในเวลาไมถงครงชวโมง โดยไม


Nymph 3Nymph 2Nymph 1 Adult

มอาการแพ ชวยใหโรงเรยนสามารถควบคมเหาไดอยางมประสทธภาพ หากมการบรหาร

จดการทด มการประสานงานระหวางคร เจาหนาทสาธารณสขและผปกครอง

โลน (Pubic louse; Phthirus pubis)

โลนตวเตมวยมขนาดเฉลย 2 มลลเมตร รปรางคลายป แตกตางจากเหาคอ สวนอก

ใหญกวาสวนทองและขาทงสามคเจรญไมเทากน

วงจรชวตของโลน

โลน (Phthirus pubis)

Eggs (nits)

ชววทยา วงจรชวตของโลนคลายคลงกบเหา ไขจะฟกภายใน 7-8 วน ตวออนใชเวลาเจรญเตบโต

13-17 วน ตวเตมวยอายไมถง 4 สปดาห โลนวางไขนอยเพยง 3 ฟองตอวน ตลอดชวตวางไข

ประมาณ 26 ฟอง ชอบอาศยอยตามขนบรเวณอวยวะสบพนธ แตอาจพบอยตามขนตา ขน

คว และขนรกแร การตดตอของโลนไปสผอนเกดไดโดยการมเพศสมพนธ หรอใชเสอผา หรอ

สวมรวมกบผทมตวโลน

วธปองกนกำจด

เนองจากโลนอาศยอยบรเวณขนตามทลบ จงสามารถกำจดดวยวธงายๆ คอ โกนขน

ทง และใชแอลกอฮอลทำความสะอาดบรเวณทเปนและขางเคยง หากตองการกำจดโดยใช


เคมสามารถใชเคมชนดเดยวกบทใชในการกำจดเหาได ในกรณทตวโลนไปตดอยทขนควหรอ

ขนตา ควรใชวาสลนออยทเมนท (vaseline ointment) ซงมสารออกฤทธประเภท pyrethrins

ทาบางๆ ลงบนขน แลวลบไปมาอยางระมดระวง อยาใหเขาตา ระยะเวลาทใชผลตภณฑม

ตงแต 1 ถง 24 ชวโมง ขนอยกบชนดและปรมาณของสารออกฤทธ

ตารางท 1 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดเหาคนมหลายชนดดงตาราง

(WHO, 2006)



Carbaryl Carbamate Dust 50 II

Propoxur Carbamate Dust 10 II

Lindane Organochlorine Dust 10 II

Lotion 10

Malathion Organophosphate Dust 10 III

Lotion 5

Temephos Organophosphate Dust 20 U

Bioallethrin Synthetic pyrethroid Lotion 3 - 4 II

Shampoo 3 - 4

Aerosol 6

Permethrin Synthetic pyrethroid Dust 5 II

Lotion 10

Shampoo 10

D-Phenothrin Synthetic pyrethroid Dust 2 - 4 U

Shampoo 2 - 4

Lotion 2 - 4


a Class II = moderately hazardous; Class III = Slightly hazardous; Class U = unlikely to pose an acute hazard in normal use



1. ประคอง พนธอไร, อษาวด ถาวระ และภวนาถ อนทรอดม. 2526. การเปนเหาของ

นกเรยนชนบท. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 25: 101-6.

2. สชาต อปถมภ และคณะ. 2526. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพ: บารมการพมพ.

3. อษาวด ถาวระ. 2526. เหา. ใน: กองกฏวทยาทางแพทย. การควบคมแมลงทสำคญ

ทางการแพทย. กรงเทพฯ: โรงพมพชมนมสหกรณการเกษตรแหงประเทศไทย.

4. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2538. Evaluation of Sumithrin powder against head

lice. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 27: 397-403.

5. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2531. ภาวะการเปนเหาของเดกนกเรยนชนบทในภาคตางๆ

ของประเทศไทย. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 30: 75-82.

6. อษาวด ถาวระ และคณะ. 2532. การกำจดเหาในเดกนกเรยนชนบทโดยใชผงเคมเพอร

เมทรนส. วารสารกรมวทยาศาสตรการแพทย. 31: 241-7.

7. พสย กรยวเชยรและคณะ. 2534 ปาราสตวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.

8. Anonymous. 1975. Lice. WHO/VBC. 75. 520.

9. Anonymous. 1984 Chemical methods for the control of arthropod vectors and

pests of public health importance. Geneva: WHO.



11. Mumcuoglu YK and Zias J. 1988. Head lice Pediculus humanus capitis

(Anoplura: Pediculidae) from hair combs excavated in Israel and dated from

the first century B.C. to the eighth century. A.D. J Med Entomol. 25: 545-7.

12. Pratt HD and Kent S. 1973. Lice of public health importance and their control.

Atlanta: Department of Health, Education and Welfare.

13. Sumethanurugkul P. 1994. Treatment of pediculosis with permethrin shampoo.

J Trop Med Parasitol. 17: 30-7.

14. Tawatsin A, et al. 1995. Management and control of head lice (Pediculus

humanus capitis) in schoolchildren. J Trop Med Parasitol. 18: 42-50.

14. Weidhaas DE and Gratz NG. 1982. Lice. WHO/VBC. 82. 858.

เรอดและมวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs) 67

สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล

เรอด และ มวนเพชฌฆาต (Bed bugs and Assassin bugs)

เรอดและมวนเพชฌฆาต เปนแมลงทอยใน Order Hemiptera (hemi = half, pteron

= wing) ซงมลกษณะเฉพาะคอ ในพวกทมปก จะมปก 2 คปกคหนามลกษณะตางจากปก

ของแมลงชนดอนคอ มลกษณะแขงบรเวณโคนปกและเปนแผนบางบรเวณปลายปก เรยกปก

แบบนวา hemelytron สวนปกคหลงเปนแผนบางทงปก มปากแบบแทงดด (piercing-sucking)

ลกษณะเปนปลอง สามารถพบเกบทดานลางของลำตว มการเจรญเตบโตและเปลยนแปลง

รปรางแบบ incomplete metamorphosis คอมระยะไข ตวกลางวย (nymph) และตวเตมวย

เรอด (Bed bugs)

เรอดจดอยใน Family Cimicidae เปนปรสตของสตวเลยงลกดวยนมและสตวปก ชนด

ทกดและดดเลอดคนคอ Cimex hemipterus (Cimex rotundatus) ซงพบในประเทศแถบ

รอน และ Cimex lectularius พบในประเทศแถบหนาว

เรอดมลกษณะลำตวแบนราบ ขนาดลำตวยาวประมาณ 2-6 มลลเมตร สนำตาลออน

ถงเขม สวนหวสนมหนวดยาว 4 ปลอง ปากม 3 ปลองซงสอดเกบอยในรองใตลำตว อกปลอง

แรก (prothorax) ดานหนามลกษณะเวา ดานขางขยายออกกวางกวาปลองอน Cimex

lectularius ม prothorax กวางกวา Cimex hemipterus ปกไมเจรญมลกษณะเปนแผนแขง

สน (wing pad) สวนทองรปไขเหนเปนปลองชดเจน ตวผมอวยวะสบพนธ (aedeagus) โคง

เรยวแหลมอยปลายสด ตวเมยมรเปดของถงเกบสเปรม (Organ of Berlese) อยตรงปลองท

5 ของสวนทอง มกลนเฉพาะตวเนองจากมนจะขบสารประเภท hexanol และ octenol ออก

มา เรอดตวเมยวางไขตามซอกและรอยแตกของอาคารวนละ 2-3 ฟอง สามารถวางไขไดมาก

ถง 100-250 ฟอง ไขมสารซเมนตเหนยวเคลอบอย ใชเวลาในการเจรญเตบโตเปนตวเตมวย

ประมาณ 2 เดอน ตวเตมวยมอายนาน 6-12 เดอนและสามารถอดอาหารไดนาน

เรอดมกซอนตวอยตามทนอน ซอกเตยง เกาอ พนกระดาน และรอยแตกของอาคาร

โดยเฉพาะตามทสาธารณะเชน โรงหนง โรงแรม คายทหาร โรงเรยน และในรถยนต มรายงาน


วาพบตวเรอด ซกซอนอยตามเบาะทนง ของขบวนรถไฟ ตวเรอดมกออกหากนในเวลากลาง

คนหรอในความมด ตวเรอดจะชอบหลบซอนตว และอาศยอยตามทนอน ซอกเตยง เกาอ

ตามรอยแตกของผนงหอง เพดานหอง พนหอง และตามรอยแตกของอาคาร รวมทงตาม

อาคารทสาธารณะตางๆ เชน โรงภาพยนตร โรงแรม โรงเรยน โดยเฉพาะสถานท ทคอนขาง

สกปรก และมคนมาอยรวมกนเปนจำนวนมาก อกทงยงสามารถเจรญเตบโต ไดดในททม

อากาศเยน

หลงจากดดกนเลอดแลวสลำตวจะคลำลง ปากของตวเรอด จะมลกษณะโคงงอ

สามารถสอดเขาไปในรองดานลางของลำตว แตเมอตองการดดเลอดจงยนสวนปากออกมา

แทงเขาไปดดเลอด ผทถกดดกนเลอดจะรสกเจบในบรเวณทถกกด และตอมากจะเกดเปนผน

แพ เกดอาการคนและไปเกามากๆ จะยงอกเสบ จนเกดการตดเชอซำ ทำใหรอยแผลหาย

ยากขน

ความสำคญทางการแพทยคอ กอความรำคาญโดยการกดกนเลอด บางคนอาจแพ

นำลายของเรอดเกดผนแพบรเวณทถกกดได ถาพบรอยผนแพ จากการดดกนเลอดใหรบลาง

แผล ใหสะอาดดวยสบและนำ แลวใชยาปฏชวนะหรอครมทาบรเวณถกพษ แตถามอาการ

รนแรงควรไปพบแพทย ไมมรายงานวาเรอดนำโรคใดในธรรมชาต

วงจรชวตของเรอด(ภาพจาก: www.bedbug.org.au by Stephen L. Doggett. 2006.)


การปองกนกำจดเรอดทำไดโดยการดแลสขลกษณะของทอยอาศย เชน รกษาความ

สะอาดทอยอาศย นำทนอน หมอน ผาหม มาผงแดด หรออาจใชสารเคมกำจดแมลงฉดพน

แตตองทำการสำรวจตรวจตราแหลงหลบซอน เชน ตามซอกนอน ทนอน เสอ เสยกอนจงคอย

พนสารเคม โดยใชสารเคมในกลมของ lindane pyrethroids เชน 0.2% permethrin ซงม

ความปลอดภยสง พน 2-3 ครง หางกนครงละ 1 สปดาห แตบางครงพบวา การใช lindane

ไมไดผล เนองจากตวเรอดมความตานทาน ดงนนอาจจะตองฉดพนทกๆ 1-2 อาทตย จนกระทง

ตวเรอดหมดไป ในกรณตองเขาไปในพนททอาจมตวเรอดอย ใหใชสารไลแมลง เชน DEET

ทาตามตวและเสอผาเพอปองกนตวเรอดกด ถาไมอยากใชยาฉดพน เพราะกลวเปนอนตราย

ตอคน หรอสตวเลยง กสามารถใชใบสนปา หกเอามาเปนกงแลววางไว ในทๆ มตวเรอดกได

เพยงแค 2-3 วนเทานน ตวเรอดกจะหายไปหมด

มวนเพชฌฆาต (Assassin bugs)

มวนเพชฌฆาต จดอยใน Family Reduviidae, Subfamily Triatominae ซงมชอเรยก

อยางอนวา Reduviid bugs, Kissing bugs หรอ Triatomine bugs เปนตวหำดดกนเลอด

สตว คน และแมลงชนดอนเปนอาหาร ชนดทมความสำคญทางการแพทย ไดแก Triatoma,

Rhodnius และ Panstrongylus spp. ซงแตกตางกนตรงตำแหนงของหนวดบนสวนหว

มวนเพชฌฆาตเปนแมลงขนาดใหญ ลำตวยาวประมาณ 1-3 เซนตเมตร สวนหวเรยว

ยาวรปรางคลายกรวย จงมชอเรยกอกอยางวา cone-nose bugs ชวงตอกบสวนอกมลกษณะ

คลายคอ หนวดม 4 ปลอง ปากแบบแทงดดม 3 ปลอง โคงงอและพบเกบไดในรองบรเวณใต

สวนอกได ดานลางของสวนอกมอวยวะบนของอกปลองแรกเปนรปสามเหลยม มปก 2 ค ปก

คหนาเปนแบบ hemelytron สวนปกคหลงเปนแผนเยอบาง (membrane) สวนทองเปนรปไข

สวนกลางของทองกวางทสด ขอบดานขางยกขน (connexivum) อยในแนวเดยวกบปก

รปแสดง ตวเรอดอยบรเวณทนอนและ ผนผวหนงอกเสบจากตวเรอด


มวนเพชฌฆาตอาศยอยตามบรเวณพนดน ตนไม บรเวณรอยแตกของอาคาร ตวเมย

วางไขเปนฟองเดยวๆ ตามซอก รอยแตกของอาคาร ไขฟกเปนตวออนลกษณะคลายตว

เตมวย ใชระยะเวลาในการเจรญนานประมาณ 90-120 วน จงเปนตวเตมวย หรออาจจะ

นานกวา ขนอยกบชนดและอณหภม

มวนเพชฌฆาตออกหากนในเวลากลางคน โดยกนเลอดของแมลงตางๆ และดดเลอด

สตวทมกระดกสนหลงดวย บางชนดดดนำเลยงจากตนไมเปนอาหาร ตวออนและตวเตมวย

เปนปรสต ของแมลงตางๆ โดยจะดดกนของเหลว (Body Fluid) จากแมลงตางๆ ทงชนดท

เปนตวหนอน และตวเตมวย ทมชวตและตองเปนเหยอทมผวหนง นมพอทจะใชเขมทปาก

แทงผานผนงลำตวเขาไปได เชนหนอนคบกะหลำปล หนอนคบฝาย หนอนเจาะสมอฝาย

หนอนไหม หนอนคบลำไย หนอนแกวสม หนอนผเสอตางๆ หรอแมกระทงมวนศตรพช มวน

เพชฌฆาตจะปลอยนำพษออกจากปากทำใหเหยอเปนอมพาตอยางรวดเรว และเคลอนไหว

ไมไดและหนอนจะตายภายใน 1-2 นาท จากนนจะดดกน ของเหลวจากตวหนอน และทำให

หนอนแหงตายทงไวแตผนงลำตวทหอหมอยภายนอก มวนเพชฌฆาตสามารถทำลายหนอน

ได 4-5 ตว ตอวน มกจะพบมวนเพชฌฆาตตามสวนผลไมตางๆ เชน สวมสม มะมวง และ

ลำไย พชไร เชน ฝาย ยาสบ และพชตางๆ ทมแมลงศตรพชทำลาย โดยมเขตแพรกระจายอย

แถวภาคกลาง ภาคเหนอและภาคตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศไทย โดยเฉพาะในเขต

จงหวดทมการทำสวนผลไมตางๆ

การใชมวนเพฌฆาตควบคมแมลงศตรพช 1. ทำการสำรวจประชากรของหนอนผเสอกนใบ ดอก ผล และ ความเสยหายของพช

ในพชไร พชผก ไมผล ไมดอก

* กรณเรมสำรวจพบหนอนในแปลง: ปลอยมวนเพชฌฆาต ตงแตวยออน วยท 3

ถงตวเตมวย ในพชผก พชไร ไมดอก ไมผล จำนวน 100 ตว/ไร

มวนเพชฌฆาต


การกดกนเลอดของมวนเพชฌฆาต

* กรณสำรวจพบหนอนในปรมาณมาก: ปลอยมวนเพชฌฆาต ตงแตวยออน วยท 3

ถงตวเตมวย ในพชผก พชไร ไมดอก ไมผล จำนวน 2,000 ตว/ไร

2. หลงการปลดปลอย 7 วน ทำการสำรวจประชากรของหนอนผเสอและความ

เสยหายของพชเพอ ประเมนการควบคม

3. แนะนำใหปลดปลอยมวนตวหำ ตดตอกน 2 ครง คอในชวยตนฝนและปลายฝน

หรอทยอยปลอยทละเลกละนอยตามจำนวนทพอจดหาได เพอใหมวนทปลอยไป

นนแพรพนธและพฒนาตวเองขนมาไดในสภาพแวดลอมใหม

การกดกนเลอดของมวนเพชฌฆาตอาจทำใหเกดผนแพได จากรายงาน

พบวานำลายของมวนชนด Rhodnius personatus มสารพษทำใหเกดการ

เจบปวดและเกดบาดแผลบรเวณทถกกด ในบางรายเกดอาการชอคดวย สวน

มากจะเปนบรเวณหนา จงทำใหเรยกชอมวนชนดนวา Kissing bug บางครง

พบวามการอกเสบของเยอตาขางใดขางหนง (unilateral conjunctivitis)

หนงตาบวม (edema eyelid) เรยก อาการนวา Romana’s sign นอกจากนน

มวนเพชฌฆาตเปนพาหะนำเชอ Trypanosoma cruzi ซงเปนสาเหตของโรค

Chagas’s disease พบในทวปอเมรกากลางและอเมรกาใต โรคนไมพบใน

ประเทศไทย ชนดของมวนทเปนพาหะสำคญไดแก Panstrongylus megistus,

Rhodnius prolixus, Triatoma infestans, Triatoma brasiliensis, Triatoma

demidiata Triatoma gerstaekeri และ Triatoma protracta

การปองกนกำจดมวนเพชฌฆาตอาจไมจำเปนนกในประเทศไทย

เพราะไมพบวามการระบาดมากนก อกทงมวนเพชฌฆาตมประโยชนในการ

ชวยกำจดแมลงศตรพชหรอแมลงทสำคญทางการแพทยดวย แตถาพบอยเปน

จำนวนมาก อาจกำจดไดโดยการใชสารเคมกำจดแมลงฉดพนตามบานเรอน


ตารางท 1 สรปรปรางลกษณะ ถนทอย ความสำคญทางการแพทยของเรอดและมวนเพชฌฆาต เรอด มวนเพชฌฆาต

ขนาด 2-6 มลลเมตร 10-30 มลลเมตร

สวนหว pyramid shape cone nose shape

ลำตว oval shape elongated shape

ปก wing pads ปก 2 ค คหนาแบบ hemelytron

แหลงทอยอาศย ตามซอกทนอน เสอ มง รอยแตกตามพนดน คอกสตว

ความสำคญทางการแพทย กอความรำคาญ ผนผวหนงอกเสบ นำ Trypanosoma cruzi


1. http://www.bloggang.com/viewdiary.php?id=joyjihun&group=1

http://webdb.dmsc.moph.go.th/ifc_nih/applications/files/insect2.pdf

http://www.ku.ac.th/e-magazine/january45/know/kill.html

http://www.thairath.co.th/offline.php?section=hotnews&content=8208

http://www.entomology.cornell.edu/.../BedBugs.html

http://www.entm.purdue.edu/

http://www.ca.uky.edu/entomology/entfacts/ef636.asp

http://bedbugger.com/bed-bug-bites-photos/

2. Busvine JR. Insects and hygiene. 3rd ed. New York: Chapman & Hall 1980.

3. Lavoipierre MM, Dickerson G and Gordon RM. 1959 Studies on the methods

of feeding of blood-sucking arthropod. I. The manner in which triatomine

bugs obtain a blood meal, as observed in the tissue of the living rodent,

with some remarks on the effects of the bite on human volunteers. Ann Trop

Med Parasitol 1959; 53: 235-50.

4. Tarrant CEW Cupp, Bowers WS. The effects of precocene II on reproduction

and development of Triatomine bugs (Reduviidae: Triatominaes). Am. J Trop.

Med Hyg 1982; 31: 416-90.

ดวงกนกระดก (Rove beetles) 73

นภา เบญจพงศ นกวชาการดานกฏวทยาทางการแพทย

ดวงกนกระดก (Rove beetles)

ดวงกนกระดก ดวงปกสน หรอดวงกนงอน (rove beetle) เปนแมลงทมความสำคญ

ทางสาธารณสข คอทำใหเกดอาการตมคนและผวหนงอกเสบ เปนแมลงทจดอยใน Order

Coleoptera, Family Staphylinidae, Genus Paederus แมลงในสกลนมไมตำกวา 20 ชนด

ททำใหเกดโรคผวหนงเปนผน พบกระจายไปตามทวโลก สกลทพบในประเทศไทย คอ

Paederus fuscipes curt. ทำใหคนเปนโรคผวหนงกนมาก เมอไปตบตหรอทำใหลำ

ตวแตกจนนำพษซมเขาไปในรางกาย

ชววทยาและนเวศวทยา

ดวงกนกระดกมการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (Complete metamorphosis) โดยม

การเจรญเตบโตเปน 4 ระยะ คอ ระยะไข ตวออน ดกแด และตวเตมวย

ระยะไข โดยปกตตวเมยชอบวางไขในทชมชน ในดนรวนซงปกคลมดวยวตถเนาเปอย ตามรมฝง

นำ ค คลอง บอ ซงหางจากผวนำประมาณ 2-6 นว ตวเมยสามารถวางไขหลายๆ ฟอง

ใน 1 วน และจะวางตดตอกนหลายๆ วน ไขจะฟกเปนตวออนในเวลา 2-5 วน

ดวงกนกระดก (Rove beetles)


ตวออน มรปรางแบบ Campodeiform เปนตวคอนขางยาว โดยเฉพาะสวนทองยาวกวาสวนอน

ศรษะโตเหนไดชด หนวดสน กรามแขง มขา 6 ขาสน แตวงไดเรวและวองไว สวนทองม

แพนหางยนยาว 2 เสน ตวออนชอบกนวตถเนาเปอย และหนอนเลกๆ ของแมลงในดน

ตวออนมอาย 6-10 วน จงจะเขาดกแด

ดกแด มลกษณะคลายดกแดของผเสอแตเลกกวามาก สามารถมองเหนขาทตดกบลำตวได

ชดเจน ดกแดมอาย 3-4 วน จงออกเปนตวเตมวย

ตวเตมวย เปนแมลงทมลำตวยาว และแคบ ขนาดลำตวยาว 6.5-7.0 มลลเมตร ลำตวเปนมนมส

ฉดฉาด ศรษะดำ หนวดคอนขางยาว มจำนวน 12-13 ปลอง โคนหนวดมสเหลองปนนำตาล

สวนปลายหนวดมสดำ สวนอกมสนำตาลแดง ลกษณะทเหนเดนชดคอมปกคแรกแขงสนมส

เขยวเขมเหลอบนำเงน ปกคทสองใหญ เจรญและใชการไดด พบอยใตปกแขงอกท สวนทอง

ยาวออกไปนอกปก มองเหนไดงาย สวนทองมสสม ยกเวนปลองสดทายสองปลองมสดำ

ขาสนำตาลปนเหลอง และขอพบของขาคสดทายมสดำเหนชด

ดวงกนกระดก ชอบอาศยอยตามพนดนทชมชนใกลแหลงนำทมพชปกคลม เชนใกลรอง

นำในแปลงปลกผก และพชไรตางๆ โดยเฉพาะในหลมของพชประเภทเถาทคลมดนใหชมชน

อยเสมอ เชน แปลงมนเทศ แตง สตรอเบอร นอกจากนยงพบบรเวณนาขาวทมนำเปนแหงๆ

ขอบค คลอง หนอง ตลอดจนถงรมฝงแมนำลำธารทวไป มกจะชอบมาเลนไฟ สามารถวงได

เรวมาก บนไดเกง และพบปกคทสองเขาใตปกคแรกไดรวดเรว มนสยชอบงอสวนทองใหงอน

ขนๆ ลงๆ อยตลอดเวลา เขาใจวานสยอนนกระทำขนเพอปองกนตว อาหารของแมลงเหลาน

มกจะเปนเชอรา สาหราย หรอพชเนาเปอย ดวงกนกระดกยงเปนแมลงตวหำ จบแมงหรอ

แมลงเลกๆ เปนอาหาร เชน เพลยออน ไรแดง แมงมมแดง ไขแมลงตางๆ ตวเตมวยทำใหเกด

โรคผนคน และโรคผวหนงกบคน และสตวได

ดวงกนกระดก มกจะมปรมาณมากทำใหระบาดไดในฤดหนาวไปจนถงปลายฤดรอน

คอประมาณเดอนธนวาคม ไปจนถง เดอนมถนายนในปถดไป ปรมาณของแมลงจะลดลงอยาง

รวดเรว เมอฝนเรมตก 1-2 ครง แสงไฟฟาแรงสง หรอแสงนออน จะเปนสอนำใหแมลงชนดน

เขาไปในบานไดเปนอยางด เพราะเปนแมลงทชอบเลนแสงทสวางจา ธงชย และคณะ 2504

ไดมการทดลอง และพบวาการนำและการระบาดของโรค มความสมพนธกบการระบาดของแมลง

และการใชไฟฟาในชมชนอยางแนนอน

ดวงกนกระดก (Rove beetles) 75

กลไกการเปนโรค

ดวงกนกระดก มนำพษอยทวไปทงรางกาย และอยในสายโลหตของแมลงดวย นำพษ

จะซมออกมาเพอปองกนตวเมอแมลงตกใจ หรอมาจากชองทแตกของลำตว เมอแมลงถกบบ

บด หรอขย นำพษนมชอเรยกวา Paederin ดงนนกลไกของการเกดอาการแพแมลงตวน ก

โดยการสมผสกบแมลงนนเอง อาการหลงถกนำพษ คอมผนแดง คน มตมใส มอาการอกเสบ

เกดแผลพพอง เปนสะเกดและจะหายเองภายใน 1-2 สปดาห ถาเขาตากจะทำใหตาอกเสบ

หากปลอยทงไวอาจทำใหตาบอดได

การปองกนและการควบคม

ดวงกนกระดก นอกจากเปนแมลงทมความสำคญทางการแพทย เนองจากมนำพษ ทำ

ใหคนเปนผนคนแลว แมลงชนดนกเปนแมลงทมประโยชนทางดานการเกษตร คอเปนตวหำ

กนแมงและแมลงทเปนศตรพช โดยเฉพาะชอบกนเพลยออน ศตรขาวโพด มนเทศ และยงชวย

ปราบแมลงศตรขาวใหนอยลง ดงนนหากไมมการระบาดมากมายกไมจำเปนตองใชสารเคม

กำจดแมลง เนองจากในธรรมชาตแมลงชนดนกมศตรธรรมชาตคอยทำลายมนอยแลว ไดแก

ไรดน แมงมม เปนตน ฝนและความแหงแลงกทำใหแมลงชนดนตายลงปละมากๆ

หากมการระบาดของแมลงเหลานกมวธปองกน การกำจดดงน

1. ใหสขศกษา

2. ลดกำลงสองสวางของแสงไฟฟาในหองทำงาน โดยการตดตงใหตำลง หรอใชโปะ

บงคบใหสองสวางในบรเวณทตองการ

3. อยในหองมงลวดในเวลาคำคน ถาเผอญมนไตตามลำตว อยาไปตบตใหนำพษออก

มา หากถกนำพษของมนกใหลางทนทดวยนำประปา หรอเชดทนทดวยแอมโมเนย

4. ใชกบดกแสงไฟ อาจจะประดษฐงายๆ โดยใชตะเกยงลานจดลอใหแมลงบนมาเลน

ไฟและตกลงไปบนภาชนะทหลอนำทผสมสารเคมกำจดแมลง

5. ใชสารเคมกำจดแมลงพนตามกอหญา แปลงพช หรอตามรมฝงนำ ในบรเวณทม

แมลงชนดนอาศยอย

การรกษา

โรคผนคนทเกดจากสารพษ paederin สามารถจะหายไดภายใน 1-2 สปดาห โดยไม

ตองรบการรกษา ในกรณทถกนำพษแลวมอาการผนคน เปนแผลพพอง กอยาไปเกาจะ

ทำใหแผลลามออกไป ใหรกษาโดยใชยาสมานธรรมดา พวกยาแกแพ เชน นำยาคาลาไมล


แลวไปพบแพทย แตถาหากนำพษเขาตาควรลางดวยนำสะอาดหลายๆ ครงทนท แลวรบไป

พบแพทยดวน


1. ธงชย ปภสราทร และคณะ. 2504. การศกษาแมลงพษ. จดหมายเหตทางแพทย

ของแพทยสมาคมแหงประเทศไทย. 44 (2): 60-81.

2. สชาต อปถมภ และคณะ. 2526. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพฯ: โรงพมพบารม. หนา

578.

3. สธรรม อารกล. 2510. บทปฏบตการกฏวทยาเบองตน. กรงเทพฯ: โรงพมพบรพาศลป.

424 หนา.

4. สภทร สจรต, ประมวลมาลย สจรต. 2531. กฏวทยาการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการ

พมพ. 854 หนา.

5. James M.T. and R.F. Harwood. 1969. Herm’s Medical Entomology 6th ed.

London: Macmillan Publishers. 484 pp.

มด (Ants) 77

มด (Ants)

มดเปนแมลงชนดหนง สามารถพบไดทวไปตงแตเขตรอน (tropics) จนถงบรเวณใกล

เขตขวโลก (subarctic)สามารถดำรงชวตอยไดดทงในสภาพธรรมชาตทวไป พนทเกษตรกรรม

และทอยอาศยจนมคำกลาววามดเปนสงมชวตทครอบครองพนทสวนใหญของพนดนเชนใน

แถบปาอเมซอนพบวาหนงในสามของสตวทพบในบรเวณนนคอมดและปลวก ประมาณวา

ทวโลกพบมดทจดจำแนกชนดแลว 15,000 ชนด สวนในประเทศไทย คณะวนศาสตร

มหาวทยาลยเกษตรศาสตร รายงานวามการพบมดแลวทงหมด9วงศยอย86สกล512ชนด

มดจดเปนแมลงสงคม (Eusocial insect) อยในวงศ Formicidae อนดบHymenoptera

มการสรางรงทมสมาชกอยรวมกนเปนจำนวนมากการสรางรงจะทำอยางปราณตมทางเดน

เขา-ออกสมาชกในรงจะแบงชนวรรณะแยกออกจากกนอยางชดเจนทงรปรางลกษณะและ

หนาท มดเขามามบทบาทเกยวของกบคนในหลายลกษณะทงทเปนแมลงศตรทำลายพชผล

ทางการเกษตรในแปลงปลกและในโรงเกบ เขามากอความรำคาญโดยมามสวนแบงในทอย

อาศยและอาหารของคน มดบางชนดสามารถกดหรอตอยดวยเหลกใน ทำใหคนเกดความ

เจบปวดจากหลายสาเหตดงกลาวมดจงจดเปนแมลงศตร(pest)ทสำคญชนดหนงทเราตอง

เสยคาใชจาย เปนจำนวนมากในการปองกนกำจด แตอยางไรกตามในทางนเวศวทยาปาไม

ถอวามดมบทบาทสำคญทงทางดานกายภาพและชวภาพ มความสำคญในหวงโซอาหาร

และสายใยอาหาร ถอเปนกลไกสวนหนงของระบบใหดำเนนไปไดอยางตอเนองและยงยน

นอกจากนยงสามารถนำมาใชเปนตวบงชความสมบรณของระบบนเวศ และมดบางชนด

สามารถนำมาใชเปนอาหารของคนไดดวย

อนกรมวธานและชววทยา

วงจรชวต มดเปนแมลงทมการเจรญเตบโตแบบทมการเปลยนแปลงอยางสมบรณ (complete

metamorphosis)โดยในวงจรชวตจะประกอบดวยไขตวหนอนดกแดและตวเตมวย

อรญากร จนทรแสงสถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสขกรมวทยาศาสตรการแพทย


ลกษณะสำคญ มดมลกษณะเหมอนกบแมลงในกลมอนๆ คอสามารถแบงลำตวออกไดเปน 3 สวน

ไดแกหวอกและทองแตละสวนจะมอวยวะหรอลกษณะทสำคญตางๆปรากฏอยลกษณะ

เหลานจะแตกตางกนไปในมดแตละกลมลกษณะโดยทวไปของมดทแตกตางจากแมลงชนดอน

คอ จะมหนวดแบบหกขอศอก (geniculate) แบงออกเปนสวน scape และ funicle ใน

เพศเมยจำนวนปลองหนวดจะม4-12ปลองสวนเพศผม9-13ปลองปากเปนแบบกดกนม

ฟนเรยกวาmandibleทองปลองท1จะรวมกบอกปลองท3เรยกวาpropodeumทองปลอง

ท2หรอ3มลกษณะเปนกานเรยกวาabdomenpedicelซงอาจมปมหรอไมมกไดสวนทอง

ปลองทเหลอรวมเรยกวา gaster มดเพศเมยจะมเหลกในยนออกมาใหเหนจากปลายของ

สวนทองมดจะมตารวมขนาดใหญ 1ค (compoundeyes)บางชนดมตาเดยว (ocelli)ซง

โดยทวไปจะม3ตาอยเหนอระหวางตารวมตาเดยวจะไมไดทำหนาทในการรบภาพในการจด

หมวดหมทางดานอนกรมวธานของมดมดทงหมดจดอยในวงศ Formicidaeใน โลกมมดอย

ทงหมด16วงศยอย300สกล15,000ชนด

ทมา: Trumans scientific guide to Pest Control Operations

forewing

hindwing

adbomenpedicel

gaster

scape

funicle

mandible

วงจรชวตมด

ทมา: Household Ants Biology and Control by Asc Chong, Cy Lee and HH Yap

ไข ตวหนอน ดกแด ตวเตมวย

ลกษณะสำคญของมด

มด (Ants) 79

เนองจากมดเปนแมลงสงคมสมาชกทอยในรงจะมการแบงชนวรรณะแยกออกใหเหน

ชดเจนประกอบดวย

(a):มดเพศเมยททำหนาทผสมพนธทจะเปนมดแมรง(queen)ตอไป

(b):มดเพศผททำหนาทผสมพนธ

(c):queenทไมมปก

(d):มดงานแบบminorworker

(e):มดงานแบบmajorworker

1. มดแมรง หรอ queen เปนมดเพศเมยทสามารถสบพนธได ทำหนาทในการตง

colony และวางไข จะมขนาดใหญกวามดตวอนๆทอยในรง มปก อกหนาทองใหญ และ

มกมตาเดยว

2. มดเพศผ โดยทวไปจะมปก สวนอกหนาแตไมเทาของแมรง มหนาทผสมพนธ

จะพบเปนจำนวนนอยในแตละรง

3. มดงาน เปนมดเพศเมยทเปนหมน ไมมปก ไมมตาเดยว เปนมดทออกหาอาหาร

และเราพบอยเสมอเปนจำนวนมากภายนอกรง นอกจากหาอาหารแลว มดงานมหนาท

รบผดชอบในการสรางรงและรกษารง ดแลตวออนและราชน ตลอดจนปองกนรงดวยมดงาน

บางชนดยงสามารถแบงออกเปนมดงานทมรปรางแบบเดยว (monomorphic form),มดงาน

ทมรปราง2รปแบบ(dimorphicform:majorworkerและminorworker)และมดงานทม

รปรางหลายแบบ(polymorphicform)

ทมา: Urban Entomology; insect and mite pests in the human environment by W.H. Robinson.

(c)(b)(a) (d)

(e)

มดวรรณะตางๆ


พฤตกรรม มดจดเปนแมลงทมววฒนาการสง มกำเนดมาชานาน เมอศกษาจาก fossil นก

วทยาศาสตรเชอวามดมกำเนดเมอ 50 ลานปมาแลว มดทกวรรณะดงกลาวจะอยรวมกน

แบงหนาททำงานกนอยางชดเจนมดมพฤตกรรมหลายอยางทนาสนใจประกอบดวย

1. พฤตกรรมการผสมพนธและสรางรงมดเมอมประชากรในรงหนาแนนมากจะทำ

การขยายรง โดยมดเพศเมยและมดเพศผททำหนาทผสมพนธ จะบนออกจากรงเดม ทงรง

เดยวกนและรงอนๆ ในพนทนนมดเพศเมยหรอราชนจะทำหนาทคนหาการผสมพนธ มดทม

ววฒนาการสงจะผสมพนธบนทสง เชนบนตนไม มดทมววฒนาการตำ จะผสมพนธบนพน

ดนหลงจากนนราชนจะคนหาพนททเหมาะสมในการสรางรงซงจะแตกตางกนออกไปขนกบ

ชนดของมด ซงมพนทไดตงแตยอดไมจนถงใตพนดน เมอพบสถานททเหมาะสมแลว ราชน

จะสลดปกออกและวางไข การวางไขครงแรกจะวางเปนกลมเลกๆ ราชนจะเลยงดตวออนชด

แรกดวยตวเองโดยการใหกนไขทไมไดรบการผสมพนธ เมอมดงานรนแรกเปนตวเตมวยจะ

ออกจากรงเรมหาอาหารเมอมมดงานตวเตมวยมากขนราชนจะทำหนาทวางไขและควบคม

พฤตกรรมภายในรงแตเพยงอยางเดยว และเมอภายในรงมความอดมสมบรณมากขน ราชน

จะผลตราชนและมดเพศผรนใหมเพอขยายรงตอไป

เราสามารถพบรงของมดไดทงบนตนไม และตามพนดน รงของมดในดนจะมรปแบบ

แตกตางกนออกไปบางรงอาจมขนาดเลก สรางอยางงายๆ อาจพบอยใตเศษไมชนๆ หรอ

สงเนาเปอยบางรงอาจมขนาดใหญอยใตดนมทางเดนเขาออกมลกษณะเปนรพบอยบนดน

สวนรงทพบอยบนตนไม อาจมลกษณะเปนรงดนหอหมอยกบกงไม หรอใชเศษใบไม กงไม

มาประกอบเปนรง

2. พฤตกรรมการหาอาหาร มดออกหาอาหารไดทงกลางวนและกลางคน มดกน

อาหารไดหลากหลายสามารถเปนไดทงตวหำ(predator)หรอกนพวกซาก(scavenger)กน

ได ทงเมลดพชหรอดดกนอาหารทเปนของเหลวมดงานจะเกบสะสมอาหารพวกนำตาลไว

ในกระเพาะจนเตม แลวนำไปแจกจายใหกบสมาชกในรงไดเปนจำนวนมาก โดยใชวธสำรอก

ออกมาในเวลาไมเกน20ชวโมง

3. พฤตกรรมการตดตอสอสาร มดมการตดตอสอสารโดยปลอยสารทเรยกวา

“พโรโมน”(pheromone)ทมดตวอนจะรบการตดตอไดโดยอาศยหนวดและขาคหนาพโรโมน

มหลายชนดไดแก

3.1 พโรโมนทำทาง(Trailpheromone)โดยมดจะปลอยไวตามทางทมนเดนผานไป

เพอใหสมาชกตามไปยงแหลงอาหารไดถกตองและเมอพบอาหารมากๆ มด

จะชวยกนปลอยพโรโมนทำใหมมดเปนจำนวนมากกรมาทอาหารอยางรวดเรว

3.2 พโรโมนเตอนภย(Alarmpheromone)พบวาเมอปลอยออกมาเปนจำนวนนอยๆ

จะใชสอสารดานการเตอนภยแตถาปลอยออกมาในปรมาณมากๆจะสามารถ

มด (Ants) 81

ควบคมพฤตกรรมบางอยางไดดวย เชน ใหเขาโจมตศตร ขดร และสารน

จะไมจำเพาะเจาะจงกบชนดของมดเหมอนกบพโรโมนนำทาง

3.3 พโรโมนอนๆ ทมดจะชวยปลอยออกมาในเหตการณตางๆ เชน มดตวออน

สามารถปลอยพโรโมนกระตนใหมดงานปอนอาหารใหเมอมนรสกหว หรอพ

โรโมนทมดแมรงปลอยออกมาเพอควบคมประชากรภายในรง

4. พฤตกรรมการใชเสยง มรายงานวามดสามารถตดตอสอสารกนไดโดยใชเสยง

เพอเปนการเตอนภยเรยกสมาชกใหอยรวมกนเมอพบศตรหรอเมอมอนตราย


มมดอยมากมายหลายชนดทมความสมพนธเกยวของกบมนษย โดยสวนใหญจะเปน

ในแงทเปนโทษโดยนอกจากเขามามสวนแบงอาหารและทอยอาศยทำใหเสยเงนเปนจำนวน

มากๆทกปในการปองกนกำจดแลวยงทำอนตรายกบมนษยโดยการกดตอย และปลอยนำ

พษลงไปในรอยแผลทกด ทำใหรสกเจบปวด มดเกอบทกชนดใชปากกดแตบางชนดกตอย

ดวยเหลกในทอยปลายทอง และมบางชนดททำอนตรายมนษยโดยทงกดและตอย ทำให

บรเวณนนมอาการบวมซงจะมากหรอนอยขนอยกบอาการแพของแตละคนและตำแหนงของ

รางกายทถกกดตอยดวย และอาจมการตดเชอซำ (secondary infection) ทำใหเปนโรค

ผวหนงเรอรงนอกจากนนมดยงเปนตวพาเชอโรคตดมาตามขาและหนวดเมอขนมากนอาหาร

ของคนทำใหมเชอโรคปะปนอยในอาหาร(mechanicaltransmission)

ชนดของมดทพบ

มมดอยหลายชนดทมความเกยวของกบมนษยและควรรจกไดแก

1. มดคนไฟ (Solenopsis geminata) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สเหลองแดงมขนทหวและตว,หนวดม10ปลอง,

อกแคบ,pronotumกลม,pro-mesonotalsutureเหนชดเจน,pedicelม2ปม,ทองรปไข,

มลายขวางสนำตาลมเหลกใน,ความยาว7.8มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา: ทำรงอยใตดนทรวนซย โดยดนทรายรงหนงๆ มรทางเขาออก

เลกๆบนพนดนไดหลายรกนแมลงและซากสตวเลกๆเปนอาหาร

ความสำคญทางการแพทย: ใชเหลกในตอยผถกตอยจะรสกเจบแสบคลายถกไฟลวก

จงเรยกมดคนไฟหลงจากถกตอยจะมอาการบวมแดงขยายกวางขน และจดทถกตอยจะใส

คลายถกไฟลวกและจะมอาการคนมากเมอเกาผวหนงจะบวมแดงแผกวางขน


2. มดละเอยดหรอมดเหมน (Tapinoma melanocephalum) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: หวและอกสดำทองสนำตาลออนปลองหนวดม

scapeและfunicleยาวตารวมใหญอยดานหนา,pedicelมปม1ปมมลกษณะแบนปลอง

แรกของทองสวนgasterยนไปคลมบนpedicel

ลกษณะทางชววทยา: ทำรงบนดนรวนบรเวณโคนตนไม เชนตนไผ ชอบซอนตวตาม

กาบใบทมความชมชน

ความสำคญทางการแพทย: เมอเขามาหาอาหารในบานเรอน จะขบถายสารปนเปอน

ใสอาหารทำใหมกลนเหมนทำอนตรายคนโดยการกดแตจะเกดอาการคนเพยงเลกนอยไมรนแรง

3. มดละเอยด (Monomorium pharaonis) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สเหลองจนถงสนำตาลออนหรอสแดงสวางใสทอง

มสเขมเกอบดำหนวดม 12ปลอง โดย3ปลองสดทายใหญเปนรปกระบองตาเลกอกยาว

แคบเหนเสนแบงอกปลองท 2และปลองท 3 (meso-metanotalsuture)ชดเจนpedicelม

2ปมรปไขมขนปกคลมทวรางกายลำตวมความยาว1.5-2มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา: เปนมดททำรงหลกหรอรงใหญ (mother colony) อยภายนอก

บานแตมดงานจะเขามาหาอาหารภายในบานเรอนรงจะมขนาดตางๆกนตงแตรงขนาดเลก

จนถงรงขนาดใหญทมประชากรเปนหมนเปนแสนตวและพบวามดชนดนสามารถสรางรงยอย

(daughter colony) แตกออกมาจากรงหลกกระจายอยในบานหรอตามทอยอาศยตางๆ ของ

คนเชนอพารตเมนตโรงงานโรงพยาบาลโดยรงยอยเหลานจะซอนอยตามรอยแตกของผนง

ชองวางตามกำแพงกลองสวตชไฟนอกจากนภายในรงเดยวกนสามารถมมดราชนไดมากกวา

1ตวมดละเอยดเปนมดทผสมพนธภายในรงและผสมพนธไดทงป หลงผสมพนธแลว ราชน

ตวใหมจะออกจากรงเดมเพอไปสรางรงใหม

มดละเอยดชนดนกนอาหารไดหลายชนดโดยกนไดทงนำตาลและโปรตนพวกเนอสตว

เศษซากแมลงทตายแลว เลอดนำเหลองและสารคดหลงอนๆจากรางกายของคนเปนมดท

จดไดวาทำการควบคมไดยาก เนองจากเปนมดทมขนาดเลกหลบซอนตวไดงายหากนไกล

ออกไปจากรง มทงรงหลกและรงยอยซงยากตอการคนหา และพบวาการใชสารเคมในการ

ฉดพนทรงใดรงหนงและทำใหประชากรแตกกระจายบางครงจะทำใหมดชนดนยงแตกออก

เปนรงยอยๆหรอเรยกวาbuddingซงทำใหการควบคมทำไดยากยงขน

ความสำคญทางการแพทย: มเหลกในแตไมปรากฎใหเหน เมอถกรบกวนจะปองกน

ตวโดยการกดผถกกดจะรสกเจบและคนเพยงเลกนอยปญหาทางการแพทยสวนใหญจะเกด

ขนเมอมดชนดนเขามาสรางรงยอยอยในโรงพยาบาลและมดงานออกหาอาหารภายใน

โรงพยาบาลซงจะทำใหเกดการปนเปอนหรอการแพรกระจายของเชอโรคระหวางพนทตางๆ

ในโรงพยาบาลได

มด (Ants) 83

4. มดละเอยด (Monomorium indicum) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สแดงสนมปนสนำตาลเขมสวนทองใส,หนวดม

12ปลอง,อกยาวแคบ เหนmeso-metanotalชดเจน,pedicelม 2ปม รปไข,ความยาว

2.5-3.5มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา:ทำรงในดนพบตามบานทอยอาศย ชอบกนของหวาน เมอมา

กนอาหารแลวจะปลอยสงขบถายทำใหอาหารมรสชาตเปลยนไป เคลอนไหวรวดเรวมกเหน

เดนบนกำแพงหรอฝาหองมากกวาบนพน

ความสำคญทางการแพทย: เมอถกรบกวนจะปองกนตวโดยการกด ผถกกดจะรสก

เจบและคนเพยงเลกนอย

5. มดงาม (Pheidologeton diversus) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สนำตาลเขม, กรามใหญ, หนวดม 11 ปลอง

pronotumและmesonotumนน,metanotumเวาลงมmetanotalspine,pedicelม2ปม

สวนทองกวางรปไข,ความยาว4.5-13มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา: ทำรงในดนรวน มองผวดนจะเหนเปนเพยงรเปดเลกๆ และม

ดนรวนกองอยรอบๆของขอบรเขาออกชอบทำรงในทรมชนกนแมลงและเนอสตวเปนอาหาร

ความสำคญทางการแพทย: ทำอนตรายคนโดยการกดอาการจะคลายคลงกบอาการ

ของคนทถกมดคนไฟตอยมาก

6. มดแดง (Oecophylla smaragdina) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ:สแดงสนมหวและสวนอกมขนสนๆสขาว,หนวดม

12 ปลอง, อกยาว, pronotum โคง, mesonotum คอดคลายอาน, metanotum กลม,

ขาเรยวยาวpedicelม1ปม,ทองสน,ความยาว15-18มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา:ทำรงบนตนไมใหญเชนตนมะมวงชมพโดยใชใบเหลานประกอบ

เปนรงโดยตวออนจะปลอยสารเหนยวออกมาเชอมใบไมประกบกนเมอพบเหยอจะทำรายเหยอ

โดยการกดและฉดสารพษออกทางปลายทองเมอเหยอไดรบบาดเจบกจะชวยกนลากกลบรง

ความสำคญทางการแพทย: เมอถกรบกวน จะทำอนตรายคนโดยการกด ผถกกดจะ

รสกเจบปวดมากตอมาจะเกดอาการบวมคน

7. มดตะนอย (Sima rufonigra) ลกษณะทางอนกรมวธานทสำคญ: สดำปนนำตาลเหลองมขนกระจายบางๆ ไมเปน

ระเบยบหนวด12ปลองอกยาวpronotumกวาง,mesonotumเลกแบนรปไข,metanotum

รปไขนน, pedicel ม 2 ปม, ทองรปไขเลกปลายแหลมโคง มเหลกในทปลาย ลำตวยาว


10.5-13มลลเมตร

ลกษณะทางชววทยา: ทำรงอยในตนไมใหญทตายแลว เชน ตนกามป ทำใหตนไม

เปนโพรงอยภายในหากนบนตนไมและพนดนใกลเคยงเปนพวกกนเนอเปนอาหาร

ความสำคญทางการแพทย: จะตอยโดยใชเหลกในผถกตอยจะปวดคลายถกผงตอย

เหลกในจะทำใหเกดความเจบปวดและอาการบวมตอมาจะคนมาก

การปองกนกำจด

การปองกนกำจดมดถาตองการใหไดผลดกเชนเดยวกบการปองกนกำจดแมลงทวๆ ไป

คอควรตองทราบชนดลกษณะอปนสย ชวประวต และความเปนอยตางๆ เพอใหสามารถ

หาวธทเหมาะสม โดยอาจใชหลายๆ วธรวมกนได ในการบรหารจดการเพอควบคมมดใน

บานเรอนนนสงทสำคญทสดคอความสะอาดอาหารทกประเภทรวมทงเศษอาหารสามารถ

ดงดดใหมดเขามารบกวนในบานเรอนได ดงนนอาหารทกอยางควรเกบในภาชนะทมฝาปด

มดชด ไมควรปลกตนไมทมนำหวาน (honeydew) ไวใกลบาน เนองจากจะเปนตวดงดดให

มดเขามาไดเชนกน เมอใดกตามทเราพบมดเขามารบกวนในบานเรอนแลว การฆามดทเหน

ถงแมจะเปนจำนวนมากจะไมสามารถแกปญหาทเกดขนได กญแจทสำคญในการปองกน

กำจดมดคอจะตองหารงของมดใหพบซงเราควรทราบชนดของมดนน เนองจากมมดเพยงไม

กชนดเทานนทจะมาสรางรงอยใกลทอยอาศย และเขามาหาอาหารในบานเรอน ในการตาม

หารงของมด เราอาจสงเกตไดจากรองรอยทมดทงไว มดมกจะใชทางเดนซำๆ ในการเขามา

หาอาหาร เราอาจวางอาหารพวกนำตาลหรอโปรตนเพอลอใหมดเขามาแลวเราตดตามเพอ

คนหารงมดทอยนอกบานบนพนดน เราอาจสงเกตรงมดนอกบานในพนดนไดจากการทจะม

กองดนพนขนมา หรอมขยดนรวมทงมชองทางทมดใชเขา-ออกอยบนดน สวนมดทสรางรง

ภายในบานเรอนอาจสรางรงอยตามฝาผนงบานบางครงเมอพบมดอยตามรอยแตกของบาน

รงของมดอาจอยไกลออกไปจากบรเวณนน

ในการใชสารเคมเพอปองกนกำจดมดนน อาจใชในลกษณะเพอปองกนหรอตดทาง

เดนไมใหมดเขามาในบานโดยใชขวางกนบรเวณกรอบประตหนาตางรอยแตกของบานทาง

เดนระหวางกำแพงกนพนบานสารเคมทใชอาจเปนในรปผงหรอเมดเคลอบขนาดเลก ซงจะ

ใหผลดเนองจากมดงานจะขนกลบไปทรงและฆาสมาชกทอยในรงไดการใชสารเคมเพอเปน

ตวกน มผลดอกขอคอจะสามารถปองกนการเขามาขยายรงในบานเรอนของมดบางชนดได

เชนกน

สวนการใชสารเคมเพอกำจดรงมดนนถาเราไมสามารถคนหารงของมดไดอาจใสสาร

เคมบรเวณทคดวาใกลกบรงมากทสด สารเคมทใชควรเปนสารเคมประเภทผง เนองจาก

สามารถฟงกระจายเขาไปขางในไดดมฤทธตกคางไดนานและมดสามารถขนกลบไปทรงได

มด (Ants) 85

การใชเหยอพษกจะใหผลดถาเหยอนนสามารถดงดดใหมดเขามากนไดการวางเหยอ

พษ ควรวางในบรเวณทางเดนทมดเคยเขามากนอาหาร ในบรเวณนนตองไมมอาหารอยาง

อนใหมดไดเลอก รวมทงนำ และควรวางหลายๆ วนตดตอกน สารเคมทใชผสมในเหยอพษ

สวนใหญทใชคอกรดบอรคผสมกบอาหารตางๆ

การดำเนนการปองกนกำจดมดถาจะใหไดผลด ควรใชหลายๆ วธรวมกนและตอง

ดำเนนการอยางตอเนอง เลอกปรบใชวธทเหมาะสมกบบานเรอนของเรา และคอยสงเกต

พฤตกรรมของมดชนดทเราพบ เราอาจพบมดชนดเดยวหรอพรอมกน 2-3 ชนดในบานของ

เราไดการดำเนนการควบคมสามารถทำไปพรอมๆกนไดและสงทสำคญทสดทเราตองไมลม

คอความสะอาดตองดแลเกยวกบสขาภบาลสงแวดลอมในบานใหด


1. เดชาววฒนวทยาและวระวฒนใจตรง.2542.คมอการจำแนกสกลมดบรเวณอทยาน

แหงชาตเขาใหญ.คณะวนศาสตร,มหาวทยาลยเกษตรศาสตร,หนา1-13.

2. สชาดานาวานเคราะห. 2526. การศกษาทางอนกรมวธานของมดบางชนดทมความ

สำคญทางการแพทย.วทยานพนธบณทตวทยาลย,มหาวทยาลยเกษตรศาสตร,กรงเทพฯ:

83หนา.

3. อรญากร โอแสงธรรมนนท. 2529. การศกษาทางอนกรมวธานของมดบางชนดใน

ประเทศไทย.วทยานพนธบณฑตวทยาลยมหาวทยาลยเกษตรศาสตร,กรงเทพฯ:96หนา.

4. Anonymous.Ants.1995.http://www.ammock.ifas.ulf.edu/text/en/ants.html

5. BennettGW.andCorriganRM.1997.Truman’sscientificguidetopestcontrol

operation.Ohio:AdvanstarCommunication,Inc,p183-214.

6. BinghamC.T.1993.TheFaunaofBritishIndia,HymenopteraVolII:Antsand

Cockoo-Wasps.London:TaylorandFrancis.RidLionCourt.415pp.

7. ChongASC,LeeCYandYapHH.1995.Householdantsbiologyandcontrol.

p52-69.

8. RobinsonWH.1996.Urbanentomology.NewYork:Chapman&Hall.p261-284.

9. WilsonE.O.1963.Thesocialbiologyofants.Ann.Rev.Entomol.(8):345-368.


ณฐ มาลยนวล สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล

หมด (Fleas)

หมด เปนแมลงทอยในกลม Order Siphonaptera ซงเปนแมลงไมมปกทมลำตว

แบนในแนวตง (vertically flattened) และมปากแบบแทงดดเลอด (piercing-sucking) สวน

ใหญเปนปรสตภายนอกของสตวเลยงลกดวยนม และสตวปก บางชนดกดดดเลอดคนได

หมดทวโลกมอยประมาณ 2,000 ชนด ในจำนวนนมประมาณ 30 ชนดทมความสำคญ

ทางการแพทยและสาธารณสข ไดแก หมดหน Xenopsylla spp., หมดสนข Ctenocephalides

canis, หมดแมว Ctenocephalides felis, หมดคน Pulex irritans และหมด Chigoe Tunga

penetrans เปนตน

รปรางลกษณะ

(ดดแปลงจาก http://phil.cdc.gov)

Tergite

Antepygidialbristles

Pygidium

Spermatheca

Sternite

ABDOMEN

Antena

Pronotal comb

HEAD THORAX

Eye

Genal combOcular bristel

Maxillary palpusLabial palpusMesopleuron

CoxaTrochanter

1234

5Femur

TibiaTarsus

Plantar bristles

รปรางลกษณะทวไปของหมด

หมด (Fleas) 87

l หมดมลำตวแบนทางดานตง (vertically flattened) ขนาดเลกประมาณ 2-4

มลลเมตร ไมมปก ลำตวแขงเปนมน มสนำตาลออนถงนำตาลเขม มขนและหนาม

ทวไปบนลำตว ปากเปนแทงสนแบบแทงดด (piercing-sucking)

l สวนหวของหมดมขนาดเลก ทบรเวณแกม (gena) ของหมดบางชนดมแผงขนหนา

ลกษณะคลายซหว เรยกวา “genal comb” หรอ “genal ctenidium” ดานบนของ

สวน gena เปนตำแหนงของตารวม และหนวด (antenna) ซงมอยางละ 1 ค

l สวนอกของหมดม 3 ปลอง หมดบางชนดมแผงขนหนาตรงดานทายของอกปลอง

แรกเรยกวา “pronotal comb” หรอ “pronotal ctenedium” หมดบางชนดมลาย

บรเวณดานขางของอกปลองกลางเปนรปแทงเรยกวา “mesopleural rod” สามารถใช

ในการจำแนกชนดได

l หมดมขายาว 3 ค ขาคหลงแขงแรงใชกระโดด สามารถกระโดดไดไกลถง 14 นว

และสงถง 8 นว เคลอนทไดคลองแคลววองไว

l สวนทองของหมดมทงหมด 9 ปลอง รปรางของสวนทองแตกตางกนตามเพศ หมด

เพศผมปลายสวนทองงอนขนและมอวยวะชวยในการสบพนธ (claspers) ตดอย

สวนหมดเพศเมยปลายทองกลมมนและมถงเกบสเปรม (spermatheca) อยภายใน

ชองทอง รปรางของถงเกบสเปรมนสามารถใชในการจำแนกชนดของหมดได

ชววทยา

หมดมการเจรญเตบโตแบบเปลยนแปลงรปรางสมบรณ (Complete metamorphosis)

ประกอบดวย 4 ระยะ คอ ไข (egg) ตวออน (larva) ดกแด (pupa) และตวเตมวย (adult)

ตวเตมวยผสมพนธหลงจากไดกนเลอด หลงจากนนหมดเพศเมยสามารถวางไขเปนกลมๆ ละ

20 ใบ ได 400-500 ใบ โดยวางไขตามรงของโฮสต หรอตามพนดนเปยกชน ไขของหมดม

ลกษณะรปไข สขาว ขนาดประมาณ 0.5 มลลเมตร ไขใชเวลาฟกประมาณ 2 วนถง 2 สปดาห

โดยฟกเปนตวออนรปรางคลายหนอนแมลงวน ไมมขา ไมมตา สวนหวมสเขม สวนทายลำตว

มตมคลายตะขอ 1 ค หนอนหมดไมชอบแสงสวาง กนอนทรยวตถตามพนดนหรอมลจากหมด

ตวแกเปนอาหาร ตวออนม 3 ระยะ ในสภาพทมอาหารเพยงพอระยะตวออนใชเวลาประมาณ

1 ถง 2 สปดาห จากนนจงเขาดกแดโดยถกใยหมลำตวตดกบเศษขผงดวย เมอสภาพแวดลอม

เหมาะสมจงออกเปนตวเตมวย โดยปกตใชเวลาประมาณ 1 ถง 2 สปดาห ระยะเวลาทใชใน

การเจรญเตบโตของหมดขนอยกบอณหภม ความชน และอาหาร หมดใชเวลาเพยง 3 สปดาห

จนถงหลายเดอนขนอยกบชนดและปจจยแวดลอม ทงหมดเพศผและหมดเพศเมยกดกน

เลอดเปนอาหาร หมดสวนใหญเฉพาะเจาะจงโฮสต แตบางชนดกสามารถกนเลอดจากโฮสต

ชนดอนไดดวย สามารถอดอาหารไดนานหลายเดอน



เนองจากหมดเปนแมลงทดดกนเลอดจากโฮสตชนดตางๆ รวมทงคนดวย การกดดด

กนเลอดของหมด โดยผปวยทมภาวะภมแพตอนำลายของหมดจะถกกระตนใหเกดผนผวหนง

(papule) และอาจเปนสาเหตของโรคลมพษชนด papular urticaria ซงมลกษณะเปนผนบวม

ทผวหนง (wheal) การดแลรกษาผปวยทมอาการแพน ทำไดโดยใหยาในกลม antihistamines

ชนดรบประทาน หรออาจใหชนดฉดในผปวยทมอาการแพรนแรง อาจใหยาในกลม prednisolone

เพอลดการอกเสบ กรณทมการตดเชอทผวหนงควรใหยาแกอกเสบดวย

หมดบางชนดสามารถนำเชอโรคตางๆ มาสคนได ไดแก กาฬโรค (plague) จากเชอ

แบคทเรย gram-negative coccobacilli Yersinia pestis, Murine typhus จากเชอรคเกตเซย,

Myxomatosis จากเชอไวรส myxoma, Murine trypanosomiasis จากเชอโปรโตซว

Trypanosoma bruci และเปนโฮสตกงกลางของพยาธ Hymenolepis diminuta, H. nana,

Dypylidium caninum, Trichinella spiralis เปนตน นอกจากนนแลว ประชากรในประเทศใน

แถบละตนอเมรกาและทวปแอฟรกาซงมการดแลสขลกษณะไมดนก จะพบหมดชนด Tunga

penetrans เปนปรสตภายนอกของคนและสตวเลยง

วงจรชวตของหมด

larva

EggsPupa

Adult


หมดชนดตางๆ ทมความสำคญทางการแพทย

หมดทมความสำคญทางการแพทยและการควบคมกำจด หมดหน (Rat flea) ซงอยใน genus Xenopsylla spp. หมดชนดนไมมแผงขนหนา

แตมลกษณะเฉพาะทดานขางของอกปลองกลางคอ ม mesoplural rod มขนตาตรงตำแหนง

กงกลางดานหนาของตารวม เปนปรสตภายนอกของหน และเปนพาหะทสำคญในการนำ

กาฬโรค (plague) มาสคน โดยหมดทกนเลอดโฮสตทมเชอกาฬโรค Yersinia pestis แลวเชอ

เพมจำนวนในทางเดนอาหารจนอดตนซงเรยกวา “blocked flea” ทำใหตองสำรอกเชอ

ออกมาเมอกดคน ชนดทเปนพาหะสำคญ ไดแก Xenopsylla cheopis (Oriental rat flea)

พบไดทวโลก ชนดอนๆ ทสามารถนำโรคไดเชนกน ไดแก Xenopsylla astia, Xenopsylla

braziliensis ซงพบในอนเดย ศรลงกา

วธทเหมาะสมในการกำจดหมดหนคอ การโรยผงเคมกำจดแมลงตามรง ร และทาง

เดนของหน โดยโรยใหมพนทกวางประมาณ 20 ถง 25 เซนตเมตร และหนาประมาณ 0.5

เซนตเมตร สารเคมกำจดแมลงในกลมไพรทรอยดและกลมคารบาเมต มฤทธตกคางนานถง

2 ถง 4 เดอน ซงนานกวาสารเคมในกลมออรกาโนฟอสเฟต ในกรณทมการระบาดของกาฬโรค

อาจใชการรมกาซในพนทใหญๆ เพอกำจดหนและหมดหนโดยการควบคมดแลของบคลากร

สาธารณสขทมความชำนาญ การควบคมกำจดหมดหนในขณะทมการระบาดของกาฬโรค

ควรดำเนนการไปพรอมๆ กบการควบคมกำจดหน เนองจากหมดหนจะทงหนทตายไปหา

โฮสตใหมเพอกดกนเลอด อาจทำใหโรคแพรระบาดมากขน

Xenopsylla cheopis Pulex irritans

Ctenocephalides spp.

Tunga penetrans


ตารางท 1 สารเคมในรปแบบผงทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดหน (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขน WHO Hazard

ทแนะนำ Classification

(กรมตอกโลกรม)

Bendiocarb Carbamate 10 II

Carbaryl Carbamate 50 II

Propoxur Carbamate 10 II

Chlorpyriphos Organophosphate 20 II


Fenitrothion Organophosphate 20 II



α-Cypermethrin Synthetic Pyrethroid 0.3 - 0.6 II

Cyphenothrin Synthetic Pyrethroid 0.05 II

Deltamethrin Synthetic Pyrethroid 0.5 II

Etofenprox Synthetic Pyrethroid 5 U

Permethrin Synthetic Pyrethroid 5 II

D-Phenothrin Synthetic Pyrethroid 4 U

Resmethrin Synthetic Pyrethroid 3 III

Tetramethrin Synthetic Pyrethroid 1-2 U

* Class II, moderately hazardous;

Class III, slightly hazardous;

Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use

หมดคน (Human flea) ชนดทพบทวไป คอ Pulex irritans หมดชนดนไมมแผงขน

หนา และไมม mesopleural rod แตมลกษณะเฉพาะคอ ตำแหนงของขนตาอยใตตารวม

เปนปรสตภายนอกของคน หน สกร และสตวเลยงลกดวยนมอนๆ อาสยอยตามรอยแตกตาม

พน ทนอน และรงของโฮสต การกดของหมดชนดนทำใหเกดอาการแพทผวหนง พบทวไปใน

ประเทศแถบเขตรอนทประชาชนยากจน เชน อนเดย ปากสถาน แตไมพบในประเทศไทย

การรกษาความสะอาดภายในทอยอาศยสามารถควบคมการแพรระบาดของหมดชนดนได

สารเคมกำจดแมลงทใชมกใชในรปฉดพนตามพน ควรหลกเลยงการใชสารเคมกำจดแมลง

สำหรบหมดชนดนในทนอน สารเคมกำจดแมลงทใชในการกำจดหมดชนดนสวนใหญเปน

สารเคมในกลม Insect growth regulator และ Synthetic pyrethroid ดงแสดงขอมลไวใน

ตารางท 2


ตารางท 2 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดคน (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขน WHO Hazard

ทแนะนำ Classification

(กรมตอลตร)

Pyrethrum Botanical pesticide 2 II

Bendiocarb Carbamate 2.4 II

Fenoxycarb Insect growth regulator 0.6 U

Methoprene Insect growth regulator 1 - 5 U

Pyriproxyfen Insect growth regulator 0.1 - 0.5 U

Triflumuron Insect growth regulator 0.4 - 0.5 U

Chlorpyriphos Organophosphate 2 - 5 II

Chlorpyriphos-methyl Organophosphate 5 U



α-Cypermethrin Synthetic pyrethroid 0.3 - 0.6 II

Bifenthrin Synthetic pyrethroid 0.48 - 0.96 II

Cypermethrin Synthetic pyrethroid 0.5 - 2 II

Cyphenothrin Synthetic pyrethroid 0.5 - 2 II

D,D-trans-Cyphenothrin Synthetic pyrethroid 0.25 - 1 Not available

Deltamethrin Synthetic pyrethroid 0.3 II

λ-Cyhalothrin Synthetic pyrethroid 0.3 II

Permethrin Synthetic pyrethroid 2.5 II

D-Phenothrin Synthetic pyrethroid 2 - 4 U




หมดสนข (Dog flea), หมดแมว (Cat flea) เปนหมดใน genus Ctenocephalides

spp. ไดแกC. canis (Dog flea), C. felis (Cat flea) หมดสองชนดนมทง genal comb และ

pronotal comb ลกษณะคลายคลงกนมาก ความยาวสวนหวของหมดสนขสน (~1 1/2 เทา

ของความสง) และกลมมนกวา ของหมดแมว (~2 เทาของสวนสง) แผงขนซแรกของ genal

comb ของหมดแมว สนกวาแผงขนซถดๆ ไป พบเปนปรสตภายนอกของสนขและแมว แต

สามารถกดคนไดดวย นอกจากนนระยะตวออนยงสามารถเปน โฮสตกงกลาง (intermediate

host) ของพยาธตดสนข Dipylidium caninum ดวย


การกำจดหมดสนขและหมดแมวดวยสารเคมกำจดแมลง สามารถทำไดโดยการใช

สารเคมกบสตวเลยงโดยตรง หรอใชสารเคมกบบรเวณทอยอาศยของสตวเลยง สารเคมกำจด

แมลงทใชกำจดหมดในสตวเลยงสวนใหญอยในรปแบบของผงฝน สเปรยฉดพน หยดนำยา

เขมขน ปลอกคอ โฟลม และแชมพ ดงขอมลทแสดงไวในตารางท 3 ซงการใชสารเคมกำจด

แมลงกบสตวเลยงนนควรใชดวยความระมดระวง สำหรบการใชสารเคมกบบรเวณทอยอาศย

ของสตวเลยงนนมกอยในรปแบบของการสเปรยฉดพนใหทวทงภายนอกและภายในกรงของ

สตวเลยง การหมนตรวจตราและใชสารเคมทกำจดระยะตวเตมวยของหมดรวมกบสารเคมใน

กลม insect growth regulator จะชวยลดการเกดการดอสารเคมกำจดแมลงของหมดได

Chigoe มชอเรยกไดหลายอยาง เชน sand flea, jigger, Nigua มชอวทยาศาสตรงวา

Tunga penetrans เปนหมดทมขนาดเลกประมาณ 1 มลลเมตร หวคอนขางเรยวแคบ ปลอง

อกทง 3 ปลองมขนาดแคบมากสนกวาปลองทองปลองแรก ไมมแผงขนหนา พบในอเมรกาใต

อาฟรกา และอนเดย แตไมพบในประเทศไทย เปนปรสตภายนอกของคนและสตวเลยงลก

ดวยนม อาศยฝงตวอยใตผวหนงของโฮสต สวนมากพบตามบรเวณซอกนวเทา ซอกนวเทา

และฝาเทา โดยใชสวนหวไชเขาผวหนงแลวโผลปลายของสวนทองออกมา หมดเพศเมยจะ

ปลอยไขหลนลงสพนดน โรคทเกดจากการฝงตวใตผวหนงของหมดชนดน เรยกวา Tungiasis

ทำใหเกดแผลและอาจตดเชอเกดการอกเสบได ในกรณทพบหมดชนดนอยใตผวหนงตองเอา

ตวออกโดยการผาตด การขดออก หรอจดวยไฟฟา

นอกจาการใชสารเคมกำจดแมลงในการกำจดหมดดงกลาวขางตนแลว การใชสาร

ไลแมลง (repellents) เชน DEET (N-N-diethyl toluamide) กสามารถปองกนการถกหมดกด

ไดดวย


ตารางท 3 สารเคมทองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดหมดสนขและหมดแมว (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม รปแบบทใช ความเขมขนทแนะนำ WHO

(กรมตอกโลกรม Hazard

หรอ กรมตอลตร) Classification

Pyrethrum Botanical pesticide Dust, Spray, Shampoo 2 - 20 II

Rotenone Botanical pesticide Dust 10 II

Propoxur Carbamate Spray 10 II

Dust 10

Collar 94

Methoprene Insect growth Shampoo 0.2 U

regulator Spray 1 - 5

Pyriproxyfen Insect growth Spray, Collar, Spot-on 0.3 - 3 U

regulator

Imidacloprid Neonicotinoid Spot-on, Spray 0.02 - 1 II

Chlorpyriphos Organophosphate Dust, Shampoo 8 II

Malathion Organophosphate Dip 2.5 III

Dust 50

Spray 5

Fipronil Phenyl pyrazole Spray, Spot-on 2.5 II

Deltamethrin Pyrethroid Spray, Shampoo 0.025 II

Etofenprox Pyrethroid Dust 5 U

Spray, Shampoo 1 - 10

Spot-on 100 - 800

Permethrin Pyrethroid Dust, Spray, Shampoo 10 II

Wash 1

D-Phenothrin Pyrethroid Dust, Shampoo 2 – 4 U

Spot-on 50 - 90 * Class II, moderately hazardous; Class III, slightly hazardous; Class U, unlikely to pose an acute hazard in normal use



1. กองกฏวทยาทางแพทย. ความกาวหนาในการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.

กรงเทพฯ: กรมวทยาศาสตรการแพทย, 2538.

2. ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. พมพครงท 2.

กรงเทพฯ: เรอนแกวการพมพ, 2545.

3. สภทร สจรต. กฎวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ, 2531.

4. Mullen GR, Mullen G, Durden LA. eds. Medical and veterinary entomology.

2nd. ed. London: Elsevier Inc., 2009. 637 pp.

5. Lewis RE. Fleas (Siphonaptera). In: Lane RP, Crosskey RW. Eds. Medical

insects and arachnids. London: Chapman & Hall, 1993. p.529-575.

7. Public Health Image Library (PHIL). Center for disease control and prevention.

<http://phil.cdc.gov >

8. World Health Organization. Pesticides and their applications. For the control of

vectors and pests of public health importance. 6th ed. 2006. WHO/ CDS/ NTD/

WHOPES/ GCDPP/2006.1.

เหบและไร (Ticks and Mites) 95

ณฐ มาลยนวล ภาควชาปรสตวทยา คณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาล มหาวทยาลยมหดล

เหบ และ ไร (Ticks and Mites)

เหบและไร เปนสตวขาขอทถกจดอยใน Class Arachnida, Subclass Acari มลกษณะ

เฉพาะซงแตกตางจากสตวขาขอกลมอนๆ ดงน

l ตวเตมวยม 8 ขา ตวออนม 6 ขา ไมมปก ไมมหนวด

l ลำตวไมแบงเปนปลอง ลกษณะกลมรเปนแบบ sac-like body ซงแบงออกเปน

โซนตางๆ คอ

- สวนทเปนลำตวทงหมด เรยกวา “Idiosoma” ซงสามารถแบงยอยออกเปน 4

โซนดวยกน คอ Podosoma เรมตงแตปลายดานหวลงไปจนถงโคนขาคท 4 และ Opisthosoma

เรมตงแตโคนขาคท 4 ไปจนถงดานทายลำตว ในแตละโซนสามารถแบงยอยลงไปไดอกดง

แสดงไวในภาพ

รปรางลกษณะทวไปของสตวขาขอใน Order Acarina

capitulum

prop

odos

oma

metap

odos

oma

podo

som

a

opis

thos

oma

hyst

eros

oma idio

som

a

Leg 1

Leg 2

Leg 3

Leg 4


- Gnathosoma (capitulum) เปนเพยงสวนปากทยนไปทางดานหนาคลายสวน

หว มเพยงอวยวะของปากเทานน คอ basis capituli (ฐาน), pedipalp 1 ค, chelicerae 1 ค

และ hypostome 1 อน

สตวขาขอใน Subclass Acari ถกจดแบงออกเปน 2 superorder คอ

- Superorder Parasitiformes ประกอบดวย Order Opilioacarida, Holothyrida,

Ixodida และ Mesostigmata

- Superorder Acariformes ประกอบดวย Order Prostigmata (Trombidiformes)

and Sarcoptiformes

เหบ (Ticks)

เหบ ถกจดอยใน Order Ixodida ซงมอวยวะของสวนปากทเรยกวา hypostome

ลกษณะเปนแทงมหนามลอมรอบ เหบมมากกวา 800 ชนด สวนใหญเปนปรสตภายนอกของ

สตวหลายชนด ดดกนเลอดเปนอาหารทงเพศผและเพศเมย เหบมสองกลม คอ เหบแขง

(hard ticks : Family Ixodidae) และเหบออน (soft ticks : Family Argasidae)

เหบแขง (Hard ticks) เหบแขงมลำตวลกษณะรปไขคลายถงนำ แบนราบ เมอมองจากดานบนจะมองเหน

สวน capitulum ซงอยดานหนาลำตวชดเจน อวยวะสวนปากทเรยกวา “chelicerae” ม

เปลอกหมลกษณะขรขระ เหบในกลมเหบแขงจะมแผนแขงคลมสวนบนของลำตว เรยกวา

“scutum” เหบแขงเพศผมแผน scutum ขนาดใหญคลมตลอดสวนบน แตเหบแขงเพศเมยม

แผน scutum คลมเพยงครงหนงของลำตวสวนหนาเทานน เมอเหบแขงเพศเมยมไขอยเตม

ภายในลำตว แผน scutum จะมขนาดเลกกวาตวเหบมาก เหบแขงมตาเดยวอยบรเวณมม

ของแผน scutum สวนรหายใจของเหบแขงอยตรงดานขางลำตวบรเวณหลงโคนขาคทส

ดานทายลำตวของเหบแขงมรอยหยกตามขอบ เรยกวา “festoon” ชองขบถายมรองโดยรอบ

เรยกวา “anal groove” สวนรเปดของอวยวะสบพนธอยบรเวณกงกลางลำตว สามารถใช

ลกษณะรปรางของรเปดอวยวะสบพนธนแยกเพศของเหบแขงได โดยเหบเพศผมลกษณะของ

รเปดเปนรปกลม แตในเพศเมยมรปร

เหบแขง ประกอบดวยเหบตางๆ จำนวน 11 genus แตทมความสำคญทางการแพทย

ไดแก เหบแขงชนด Rhipicephalus, Ixodes, Dermacentor, Amblyomma, Aponomma spp.

เหบออน (Soft ticks) ลกษณะของเหบออนทแตกตางจากเหบแขง คอ สวน capitulum อยใตลำตว


EGGS

female male

LARVA

NYMPH

ADULT

ไมสามารถมองเหนไดจากดานบน Chelicerae sheath เรยบ รหายใจของเหบออนอยบรเวณ

ระหวางโคนขาคท 3 และ 4 ดานบนลำตวไมมแผน scutum และไมม festoon

เหบออนทมความสำคญทางการแพทย ไดแก ชนด Argus, Ornithodoros, Otobius spp.

BA

วงจรชวตของเหบ

เปรยบเทยบลกษณะของเหบแขง (A) และเหบออน (B)

เหบมการเจรญเตบโตแบบเปลยนแปลงรปรางไมสมบรณ (incomplete metamorphosis)

ประกอบดวยระยะไข (egg) ตวออน 6 ขา (larva) ตวกลางวย 8 ขา (nymph) และตวเตมวย

(adult) การผสมพนธเกดขนหลงจากเหบดดกนเลอดแลว เหบเพศเมยวางไขเปนกลมตามรอย

แตกของผนง พนดน มมหอง เหบเพศเมยตวหนงสามารถออกไขไดตงแต 1,000-8,000 ใบ

เมอวางไขแลวเหบเพศเมยจะตาย ไขมรปรางกลมหรอร ขนาดเลก ไขใชเวลาฟกเปนตวออน

ประมาณ 2 สปดาหถงหลายเดอน ตวออน 6 ขา เรยกวา “seed tick” จะไตไปอยตามพมไม

กอหญา รอคอยโฮสตเพอกดกนเลอด แลวจงลอกคราบเปนตวกลางวย 8 ขาซงอวยวะสบพนธยง

ไมเจรญเตมท หลงจากนนจงลอกคราบเปนตวเตมวย วงจรชวตของเหบใชเวลาตงแตสปดาห

จนถงป เหบบางชนดมชวตอยไดนานหลายสบป


การอยอาศยกดดดกนเลอดบนตวโฮสตของเหบ สามารถจดแบงออกเปน 3 แบบ ไดแก

l One-host ticks เปนเหบทอาศยอยบนโฮสตตวเดยวตลอดการเจรญเตบโตโดยไม

เปลยนโฮสตตวใหมเลย

l Two-host ticks เปนเหบทอาศยอยบนตวโฮสตตงแตระยะตวออนจนเปนระยะ

ตวกลางวย แลวจงผละทงโฮสตเดมไปลอกคราบเปนตวเตมวย แลวจงหาโฮสตตวใหมตอไป

l Three-host ticks เปนเหบทมการเปลยนโฮสตตงแตระยะตวออน ตวกลางวย และ

ตวเตมวย โดยโฮสตใหมจะเปนสตวชนดใหมทมขนาดใหญขน เหบแขงสวนใหญอยในพวกน

l Multiple-host ticks เปนเหบทเปลยนโฮสตไดหลายชนด ซงเปนโฮสตขนาดเลก

เชน นก คางคาว หน มกเปนเหบออน เนองจากกดกนเลอดในเวลาสนๆ และมตวกลางวย

หลายระยะ


มรายงานมากมายในตางประเทศวาเหบเปนพาหะนำโรคมาสคน แตยงไมพบรายงาน

ผปวยในประเทศไทย มแตรายงานตรวจพบเชอทเหบสามารถเปนพาหะได โรคทสำคญซงม

เหบเปนสาเหต ไดแก

1. Tick bite paralysis การกดของเหบเพศเมยทำใหเปนอมพาตแบบ ascending

flaccid paralysis ซงเกดจากโปรตนในนำลายของเหบเพศเมย โดยจะเรมเปนอมพาตตรง

บรเวณทถกเหบกด แลวขยายไปยงสวนอนๆ ซงอาจทำใหเสยชวตดวยอาการหายใจลมเหลว

ได อาการอมพาตจะทเลาลงอยางรวดเรวเมอดงเอาตวเหบออก ชนดของเหบทเปนสาเหต

ไดแก Dermacentor, Ixodes spp. และเหบออนบางชนด

2. Tick typhus หรอ Spotted fever group (Tick-borne rickettsial fevers) เกดจาก

เชอ Rickettsia spp. ไดแก Rocky Mountain spotted fever, Boutanneous fever,

Queensland tick typhus, Siberian tick typhus นำโดยเหบแขงหลายชนด

3. Lyme disease เกดจากเชอแบคทเรยชนดสไปโรคต

นอกจากนนแลว ยงมรายงานการเปนพาหะนำโรคอนๆ ในตางประเทศ ไดแก Q fever,

Tick-borne viral encephalitis, Colorado tick fever, Tick-borne viral hemorrhagic fever,

Tick-borne relapsing fever, Tularemia, Babesioses เปนตน

การปองกนกำจด

การปองกนการถกเหบกดดดกนเลอด ทำไดโดยหลกเลยงจากพนททมเหบ หรอสตวท

เปนโฮสตของเหบ หากไมสามารถหลกเลยงไดอาจใชสารไลแมลง (repellents) เชน DEET


(N-N-diethyl toluamide) หรอ นำมนตะไครหอม (Citronella oil) ทาตามเสอผา แขน ขา

กอนเขาไปในพนททมเหบ เมอถกเหบกดไมควรดงเหบออกทนท เพราะจะทำใหสวนปากของ

เหบหลดตดคางอย ควรทำใหเหบคลายสวนปากออกกอนดวยอเธอร หรอคลอโรฟอรม หรอ

นำมน แลวจงดงตวเหบออกอยางชาๆ

สารเคมกำจดแมลงในการกำจดเหบ ไดแก carbaryl, malathion, permethrin,

coumaphos, flumethrin, diazinon, propoxur, deltamethrin ซงมรปแบบตางๆ เชน ผงฝน

นำยาเขมขน นำยาสเปรย สามารถเลอกใชไดกบสตวเลยง กรงสตว หรอบรเวณอาคาร

ไร (Mites)

ไร เปนสตวขาขออกกลมหนงใน Subclass Acari เชนเดยวกบเหบ จงมรปราง

ลกษณะคลายเหบ แตลกษณะทแตกตางไปจากเหบ คอ

l มขนาดเลกมาก ตงแต 100 ไมโครมเตอร จนถง 1 มลลเมตร

l ลำตวบอบบาง มกมขนมาก

l hypostome ของสวนปากมขนาดเลก ไมมหนาม ซอนอยภายใน

l chelicerae ของสวนปากมลกษณะเปนแทงเรยวยาวขนาดเลก

ไรมอยหลายชนด ทงทเปนปรสตและอาศยอยางอสระในธรรมชาต แตชนดทมความ

สำคญเกยวของกบทางการแพทย ไดแก ไรหด (itch mite), ไรออน (chiggers), ไรฝนบาน

(house-dust mites) และไรขมขน (follicle mites)

การเจรญเตบโตของไรเปนแบบเปลยนแปลงรปรางไมสมบรณ (incomplete meta-

morphosis) เชนเดยวกบเหบ คอมระยะไข (egg) ตวออน 6 ขา (larva) ตวกลางวย 8 ขา

(nymph) และตวเตมวย (adult)

เปรยบเทยบสวนปากของเหบและไร

TICK

Base of capitulum

Hypostome

Palp

CheliceraMITE


EggLarva Nymph Male adult

ไรหด (Itch mites) ไรหด จดอยใน Family Sarcoptidae เปนปรสตทงในคนและสตว ชนดทเปนปรสตใน

คนเปนสายพนธ Sarcoptes scabiei var. hominis ทำใหเกดโรคหด (scabies)

ไรหดมขนาดเลกประมาณ 0.3-0.4 มลลเมตร รปรางกลมร แบน สขาว มขา 4 ค

คหนาสน ไรหดเพศผมขาคท 3 ลกษณะเปนเสนขนยาว (filament) สวนไรหดเพศเมยมขาคท

3 และคท 4 ลกษณะเปน filament ดานหลงของลำตวไรหดเพศเมยมหนามลกษณะชไปทาง

ดานทายลำตวจำนวนมาก

โรคหดมระยะฟกตว 2-3 วน โดยไรหดเพศเมยจะขดผวหนงชน epidermis เปนอโมงค

เขาไป จะเหนรอยขดอโมงคของไรหดเปนรอยยนเลกๆ ตามผวหนง โดยมากพบทงามนวมอ

นวเทา รกแร ขอศอก หวเขา หนาขา หรออวยวะสบพนธ มอาการคนมากโดยเฉพาะในเวลา

กลางคน อาจเปนผนรวมดวย หากลกษณะของผวหนงแหงเรยกวา “หดดาน” ถามการตดเชอ

จากแบคทเรยจะทำใหเกดการอกเสบเปนแผลเปอย จะเรยกวา “หดเปอย” ในผปวยทมภาวะ

ภมคมกนบกพรองอาจพบไรหดจำนวนมากตามรางกายทำใหผวหนงแหงหยาบ ซงเรยกวา

“Crust scabies” หรอ “Norwegian scabies”

ไรเพศเมยจะวางไขในอโมงค เมอไขฟกเปนตวออนแลวจะออกจากอโมงคไปเจาะ

ผวหนงบรเวณใหม การเจรญเตบโตจากระยะไขจนถงตวเตมวยใชเวลานาน 2-3 สปดาห

ตวเตมวยอายประมาณ 1 เดอน

การวนจฉยโรคหด ทำไดโดยการใชปลายเขมเขยตรงปลายของรอยยน โดยเฉพาะตรง

ทมตมขาวมน และมจดดำเลกๆ อยดวย นำมาตรวจหาตวไรใตกลองจลทรรศน

การรกษาโรคหด ใหทาดวย 1% gamma benzyl hexachloride หรอ benzyl

benzoate emulsion แลวทาซำอกครงในสปดาหถดอยางนอย 2 สปดาห ควรแยกเสอผาและ

ของใชของผปวยไวตางหาก ไมใหปะปนกบของผอน

รปรางลกษณะของไรหด Sarcoptes scabiei ระยะตางๆ


ไรออน (Chiggers) ไรออน จดอยใน Family Trombiculidae ซงอาจเรยกวา “Trombiculid mite” ระยะ

ตวออน 6 ขาเรยกวา chigger เปนพาหะสำคญในการนำโรค scrub typhus ซงเกดจาก

เชอ Rickettsia tsutsukamushi ไรออนทเปนพาหะนำโรคไดคอ ชนด Leptotrombidium

akamushi และ Leptotrombidium deliense เนองจากเชอชนดนสามารถถายทอดผานรงไข

ได (transovarian transmission) คนจงไดรบเชอจากการกดของไรออนทมเชออยแลว มก

เปนชาวบานทเกบของปา หรอนกทองเทยวทชอบเดนปา รอยทถกไรออนกดมลกษณะคลาย

ถกบหรจ เรยกวา eschar เปนลกษณะเฉพาะใชชวยในการวนจฉยโรคดวย

ไรออนมรปรางกลมร ขนาด 150-300 ไมครอน มสเหลอง หรอสม ตามตวมขนเลกๆ

ยาวๆ ม 6 ขา แตละขาม 7 ปลอง บรเวณสวนกลางของดานหลงมแผน scutum รปหลาย

เหลยม ตรงกลาง scutum มขนsensillae 1 ค ระยะตวกลางวย 8 ขา และตวเตมวยอยอยาง

อสระในธรรมชาต โดยกนไขและตวออนของแมลงชนดอนเปนอาหาร ไรเพศเมยวางไขไวตาม

พนดน ไขฟกเปนตวออนทเรยกวา chigger คอยเกาะอยบนตวโฮสตเพอกดกนนำเลยงจาก

เนอเยอของโฮสตเปนอาหาร จงมกพบไรออนอยบนตวโฮสต เชน หน คางคาว การกำจดไร

ออนอาจใชสารเคมกำจดแมลงฉดพน หรอโรยตามทางเดนทโฮสตเดนผาน การเผาหรอถาง

พงหญาไมใหเปนทเกาะพกของไรออนกสามารถลดปรมาณของไรออนในพนทชกชมลงได

รปรางลกษณะและวงจรชวตของไรใน Family Trombiculidae

egg

nymph

imagochrysalis

nymphochrysalis chigger

deutovum

adult

ไรฝนบาน (House dust mites) ไรฝนบานจดอยใน Family Pyroglyphidae เปนตวการสำคญในการผลตสารกอ

ภมแพภายในบานเรอน ทำใหผปวยเกดอาการแพตางๆ เชน จมกอกเสบภมแพ (Allergic

rhinitis), หดภมแพ (Asthma) และผวหนงอกเสบภมแพ (Atopic dermatitis) ชนดของไรฝน


รปรางลกษณะของไรฝนบาน Dermatophagoides spp.

ทมความสำคญ ไดแก Dermatophagoides pteronyssinu, Dermatophagoides farinae,

Blomia tropicalis ซงเปนตวการผลตสารกอภมแพ (Allergens) ทมชอวา Der p, Der f และ

Blo t

ไรฝนมขนาดเลกประมาณ 100-300 ไมครอน ลำตวกลมร สขาวใส มขา 4 ค มขนยาว

ตามลำตวและขา ผวหนงมรอยคลายกบลายพมพนวมอ (finger print) ไรฝนไมชอบแสงสวาง

จงอาศยหลบซอนอยในวสดเสนใย เชน ทนอน หมอน ผาหม โซฟาบนวม พรม หรอตกตา ไร

ฝนกนเศษรงแค สะเกดผวหนง สปอรของเชอรา และสารอนทรยอนๆ ในฝนเปนอาหาร ไรฝน

เจรญเตบโตไดทอณหภม 25-30 องศาเซลเซยส และทความชน 75-80% RH การเจรญ

เตบโตจากระยะไขจนเปนตวเตมวยใชเวลาประมาณ 1 เดอน ไรฝนตวเตมวยมชวตอยไดนาน

1-2 เดอน

การปองกนและกำจดไรฝนทำไดโดยการรกษาสขลกษณะภายในทอยอาศย เชน

ความสะอาด แสงสวาง ไมอบชน อากาศถายเทสะดวก ทำความสะอาดเครองนอนเปน

ประจำ การตากแดดและซกดวยนำรอนชวยฆาไรฝนทตดอยได เครองดดฝนสามารถดดสาร

กอภมแพออกไปไดบางแตไมสามารถกำจดตวไรฝนไดหมด การใชผาพลาสตกคลมทนอนจะ

ชวยปองกนไมใหผปวยไดรบสารกอภมแพทอาจฟงกระจายจากทนอนได ขณะนมสารเคม

สำหรบกำจดไรฝนบานออกมาจำหนายแลว แตยงไมเปนทนยมใชกบเครองนอนตางๆ

Female Male

ไรขมขน (Follicle mites) ไรขมขนอยใน Family Demodicidae มอยไมกชนด ทพบในคน ไดแก Demodex

folliculorum และ D. brevis พบในรขนและตอมไขมนบรเวณหนา จมก และสว

ไรขมขนมรปรางเรยวยาว ขนาดประมาณ 300-500 ไมครอน ลำตวสวนทายเรยวยาว

มรอยคลายปลอง มขาอวนสน 4 ค ไรขมขนไมกออนตรายในคนปกตนอกเสยจากทำใหเกด

การอกเสบจากเชอแบคทเรย แตสามารถทำใหเกดอาการรนแรงในผปวยโรคเอดส หรอผทม

ภาวะภมคมกนบกพรองได


รปรางลกษณะของไรขมขน Demodex spp. ระยะตางๆ

รปรางลกษณะของไรนก

ไรนก (Tropical fowl mite) ไรทเปนปรสตของนกมอยหลายชนด แตชนดทพบมากดกนเลอดคนตามบานเรอน

บอย คอ ไรนกชนด Ornithonyssus bursa อยใน Family Macronyssidae มกพบในบานเรอน

หรออาคารในบรเวณทมประชากรนกหนาแนน ไรนกอาศยอยตามรงนกทอยในมมอบชน มก

พบตามชายหลงคา ระเบยง และฝาเพดานใตหลงคา

การเจรญเตบโตของไรนกประกอบดวยระยะไข (egg) ตวออน (larva) ตวกลางวย

ระยะท 1 (protonymph) ตวกลางวยระยะท 2 (deutonymph) และตวเตมวย (adult) ไรเพศเมย

วางไขตามตวนกหรอตามรงนก ไขใชเวลาฟกประมาณ 3 วน แลวลอกคราบไปเปนตวออน

ตวกลางวย และตวเตมวย โดยใชเวลาประมาณ 1 สปดาห ขณะเจรญเตบโตไรนกจะกดดดกน

เลอดจากโฮสตเปนอาหาร เมอนกทงรงไป ไรนกจะเขามาในอาคารเพอกดดดกนเลอดคนแทน

การกดของไรนกทำใหเกดเปนตมแดงทผวหนง อาจคนมากและทำใหผวหนงอกเสบ ดวย

การกำจดไรนก ทำไดโดยการกำจดรงนกในบรเวณอาคารบานเรอน และปองกนไมให

นกเขามาทำรงไดอก เมอพบการถกกดจากไรนกอาจใชสารเคมกำจดแมลงในกลม chlorpyrifos

หรอ pyrethroids ฉดพนบรเวณชายหลงคา ระเบยง และฝาเพดานใตหลงคาทมรงนกอย

เมอไมมโฮสตใหดดกนเลอดไรนกมชวตอยไดเพยง 10 วนเทานน

Larva AdultNymph


ตารางท 1 สารเคมททองคการอนามยโลกแนะนำในการกำจดเหบ ไร (WHO, 2006) ชนดของสารเคม กลมของสารเคม ความเขมขนทแนะนำ WHO Hazard

(กรมตอลตร หรอ กรมตอกโลกรม) Classification

Carbaryl Carbamate 50 II

Propoxur Carbamate 10 II

Chlorpyriphos-methyl Organophosphate 5 U




α-Cypermethrin Pyrethroid 0.3 - 0.6 II

Bifenthrin Pyrethroid 0.48 - 0.96 II

Cypermethrin Pyrethroid 0.5 - 2.0 II

Deltamethrin Pyrethroid 0.25 II

λ-Cyhalothrin Pyrethroid 0.25 II

Permethrin Pyrethroid 2.5 II





1. ณฐ มาลยนวล, สภทรา เตยวเจรญ. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. พมพครงท 2.

กรงเทพฯ: เรอนแกวการพมพ, 2545.

2. สภทร สจรต. กฏวทยาทางแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ, 2531.

3. Denmark HA, Cromroy HL. Tropical Fowl Mite, Ornithonyssus bursa (Berlese)

(Arachnida: Acari: Macronyssidae). University of Florida. IFAS extension.

EENY-297. [http://edis.ifas.ufl.edu/pdffiles/IN/IN57500.pdf]

4. Krantz GW, Walter DE. eds. A manual of acarology. 3rd ed. Texas Tech

University Press. 2009. 704 pp.

5. Malainual N. House dust mite fauna in Thailand. Clin Exp Allergy 1995; 25: 554-560.

6. National Environmental Health Forum. Guidelines for the control of public

health pests – lice, fleas, scabies, bird mites, bedbugs and ticks. National

Environmental Health Forum monographs. General series; no. 3.1998. 28 pp.

7. Varma MRG. Ticks and mites (Acari). In: Lane RP, Crosskey RW. eds. Medical

insects and arachnids. London: Chapman & Hall, 1993: 597-658.

สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods) 105

จกรวาล ชมภศร สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

สตวขาขอมพษ (Venomous arthropods)

สตวขาขอ เปนสงมชวตทถกจดอยใน Phylum Arthropoda ซงมลกษณะทสำคญคอ

ลำตวและระยางคเปนขอปลอง เปนสงมชวตทมจำนวนชนดมากทสดในโลก ในปจจบนมอย

ประมาณ 30 ลานชนด สตวขาขอเปนสตวทมการปรบตวใหเขากบสงแวดลอมไดด สามารถ

พบเหนอยทวไปทงบนพนดน ภเขาสง และในมหาสมทรลก บางชนดอยในธรรมชาตอยางเปน

อสระ และบางชนดเปนปรสตของพช สตว ซงรวมทงคนดวย

แมลงเปนสตวขาขอชนดหนงทมความสำคญทางการแพทยและสตวแพทย โดยพบ

วาแมลงหลายชนดเปนพาหะนำเชอโรคมาสคน และยงสามารถทำอนตรายตอคนโดยตรง จาก

พษทมอยตามสวนตางๆ ของลำตว ในทนจะกลาวถงแมลงใน Order Hymenoptera,

Lepidoptera, Coleoptera และสตวขาขออนๆ ททำอนตรายตอคนโดยการกด ตอย ปลอย

พษ ทำใหแพหรอระคายเคอง เปนตน

ลกษณะทวไปของสตวขาขอ

สตวขาขอมรปรางลกษณะเฉพาะกลมทสำคญคอ

l ลำตว ขา และระยางคเปนขอปลองชดเจน (true segmentation)

l มอวยวะภายนอกและอวยวะภายในสมมาตรทงดานซายและดานขวา (bilateral

symmetry)

l ลำตวภายนอกแขงแรงทำหนาทเปนโครงรางและปองกนอวยวะภายใน (exoskeleton)

สรางจากสารประเภท chitin ซงผลตจากเซลลผวหนง ในระหวางการเจรญเตบโตม

การลอกคราบ (molting) สรางเปลอกหมขนมาใหม

l ภายในลำตวเปนชองวาง (hemocoel) มเลอดไหลเวยนอย ระบบหมนเวยนโลหต

เปนระบบเปด (open system)

l มระบบประสาท และอวยวะรบความรสกทเจรญด

l มเพศแยกชดเจนอยคนละตว สวนใหญออกลกเปนไข (oviparous) บางชนดออก


ลกเปนตว (larviparous) และบางชนดสามารถออกลกไดโดยไมตองมการผสมพนธ

(parthenogenesis)

Order Hymenoptera

แมลงใน order นเปนแมลงในกลม ผง (bees), ตอ (hornets), แตน (wasps) และมด

(ants) มทงทตอยไดและตอยไมได โดยแบงเปน 3 families ทมความสำคญทางการแพทย ไดแก

l Family Apidae แมลงใน family น ไดแก ผง (Bombus spp.) ผงเลยง (Apis

mellifera) ผงหลวง (Apis indica)

l Family Vespidae แมลงใน family น ไดแก ตอหวเสอ (Vespa orientalis,

Vespula spp.) แตน (Cephalonomia, Scleroderma, Epyris spp.) หมารา

(Polistes fasculatus)

l Family Formicidae แมลงใน family น ไดแก มดคนไฟ (Solenopsis saevissima

richteni) มดตะนอย (Polyrachis spp., Sima nefronigra, Tetraponera

rufinigra)

รปรางลกษณะของแมลงใน Order Hymenoptera(จาก Lane & Crosskey, 1993)

แมลงใน order นมขนาดตงแตเลกจนถงใหญ มปก 2 ค เปนแผนเยอบาง (membranous)

ปกคหลงเชอมตอกบปกคหนาดวยแถวตะขอเลกๆ (hamuli) ซงอยตรงดานหลงของปกคหนา

บางชนดหรอบางเพศไมมปก ดานหนาของสวนทองทเชอมตอกบสวนอกมลกษณะคอดกว

คลายเอว สวนทองปลองสดทายเปลยนแปลงไปเปนอวยวะทใชตอยเรยกวา เหลกใน (sting)


เหลกในใชสำหรบแทงเขาไปในผวหนงของสตว ตลอดจนสตวขาปลองอนๆ เพอเปนการ

ปองกนตวของแมลง เหลกในจะทำใหเกดเนอตายเฉพาะแหง ซงจะพบการแทรกตวของ

lymphocyte ในบรเวณดงกลาว บรเวณทถกตอยจะเปนผนแดง มอาการปวด บวม แดงรอน

ถาไดรบเหลกในเขาไปจำนวนมากอาจทำใหหมดสต ชอค และอาจทำใหถงตายได

แมลงในกลมนมการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (complete metamorphosis) เปน

แมลงทอยรวมกนเปนกลม (social insects) มการแบงแยกวรรณะ (caste) ตางๆ เชน นางพญา

(queen) ทำหนาทผสมพนธและออกไข ตวผ (drone) ทำหนาทผสมพนธ ผงงาน (worker)

ทำหนาทหาอาหาร สรางขผง หาททำรงและเลยงตวออน ผงทหาร (soldier) ทำหนาทปองกน

รงจากศตร แตละวรรณะมขนาดและรปรางแตกตางกน การกำหนดชนวรรณะภายในรง

ควบคมโดยสารฮอรโมน รงของแมลงเหลานมขนาดใหญ อาจอยเหนอพนดนหรอสรางรงอย

ใตดน ผงดดนำหวานจากดอกไมเปนอาหาร ขณะทตอ แตน และมดลาสตวขนาดเลกเปนอาหาร

บางชนดเปนตวเบยนของตวออนแมลงชนดอน เชน ดกแดแมลงวน ไขแมลงสาบ เปนตน

Order Lepidoptera

แมลงใน order นไดแก หนอนบง ซงเปนตวออนของผเสอ โดยบงจะมขนหลายชนด

อยบรเวณลำตว ขนททำใหเกดอาการแพเรยกวา urticating hairs ซงโครงสรางดงกลาว อาจ

จะยาวหรอมขนาดเลกมากจนมองดวยตาเปลาไมเหน หรออาจจะเปนขนแขงและหนาม

ขนาดเลก ขนททำใหเกดอาการแพอาจจะมลกษณะเปนทอกลวงซงมสารพษบรรจอย สารพษ

เหลานสรางมาจากตอมพษ ซงประกอบดวยเซลลตอมเพยงเซลลเดยว ตอมพษดงกลาวจะ

พบทฐานของขนพษ ขนพษเหลานจะทำใหผวหนงทสมผสเกดการระคายเคองไหมและ

อกเสบ ถาขนพษเหลานไปถกกบเยอเมอกหรอระบบทางเดนหายใจสวนตน ตลอดจนตาจะ

ทำใหเกดความรนแรงมากขน ในเดกถาขนพษเขาตาอาจทำใหตาเสยได หนอนบงมดวยกน

หลายชนด ชนดทพบไดบอยในประเทศไทย เชน หนอนผเสอกลางคน (Gypsy moth)

ตวหนอนผเสอทมขนพษ (urticating caterpillar) ชนดตางๆ

(จาก Harrwood & James, 1979)


ผเสอตวเตมวยมตงแตตวเลกจนถงตวใหญ มปก 2 ค ลวดลายแตกตางกน ปากเปน

แบบงวงดด (siphoning) สำหรบดดนำหวานจากดอกไมเปนอาหาร ทงลำตวและปกมเกลด

ปกคลม หนวดยาวปลายใหญโคนเลกคลายกระบอง แบงออกเปน 2 พวกคอ ผเสอกลางวน

(butterflies) สวนใหญมลวดลายสดใสและผเสอกลางคน (moths) ซงมสคลำไมคอยมลวดลาย

ผเสอมการเจรญเตบโตและเปลยนแปลงรปรางแบบสมบรณ (complete metamorphosis)

หนอนบง (caterpillar) คอระยะตวออน (larva) ลำตวเรยวยาวมขาจรงทสวนอก 3 ค และ

มขาเทยม (pseudolegs) ทสวนทองดวย ตามลำตวมขนดกยาว สวนใหญเปนขนพษสำหรบ

ใชในการปองกนตวจากศตร

Order Coleoptera

แมลงใน order น เปนแมลงกลมใหญอกกลมหนง พบไดทวโลกทงในแถบรอนและ

แถบอบอน โดยแบงเปน 3 families ทมความสำคญทางการแพทย ไดแก

l Family Meloidae ไดแก ดวงนำมน (oil beetles) แมลงวนสเปน (Spanish-fly)

l Family Staphylinidae ไดแก ดวงกนกระดก (rove beetles)

l Family Carabidae ไดแก แมลงตด (bombardiers)

แมลงใน order นมขนาดตงแตเลกจนถงขนาดใหญ ลำตวออนนม แตมปกทแขงแรง

(elytron) หมสวนหลงซงเปนปกคแรก เวลาเกาะพกจะมาชนกนเปนเสนตรงกลางลำตว ปกค

หลงเปนเยอบาง (membranous) พบเกบอยใตปกคหนา

แมลงในกลมนมวงจรชวตแบบ hypermetamorphosis คอ มทงระยะไข ตวออน

ดกแด และตวเตมวย เชนเดยวกบการเจรญเตบโตแบบสมบรณ (complete metamorphosis)

แตระยะตวออนของดวงจะมรปรางลกษณะแตกตางกนหลายแบบจนกลายเปนตวเตมวย

ดวงนำมน (Oil beetles) ดวงนำมนจดอยใน Family Meloidae มชอพนบานวา ดวงโสน (Mylabris spp.) ดวงไฟ

เดอนหา (Epicauta spp.) มขนาดกลางถงขนาดใหญ ลำตวและหนวดมสดำ พนปกสดำ มแถบ

สสมหรอสเหลองคาดตามขวางของลำตว 3 แถบ รปรางยาว หวงม คอเลก สวนอกปลองแรก

(pronotum) แคบกวาความกวางของสวนหวหรอปก มสารพษประเภท cantharidin ซงเปนสาร

volatile terpene มฤทธกระตนประสาท เมอสมผสทำใหเกดผนคนพพองภายในเวลา 2-3 ชวโมง

ถารบประทานสารพษนเขาไปจะทำใหเกดอาการคลนไส อาเจยน ทองเสย และอาจถงตายได

แมลงวนสเปน (Spanish fly) แมลงวนสเปนจดอยใน Family Meloidae มชอวทยาศาสตร คอ Lytta vesicatoria

พบมากทางยโรปตอนใต รปรางลกษณะและความเปนพษเชนเดยวกบดวงนำมน


ดวงกนกระดก (Rove beetles) ดวงกนกระดกจดอยใน Family Staphylinidae มชอพนบานวา ดวงกนงอน มชอ

วทยาศาสตรวา Paederus fuscipes เปนดวงขนาดเลก (ประมาณ 1 ซม.) ลำตวเรยวยาว

ปกสน ไมคลมสวนทอง ดวงกนกระดกมสารพษประเภท paederin ซงเปนสารจำพวก alkaloid

สามารถพบไดในทกระยะ เมอสารพษนถกผวหนงจะทำใหเกดอาการระคายเคอง แสบคน

เปนตมนำใส (vesicular dermatitis) และเปนแผลเปนเมอแผลหายแลว บางครงดวงอาจบน

เขาไปในลกตาทำใหเกดอาการระคายเคองของเยอบตาขาว (conjunctivitis) ได

แมลงตด (Bombardiers) แมลงตดจดอยใน Family Carabidae มชอวทยาศาสตรวา Pherosophus siamensis

เปนแมลงขนาดใหญ ความกวางของอกแคบกวาทอง ปกคหนาคลมทองเกอบทงหมด ปลาย

ปกตด แมลงตดจะปลอยแกสเปนหมอกสำหรบปองกนตวซงมสวนผสมของสารพษจำพวก quinol

ขณะปลอยกาซจะมเสยงดงคลายตด เมอถกผวหนงทำใหไหมพองคลายกบถกกรดไนตรก

นอกจากแมลงใน 3 order ทกลาวมาแลวนนยงมสตวขาขออนๆ ทมความสำคญทาง

การแพทยดงน

แมงมม (Spiders)

แมงมมเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Arachnida, Order Araneae แมงมมสวน

ใหญมประโยชนชวยในการควบคมแมลงทเปนพาหะนำโรคตางๆ เพราะแมงมมกนสตวขนาด

เลกชนดอนเปนอาหาร แมงมมทกชนดมพษสำหรบใชจบเหยอโดยปลอยพษทางเขยวพษ

รปรางลกษณะของดวงชนดตางๆ

ดวงนำมนแมลงตด

ดวงกนกระดก ดวงขควาย


แมงมมทมพษรนแรงคอ แมงมมแมหมายดำ (Latrodectus spp.) แมงมมบางชนดมพษไม

รนแรง แตทำใหเกดอาการแพได เชน Tarantula spp.

แมงมมมขนาดตงแต 0.3-24 เซนตเมตร ลำตวแบงออกเปนสองสวนคอ สวน cepha-

lothorax (สวนหวและอกรวมเปนชนเดยว) และสวนทองซงไมแบงเปนปลอง ดานหนาของสวน

ทองทเชอมตอกบสวน cephalothorax มลกษณะเปนกานเลกๆ เรยกวา pedicel มเขยวพษ

1 ค ซงเปลยนแปลงมาจาก chelicerae ของสวนปาก ขา 4 ค มอวยวะทใชหายใจ (book lung)

และอวยวะสรางใย (spinneret) อยทสวนทอง ชนดทมความสำคญทางการแพทย ไดแก

แมงมมแมหมายดำ (Black widow spider) แมงมมนมชอสามญวา แมงมมแมหมายดำ เปนแมงมมทมอนตรายมาก จดอยใน Family

Theridiidae พบกระจายทวโลก species ทสำคญคอ Latrodectus mactans (hourglass

spider, shoe-button spider, Pokomoo), Latrodectus varinolus, Latrodectus besperus,

Latrodectus geometricus พบในเมกซโกตอนเหนอ ฟลอรดา แคลฟอเนยร และโอเรกอน

ลกษณะตวดำเปนมน ตวเมยมขนาดประมาณ 30-40 มลลเมตร ตวผมขนาด 16-20 มลลเมตร

มลวดลายคลายรปนาฬกาทรายสแดงสมอยดานใตสวนทอง อาศยอยในบาน ในทมดอบ

เฟอรนเจอร เสอผา ผสมพนธกนในฤดใบไมผล หลงจากผสมพนธแลว ตวผอาจถกตวเมยกน

หรอจากไปผสมพนธกบตวเมยตวอน แมงมมตวเมยวางไขไดครงละประมาณ 200-750 ฟอง

โดยสรางเสนใยทแขงแรงหอหมไขไว ไขใชเวลาฟกนาน 2-4 สปดาห ตวออนทออกจากไขจะ

ถกลมพดไปอยในบรเวณใกลเคยง ตวออนทเปนตวผจะลอกคราบ 4-7 ครง สวนตวออนท

เปนตวเมยจะลอกคราบ 7-9 ครง ใชเวลา 2-3 สปดาหถงหลายเดอน ขนอยกบอณหภมและ

อาหาร ตวเตมวยมอายประมาณ 3 ป ในแตละปสามารถผลตลกไดประมาณ 2,000 ตว ตวผ

ของแมงมมพวกนจะไมกด การกดของแมงมมพวกนจะไมเจบ บรเวณทถกกดจะพบวา มการ

บวมเฉพาะแหงเกดขนเลกนอย และอาจจะพบจดแดงขนาดเลก 2 จด ตรงบรเวณทแมงมมกด

อาการทพบหลงจากการกดของแมงมม ไดแก การปวดกลามเนออยางรนแรง ทองแขงหรอ

ปวดทองอยางมาก หายใจและพดลำบาก คลนไส เหงอออกมาก และอาจตายไดงายในเดก

และคนสงอาย

รปรางลกษณะของแมงมมแมหมายดำ(จาก Belding, 1965)


Tarantula คำวา Tarantula ใชเปนครงแรกเพอเรยกชอแมงมมทพบในทวปยโรป แมงมมชนดน

จดอยใน Family Theraphosidae มประมาณ 30 ชนด พบในสหรฐอเมรกา สวนใหญทาง

ตะวนตกเฉยงใต มขนาดใหญ ขนยาวรงรง ขนาดประมาณ 18-20 เซนตเมตรม chelicerae

ขนาดใหญยนออกมาจากสวนหว เคลอนทขนลง แมงมมชนดนหลบซอนตวอยในรใตกอนหน

ในชวงกลางวนจะเคลอนตวชา ออกลาเหยอในเวลากลางคนบรเวณไมไกลจากรทอย เมอถง

ฤดผสมพนธตวผจะออกจากรไปหาตวเมย ฤดหนาวจะจำศลอยในร หลงจากตวออนออก

จากไขใชเวลานาน 10-12 ป จงเจรญเปนตวเตมวย ตวผอายไมเกน 1 ป ในขณะทตวเมย

มอาย 15-20 ป ขนพษของแมงมมชนดนจะพบทบรเวณดานบนของสวนทองของแมงมม

Tarantula หลายชนด การสมผสกบขนพษเหลานอาจจะทำใหเกดอาการคนอยางมาก และม

ลมพษปรากฏขน

แมงมมสนำตาล (Brown recluse) แมงมมสนำตาลจดอยใน Family Loxoscelidae พบในสหรฐอเมรกา มหลายชนด ไดแก

Lexosceles reclusa, Lexosceles deserta, Lexosceles rufescens, Lexosceles arizonica,

Lexosceles devia ขนาดประมาณ 10-15 เซนตเมตร มสเหลองนำตาล มตาเดยว 6 ตา

เรยงกนเปนรปครงวงกลม และมลวดลายคลายไวโอลนอยระหวางตาเดยวกบดานหนาของ

สวนทอง แมงมมสนำตาลออกหากนเวลากลางคน อยตามบานเรอน ในหองนำ หองนอน

มกซอนตวอยในกองเสอผาและกดคนทสวมใสเสอผาในตอนเชา นอกบานพบไดตามกอนหน

และทราย

รปรางลกษณะของแมงมมสนำตาล

รปรางลกษณะของ Tarantula


แมงปอง (Scorpions)

แมงปองเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Arachnida, Order Scorpiones พบเปน

จำนวนมากในบรเวณทมอากาศอบอนและพบไดเกอบแทบทกทวปของโลก โดยเฉพาะทาง

ตะวนตกเฉยงใตของประเทศสหรฐอเมรกา มอยดวยกนหลายชนด บางชนดมพษไมรนแรง

บางชนดพษรนแรงมาก ทำใหตายได ในประเทศไทยมหลายชนดเชนกน ตวใหญทสดคอ

Keterometrus longimanus พบทางภาคเหนอ

แมงปองมรปรางคลายป มขนาดยาว 2-10 เซนตเมตร ลำตวประกอบดวยสวน

cephalothorax และสวนทองทยาวและแบงเปนปลองๆ pedipalp ของสวนปากมลกษณะเปน

กามขนาดใหญคลายกามปไวสำหรบจบเหยอ สวนหางม 5 ปลอง ปลายหางยกขน ปลอง

สดทายมอวยวะสำหรบใชตอยเรยกวา stinging apparatus และมตอมพษดวย การตอบ

สนองตอพษแมงปองของคนแตละคน และสตวแตละตวจะพบวาแตกตางกน บางรายพษอาจ

จะทำใหเกดการเจบปวดและบางรายกไมเกดอาการเจบปวด บางรายพษจะมผลเฉพาะทของ

รางกาย แตบางรายกมผลทวทงตว ในรายทเกดการเปนพษสงจะพบอาการปวดอยางมากเฉพาะ

ทมอาการบวมเลกนอย และมผลทวรางกายอตราการตายจะสง โดยเฉพาะอยางยงในเดกพษ

ของแมงปองทำใหเกดความดนโลหตสง และตอมตางๆ ของรางกายคนจะทำงานมากขน

โดยเฉพาะอยางยงตอมนำตา ซงจะทำใหเกดนำตาไหล นอกจากนยงพบวาตอมนำลายจะ

ทำงานมากขนทำใหมนำลายมาก อาการอนๆ นอกจากทกลาวมาแลวไดแก นำมกไหล

อาจจะพบการกระตกของกลามเนอ และอาจจะทำใหตายไดเนองจากการหายใจไมออก

รปรางลกษณะของแมงปอง(จาก Belding, 1965)

POSTERIOR

ABDOMEN

ANTERIOR

LEG 4

LEG 3LEG 2

LEG 1

EYE MEDIANLATERAL

CEPHALOTHORAX

PEDIPALPS

STINGER

แมงปองออกลกเปนตว (larviparous) ลกแมงปองจะอาศยอยบนหลงของตวแม ภายใน

2 สปดาห จะมขนาดใหญขนและแยกจากตวแมไปหากนอสระ จากนนลอกคราบอก 6-7 ครง


จงเปนตวเตมวย ใชเวลานาน 1 ป แมงปองออกหากนในเวลากลางคน มกพบในหองนำ

ทอแอร ชอบทเยน กลางวนซกอยตามกองไม กองหนและในดน อยไดทงในทะเลทรายและ

ปาแถบรอนชน ในประเทศไทยพบไมบอยนก

ตะขาบ (Centipedes)

ตะขาบเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Chilopoda พบไดทวไปในแถบรอนชน อาศย

อยบนบก ชนดทพบไดทวไปไดแก Scutigera cleopatra (common house centepede),

Scolopendra polymorha, Scolopendra heros และ Scolopendra cingulate

ตะขาบมขนาดความยาวลำตวตงแต 3-8 เซนตเมตร ขนาดใหญทสดคอชนด Scolopen-

dra heros มความยาว 8-10 นว ลำตวแบนราบ มปลอง 15-100 ปลอง แตละปลองมขา 1 ค

สวนหวแยกจากลำตวชดเจน มหนวด 1 ค โดยมเขยวพษ (poisonous claw) 1 ค ซง

ดดแปลงมาจากปลองแรกของลำตว เขยวพษเชอมตอกบตอมพษ เมอกดเหยอจะปลอยพษ

ออกมาทำใหเหยอเจบปวดและเปนอมพาต สำหรบในคนอาจจะเกดอาการกระวนกระวาย

อาเจยน ชพจรเตนไมสมำเสมอ มนงง เจบปวด และอาจจะเปนอมพาตได

รปรางลกษณะของตะขาบ (centipede)

(จาก Ross, 1965)

ตะขาบวางไขในทชน หรอตนพช หญา ใชเวลาในการเจรญเตบโตนาน ลอกคราบ

10 ครง ตวเตมวยมอายประมาณ 3-5 ป ในเวลากลางวนจะซอนตวอยในทเยนๆ ใตกอนหน

ออกลาเหยอในเวลากลางคน กนแมลงและสตวขาขอเลกๆ เปนอาหาร


กงกอ (Millipedes)

กงกอเปนสตวขาขอทจดอยใน Class Diplopoda พบกระจายอยทวโลก สวนมากไม

กดหรอตอย แตบางชนดหลงสารพษออกมาได เชน Rhinabricbus latespargor, Spirostreptus,

Orthoporus spp.

รปรางลกษณะของกงกอ(จาก Ross, 1965)

กงกอมรปรางกลมยาว ขนาดประมาณ 30 เซนตเมตร ผวลำตวภายนอกแขง มหลายส

แตสวนมากมสสม มปลองมาก แตละปลองมขา 2 ค พวกทมพษมตอมหลงสารพษอยตลอด

สองขางลำตว บางชนดสามารถทำใหฉดพงออกมาไดในระยะใกลๆ กงกออาจจะแบงออก

เปน 2 กลมตามการมหรอไมม repugnatorial gland ตอมดงกลาวจะปลอยสารทหลงออกมา

ผานทางรเลกๆ ทพบดานขางของปลองทองสวนมากตอมเหลานจะสรางสารทำใหเกดการ

ระคายเคอง และอาจจะทำใหเกดการไหมของผวหนงในคน อาการทเกดขนจะพบบรเวณ หนา

ตา หรอ จมก และบางครงจะพบทปากดวย ผลทเกดจากพษของกงกอสวนมากจะพบในเดก

นอกจากนยงพบทำใหเกดตาเจบในสตวปกและลกสนข การบาดเจบบรเวณตาจะพบอาการ

ตาอกเสบนำตาไหลมากอาจจะปวด 2 วน และยงพบเยอบตาอกเสบและเกดแผลหลมทตา

(ulceration) อาการเปนพษเนองจากกงกอทพบบนผวหนง ไดแก อาการปวดแสบปวดรอน

หรอผวหนงไหม

กงกอเปนสตวขาขอทอาศยอยบนบก มกพบตามใตกอนหน ในดน และกองใบไมทรวง

ทบถมกน ชอบทชนแฉะ ชกชมในฤดฝน ออกหากนในตอนกลางคน กงกอตวเมยวางไขตาม

พนดน ใชเวลาฟก 2-3 วน ตวออนม 3 ปลอง ขา 3 ค ตวออนลอกคราบ 2-7 วน จงเปนตวเตม

วย ตวเตมวยมอายนาน 1-7 ป

แมงดาทะเล (Horseshoe crabs)

แมงดาทะเล เปนสตวขาขอทจดอยใน Class Merostomata อาศยอยในทะเล จดเปน

สตวขาขอทเกาแกมาก มกเรยกวา living fossil พบเพยง 4 ชนดเทานน ไดแก

l Tachypleus gigas มชอเรยกวา แมงดาทะเลหางเหลยม หรอแมงดาจาน พบใน


แถบเอเชยตะวนออกเฉยงใต

l Tachypleus tridendatus พบในแถบประเทศญปน และฟลปปนส

l Carcinoscorpius rotundicauda มชอเรยกวา แมงดาทะเลหางหลม แมงดาถวย

แมงดาไฟ หรอ เหรา เปนชนดทมพษ พบในบรเวณอาวไทย อาวเบงกอล มาเลเซย

และฟลปปนส

l Limulus polyphemus (King crab) พบตามชายฝงมหาสมทรแอตแลนตค

บรเวณอเมรกาเหนอ

แมงดาทะเลมขนาดยาวประมาณ 60 เซนตเมตร สนำตาล ลำตวแบงเปน 3 สวน คอ

cephalothorax ซงมกระดองแขง (carapace) เปนรปเกอกมาปดอยเวาดานบน มตา 1 ค

อยดานบนของกระดอง มระยางค 6 ค คแรกเปนอวยวะใชสำหรบกนอาหารลกษณะเปนกาม

หนบ (chelicera) คท 2 เปน pedipalp มลกษณะเปนกามหนบเชนเดยวกน คท 3-5 เปน

ขาใชเดน คสดทายมลกษณะเปนแผนใชวายนำและพยทราย สวนทสองคอ สวนทอง

(opisthosoma) ม 6 ปลองเชอมตดกนเปนชนเดยว ตอกบสวนหนาตรงรอยเวาของกระดอง

พอด ใตสวนทองมแผงเหงอก (book gill) จำนวน 5 ค ใชในการหายใจ ทายลำตวเปนหาง

ยาวเรยวแหลม (telson-tail) ทรงสามเหลยม ชนดทมพษมหางกลมมน

รปรางลกษณะของแมงดาทะเล(จาก Ross, 1965)

แมงดาทะเลม 2 เพศลกษณะคลายคลงกน ตวผมกเกาะหลงตวเมยเพอผสมพนธกบ

ไขทตวเมยวางในหลมทรายตามชายหาด ตวเมยวางไขไดครงละประมาณ 200-300 ฟอง ไข

แมงดาทะเลรปรางกลมขนาด 2-3 มลลเมตร ตวออนทฟกออกมามหางสน วายนำได ชอบ

ฝงตวอยตามพนทราย ลอกคราบ 13-14 ครงจงเปนตวเตมวย วงจรชวตนานถง 3 ป

แมงดาทะเลชอบอาศยอยบรเวณนำตน ตามพนทราย หรอโคลน กนซากสตวทเนา

เปอยแลวเปนอาหาร ในประเทศไทยพบบรเวณปากอาวไทย ปากนำ ตงแตสมทรปราการ จนถง

ชมพร ฉะเชงเทรา และจนทบร


การควบคม

การควบคมสตวขาขอมพษ สามารถทำไดโดยการปรบปรงและจดการสภาพแวดลอม

ไมใหมแหลงเพาะพนธของสตวขาขอมพษ ซงเปนวธการควบคมทเหมาะสมทสดและไดผลด

เปนระยะเวลานาน สวนการใชสารเคมกำจดแมลงในการควบคมสตวขาขอมพษสวนใหญมก

ใชในกรณฉกเฉน เพราะสตวขาขอมพษบางชนดสามารถปรบตวดอตอสารเคมทใชนานๆ ได

อกทงสารเคมบางชนดยงมพษตอคนและสตว ตกคางอยในธรรมชาตไดนาน ทำใหตองใชใน

ปรมาณมากขนหรอตองเปลยนชนดของสารเคมทใช ซงเปนการสนเปลองคาใชจายมาก


1. กองกฏวทยาทางแพทย. 2533. การทบทวนเทคโนโลยและรปแบบการควบคมยงลาย

พาหะนำไขเลอดออกในประเทศไทย พ.ศ. 2501-2532. กรงเทพฯ: คณะกรรมการ

ระบาดวทยาแหงชาต.

2. กองกฏวทยาทางแพทย. 2537. เทคโนโลยการควบคมแมลงทเปนปญหาสาธารณสข.

กรงเทพฯ: กรมวทยาศาสตรการแพทย.

3. จำนง วสทธแพทย. 2527. สตววทยา. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: โอเดยนสโตร.

4. ณฐ มาลยนวล. 2540. แมลงและสตวขาขอทางการแพทย. กรงเทพฯ: มหาวทยาลยมหดล.

5. ประเสรฐ ทองเจรญ. 2520. แมงดาทะเลเปนพษ. วารสารสขภาพ. 5: 67-74.

6. พไล พลสวสด. 2538. แมลงและสตวขาปลองทสำคญทางการแพทย. พมพครงท 2.

กรงเทพฯ: ทพพรนท.

7. พสย กรยวเชยร. 2534. ปาราสตวทยาทางการแพทย. พมพครงท 2. กรงเทพฯ: จฬาลงกรณ

มหาวทยาลย.

8. สภทร สจรต. 2531. กฏวทยาทางการแพทย. กรงเทพฯ: พศษฐการพมพ.

9. อาคม สงขวรานนท. 2538. กฏวทยาทางสตวแพทย. พมพครงท 4. กรงเทพฯ: สำนก

พมพรวเขยว.

10. Alexander JO. 1984. Arthropods and human skin. Berlin: Springer-Verlay.

11. Baerg WJ. 1922. Regarding the habits of tarantulas and the effects of their

poison. Sci Month. 14: 482.

12. Belding D.L. 1965. Textbook of parasitology. third edition. New York: Meredith

Publishing Company.

13. Goddard J. 1993. Physician’s guide to arthropods of medical importance.

Florida: CRC Press.


14. Harwood R.F. and James M.T. 1979. Entomology in human and animal health.

Seventh Edition. New York: Mac Millan Publishing Co., Inc.

15. King LE, Jr. 1987. Spider bites. Arch Dermatol. 123: 41-3.

16. Pence HL. 1979. Stinging insect allergy. Primary Care. 6: 587-96.

17. Ross H.H. 1965. A textbook of Entomology. Third Edition. John Wiley and Sons,

Inc.


ประคอง พนธอไร ผเชยวชาญดานกฏวทยาทางการแพทย

โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases)

ประชากรของประเทศตางๆ ในแถบรอนทวโลก จำนวนมากไดรบผลกระทบจากโรคตางๆ

ซงมยงพาหะ หอย และสตวฟนแทะ เปนตวนำโรค เชน มาลาเรย ฟลาเรย โรคพยาธในเลอด

(Chagas disease หรอ American trypanosomiasis) มจำนวนประชากรโลกซงเสยงตอโรค

เมองรอนอยางนอย 500 ลานคน ทไดรบเชอโรคดงกลาวอยางใดอยางหนงทกป โรค

ตางๆ เหลานนอกจากกอใหเกดการเจบไขและตาย ยงกอใหเกดการสญเสยอยางมากในทาง

เศรษฐกจ และเปนปญหาทางสงคมในประเทศตางๆ ทโรคเหลานปรากฏ โดยเฉพาะคาใช

จายดานการรกษาพยาบาล และการสญเสยงานททำอนเนองจากการเจบปวย

โรคมาลาเรย (Malaria)

มยงกนปลองบางชนดเปนพาหะ เปนโรคสำคญมากทสด ทงในสวนการแพรกระจาย

ทางดานภมศาสตร และในดานอบตการณของโรค มมากกวา 100 ประเทศทวโลกทไดรบ

ผลกระทบจากโรคมาลาเรย องคการอนามยโลกไดประมาณจำนวนผปวยทมอาการแตละป

อยระหวาง 300-500 ลานราย และทตายอยระหวาง 1.4-2.6 ลานรายทวโลก โดยมากกวา

รอยละ 90 ของผปวยตายอยในทวปแอฟรกา นอกจากนมาลาเรยยงเปนสาเหตสำคญใหเดกออน

และเดกเลกปวยตายอกดวย ในปจจบนโรคมาลาเรยในหลายภมภาคไดหวนคนมาเพมจำนวนขน

ปญหาของโรคมาลาเรยทมความยงยาก เกดจากการดอของยงพาหะตอสารเคม

กำจดแมลง และการดอของตวโปรโตซว Plasmodium falciparum ตอยาทใหการรกษาผปวย

การใชมาตรการใหมและเขมแขงขนเพอการควบคมยงพาหะในพนทซงเชอมาลาเรยดอยา ตอง

ใหความสำคญเปนอยางสง

โรคตางๆ ทนำโดยแมลง (Vector-borne diseases) 119

โรคชากา (Chagas disease หรอ American trypanosomiasis)

โรคชนดนเกดจากโปรโตซวตวแบน ชอ Trypanosoma cruzi อาศยอยในเลอด เปน

โรคเฉพาะถนในภาคกลางและภาคใตของทวปอเมรกา มรายงานจากประเทศตางๆ ในแถบ

นนกวา 21 ประเทศ ในแตละปมประชาชนกวา 35 ลานคนทสมผสโรคและคาดวา 16-18 ลาน

คนเปนโรคน ในจำนวนนประมาณ 2-3 ลานคนเปนโรคเรอรง มอาการแทรกซอนและเสยชวต

ตงแตอายนอย ปจจบนยงไมมวคซนปองกนโรค และยงไมมยารกษาทมคณภาพด ดงนนการ

ควบคมและการปองกนทสำคญอยทการกำจดแมลงพาหะ ซงมชอสามญวา “Conose bug”

ปจจบนในประเทศปลายแหลมทวปอเมรกา ไดมความกาวหนาในการรณรงคกำจดแมลงพาหะ

นโดยการพนสารเคมชนดมพษตกคาง

โรคฟลาเรยในระบบทอนำเหลอง (Filariasis)

โรคชนดนสาเหตสวนใหญเกดจากการตดเชอหนอนพยาธชนด Wuchereria bancrofti

คาดวาจะมประชากรตดเชอมากกวา 80 ลานคน และมจำนวนกวา 30 ลานคนไดรบความ

ทกขจากโรคน ประเทศตางๆ หลายประเทศทงในเอเชยใต แอฟรกาตะวนออก และอเมรกา

ใตไดรบผลกระทบจากโรคน สาเหตเกดจากพฒนาเขตเมองทำใหมนำเนาสกปรกกลายเปน

แหลงเพาะยงรำคาญชนด Culex quinquefasciatus ทผานมาพบวาการใชยา ivermectin

ไดผลดในการทดลอง นาจะพจารณานำไปใชบำบดรกษาโรคนตอไป

โรคอองโคเซอซแอสซส (Onchocerciasis)

มพาหะทเรยก รนดำ (black flies) เปนตวการนำเชอโรคซงเปนสาเหตทำใหตาบอด

พบผปวยจำนวนนบแสนคนในทวปแอฟรกาและในทวปอเมรกาใต ตวออนของแมลงพาหะชนดน

มแหลงเพาะพนธในลำธาร โครงการขนาดใหญขององคการอนามยโลกเพอควบคมโรคน

ไดดำเนนการโดยการใสสารเคมลงในลำธารเพอกำจดตวออนแมลงชนดนและการใชยา

ivermectin เพอทำลายเชอในผปวย ซงปรากฏวาไดผลในการควบคมโรคในหลายประเทศใน

แอฟรกาตะวนตก ปจจบนมโครงการเพอกระจายยา ivermectin ไปยงประเทศตางๆ มากขน

โรคพยาธใบไมเลอด (Schistosomiasis)

โรคชนดนมการระบาดทวทวปแอฟรกา ตะวนออกกลาง และในบางภมภาคของทวปเอเชย

และอเมรกา โรคพยาธใบไมเลอดมจำนวนผปวยเปนทสองรองจากโรคมาลาเรย มผปวยทว


โลกประมาณ 200 ลานคน นอกจากทำใหเกดความเจบปวยจำนวนมากแลว ยงเกดความสญ

เสยทางเศรษฐกจของประเทศอกดวย ปจจบนยาบำบดโรคแมมใชรกษากตาม แตการพฒนา

แหลงนำกอใหเกดการระบาดเขาไปสพนทแหงใหม เพมมากขนอกดวย

โรคแอฟรกนทรพแพนโนโซมแอสซส (African trypanosomiasis)

มชอสามญเรยก Sleeping sickness เปนโรคนำโดยรนทราย (tsetse flies) มจำนวน

ประชาชนทตดโรคชนดนประมาณ 25,000-50,000 คน/ป พนทซงมการระบาดอยในทวป

แอฟรกาทงหมดรวมทงประเทศในตะวนออกกลาง การควบคมพาหะโดยใชสารเคมพนใหม

ฤทธตกคาง ประสบความสำเรจในหลายพนท สวนทไมสามารถบรรลวตถประสงคเนองจาก

การดำเนนงานพนสารเคมไมตอเนอง ในแตละปมผปวยตายจากโรคนประมาณ 25,000 ราย

โรค Leishmaniasis

เปนโรคระบาดประจำถนในเขตรอนและกงรอนทวโลก ซงมอย 2 ชนดดวยกน คอ ชนด

Cutanous leishmaniasis มผปวยแตละปอยระหวาง 1-1.5 ลานคน ซงกอใหเกดทกขเวทนา

กบผปวยจำนวนมาก อกชนดเรยกวา Visceral leishmaniasis ทำใหเกดโรคทรนแรงใน

อวยวะภายใน หากไมไดรบการรกษาจะถงแกชวตได พนทหลายแหงในอนเดย ฝงตะวนออก

ของทะเลเมดเตอรเรเนยน และแอฟรกาตะวนออก ไดมการกลบมาระบาดใหมของโรคน ทงน

เนองจากแมลงพาหะ sand fly ไดกลบเพมจำนวนมากขน สาเหตเกดจากการหยดพนสาร

เคมในโครงการปราบมาลาเรย ในแตละปโรค Visceral leishmaniasis จะมการระบาดเปน

จำนวนแสนคน และคาดวาจะมผปวยตายแตละปกวาหมนคน

โรคเดงก (Dengue fever)

โรคซงเกดจากไวรสทมแมลงเปนพาหะกอใหเกดโรคแตละปจำนวนนบลานคน ทเปน

ปญหามากทสดคอโรคเดงก ซงอาจมอาการแทรกซอนทำใหถงแกความตายได มประเทศตางๆ

ทวโลกซงมปญหาเกยวกบโรคนมากกวา 100 ประเทศ และแตละปจะมผปวยทตองเขารกษา

ในโรงพยาบาลกวา 500,000 คน อตราการตายของผปวยโรคนอยระหวาง 0.5-5% โรคนเปน

สาเหตการตายเปนจำนวนหมนกวาคนทวโลกในแตละป ปจจบนยงไมมยาบำบดโรคทไดผลด

ประกอบกบวคซนซงใชปองกนโรคยงอยในระหวางดำเนนการ วธการปองกนโรคทดทสดคอ

การควบคมยงลายพาหะ


ไขเหลอง (Yellow fever)

เปนอกโรคหนงซงมการระบาดในแอฟรกาและอเมรกาใต แหลงรงโรคเปนลง โรคชนด

นอาจแพรระบาดโดยอาศยยงนำมาสคนทเขาไปปฏบตภารกจในปา แมวาจะมวคซนปองกน

แลวกตาม โรคไขเหลองยงคงระบาดมาก โดยเฉพาะในประเทศแถบแอฟรกา ยงพาหะนำโรค

ไขเหลองเปนชนด Aedes aegypti หรอยงลาย ซงเปนพาหะนำไขเดงก ปจจบนไขเหลองยง

คงคกคามสขภาพอนามยของประชาชนในแถบแอฟรกาอย

ไขสมองอกเสบ (Japanese encephalitis)

สาเหตจากเชอไวรสยงคงมรายงานอยใน 14 ประเทศแถบแปซฟกตะวนตกและเอเชย

ใต ไวรสไขสมองอกเสบมยงรำคาญซงมแหลงเพาะพนธสำคญในนาขาวเปนตวการนำโรค

ยงพาหะหลกสำคญ เชน Culex tritaeniorhynchus เปนตน ปจจบนแมจะมวคซนปองกนโรค

ไดแลวกตาม แตการครอบคลมการใชยงไมทวถงและหลายประเทศยงไมมความสามารถทาง

เศรษฐกจในการใหบรการไดอยางทวถง การสงเสรมการเลยงสกรเปนการเพมตวกลางใน

การกระจายเชอโรคนมาสคน การดำเนนงานตามโครงการชลประทานเพอการเพาะปลก

เปนการเพมแหลงเพาะพนธของพาหะเชนกน หากไมมการปองกนการระบาดของยงพาหะก

อาจจะกอใหเกดปญหาทางสาธารณสขได

โรค Rift valley fever

เปนอกโรคหนงซงมยงเปนตวนำเชอไวรสมาสคน พนทซงมรายงานโรคในแอฟรกา

ตอนใต และในตะวนออกกลาง มกจะเกดกบเกษตรกรซงเลยงสตวในทงหญา อาจทำให

ถงแกชวตไดเชนกน นอกจากยงรำคาญแลว ยงมยงหลายชนดซงมแหลงเพาะพนธในแหลง

นำขงทมมนษยสรางขนและแหลงนำธรรมชาตเปนพาหะได เมอมการระบาดเกดขนจะกอให

เกดปญหาทางดานเศรษฐกจมากเชนกน

โรคอนๆ ซงมระบาดในหลายพนท แมวาจำนวนผปวยจะไมสงมากเหมอนโรคตางๆ

ทไดกลาวไปแลว แตกอใหเกดเปนอนตรายตอสขภาพอนามยแกประชาชนในภมภาคตางๆ ของ

โลกเชนกน เชน โรคซงมเหบเปนตวการนำเชน lyme disease โรค relapsing fever เปน

โรคซงกลบระบาดและกอใหเกดปญหาในหลายพนทในประเทศตางๆ

กาฬโรคซงมหนเปนตวการแพรกระจาย กมปรากฏในหลายพนท มสายพนธ (strains)

ใหมของ haemorrhagic fever ซงกอใหเกดภาวะแทรกซอนกบไต กไดอบตขนมา โรค scrub


typhus และ murine typhus ซงมหนเปนรงโรคกพบในหลายแหงเชนกน ในบางพนทจำนวน

ผปวยมเพมสงขน

โรคภมแพไรฝนบาน (Asthma) มไรฝนเปนสาเหตของหอบหด ไดมอบตการเพมมาก

ขนในเมองทมการพฒนาสง การควบคมยงคงตองมการศกษาตอไป

นอกจากนแมลงวนบานยงเปนพาหะโรคทองรวง แตละปคาดวามผปวยตายจากโรค

ทองรวงสงถง 3 ลานคนทวโลก

การควบคมพาหะนำโรคในปจจบน

จากสภาพปจจบน โรคตางๆ ซงมอยหลายภมภาคตางๆ ของโลก ยงคงเปนปญหาอย

อยางมาก คณะผเชยวชาญตางๆ จากทวโลกมความเหนสอดคลองกนวา การใชสารเคม

กำจดแมลงเพอการควบคมพาหะนำโรคยงคงมบทบาทสำคญตอไปในโครงการควบคมโรค

เคมกำจดแมลงนนครอบคลมทงเคมสงเคราะหและสารซงไดมาจากขบวนการชววธ และเมอ

มการเปลยนแปลงในหลกการของการควบคมแมลงจากเดมไปมาก เชน วสดทจะเลอกใช

ตองมผลกระทบตอสงแวดลอมนอยทสดและใชไดยงยน วสดทนำมาใชจะตองมฤทธตกคาง

ไมนานเกนไปในสงแวดลอม อกทงวสดเคมภณฑตางๆ ทนำมาใชตองปลอดภยหรอมพษ

นอยทสดตอสตวเลยงลกดวยนม จากขอจำกดทมากขนเหลาน ยทธวธในการจดการเพอการ

ควบคมสตวพาหะเพอควบคมโรคจงตองมการเปลยนไป

การเปลยนยทธวธในดานการบรหารเพอการควบคมสตวพาหะตางๆ ทสำคญคอการ

เลอกใชวสดและอปกรณเครองพน ทตองเขมงวดใหเปนไปตามหลกวชามากขน เชน วสด สาร

เคมเพอใชชบมงในโครงการปองกนและควบคมโรคมาลาเรย การพฒนากบดกแมลงเพอ

ควบคมตวรน Tsetse flies เปนตน

แผนงานควบคมสตวพาหะขนาดใหญ สวนใหญทดำเนนการตางกใชวธการพนสารเคม

อยางกวางขวาง ซงจะประกอบดวยการพนใหมฤทธตกคางตามผนงในอาคารบานเรอนและหรอ

การชบมงใหกบประชาชนจำนวนมากในโครงการปองกนโรคมาลาเรย และการควบคมพาหะ

ของโรค Leishmaniasis การใชประโยชนจากสารเคมควบคมกำจดลกนำและตวเตมวยยง

รำคาญในการควบคมโรคฟลาเรย ตลอดจนการพนเคมชนดฝอยละเอยดเพอกำจดยงตวเตม

วยพาหะโรคไขเลอดออก เปนตน การพนสารเคมใหมฤทธตกคางบนผวผนงภายในอาคารยง

คงเปนวธการทสำคญและเปนวธหลกเพอควบคมแมลงพาหะของโรค Chagas disease ซงม

แมลงกลม Triatomine หรอ Kissing bug เปนพาหะทสำคญ เหาตว เหาหว ตลอดจนหมดนน

แมวาจะพยายามนำวธการควบคมทางชววธเขามาเสรมการควบคมอยบางกตาม แตสวน

ใหญการควบคมยงคงใชสารเคมกำจดแมลงเปนเครองมอหลกในการจดการควบคมสตวพาหะ

อยางไรกตาม ชมชนไดมบทบาทในการควบคมและมสวนรวมในโครงการหรอแผนงาน


ควบคมโรคนำโดยแมลงมากขน ดงนน ในปจจบนการใหการฝกอบรมและการทดลองการ

ควบคมแกชมชนจงมความสำคญเพอใหการควบคมในแผนงานเปนไปอยางยงยนดวย

ตารางสรป ขนตอนการทดสอบประเมนผลประสทธภาพของสารกำจดแมลงขององคการอนามยโลก

ขนตอน รปแบบการศกษา หนวยงานทรบผดชอบ กจกรรม

1 ในหองปฏบตการ ศนยวจยรวม l ศกษาประสทธภาพ

l ศกษาความคงทน

l วเคราะหการดอของแมลง

l ศกษาความเปนพษตอคนและสตวอนท

ไมใชเปาหมาย

2 ทดลองในภาคสนาม ศนยวจยรวม l ศกษาประสทธภาพในสภาพนเวศวทยา

ขนาดเลก ทแตกตางกน

l ศกษาอตรา วธการใชและการพน


l ศกษาผลกระทบตอแมลงทไมใชเปาหมาย

l ศกษาดานความปลอดภยของผใชและ

ผอยอาศย

3 ทดลองในภาคสนาม ประเทศสมาชก, ผผลต, l ศกษาประสทธภาพ

ขนาดปานกลางและ และศนยวจยรวม l ศกษาดานกฏวทยา (ดานผลกระทบตอ

ขนาดใหญ ความสามารถในการนำโรคและพฤตกรรม)


l ศกษาผลกระทบตอสตวทไมใชเปาหมาย

l ศกษาทางระบาดวทยาทเกยวของ

l ศกษาขอกำหนดทางกายภาพของตำรบตางๆ

l ศกษาดานความปลอดภย

l ศกษาการยอมรบของผอยอาศย

l ศกษาดานความสะดวกตอการใชพนและ

การทำงานของอปกรณการพน

l ศกษาความคมคาในการใชควบคม

4 ในหองปฏบตการ ผผลตและศนยวจยรวม l สรปคณสมบตเฉพาะตางๆ ทงกายภาพ

และคณภาพทางเคมของสารออกฤทธและ

สตรตำรบผลตภณฑ วธการวเคราะห ขอ

แนะนำตางๆ ดานความปลอดภยและอนๆ


ในสถานการณปจจบน การใชสารเคมกำจดแมลงยงคงมปญหาอปสรรค ทงในกรณท

ประชาชนในชมชนหรอในสงคมมความฝงใจกบอนตรายของสารเคมยคแรกๆ กลวความเปน

พษตอสงแวดลอมมากยงขน รวมทงความเปนพษตอสตวแมลงทมใชเปาหมาย นอกจากนน

ยงมอปสรรคจากราคาของสารเคมซงมแนวโนมเพมสงขน อกทงปญหาดานการดอตอเคม

กำจดแมลงดวย ปจจยเหลานทำใหการนำวสดเคมกำจดแมลงมาใชจงมทางใหเลอกนอยลง

และสงมาใหโครงการทดสอบนอยลงดวย

จากสภาพปญหาตางๆ ดงไดกลาวแลว จงไดพยายามหาทางเลอกใหมเพอทดแทน

สารเคมกำจดแมลง การปรบสภาพสงแวดลอม การใชชววธ ตลอดจนการใชวธทางพนธศาสตร

เปนวธทหลายฝายใหความสนใจมากขน จากความสำเรจในการควบคมสตวและแมลงพาหะ

โดยการปรบโครงสรางสงแวดลอม เชน การวางทอระบายนำเสยใตดน การกอสรางบาน และ

การจดเกบขยะสงปฏกลเปนระบบ แตสงเหลานจะตองมการวางแผนและการลงทนทพอเพยง

หลายตวอยางทประสบความสำเรจในการปรบสภาพสงแวดลอมและใชวธการทางเลอกอน

ในการควบคมโรคมาลาเรยในหลายพนทกมใหเหนได วธการดงกลาวไดประสบความสำเรจ

ทงโดยการใชกบดกและการใชสารเคมรวมกน เชนในโครงการควบคม Tsetse flies ในการ

ควบคมโรค african trypanosomiasis

การควบคมทางชววธ หมายถงการใชตวหำ ตวเบยน หรอเชอโรคเพอทำลายหรอ

กำจดสตวหรอแมลงพาหะ จากการทดลองดำเนนการควบคมในระดบพนทขนาดใหญโดย

การใชปลาเปนตวหำเพอกนลกนำยงไดรบความสำเรจและใชกนอยางกวางขวาง สวนการควบคม

หนอนแมลงวนไดรบความเรจในพนททกำจด ในสวนการใชผลตภณฑจาก Bacillus sp เพอ

ควบคมรนดำในแอฟรกา นบวาไดผลด ซงการควบคมนถอไดวาเปนการใช pesticide แบบ

หนง เรยกวา biopesticide ถงแมการผลตจะไดมาจากจลนทรยกตาม เนองจากจลนทรย

ดงกลาวไมสามารถขยายพนธไดในสภาพธรรมชาต

การควบคมสตวแมลงพาหะโดยเทคนคดานพนธกรรมเทาทดำเนนการไดผลกเฉพาะกบ

Tsetse fly เทานน วธการควบคมโดยวธนตองการใชคาใชจายสงและหากมความสนใจดำเนน

การตองพจารณาถงความเปนไปไดในการกวาดลางในพนทนนเทานน

ในการประชมคณะผเชยวชาญ ไดเนนถงประเดนขอมลความรทงทางดานชววทยา

พฤตกรรมของแมลงเปาหมาย ตลอดจนเคมกำจดแมลงทจะนำมาใช ซงทำใหสามารถพจารณา

เลอกใชไดดขน และเกดมลภาวะตอสงแวดลอมนอยลง

ในประเดนของความกาวหนาในการพฒนาเคมกำจดแมลงตางๆ เชน กลมเคมหยด

ยงการเจรญเตบโตของแมลงมาทดแทนสารเคมทมการดอของแมลง ยงมความตองการ

สนบสนนทงจากอตสาหกรรมผผลต องคการอนามยโลก และจากการศกษาวจยพฤตกรรม

ของสตวพาหะในการประเมนผลในภาคสนามอกดวย


ภาวะการดอตอเคมกำจดแมลงตางๆ

ภาวะการดอตอสารเคมกำจดแมลงและศตรพชไดปรากฏในทกกลมของแมลงรวมทง

เหบและหมด ซงเปนตวการนำโรคแมกระทงในกลมเคมใชกำจดสตวฟนแทะซงเปนรงโรคกตาม

จนในป ค.ศ. 1991 ทผานมามแมลงทงทเปนพาหะและทกอความรำคาญกวา 150 ชนด

พฒนาการดอตอสารเคมกำจดแมลงในเกอบทกกลมและจำนวนชนดแมลงทดอกมจำนวนเพม

ขนเรอยๆ ยงกวานนการดอขามชนดสารเคมระหวางเคมกำจดแมลงดงเดม เชน DDT กบ

สารสงเคราะหไพรทอยด ในระหวางชนดของยงกเพมมากขน เชน ยงกนปลองชนด Anopheles

gambian ซงพบไดในแอฟรกาตะวนออก จะดอตอสาร permethrin โดยการยดระยะ

เวลาการหงายทองนานขน และยงดอตอ deltamethrin และ lambdacyhalothrin เปนตน

ในประเทศตรก Anopheles sacharove ดอตอสาร DDT, propoxur สาร bendiocarp และ

สารกลมไพรทรอยด เชน permethrin, deltamethrin, lamdacyhalothrin และ cypermethrin

เนองจากปการใช DDT ในพนทดงกลาวมากอน

การดอขามชนดของสารเคมปรากฏขนในประชากรยงกนปลอง Anopheles albimanus

ซงมชกชมและเปนพาหะในประเทศอเมรกากลางและใต มรายงานจากอนโดนเซยวา ยงลาย

Aedes aegypti ดอตอสาร propoxur, bendiocarp และสารกลมไพรทรอยด การดอขาม

ชนดสารเคมเกดในกลมสารโอกาโนฟอสเฟต คารบาเมต และสารกลมไพรทรอยดคอนขางสง

มากในยงรำคาญชนด Culex quinquefasciatus สภาวะการดอตอสารเคมของยงและแมลง

พาหะในหลายๆ ประเทศ อาจมขอมลบกพรองหรอตกหลนไปมากกวาความเปนจรงกได

นอกจากนนในหลายภมภาค การดอเฉยบพลนขามชนดสารเคมของยงและแมลงอยางอนก

ปรากฏขนมาเชนกน

จากการประชมคณะผเชยวชาญดานการควบคมพาหะนำโรคขององคการอนามยโลก

จงสรปไดวา ปจจบนการดอตอสารเคมกำจดแมลงเปนอปสรรคสำคญในโครงการควบคมปองกน

โรคซงนำโดยแมลง การวจยพฒนาและการหาวสดสารเคมเพอใหมตวเลอกใหม และยอมรบ

ไดในดานไมกอมลภาวะตอสงแวดลอม ตลอดจนมความคมคาจงเปนวตถประสงคหลกของ

แผนงานของ WHOPES และยงคงมความจำเปนอยางยงในภาวะทแมลงพาหะดอตอสารเคม

ยงคงแพรมากขน ดงนน ทงเทคนคทมอย และแมลงทดสอบทใชเปนแมลงทดสอบอางอง

ทงสองอยางมความสำคญตอการศกษาการดอขามชนดสารเคมของแมลง ซงมความจำเปน

ทตองตรวจพบใหไดในการตรวจคดกรองสารเคมใหมๆ โดยผานแผนงานของ WHOPES


ความตองการตางๆ ในอนาคตสำหรบเคมกำจดแมลงพาหะ

จากการดำเนนงานทผานมา แมวา WHOPES ไดประสบความสำเรจในดานการ

ควบคมแมลงพาหะในบางพนท ถงกระนนกยงมปญหาอกมากมายรอการแกไข จงจำเปน

ตองเพมความพยายามใหมากขน ในประเดนตางๆ ดงตอไปน เชน:

l การเกดภาวะดอตอสารกำจดแมลงทงในดานพฤตกรรมและการเปลยนแปลงทาง

สรระของแมลงหลายชนด

l มความละเอยดออนในทางสงแวดลอม กอใหเกดมลภาวะเปนพษตอคนและสงม

ชวตทไมใชเปาหมายมากขน

l การเพมเขตเมองอยางรวดเรวโดยปราศจากการวางแผน โดยเฉพาะในพนทเขต

รอนทวโลก ทำใหปญหาแมลงรบกวนและแมลงพาหะเพมมากขน

l มการสรางเขอนกกเกบนำ การขดสระกกเกบนำ ตลอดจนมการเปดปาเพอการเกษตร

การทำเหมอง และทำซงทอนไม ซงนำไปสปญหาการเพมประชากรของยง หอย ทเปน

พาหะของโรคมาลาเรย โรคพยาธใบไมเลอด และโรคไขสมองอกเสบ เปนตน

l มการเพมอณหภมของโลก อนเนองจากเรอนกระจกจะนำไปสการเพมประชากรยง

ในพนทราบสงแถบรอน และในแถบอบอน ซงไดเคยขจดปญหาไปแลวในรอบ 10 ป

ทผานมา

สารเคมกำจดแมลงทองคการอนามยโลกแนะนำใหใชเพอการควบคม ยงตวเตมวย 1. กลมออรกาโนคลอรน ไดแก DDT

2. กลมออรกาโนฟอสเฟต ไดแก chlorpyrifos, chlorpyrifos-methyl, dichlorvos,

fenitrothion, malathion, naled, pirimiphos-methyl

3. กลมคารบาเนต ไดแก bendiocarb, carbosulfan, propoxur

4. กลมไพรทรอยด ไดแก alphacypermethrin, bifenthrin, bioresmethrin,

cyfluthrin, cypermethrin, cyphenothrin, deltamethrin, d-phenothrin, etofenprox,

lambdacyhalothrin, permethrin, resmethrin, zeta-cypermethrin


Anonymous. 1996. Report of the WHO informal consultation on the evaluation and

testing of insecticide. Geneva: WHO., 69 pp.

ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms) 127

แมลงและสตวขาขอทตอยและกดจำแนกได2กลมคอกลมทมพษและกลมทไมมพษ

กลมทมพษเชนผงตอแตนมดคนไฟแมงมมแมงปองตะขาบเปนตนกลมทไมมพษเชนยง

หมด เหบ เหาหด เรอดหนอนบง ผเสอกลางคน เปนตนสตวขาขอกลมทมพษสามารถทำ

อนตรายแกคนไดโดยตรง เชนการตอยการกดการหลงสารพษหรอมขนพษทำใหเกดโรคภม

แพและการบกรกเนอเยอเชนตวออนหนอนแมลงวนและหมดชนดTungapenetrans (sand

flea)เปนตน

สภทรา เตยวเจรญ ภาควชาปรสตวทยาคณะแพทยศาสตรศรราชพยาบาลมหาวทยาลยมหดล

ลกษณะทางคลนกทเกดจากสตวขาขอ (Clinical symptoms)

รอยโรคจากการฝงตวของตวออนของแมลงวน

การแพพษและการแพการสมผส

การแพพษและการแพการสมผสทเกดขนในผปายเกดจากปฏกรยาภมไวเกน ชนดท 1

และ4ปฏกรยาภมไวเกนชนดท 1 (Immediateหรอanaphylactichypersensitivity)จะม

อาการเกดขนทนท เกดตรงบรเวณทสมผสกบสารกระตน เชน เมอสมผสกบพษหรอสารกอ


ภมแพจากสตวขาขอทำใหเกดอาการอาการแสดงในในผปวยไดหลายระบบทผวหนงพบวา

มลมพษ(urticaria)และผนแพ(eczema)ทตามเยอตาอกเสบ(conjunctivitis)ทnasopharynx

เกด rhinorrhea, rhinitisท bronchopulmonary tissues เกด asthmaและทางระบบทาง

เดนอาหารgastrointestinaltract(gastroenteritis)อาการอาการแสดงดงกลาวเกดหลงจาก

สมผสสารกอภมแพ 15-30 นาท บางครงอาจใชเวลานานถง 10-12 ชวโมง กลไกการเกด

อาการ หลงจากไดรบสารกอภมแพ เขาในกระแสเลอด รางกายจะเกดการตอบโตโดยมการ

เพม ปรมาณIgEในเนอเยอมการกระตนmastcellsและbasophilsทำใหเกดการหลง

histaminecytokines leukotrenesและmediatorsอนๆสารทเกดขนเหลานมความสำคญ

ทำใหเกดความผดปกตทระบบของรางกายดงน

l Histamineมบทบาทสำคญในการเกดบวมแดงทบรเวณแผลทำใหกลามเนอเรยบ

ทอยรอบๆ เสนเลอดหดตว หลอดเลอดขยายและเพม permeability ทำใหสาร

โมเลกลใหญผานออกนอกเสนเลอดไดในผปวยทมประวตแพงายmastcellsจะม

ปรมาณมากในเนอปอดเมอมการหลงhistamineจะทำใหเกดbronchoconstriction,

mucussecretion,vasodilatation,vascularpermeabilityการบวมของหลอดลม

หลอดลมตบตนหายใจลำบากถาเปนทระบบทางเดนอาหารจะทำใหเกดการหลง

gastricsecretionมากขน

l Heparin ปกตอยในระบบทางเดนหายใจทำหนาทจบ cationic proteins และ

โมเลกลทมsecretorygranuleสารheparinนทำใหเลอดไมแขงตว(anticoagulant)

และยบยงกลไกของcomplements

l Slow-reacting substance of anaphylaxis (SRS-A) ปกตอยบรเวณเนอปอด

ทำใหกลามเนอเรยบหดตว เพม peripheral airway resistance และทำใหเกด

ความดนโลหตตำใชเวลาในการออกฤทธชาและอยไดนาน

l Eosinophil chemotactic factor of anaphylaxis factor (ECFA) เปนpeptide

สายเลกๆ อยในmast cells และ basophils ทำให attract eosinophil and

neutrophils

l Prostaglandins D2 (PGD

2) ทำใหเกดการตบตนของหลอดลม (edema and

pain) และการหดตวของกลามเนอเรยบทระบบทางเดนอาหารและระบบทางเดน

หายใจ

l Iukotriene B4C4, D

4 ทำให basophil attractant มผลเหมอนกบ histamine

Prostaglandinsเปนสารทมผลตอเสนเลอดดำขนาดเลก(venules)ทำใหเกดการ

เพมvascularpermeability

l Platelet aggregation และ heparin release (PAF) ทำใหเกดmicrothrombi

ไปตามกระแสเลอด


การวนจฉยโรคในผปวยทำไดโดยวธskin(prickและintradermal)testsและการวด

totalIgEรวมทงspecificIgEantibodiesตอสารกอภมทสงสย

Delayed typehypersensivityหรอ cellmediatedคอ hypersensitivity ชนดท 4

สาเหตมาจากการสมผส นำลายและสารขบถายของแมลงและสตวขาขอ ทำใหเกดผนแพ

เรอรงบรเวณผวหนง เชน โรคหด เหา โลน เปนตนปฏกรยานจะเกดขนภายในเวลา48-72

ชวโมงหลงการไดรบสารกระตน โดยม cell-mediated เขามาเกยวของ ทำใหเกดอาการ

อาการแสดงในผปวยกลไกการเกดเกยวของกบ T lymphocytes และmonocytes อาจม

macrophagesมารวมดวยcytotoxicTcells(Tc) เปนตวหลกในกลไกโดยเรมจากhelper

T (TH1) cells หลง cytokinesมากระตน cytotoxic T cells (Tc) และดงดดและกระตน

monocytesและmacrophagesมาบรเวณรอยโรคดงนนจะพบmonocytesมจำนวนมาก

ในขณะmajorlymphokinesมจำนวนนอยmediatorsทพบในในปฏกรยาภมไวเกนชนดท

4เชนmonocytechemotacticfactor,interleukin-2,interferon-gamma,TNFalpha/beta

เปนตนการวนจฉยโรคในผปวยทำไดใชวธpatchtestสำหรบcontactdermatitis

อาการแสดงตอพษจากการตอยและการกด

รายงานการแพจากการตอยหรอการกดของแมลงและสตวขาขอในผปวยปค.ศ.

1988พบวามมากกวาการถกงพษกดและจากการสำรวจทางใตของสหรฐอเมรกาพบวามผปวย

63%ทถกมดคนไฟตอยหรอกดตรวจพบวามปฏกรยาการแพทผวหนง 2%พบมอาการชอก

2%อาการแพตอพษในแตละคนจะแตกตางกนขนอยกบปรมาณพษทไดรบอายและประวตการ

แพ เชน ในกรณทผปวยมประวตการแพตอพษของผง อาจเสยชวตไดถงแมถกตอยเพยงครง

เดยวนอกจากการแพพษแลวปรมาณพษจากการตอยหรอกดสามารถทำอนตรายแกผปวย

เชนพษตอระบบประสาทจากแมงมม แมงปอง เปนตน แมงมมทมพษรนแรง เชน แมงมม

แมหมายดำ(Latrodectus spp.)แมงมมสนำตาล(Loxosceles reclusa)

แมงมมแมหมายดำ (Latrodectus spp.) ลกษณะเดนคอมนาฬกาทรายบรเวณดาน

ใตของสวนทองมพษตอระบบประสาท(nervoussystem)พษมสารประกอบจำพวกproteinม

ผลทำใหกลามเนอเกรง (muscle cramps)มกจะเกดในกลามเนอขนาดใหญบรเวณหวไหล

และหลง ปวดทอง มการเคลอนทของกลามเนอผดปกต (tremor) ในรายทมอาการมาก

จะคลนไสอาเจยน เปนลม เวยนศรษะ เจบหนาอกมภาวะหายใจลำบากอาการทพบในเดก

และผสงวยจะมอาการมากกวาในวยรนพบแมงมมชนดนในสหรฐ เชนฟลอรดาแคลฟอรเนย

เทกซส เทนเนสซ บรเวณะวนออกเฉยงเหนอและทางใตของสหรฐบางสวนของออสเตรเลย

แอฟรกาใต ไซปรส มกอยในเขตใกลศนยสตร ในประเทศไทยพบ แมมายนำตาล brown


แมงมมสนำตาล (Loxosceles reclusa) ลกษณะเดนคอ มลกษณะ

violin likeทบรเวณ cephalothoraxมพษทำใหเกดการเนาตายของเนอเยอ

เนองจากม enzymehyaluronidase lipase sphingomyelinaseDซงทำให

เนอตายบรเวณทถกกดและสามารถยอยเนอบางสวนหายไปไดเมอพษกระจายไป

ตามกระแสเลอดทำใหเกดอาการคลนใสอาเจยนมไขปวดตามขอบางราย

พบhemolysisthrompocytopeniaและintravascularcoagulation

widow spider ชอเรยกทางวทยาศาสตร Latrodectus geometricus ชอเรยกทวไป

เชนbrownwidow,greywidow,brownbottonspider เปนหนงในแมงมมตระกลแมมาย

ลกษณะคลายแตมสออนกวาแมมายดำมสวนของทองเปนกระเปาะใหญกวาหวมากมแถบ

สเขมเปนลายๆททอง อาจเปนสเหลองหรอสสมพษของมนจะทำลายระบบประสาทและ

เนอเยอ ปรมาณพษนอยกวา แตพษจะรนแรงกวาถง 2 เทา ผทโดนกดจะมอาการเจบปวด

มากมผลรกษาหายยากเปนนานแมงมมในกลมนถนทอยมกชกใยทมลกษณะยงเหยงอยท

ตำๆเชนใตโตะในไทยเรมพบมการระบาดในแถบทลมภาคกลาง

รปแสดงรปรางลกษณะของแมงมม แมงมมแมหมายดำ และแมงมมแมหมายนำตาล

แมงมมสนำตาล (Loxosceles reclusa)

แมงมมแมหมายดำ แมงมมแมหมายนำตาล


แมงปองสวนใหญไมมพษชนดมพษมประมาณ25%ทมพษสวนใหญจดอยในFamily

Buthidaeพษสำหรบใชในการหาเหยอและตอสศตร พษจะทำใหเหยอเปนอมพาตสารพษ

ประกอบดวยneurotoxins, enzyme inhibitorsและสารอนๆสารโปรตนทประกอบในนำพษ

สวนใหญเปนชนด short chain scorpion toxinsKV1.3ทำหนาท blockpotassium (K+)

channelททำหนาทควบคมelectricalgradientsสำหรบการผานเขาออกของCa2+แมงปอง

บางชนดสารพษจำพวกadrenaline-like substanceและ acetylcholine ซงมผลตอระบบ

ประสาทอตโนมต กระตนใหเหงอออกมาก บรเวณทถกกดหรอตอยเปนอมพาตบางสวน

กลามเนอเกรง มสารคดหลงมากความดนโลหตสง บางครงชก และเสยชวตจากภาวะการ

หายใจลมเหลว ระบบหลอดเลอดลมเหลว หรอกลามเนอหวใจตาย เนองจากพษสามารถ

ควบคม T lymphocytes proliferation ในปจจบนไดนำพษของแมงปองมาใชในการรกษา

โรคautoimmunedisordersเชนโรคrheumatoidarthritisโรคinflammatoryboweldisease

โรคmultiplesclerosis

พษของแมลงใน Order Hymenoptera จากการศกษาผปวยทเสยชวต 641 รายจากการโดนแมลงในOrderHymenoptera

ตอยพบวา 53%มสารคดหลง ชนด serous และmucousปรมาณมากในหลอดลมของ

ผเสยชวตปฏกรยาcross-reactivityของพษในผปวยทโดนผงตอและมดมพษตอยอาจเกด

ไดในผปวยบางราย เชน ในผปวยทแพพษของผง เมอไดรบพษจากตวตอ แตน อาจเกด

อาการแพไดพษของแมลงพวกHymenopteransประกอบดวยสารชนดตางๆเชนserotonin

ทำใหเกดการเจบปวดmellitin เปนสารสลายเมดเลอด apaminออกฤทธตอระบบประสาท

กระตนใหเกดการสลายตวของmastcellsและหลงhistaminekininenzymephospholipase

A เมอทำปฏกรยากบ phospolipids จะทำใหเกดการทำลายเยอหมmitochondria และ

สารประกอบของเซลลดงนนphospholipaesAสามารถทำใหเกดการหลงhistamineโดย

ทางออมhyaluronidaseเปนตวทำใหพษแพรกระจายในรางกายมดบางชนดเชนimported

fire ants (IFA) มพษสวนใหญเปนสารประเภท alkaloid ชนด 6-n- alkyl หรอ 2-methyl

piperidineซงไมทำใหเกดปฏกรยาแพในผปวยแตมผลทำใหปวดและเกดตมหนอง

อาการแสดงตอพษจากการสมผสถกนำพษ ขนพษ และการรบประทานแมลงมพษ

แมลงทมพษทขนเชนหนอนบง หนอนราน เมอขนพษสมผสผวหนงผปวยขนพษ

จะหกแตกออกพษจะออกมาสมผสกบผวหนงผปวยทำใหเกดการแสบรอนปวดบวมเปน

ตมนำ(vesicle)ผนคน(rash)หรอเปนลมพษ(urticaria)พษของหนอนบงสวนใหญเปนสาร

ประเภทhistamineการรกษาอาการพษทเกดจากนำพษหรอขนพษทำไดโดยการลดปรมาณพษ


ดวยการนำเทปกาวใสมาทาบบรเวณผน และดงออกขนพษทตดทผวจะถกดงออกมาทำซำ

2-3 ครง จากนน ลางแผลใหสะอาดทาดวย topical corticosteroidsหรอรบประทานยา

antihistamineและยาระงบปวด

อาการแสดงตอพษจากการรบประทานแมลงมพษ

ดวงนำมน (มชอเรยกตามทองถนวาดวงไฟเดอนหาดวงโสนแมงลายฮมไฮแมลง)

ดวงนำมนสวนมากพบในชวงฤดรอนแมลงชนดนจะขบของเหลวสเหลองออนออกจากขอตอ

ของสวนขาหากถกผวหนงจะเปนตมพพองอกเสบ (Vesiculardermatitis)ทำใหผปวยปวด

แสบปวดรอนภายในเวลา2-3ชวโมงถารบประทานดวงนำมนเขาไปในปรมาณมากจะทำให

เกดอาการคลนไส อาเจยนทองเสย และเสยชวต จากการวเคราะหพษของดวงนำมน โดย

กองพษวทยากรมวทยาศาสตรการแพทย ปพ.ศ. 2532พบดวงนำมน1ตวม cantharidin

ประมาณ6มลลกรมสารชนดน นอกจากจะพบcantharidinสามรถพบในแมลงชนดอนๆ

แตมปรมาณแตกตางกนไป

ดวงนำมน

คณสมบตของ cantharidin เปนสารอนทรยประเภท furan ไมมส มกลนเหมนใน

สภาพทบรสทธเปนผลกแวววาวระเหดทอณหภมประมาณ120องศาเซลเซยสมจดหลอมเหลว

ระหวาง 216-218 องศาเซลเซยส ละลายนำไดนอย ละลายไดดในตวทำละลายอนทรย

สามารถดดซมไดทางผวหนงและเยอเมอกในรางกาย เมอเขาสรางกายจะไปทำลายระบบ

การทำงานของไตและอวยวะสบพนธ ทำใหเลอดออกในกระเพาะอาหารมอาการปวดทอง

อยางรนแรง คลนไส ทองรวง อาเจยนเปนเลอดปสสาวะเปนเลอด และเสยชวต ซงความ

รนแรงของอาการขนอยกบปรมาณทไดรบ ถาไดรบในปรมาณ10มลลกรม กจะทำใหเสย

ชวตไดดงนนการรบประทานดวงนำมนเพยง2-3ตวอาจทำใหเสยชวตได


อาการพษจากการไดรบcantharidinแบงออกเปน

1. พษเฉยบพลน (acute poisoning) ถาถกผวหนงจะทำใหเกดการระคายเคอง

เปนตมพพอง หากรบประทานเขาไปจะเกดอาการคลายถกไฟไหมพอง คออกเสบ กลน

อาหารลำบากปวดทองคลนไส ทองเสย อาเจยนเปนเลอดปวดทองอยางรนแรงความดน

โลหตลดลงปสสาวะเปนเลอดทำลายระบบการทำงานของไตและอวยวะสบพนธผปวยอาจ

เสยชวตจากภาวะหายใจลมเหลว

2. พษเรอรง (chronic poisoning) อาการคลายพษเฉยบพลน แตรนแรงนอยกวา

หากรบประทานcantharidinในขนาดประมาณ5-7มลลกรมจะทำใหผใหญเสยชวตได

รายงานผปวยจากกรมวทยาศาสตรการแพทย กระทรวงสาธารณสข เมอปลายป 2532มรายงานผปวยวามประชาชนไดรบอนตรายจากการบรโภคแมลง

ชนดหนงคอดวงนำมน (MylabrisphalerataPall)ครงแรกเกดทอำเภอเถนจงหวดลำปาง

ชาวบานนำดวงนำมนมาควเกลอรบประทานแกลมเหลา7-8ตวแลวเสยชวตครงหลงเกดท

อำเภอนาเชอกจงหวดมหาสารคามเดก2คนนำดวงนำมนทจบไดจากตนแคมาเผารบประทาน

เดกทรบประทานดวงนำมน 3ตว เสยชวต สวนเดกทรบประทานดวงนำมน 2ตวหลงจาก

รบประทาน1-2ชวโมงมอาการปวดทองอยางรนแรงอาเจยนมเลอดปนออกมาอจจาระและ

ปสสาวะปนเลอดความดนตำหมดสตและเสยชวต จากรายงานผเสยชวตและทปวยอาการ

หนกทจงหวดลำปาง และจงหวดมหาสารคาม เนองจากกนแมลงดวงนำมน กองพษวทยา

และกองกฏวทยาทางการแพทยจงไดรวมกนตรวจวเคราะหแมลง และสารพษ พบสาร

cantharidinประมาณ6มลลกรมตอแมลง1ตว

พ.ศ. 2538 รายงานผปวยเสยชวตจากพษแมลงดวงนำมนทจงหวดพทลง ดวยเชอวา

เปนยารกษาโรคและยาบำรงกำลง

พ.ศ. 2539 รายงานผปวยเสยชวต 2 คนจากการกนแมลงท จงหวดสกลนคร ไดสง

ตวอยางแมลงสำนกงานสาธารณสขเพอตรวจสอบชนดแมลงปรากฏวาเปนดวงนำมน

พ.ศ. 2540มขาวผปวยเสยชวตท อำเภอเมอง จงหวดมกดาหาร จากการกนแมลง

ดวงนำมนเชนกน

พ.ศ. 2545 รายงานผปวย จาก ต.นำกอ อ.หลมสก จ.เพชรบรณ ไดเกบแมลงดวง

นำมนทอาศย อยในสวนผกถวฝกยาว เพอนำมาประกอบอาหาร โดยเอาแมลงคลกกบเกลอ

นำไปยางไฟรบประทานกบขาวเหนยวรบประทานไดเพยง3คำกเกดอาเจยนและทองรวง

อยางแรงนำสงรพ.หลมสกอาการไมดขนและผปวยเสยชวตในเวลาตอมา

แนวทางการรกษาผปวยทรบไวทโรงพยาบาล 1. ลางทองเพอใหสารพษออกจากรางกายหรอใชผงถาน (activated charcoal)

ดดซบสารพษ


2.รกษาภาวะระบบไหลเวยนเลอดลมเหลวและภาวะชอค

3. ขบสารพษออกมาใหเรวทสด เพอปองกนอนตรายทเกดกบไต โดย alkinisation

(Firchetal.,1978)และใหfluidelectrolyteทดแทนเพอแกไขภาวะdehydration

อาการแสดงตอพษจากการสมผส

แมลงตด แมลงตดเปนแมลงดวงปกแขงมพษ มตอมผลตสารพษ สารพษทปลอยออกมา

สวนใหญประกอบดวยquinone,hydroquinone,hydrogenperoxideสวนนอยประกอบดวย

catalase,peroxidaseเมอถกรบกวนหรอมภยเกดขนสารhydrogenperoxideสลายตวให

oxygen เกดแรงดนในชองทองฉดพนสารพษquinoneออกมาเปนละอองละเอยดบางครง

มองเหนคลายหมอกออกมาจากทวารหนก และบางครงมเสยงดงคลายผายลมออกมาให

ไดยนสารเหลานจะมผลยบยงไมใหศตรไลตามหรอศตรทคาบแมลงตดเพอกนเปนอาหารถก

พษนเขากจะรบคายทงทนท ไกทจกแมลงตดเมอถกสารพษมกจะมอาการหนาบวมหรอบาง

ครงถงกบตาบอดและตายไดสารพษทปลอยออกมาจะมกลนเหมนฉน หากถกผวหนงจะม

อาการแสบรอนคลายถกกรดไนตรกสามารถจะปลอยนำพษออกมาทางรทวาร นำพษม

คณสมบตเปนกรดคลายกรดไนตรค ซงจะทำอนตรายตอผวหนง ทำใหเกดรอยไหม เปนตม

นำและอาจอกเสบเปนหนอง เมอแผลแหงจะกลายเปนรอยแผลเปน การรกษาลางบรเวณ

ผวหนงทสมผสพษและใหยาในกลมcorticosteroids

แมลงตด ดวงกนกระดก


ดวงกนกระดก ดวงกนกระดกเปนแมลงดวงปกสนลกษณะคลายมดสวนทองจะโกงปลายสวนทาย

กระดกขนลกษณะคลายแมงปองดวงกนกระดกพบไดทวๆไปในทงหญาหลงฝนตกและนำ

ทวม ดวงกนกระดกกนแมลงเลกๆเปนอาหาร ซงเปน biological control ของแมลงโดย

ธรรมชาต ดวงกนกระดกตวเตมวย ตวออนและไข มสารพษ Pederin (C24H43 09N)

สะสมอยในของเหลวภายในตว(hemolymph)ของแมลงพบสารนทวรางกายการสมผสสาร

ทำใหเกด vesicular dermatitis มอาการแสบรอน เมอเขาตาทำใหเกด conjunctivities

dermatitis อาจเรยกวาdermatitis linearis, paederusdermatitis,whiplashdermatitis

เปนตนการรกษาลางนำดวยสบ/นำสะอาดหรอเชดดวยแอมโมเนยทนทบรเวณผวหนงทถก

พษทนท รกษาพษทเกดจากสารPederin โดยใช topical steroid ใชยา antibioticปองกน

การตดเชอ

อาการแพตอนำลายจากการกด

นอกจากสารพษของแมลงและสตวขาขอททมผลตอผปวยแลวนำลายของของ

แมลงและสตวขาขอชนดหมดเรอดเหาโลนยงสามารถกระตนใหเกดการตอบสนองไดเชน

กนลกษณะอาการทเกดขนสวนใหญเปนทผวหนงเชนเปนตมเกดผนแพบวมแดงลกษณะ

อาการจะแตกตางไปตามชนดของแมลงและสตวขาขอทกด ซงมสวนชวยในการวนจฉยได

มากขนจากการชนสตรโดยตดชนเนอบรเวณผนทepidermisไปตรวจพบกลมของinflammatory

cellsเชนlymphocytes,plasmacells,histiocytes,giantcells,neutrophilsและeosinophils

เปนจำนวนมากกรณlesionลกถงชนdermisอาจแยกจากผนlupuserythematosusโดย

ใชปรมาณของeosinophilsทพบlesionในชนstratumcorneumเชนจากไรหดจะมลกษณะ

เปนตมหรอตมนำทถกคลมไวดวยkeratinนอกจากนนบรเวณlesionทมขอบแผลยกสงขน

ทเกดจากการกดของแมลงและสตวขาขอเปนระยะเวลานานมกมlymphocytes,histiocytes

และeosinophilsแทรกอยตามหลอดเลอด

ลกษณะของผน หรอตมทเกดขนหลงถกแมลงและสตวขาขอแตละชนดกดเปนดงน lเรอด ทำใหเกดเปนตมแดงนนมรอยบมตรงกลาง ลกษณะเรยงกนเปนแนวเสน

ตอกน เนองจากเวลาดดเลอด ตวเรอดจะเดนไปขางหนาทำใหผนอยในแนวเดยวกน

ผนมกพบเปนกลมตามบรเวณแขนขาลำตวทผนมอาการเจบและคน

lหมด ลกษณะผนคลายผนจากตวเรอดมจดนนแดงมกพบผนได มากทบรเวณ

แขนขาผนมอาการเจบและคน


lมวนเพชฌฆาตมกกดบรเวณใบหนาเรยกkissinglesionทำใหเกดอกเสบบวม

เปนตมนำขนาดเลกบรเวณทถกกดมรอยบมตรงกลาง เนองจากลกษณะปากม

proboscisยาวและเปนแมลงขนาดใหญ

lเหาทำใหเกดผนคนบรเวณหนงศรษะในระยะแรกอาจมการระคายเคองเนองจาก

นำลายและโปรตนในนำลายของเหาผปวยมกมอาการคนมาก เบออาหารในกรณ

ทเปนมานาน ผวหนงจะมสคลำ เกดตมหนองจากการตดเชอแบคทเรย ผวหนง

บรเวณนนจะยกสงขนและมสคลำ ลกษณะอาการเชนนเรยกวา Vagabond’s

syndrome

lยงและรนทำใหผวหนงบวมเปนตมหลงจากถกกดประมาณ30นาทผนและอาจ

ขยายใหญขนได ขนกบชนดของยงทกด และปฏกรยาภมไวเกนตอสารกระตนของ

ผปวย

lปง (รนนำเคม) ทำใหเกดตมแดงหลายตมบรเวณนอกรมผา แขนขาลำตวมก

พบบอยบรเวณชายผมดานหลงตนคอ เปนบรเวณกวาง มอาการปวดคน อาการ

แพเนองจากสารกอภมแพChit1-9และChik10

lแมงมมแมหมายดำ ทำใหเกดเปนรอยเขยว2รอยขนาดเลกตรงบรเวณทถกกด

และเจบชานาน1-3ชวโมง

lตะขาบทำใหเกดเปนรอยกดสองเขยวมเลอดซมมอาการปวดบวมมากควรแยก

จากรอยงกด

lเหบ สามารถดดเลอดไดโดยไมทำใหโฮสตรสกเจบ เนองจากม neurotoxinทำให

ชาสามารถดดเลอดไดนานเปนสปดาหเมอดงเอาเหบออกจะพบตมนำตรงบรเวณท

ดดเลอดอาจมการอกเสบเนองจากการตดเชอในภายหลง

lไรออน ทำใหเกดแผลตมนนแดงมรอยกดเปนจดตรงกลาง จากนนบรเวณบรเวณ

กลางรอยโรคจะกลายเปนเนอตาย (necrosis) จงดคลายเปน รอยถกบหรจ เรยก

วาescharเปนลกษณะเฉพาะเมอถกไรออนกด

lไรหด ทำใหเกดเปนลกษณะผนตมแดงขนาดเลก อาจพบตมนำใส อาจพบรอย

โรคเปนเสนสนๆมรอยยนสเทา คลายรอยขด (burrow) ขนาดยาว 5 มลลเมตร

เปนรอยโรคทสามรถใชในการวนจฉยได รอยโรคมกพบบรเวณรมผา รอบสะดอ

บรเวณมอเปนตน

อาการแพตอสารกระตนจากการสดหายใจ

แมลงและสตวขาขอบางชนดเชนไรฝนแมลงสาบสามารถกระตนใหเกดอาการของ

โรคภมแพในผปวยทมประวตภมแพ โดยสารกอภมแพ จากตวมล และซากทมปรมาณสงท


ฟงกระจายอยในอากาศเมอผปวยสดเขาไปในทางเดนหายใจกระตนใหเกดอาการทางระบบ

ทางเดนหายใจทงสวนบนและสวนลาง

พบวาสารกอภมแพจากไรฝนDerP,DerFและสารกอภมแพจากแมลงสาบBlag1-

6Pera1,3,5เปนปญหาหลกทางสาธารณะสขททำใหเกดโรคภมแพทางเดนหายใจได


1. AlexanderJO.Arthropodsandhumanskin.Berlin:Springer-Verlag.1984.

2. BergerRS.Spiderbitesandscorpionstings.In:RaketRE.Ed.Conn’scurrent

therapy.Philadelphia:WBSander.1992.

3. DelozierJB,ReavesL,KingLE,Jr,ReesRS.Brownreclusespiderbitesofthe

upperextremity.SMedJ.1998;81:181-4.

4. EdwardKM,MariettaV,DavidTJ.Arthropodsandhumandisease.In:Markell

VJ.ed.Medicalparasitology.7thed.Philadelphia:WBSaunders.1992.

5. KingLE,Jr.Spiderbites.ArachDermatol.1987;123:41-3.

6. AndersenJF.Structureandmechanisminsalivaryproteinsfromblood-feeding

arthropods.Toxicon2009PMID:19925819.

7. Edwards,G.B.,2002.Venomousspiders:VenomousspidersinFlorida,Florida

DepartmentofAgricultureandConsumerServices.


จตต จนทรแสง สถาบนวจยวทยาศาสตรสาธารณสข กรมวทยาศาสตรการแพทย

ปลวก (Termites)

ปลวกเปนแมลงชนดหนง ซงเกดมาแลวตงแตประมาณ300ลานป กอนทบรรพบรษ

ของมนษยจะเกดขนมาในโลกบรรพบรษของปลวกซงศกษาจาก Fossil เทยบกบปลวกใน

ปจจบนมความแตกตางกนนอยมากแสดงวาปลวกเปนสงมชวตทมความสามารถดำรงชพอย

จนถงปจจบน ขณะทสงมชวตบางชนดสญพนธไปจากโลก อาหารของปลวกเปนสารพวก

celluloseซงเปนสารประกอบทสำคญของไมปลวกจงอยในสองสถานะคอผยอยสลายทเปน

ประโยชน และผทำลายสรางความเสยหายแกมนษย ผยอยสลายทเปนประโยชน คอปลวก

สามารถกนไม ซงไมนมโครงสรางองคประกอบตางๆ ทแขงแรง ยากแกการถกยอยสลายให

เปนสารประกอบทเลกลงเพอใหสงมชวตอนๆไดใชประโยชนตอไปตามสภาพธรรมชาตและ

เมอมนษยมการพฒนานำไมมาใชประโยชน นำมาสรางอปกรณตางๆ เพอการดำรงชพ เชน

อปกรณกอสราง,บาน,กระดาษและอปกรณตางๆอกมากปลวกจงเปนผทำลายกอใหเกด

ความเสยหายแกอปกรณตางๆซงมไมเปนองคประกอบใหเกดความเสยหายเปนจำนวนมาก

สำหรบในประเทศไทยมการประมาณมลคาความเสยหายทางเศรษฐกจเนองจากปลวกในทก

ภาคไมนอยกวาปละ 100 ลานบาท จงมความจำเปนทตองหาแนวทางในการปองกนและ

กำจดปลวกใหเหมาะสม อยางมประสทธภาพและปลอดภยตอสภาพแวดลอม เพราะการ

ปองกนและกำจดปลวกมกใชสารเคมกำจดแมลงเปนมาตรการทสำคญ และเนองจากปลวก

เปนแมลงทมขนาดเลก ถาไมสงเกตอาจเขาใจวาเปนมดชนดหนง ดงนนกอนทำการปองกน

และกำจดปลวกควรมความรดานชววทยา, นเวศวทยา,พฤตกรรมของปลวกตลอดจนการ

คดเลอกและการใชเครองมอพรอมทงสารเคมกำจดแมลงทเหมาะสมใหดกอนจงจะเขาใจ

และวางแผนการปองกนและกำจดปลวกไดอยางถกตอง

ลกษณะทวไปและวรรณะ

ปลวกเปนแมลงสงคมมขนาดเลกถงปานกลางปากเปนแบบกดกน สวนทองตอนท

ตดกบอกกวางเทาหรอกวางกวาอก ไมคอดกวเหมอนมดลกษณะลำตวทวๆ ไปออนนมและ

ปลวก (Termites) 139

มสขาว เปนแมลงทไมชอบแสงสวาง สำหรบพวกทมปกจะมปก 2ค ยาวแคบและบางปกค

หนาและคหลงมลกษณะเหมอนๆกนทงรปรางและเสนปก เมอเกาะนงอยกบทจะพบปกแบน

ราบไวบนสนหลง และสามารถสลดปกทงได ในรงปลวกแตละรงจะมปลวกอยหลายรปราง

แตละรปรางหรอแตละแบบกจะทำหนาทแตกตางกนออกไป โดยทวๆ ไปสามารถแบงปลวก

ตามรปรางและหนาทเปนวรรณะ(castes)ตางๆกนได3วรรณะดงภาพประกอบคอ

1. วรรณะสบพนธ ประกอบไปดวยปลวกตวเตมวยทงตวผและตวเมย ทำหนาทใน

การสบพนธปลวกวรรณะนยงแบงยอยได3ประเภทคอ

1.1 ปลวกตวแม (queen) หรอราชน และปลวกตวผ (king) ทำหนาทหลกใน

การขยายพนธและผลตสารบางอยางมาควบคมการทำงานของปลวกวรรณะ

อนๆในรง

1.2 ปลวกแทนทชวยสบพนธ(supplementaryreproductive)เปนปลวกทรปราง

คลายแมลงเมาแตไมปก อยในรง เปนพวกทจะทำหนาทแทนปลวกตวแม

(queen)เมอตวแมตายหรอไมสามารถออกลกหลานไดกจะเขาทำหนาทแทน

1.3 ปลวกมปก (alates)หรอแมลงเมา เปนพวกทเตรยมพรอมสำหรบบนออกไป

จากรงเพอไปผสมพนธกบแมลงเมารงอน เพอสรางรงใหมในคนทเหมาะสม

ซงมกจะเปนชวงพลบคำ

2. วรรณะกรรมกร ไดแกปลวกงาน (worker) มหนาทโดยทวๆ ไปคอ กอสราง ซอม

แซมรงจดหาอาหารใหสมาชกเปนตนวรรณะนจะพบมากทสด

3. วรรณะทหาร (soldier) มหนาทปองกนรง ปองกนศตร รปรางตางจากปลวกงาน

ตรงทมหวใหญและแขงแรงกวาสามารถสงเกตจากสคอหวของปลวกทหารมสเขมกวาหวของ

ปลวกงาน

ชนดของปลวก

จากรายงานพบวาทวโลกมปลวกโดยประมาณ1,900ชนดมเพยง148ชนดทพบวา

เคยทำลายอาคารและมเพยง80ชนดทอาจจดไดวาเปนศตรสำหรบในประเทศไทยAhmad

(1965)ไดสำรวจและแยกชนดปลวกไวม27สกล(genera)ซงมทงสน74ชนดกระจายอย

ในวงศคาโลเธอมตด (Kalotermitidae) วงศไรโนเธอมตด (Rhinotermitidae) และวงศ

เธอมตด(Termitidae)สำหรบการแบงชนดของปลวกมการแบงไดหลายแบบโดยRoonwall

(1970)แบงปลวกเปน2พวกคอพวกทอาศยอยในดน(grounddwellertermites)และพวก

ทอาศยอยในไม(wooddwellertermites)ปลวกทอาศยอยในไม(wooddwellertermites)

จะอยเฉพาะในไมบนดนเทานน ไมนนอาจมชวตหรอไมมชวตกได ซงมอย 2 ประเภทคอ

ประเภททตองการความชนในไมสง(dampwoodtermites)ไดแกKalotermes,Neotermes


แหลงทพบปลวกวรรณะตางๆ และการเขาทำลายไมของบานพก

วงจรชวตและวรรณะตางๆ ของปลวก

(ภาพจาก: Prot Control Operation by Bennett GW. 1997.)

(ภาพจาก: www.termiteidentification.net)

Termite SoldierWinged Adult Termite

worker

soldier

swarmer

soil

termite colony

supplementaryreproductive

tunnel fromnest tostructure

Termite Worker

Termite King

Termite Queen

Termite eggs


และGlyptotermesเปนตนสวนประเภททตองการความชนนอย(drywoodtermites)ไดแก

Coptotermes domesticus และC. thailandis เปนตนปลวกทอาศยอยในดน (ground

dweller termites) รวมถงปลวกททำรงอยใตดน แตทำทางเดนขนมาหาอาหารบนดน หรอ

ทำรงอยในไมทอยตดตอกบดนและตองลงไปในดนหาความชน(subterraneantermites)และ

ปลวกททำจอมปลวก (moundbuilders) ปลวกจำพวกนจะมความสมพนธกบเหดรา และ

ทำความเสยหายแกอาคารบานเรอน ไมลม ขอนไมตามพนดน และตนไมทยนตน ไดแก

Macrotermes, Odontotermes, Microtermes และCoptotermes เปนตน แตบาง

รายงานจดแบงปลวกตามลกษณะทอยอาศยใหญๆ แบงไดเปน 3พวกคอปลวกกนเนอไม

แหงปลวกผวดน และปลวกใตดน โดยทวไปความเสยหายทเกดจากปลวกกนไม เปนไปใน

ลกษณะทปลวกจะกนสวนภายในของไม และเหลอเคาโครงภายนอก เพอปองกนอนตราย

และปองกนการถกรบกวน จากลกษณะการทำลายประกอบกบลกษณะอนๆ สามารถแยก

จำพวกหรอกลมของปลวกไดดงน

พวกปลวกกนเนอไมแหง(dry-woodtermites)เปนปลวกทจดอยในวงศKalotermitidae,

TermopsidaeและRhinotermitidae ในสหรฐอเมรกาชนดทเปนปญหา เชน Incisitermes

minor, Marginitermes hubbardi, Prorhinotermes simplex สำหรบในประเทศเราชนดท

เปนปญหาคอCryptotermes thailandis ปลวกพวกนอาศยอยในไมทแหงสนทบนอาคาร

บานเรอนตลอดเวลาและไมลงดนจะสรางรงและกดกนอยในไมดงกลาวพรอมทงเจาะรเปด

เลกๆตดตอกบภายนอกเพอขนถายมล ซงเปนกอนกลมรขนาดเลกทงออกมาบางครงอาจ

ทำใหเกดความเขาใจผดจดวาเปนการทำลายของมอดปกแขงเจาะไม ลกษณะดงกลาวเปน

ลกษณะแรกทจะสงเกตพบการเขาทำลายของปลวกประเภทน ในแตละรงจะมประชากรไม

มากมเพยงไมกรอยตวการเพมปรมาณประชากรจะเปนอยางชาๆใชเวลานาน

พวกปลวกทอาศยอยในดนและทำทางเดนขนมากนไม จะทำความเสยหายอยาง

รนแรงใหอาคาร บานเรอน เนองจากเปนปลวกทมรงขนาดใหญ มประชากรมาก ลกษณะ

การทำลายจะพบเศษดนหรอเศษทรายผสมไมทงไวในชองวางของไมทปลวกทำลายและจะ

พบรอยทางเดนทหมดวยดนบนสวนของอาคารทปลวกไมสามารถทำลายได ไมทอยตดดนจะ

โดนทำลายโดยปลวกเจาะเขาทางดานลางกดทำลายอยภายใน สำหรบบานทชนลางเปนปน

หรอคอนกรต ปลวกสามารถทำทางเดนเขาตามรอยแตกในผนงปนหรอคอนกรต ขนมา

ทำลายสวนทเปนไมบนตวอาคาร สวนไหนทปลวกเจาะกนผานไมไดกจะปรากฏเปนรอยทาง

เดนหมดวยดน ปลวกจะทำทางภายนอกนเดนผานสวนทกนไมไดขนไปจนถงสวนทปลวก

สามารถเจาะกนได และเจาะเขาไปกนอยภายในปลวกพวกนจะเขาทำลายหรอโจมตอาคาร

บานเรอนโดยเรมจากบรเวณทมความชนสงทมดและปราศจากการรบกวนเชนหองนำชนลาง

หองใตบนใดหองเกบของ โดยทำทางเดนตดมากบทอนำทงหรอทอสวมขนไปบนบานปลวก

พวกนไดแกปลวกใตดนและปลวกผวดนซงสามารถแยกออกจากกนไดดงนคอ


ปลวกใตดน (subterranean termites)หมายถงปลวกทจดอยในวงศRhinotermitidae

ในสหรฐอเมรกาปลวกชนดทมปญหาคอReticulitermes flavipes, R. hageni, R. virginicus,

R. hesperus และอยในสกลอน เชนCoptotermes formosanus สำหรบในประเทศเรา

ชนดทเปนปญหาคอCoptotermes gestroi และ Coptotermes harvilandiจะพบทำรงอย

ในตอไมเกาๆนอกตวบาน ไมทถกทำลายภายในจะมลกษณะกลวงเปนชองๆ โดยจะเหลอ

เปนแผนไมบางๆ ระหวางชองเอาไว เมอสงเกตจะเหนแผนไมระหวางชองทเหลออยเรยงซอน

กนตามทางยาวอยางมระเบยบ ในบางชองจะพบมเศษไมสซดๆลกษณะเปนกอนกลมคลาย

ฟองนำ กระจดกระจายอยผนงดานในของชองทปลวกกดกนจนกลวง และผนงดานในของ

รอยทางเดน จะมลกษณะเปนจดประสซดๆ รอยทางเดนของปลวกพวกนสรางจากเศษไมท

ปลวกกดกนและบางทผสมดวยทรายเมดเลกๆ

ปลวกผวดน (ground-dwelling termites)หมายถงปลวกทจดอยในวงศ Termitidae

ซงจะรวมถงทงปลวกสรางจอมและปลวกเลยงเหดราชนดทคาดวาจะพบทำความเสยหายให

อาคารบานเรอนในประเทศ เชนGlobitermes sulphureus,Macrotermeo gilous และ

Odontotermes longignathus ไมทโดนทำลายจะถกกดกนภายใน จนกลวงเหลอแตผนง

ภายนอกไวเปนโครง และปลวกจะขนดนมาใสไวแทนเพอกนผนงภายนอกยบตว รอยทาง

เดนของปลวกพวกนจะสรางจากดน

สำหรบการจำแนกชนดปลวกโดยละเอยดในประเทศ สามารถศกษาเพมเตมจาก

จารณและขวญชย(2552)

วงจรชวต

ภายในรงปลวกจะมวรรณะตางๆ รายละเอยดดานชววทยาของปลวกแตละชนดจะ

แตกตางกนออกไปแตมพนฐานทเหมอนกนคอจากไขเจรญเปนตวออนมการลอกคราบหลาย

ครง เปนตวเตมวย ปกตในทกๆ ป ประมาณตนฤดฝนหรอในฤดฝน ในชวงทเหมาะสมมก

เปนชวงตอนเยน,พลบคำแมลงเมาซงอยในspeciesเดยวกนจากรงตางๆกบนมาจบคผสมพนธ

กน เมอจบคกนไดกจะสลดปกทง ไปหาทวางไขซงเหมาะสมกบชนดของปลวกนน เชน ถา

เปนปลวกไมแหง กจะไปหาทวางไขตามไมแหง เชน ไมใตหลงคา, ถาเปนปลวกใตดนกจะ

ไปหาทวางไขทผวดน ตามรอยแตกของดน เปนตน ตวผจะตามไปผสมพนธ เมอผสมพนธ

เรยบรอยแลว ทงตวผและตวเมยจะชวยกนสรางรงเลกๆ เพอใหตวเมยวางไข ในระยะแรกๆ

ของการสรางรงใหมนทงสองเพศยงคงตองหาอาหารและสรางรงใหขยายใหญขนตวเมยจะ

คอยดแลไขชดแรกซงมกเปนวรรณะกรรมกรและหาอาหารใหลกในรนแรกน จนกระทงภาย

หลงมสมาชกเพมขน และรงกจะคอยๆ ใหญขน ในระยะหลงๆน ตวเมยจะมสวนทองขยาย

โตขนมากและกลายเปนราชนของรง ไมหาอาหารอกตอไป รอใหวรรณะกรรมกรหรอลกของ


ราชนทงหมดนำอาหารมาเลยง ราชนออกไขเปนจำนวนมากมปลวกบางชนดสามารถไขได

เปนจำนวน 1,000ฟองตอวน เชนปลวกพวกOdontotermes sp. ไขไดวนาทละฟอง แต

ทงนตองขนกบปจจยหลายประการ ไขปลวกจะมรปรางยาวเรยวหรอคอนขางกลม โดยจะม

สวนหวและทายกลมมนมสขาวหรอสนวลขนาดเลกมาก มกจะวางเปนฟองเดยวๆหรอออก

มาเปนกลมคลายไขของแมลงสาบขนอยกบชนดของปลวก ไขมกจะอยรวมกนเปนกลมอยใน

หองไข ซงวรรณะกรรมกรสรางไวเกบไขโดยเฉพาะ ไขฟกออกเปนตวออนเลกๆภายในระยะ

เวลาเพยงไมกวนขนกบสภาพแวดลอมตวออนมลกษณะคลายตวเตมวยเกอบทกประการยกเวน

ขนาดเลกจำนวนปลองของหนวดนอยกวาและไมมปกตวออนในระยะแรกจะมขนาดเลกมาก

มสขาวใส และไมสามารถหาอาหารกนเองได ตองคอยใหวรรณะกรรมกรนำอาหารมาปอน

ตวออนจะมการเจรญเตบโตและลอกคราบหลายครง จนเปนตวออนระยะหลงๆ ซงมขนาด

ใหญขนกวาระยะแรกปลวกบางชนดจะลอกคราบประมาณ4-10ครง จงจะเปนตวเตมวยท

สมบรณ ซงจะกลายเปนตวเตมวยทไมมปกและเปนหมน ไดแกพวกวรรณะกรรมกรและ

วรรณะทหารสวนตวออนทลอกคราบออกมาเปนตวเตมวยทมปกกจะกลายไปเปนวรรณะสบพนธ

ถาภายในรงหรอจอมปลวกมสมาชกคอนขางหนาแนน ปลวกกจะสรางวรรณะสบพนธเปน

แมลงเมาบนออกมาจากรงเพอไปสรางรงใหมวนเวยนอยเชนนเรอยไปเปนวฏจกร

การกนอาหารของปลวก

ปลวกมชวตรวมกนแบบสงคมมการแบงหนาท พวกวรรณะกรรมกรมหนาทหาอาหาร

ใหกบปลวกในวรรณะอนๆจงมพฤตกรรมในการถายทอดอาหารจากตวหนงไปอกตวหนงบาง

คนเรยกพฤตกรรมเลย แตปลวกไมมลนจงควรเรยกพฤตกรรมเขย ปลวกจะมพฤตกรรมเขย

อยสองอยาง คอเขยปาก (stomodeal feeding) และเขยกน (proctodeal feeding)ปลวก

จะใชสวนของหนวดกระตนฝายตรงขามและเอาปากตวเองไปจอทปากหรอกนฝายตรงขามเพอ

รบอาหารจากปากหรอกนของอกฝายและพฤตกรรมนยงมผลตอปรากฏการณในดานอนของ

สงคมปลวกอกหลายประการเชน เปนการตดตอสอสารในระหวางพวกเดยวกน เปนการแพร

กระจายสารฟโรโมน สำหรบการควบคมวรรณะตางๆ ในรงปลวก และเปนการสงผาน

โปรโตซวสำหรบชวยในการยอยเนอไมของปลวกจำพวกทมโปรโตซวในลำไสเปนตน และ

ปลวกยงมพฤตกรรมเขยเมอปลวกตวอนมวสดตดตวรงรง จงมการนำเอาสารเคมกำจดแมลง

ชนดผงมาใช ทำใหปลวกตวอนทมาชวยกนเขยไดรบสารเคมตายไปดวย สารเคมกำจดแมลง

ชนดผงจงใชไดดกบปลวกเนอไมแหง (dry wood termites) ซงทำรงขนาดเลกไมตองการ

ความชนสงในการดำรงชพสารเคมกำจดแมลงชนดผงนใหผลดกบปลวกททำลายทอนซงหรอ

เสารวซงอยหางจากอาคารบานเรอนแตไมแนะนำใหใชในอาคารบานเรอนโดยเฉพาะสารหนผง

เพราะอาจฟงกระจายออกจากบรเวณทใชสำหรบพวกปลวกใตดน(subterraneantermites)


และพวกปลวกผวดน (ground of dwelling termites) เปนพวกทตองการความชนสง การ

ใชสารเคมกำจดแมลงชนดผงจะไมไดผลเทาทควร เนองจากความชนอาจทำใหยาผงจบตว

เปนกอน และสวนใหญเมอโรยสารเคมผงบนทางเดนของปลวกมนจะเปลยนทางเดนใหม

เพราะถกรบกวน

อาหารหลกของปลวกคอไม ซงจะมความสมพนธกบเชอรา (fungi)บางชนดทขนอย

บนไมนนๆไมมองคประกอบทสำคญ2อยางคอcellulose(ประมาณ40-62%ของนำหนก

แหง)และlignin(ประมาณ18-38%)ซงทงคเปนสารทมโครงสรางทแขงยากตอการถกยอย

สลายการทมเชอราบางชนดขนบนไมกจะเปนตวชวยใหปลวกใชประโยชนจากไมเหลานนได

งายขน ปลวกไมสามารถใชประโยชนจาก lignin ได แตมนจะถกขบถายออกเปนสวนมาก

สำหรบ celluloseปลวกสามารถใชประโยชนได ดงนนจงเปนเรองธรรมดาทมกจะพบปลวก

ทำลายไม และสงอนทมไมเปนองคประกอบสามารถแบงกลมของปลวกตามอาหารหลกท

กนได3กลมคอ

1. พวกกนไม(woodeating)กนอาหารหลกทเปนไมโดยตรงพวกนจะมโปรโตซวอย

ในลำไสเพอชวยยอยสลาย cellulose จงมการใชสารประกอบโบรอนไปฆาโปรโตซวททำ

หนาทยอยเนอไมอยในลำไสปลวกโดยทสารโบรอนไมทำอนตรายตอตวปลวกโดยตรงแตสารน

จะทำใหปลวกอดตายเพราะไมสามารถยอยอาหารได จงใชไดดกบปลวกจำพวกทมโปรโตซว

ชวยยอยเนอไมอยในลำไสแตไมไดผลกบพวกทไมตองพงพาอาศยโปรโตซวยอยเนอไม

2. พวกกนดน(soilfeeding)จะกนดนทมอนทรยวตถปะปนอยเศษพชเนาเปอยเปน

อาหารหลกกลมนจะไมมโปรโตซวอยในลำไส

3. พวกเลยงเหดรา (fungusgrowing)พวกนกนทงไมและเศษซากพชนอกจากนยง

เลยงเหดราไวในรงเปนสวน เรยก fungus gardens ซงสรางมาจากกากอาหารทปลวกไม

สามารถยอยไดและเศษไมตางๆปลวกจะนำเอาเหดรามาเลยงไว เพอเปนแหลงอาหารเสรม

ใหกบปลวก เหดราพวกนกคอเหดโคนราคาแพงทนำมารบประทานนนเอง เปนสวนทปลวก

กนไมหมดจงเจรญออกมานอกรง

การตรวจสอบการเขาทำลายของปลวก

การตรวจสอบวามปลวกเขาทำลายอาคารบานเรอนหรอไมเปนสงทสมควรดำเนนการ

โดยเฉพาะในแหลงทมปลวกชกชมควรเรมการตรวจสอบจากบรเวณทชนมดและปราศจาก

การรบกวน เชน หองนำชนลาง หองเกบของ หองใตบนใดทอนำทงจากบาน และทอสวม

ทตอลงมาจากหองนำชนบน เปนตนพบวาทอสวมทตอมาจากชนบนมกจะมแผนไมอดหรอ

วสดอยางอนปดเอาไวเพอความเหมาะสมทำใหเปนทเหมาะสมสำหรบปลวกทำทางเดนบอย

ครงทปลวกจะทำทางเดนเกาะทอสวมขนไปทำลายไมบนอาคารตองหมนตรวจดตามผนงปน


หรอคอนกรตวามรอยทางเดนของปลวกหรอไม วสดทเปนไมของอาคารอาจใชคอนทบเบาๆ

สงเกตเสยงผดปกตตามจดตางๆถาสงสยมากๆกควรจะงดแงะออกมาตรวจดสำหรบปลวก

กนเนอไมแหงอาจสงเกตมลทปลวกพวกนขนทงตกอยตามพนบานมลกษณะเปนกอนกลมร

ขนาดเลก แตกตางจากการทำลายของมอดปกแขงเจาะไมทมลกษณะเปนขยละเอยดการ

ทำความสะอาดบานอยางถถวนกจะชวยในการตรวจสอบดการเขาทำลายของปลวกไดเชนกน

สำหรบเฟอรนเจอรหรอเครองเรอนทเปนไมตงตดผนงไวเปนเวลานาน โดยเฉพาะดานหลง

กรอบรปควรขยบออกมาดเพอการตรวจสอบการทำลายของปลวก

ในตางประเทศมการนำสนขทไดรบการฝกตรวจหาปลวก มาใชชวยงานในบรษท

กำจดปลวก เพราะสนขมประสาทรบกลนทด ประกอบกบสามารถเขาไปในทแคบ เชน ขอบ

ผนง, ฝาเพดานทคนไมสามารถเขาไปได ทำใหการตรวจหาปลวกดยงขน และพบวาลกคา

ของบรษทชอบวธการใชสนขชวยในการตรวจหาปลวก

การปองกนและกำจดปลวก

ขนตอนในการปองกนและกำจดปลวกสามารถแบงไดเปน 2 ขนตอนคอการปองกน

และกำจดในอาคารระหวางการกอสราง กบการปองกนและกำจดในอาคารทสรางเสรจแลว

ซงตองใชอปกรณพเศษ เชนสวานเจาะทอดนำยา เปนตน ในการปฏบตควรทำการปองกน

และกำจดปลวกในอาคารระหวางการกอสราง เพราะเปนการสะดวกและประหยดคาใชจาย

ซงจะกลาวในรายละเอยดตอไป สำหรบการปองกนและกำจดปลวกมหลกการและขอควร

พจารณาทสำคญดงนคอ

1. รกษาบรเวณอาคารบานเรอนใหปราศจากจอมปลวกและแหลงขยายพนธของปลวก

โดยการเคลอนยายจอมปลวกแหลงขยายพนธออกทำลายเศษไมตอไมจอมปลวกและวสด

ตางๆทอาศยของปลวก

2. สรางสงกดขวางการเขาทำลายของปลวก เชนการทำพนดนบรเวณอาคารเปนพษ

ดวยสารเคมตอปลวกใชวสด เชน เศษหนบดเศษแกวปรองพนอาคารกอนเทคอนกรตทบทำ

พนทชนลางเปนคอนกรตทงหมด

3. ใชไมทมความตานทานตอการเขาทำลายของปลวก เชน ไมตะเคยนหน ไมตาเสอ

ไมตะแบกเลอดและไมจนทรดงจะตานทานตอการทำลายของปลวกCoptotermes gestroi

ไดมากกวาไมยางพารา ไมยางยมทน ไมเคยมคะนองและไมกระบด เปนตนหรอใชไมทอด

อาบทาดวยนำยารกษาเนอไม เชน โซวแวค เทอรมตอล โซลลกนมสารเหลานมคณสมบต

ในการปองกนไมใหปลวกและศตรไมอนเขาทำลายแตไมมคณสมบตในการกำจดแมลงศตร

ดงกลาวในกรณทแมลงเหลานนไดเขาทำลายไมแลว

4. มระบบระบายนำทดในพนทนน


1. การปองกนและกำจดปลวกทอาศยอยในดน 1.1 การปองกนกำจดในอาคารสงกอสรางระหวางการกอสราง

ปลวกทอาศยอยในดนนประกอบดวยปลวกใตดนและปลวกผวดนการปฏบตแบงออก

เปน 2 วธการใหญๆ ดวยกนคอ สรางอาคารบานเรอนอยางฉลาด และใชสารเคมกำจด

แมลงราดดนกอนจะสรางบาน

วธการแรกสรางอาคารบานเรอนอยางเหมาะสม เปนวธการทควรพจารณาสำหรบใน

แหลงทมปลวกชกชมกลาวคอกอนสรางบานควรจะทำความสะอาดบรเวณโดยกำจดเศษไม

ตอไมใหหมด ซงไมพวกนอาจเปนทอยอาศยของปลวก ออกแบบระบบการระบายนำ เพอ

หลกเลยงกรณทจะเปนแหลงสะสมความชน ไมควรเกบไวมดชดควรอยในตำแหนงททำการ

ตรวจสอบการเขาทำลายของปลวกไดงายตวอาคารกอาจยกชนลางใหสงจากพนเพองายใน

การตรวจสอบสรางวสดหรอสงกดขวางการเขาทำลายของปลวก โดยอาศยหลกการคอสราง

สงกดขวางระหวางดนกบอาคารไมใหปลวกเขาทำลาย หรอสรางอาคารในลกษณะทจะ

สงเกตการเขาทำลายของปลวกไดงาย ยกตวอยางเชน ใชพนลางเปนคอนกรตทงหมด และ

ควรมพนยนออกมาจากตวอาคารโดยรอบไมตำกวา6นว (15ซม.) เพอสามารถสงเกตการเขา

ทำลายของปลวก นอกจากนยงอาจใชแผนโลหะหรอคอนกรตปองกนตามจดทปลวกอาจ

บกรกเขามาการกอสรางควรทำอยางประณตพยายามอยาใหเกดรอยแตกระหวางผนงปน

หรอคอนกรต หรอรอยแยกของพนคอนกรต เพราะรอยแยกขนาด 1 ใน 64 นว กเพยงพอ

สำหรบการทปลวกจะเจาะขยายใหกวางขนเพอเลดลอดผานไปได หากจำเปนตองใชวสดท

เปนไมในอาคารกควรเปนไมอาบนำยากนปลวก เพราะการใชไมทปลวกไมชอบกนนนหายาก

และราคาแพงในกรณบานมากกวา2ชนควรใชไมอาบนำยากนปลวกทกชน

วธทสองการใชสารเคมกำจดแมลงราดดนกอนสรางบานเปนวธการทสะดวกและเสย

คาใชจายนอยกวา เมอเทยบกบการทตองออกแบบสรางบานทมวสดสงกดขวางการเขาโจมต

ของปลวกการใชสารเคมจะเปนวธการปองกนแบบชวคราวเพราะเมอฤทธยาเสอมลงปลวก

กอาจจะเขาทำลายได จดประสงคของการใชสารเคมกำจดแมลงราดดนกอนสรางบาน เพอ

จะสรางชนของดนทมสารเคมซงเปนอนตรายและหรอขบไลปลวกไมใหเขามาในบรเวณตวบาน

สารเคมกำจดแมลงทใชกบปลวกนควรใชในรปนำยาละลายนำ (emulsion inwater)

จะดทสด ไมควรใชตวยาทละลายอยในนำมนเพราะอาจตดไฟ ทำใหตวอาคารเปอนคราบ

นำมนและยงเปนอนตรายตอพชอกดวยยาผงละลายนำกไมคอยดเพราะตวยาลงไปไดไมลก

และกระจายตวไมทวถง วธใชใหใชฝกบวรดนำตนไมราดสารเคมกำจดแมลงในปรมาณท

กำหนดลงบนพนดนทจะสรางอาคารบานเรอน เพอใหตวยากระจายตวตามทตองการอยาง

ทวถงอาจใชไมแบบกนไวเปนตารางในทนจะกำหนดปรมาณทใชตอเนอทหนงตารางเมตรเพราะ

ฉะนนไมแบบกจะมขนาดเปนหนงตารางเมตร สารเคมกำจดแมลงทใชไดผลด ในการ

กำจดปลวกไดแก สารเคมกำจดแมลงกลมไพรทรอยดสงเคราะห กลมออรกาโนฟอสเฟต


กลมเฟนนสไพราโซล และกลมคลอโรนโคตนล เปนตน ซงทางเลอกใชผลตภณฑเคมกำจด

แมลงชนดใด ตองไดรบรองการขนทะเบยนจากกระทรวงสาธารณสขเพอความปลอดภยใน

การใชงาน

ปรมาณสารเคมกำจดแมลงทใชในกรณราดบนพนทวไป ใชตามคำแนะนำบนฉลาก

สำหรบบรเวณหองนำหองสวมควรราดซำอกครง บรเวณคานคอดนเปนเสาจะตองขดใหเปน

รองเลกๆตามแนวคานคอดนทงดานนอกและดานใน หรอรอบเสา แลวราดนำยาลงไปใหได

ปรมาณตามทกำหนด

การทสารเคมกำจดแมลงจะมฤทธคงอยในดนไดนานมากนอยขนกบปจจยอนเนอง

มาจากดนหลายประการยกตวอยางเชนดนเหนยวจะทำใหสารเคมกำจดแมลงคงอยไดนาน

แตจะมความเปนพษนอยกวาในดนทราย เพราะฉะนนในดนเหนยวอาจตองใชความเขมขน

สงกวาดนทรายเลกนอยความชนหรอนำในดนกมผลตอฤทธคงอยของสารเคมกำจดแมลงเชน

กนโดยเฉพาะในพนททมนำทวมบอยซงกอาจทำใหความเปนพษลดลงเรวกวากำหนด

1.2 การปองกนและกำจดในอาคารสงกอสรางทสรางเสรจ

การกำจดปลวกทอยในดนจำพวกปลวกใตดนและปลวกผวดน จะกระทำเมอพบวา

อาคารบานเรอนมปลวกขนและกอใหเกดความเสยหาย เมอตรวจพบวามปลวกพวกนเขา

ทำลายภายในอาคาร สงแรกจะตองหาวาปลวกเขาโจมตทจดไหนบาง แลวตดทางเดนหรอ

ทางลำเลยงอาหารระหวางรงทอยในดนกบแหลงอาหารบนบานไมใหมการตดตอกนได โดย

รอทางเดนปลวกกำจดเศษไมทถกทำลายและราดสารเคมกำจดแมลงปองกนเอาไวกอน ใน

อตราความเขมขนทแนะนำในฉลากปลวกทหลงเหลอในบานกจะกลบลงดนไมได และจะ

ตายเพราะสภาพความชนไมเหมาะตอการดำรงชวต แตกรณเชนนอาจมขอยกเวนกบปลวก

บางชนด ทางทดกควรจะจดการกบพวกทเหลออยบนบานใหหมด โดยการรอรงปลวกและ

สวนทปลวกทำลายออกมากองไวนอกบานแลวราดดวยนำยาใหชม หรอควบคมโดยการใช

เหยอ (bait) ซงมสารออกฤทธเปนสารควบคมการเจรญเตบโตหรอสารทออกฤทธชาทม

คณสมบตดงดดปลวกใหเขามากนการใชเหยอเปนวธการททำใหปลวกตายอยางตอเนอง

ถาอาคารอยบนดน โดยรอบอาคารควรขดคลกประมาณ15นว (40 ซม.) ราดสาร

เคมกำจดแมลงทแนะนำลงไปในปรมาณ5ลตร/คยาวหนงเมตรทำการกลบคสองครง ครง

แรกกลบเพยงครงหนงของความลกและใชนำยาเททบมลดนทกลบนใหชมแลวกลบอกครง เท

นำยาใหชมเชนกนปรมาณนำยาทใชในตอนกลบคสองครงอาจใชปรมาณเทากนกบทเทราด

ลงในคคอ 5 ลตร/เมตร การใชวธขดคแลวราดสารเคมกำจดแมลงยงสามารถใชกบอาคาร

บานเรอนทตงอยบนเสาหรอกำแพง โดยขดครอบเสาหรอขดครอบกำแพงทงดานในและดาน

นอกแลวราดสารเคมกำจดแมลง

ในตวอาคารถาดานในเปนพนคอนกรตจะตองใชสวานไฟฟาเจาะทะลคอนกรตลงไป


ถงระดบดน โดยเจาะหางผนงดานใน 6นว (15 ซม.) และระยะระหวางแตละรเจาะหางกน

12-18นว(30-45ซม.)อดดวยสารกำจดแมลงในปรมาณ2-2.5ลตร/รถาในกรณทดานนอก

บานเปนพนคอนกรตยนออกไปพนดานนอกผนงกตองถกเจาะเชนกน โดยเจาะรหางผนง

6นวและใชระยะระหวางรหางกน4-5ฟต(1-15เมตร)ใชนำยาอดลงไป5ลตร/ร

จดทปลวกบกรกเขามาและอาจเขามาไดคอในบรเวณทชน เชนทอนำทงทางระบายนำ

พนใตบนใด หองนำชนลางควรจะราดหรออดดวยนำยาเปนกรณพเศษโดยอาจใชปรมาณ

เพมขนเทาตว

2. การปองกนและกำจดปลวกทอาศยอยในไมในอาคารสงกอสรางระหวาง กอสรางและสรางเสรจ ปลวกพวกนทอาจพบทำความเสยหายใหอาคารบานเรอนในประเทศเรา คอปลวกกน

เนอไมแหง (drywood termites) การเขาทำลายของปลวกชนดน อาจเกดได 2 กรณ คอ

กรณแรกเกดจากปลวกตวเมยและปลวกตวผบนเขามาสรางรงในไมทไมอาบนำยากนปลวก

บนอาคารอกกรณหนงเกดจากการใชไมทมปลวกประเภทนอาศยอยกอนมาสรางอาคาร

การปองกนปลวกกนเนอไมแหง ควรใชไมทปลวกไมกนหรอการใชไมทไดรบการอบ

ดวยนำยากนปลวกหรอถาสรางบานโดยทไมไดเตรยมการปองกนเอาไวกอน กอาจใชนำยา

สำเรจรปทาไมกนปลวกหรอคอยสงเกตลกษณะแรกเรมของการเขาทำลายของปลวกประเภทน

คอสงเกตมลทปลวกขนทงออกมากองอยตามพนบาน ถาพบกอาจใชสวานเจาะไมเจาะร

ขนาดเลกๆ โดยใหแนใจวาเจาะถงโพรงทมปลวก เสรจแลวใชเขมฉดยาทมกระบอกบรรจ

นำยาของสารเคมกำจดแมลงเขาไป หรอถาไมเจาะรอาจใชเขมแทงในรทปลวกขนถายมล

ออกมากได สารเคมกำจดแมลงทใชควรเปนประเภทสารเคมละลายในนำมน เพราะจะซม

เขาไปไดอยางทวถง


1. จารณ วงศขาหลวง. 2526. สตวและแมลงบางชนดททำลายไมและการปองกนกำจด,

ใน:การปองกนและกำจดศตรทำลายไมกรงเทพฯ:กรมปาไม.หนา1-42.

2. จารณวงศขาหลวงขวญชยเจรญกรง.2551.ปลวกการปองกนและจำกด.กรงเทพฯ:

อกษรสยามการพมพ.104หนา.

3. ฉววรรณหตะเจรญ.2526.แมลงปาไมของไทย.กรงเทพฯ:โรงพมพรงวฒนา.106หนา.

4. อนทวฒนบรคำ.2523.ปลวกขนบาน:ทำเอาเองเถอะครบ.กรงเทพฯ:ภาควชากฏวทยา

คณะเกษตรมหาวทยาลยเกษตรศาสตร.22หนา.

5. สธรรมอารกล.2510.บทปฏบตการกฏวทยาเบองตน.กรงเทพฯ: โรงพมพบรพาศลป.

424หนา.


6. ขวญชยสมบตศร.2528.สารฆาแมลง.กรงเทพฯ:โรงพมพมตรสยาม.256หนา.

7. BennettG.W.,etal.1997.Pestcontroloperation. Indiana:PurdueUniversity.

520pp.

8. Gullan P.J., et al. 1996. The insect an outline of entomology. New York:

Chapman&Hall.491pp.

9. NormanE.Hickin.1971.Termitesaworldproblem.London:HutchinsonBenham

Ltd.312pp.

10. RobinsonW.H.1996.Urbanentomology.NewYork:Chapman&Hall.412pp.


ไขของรนฝอยทราย

แมลงทเปนปญหาสาธารณสข

ตวออนของรนฝอยทราย ดกแดของรนฝอยทราย

รนฝอยทรายตวเมย กำลงดดเลอดคน

วงจรชวตของรนฝอยทรายรนฝอยทราย อาศยตามรอยแตกของบาน ใตกอนหน และคอกปศสตว ในทซงมความชนสง

ตวเมยจะดดกนเลอดคนและสตว เปนพาหะของโรค lishmaniasis

ทมา: WHO slide set: sand flies


แมลงสาบ : พาหะโรคทางเดนอาหาร มนสยชอบสำรอก และถายมลขณะกนอาหาร


แมลงวน : พาหะโรคทางเดนอาหาร อาศยตามกองขยะมลฝอย และสงปฏกลตางๆ

เรอด : มกลนเฉพาะตว เปนปรสตของสตว เลยงลกดวยนม และสตวปกสามารถกดและดดเลอดคนได ปจจบนกลบมาระบาดใหมในโรงแรมทวโลก

เหา : เปนปรสตภายนอกทสำคญของคน ทงตวผและตวเมยดดเลอดคนเปนอาหารตลอดชวต

โลน : อาศยอยตามขนบรเวณอวยวะสบพนธ ขนรกแร ขนตา และขนคว

ดวงกนกระดก : มพษอยทวลำตว นำพษจะซม ออกมาขณะทตกใจเพอปองกนตว ทำใหคน ทสมผสเปนแผลพพอง



มด : พบเหนไดทวไป บางชนดสามารถกดหรอตอยดวยเหลกใน ทำใหเกดความเจบปวด

หมด : เปนปรสตภายนอกของสตวปา และ

สตวเลยง สามารถกดคนได

ปลวก : ไมเปนพาหะของโรค แตกอใหเกดความเสยหายแกอาคารบานเรอน โดยกนไมเปนอาหาร อาจกดคนทไปสมผส

เหบ : เปนปรสตภายนอกของสตวหลายชนด ทงตวผและตวเมยดดกนเลอดเปนอาหาร

ตวออนของไร (chigger mite) : ลกษณะ คลายเหบ มทงเปนปรสต และอาศยอยาง อสระในธรรมชาต เปนพาหะโรค scrub typhus

สตวขาขอมพษ : ทำอนตรายคนและสตวอน โดยการกด ตอย ปลอยพษ และทำใหเกดการระคายเคอง


แหลงเพาะพนธแมลงทเปนปญหาสาธารณสข

บอซเมนตในหองนำ เปนแหลงเพาะพนธยงลาย

จานรองขาตในหองครว เปนแหลงเพาะพนธยงลาย

รางรองนำฝน เปนแหลงเพาะพนธยงชนดตางๆ

อางแตก เปนแหลงเพาะพนธยงลายสวน และยงชนดอนๆ

นำขงใตถนบานเปนแหลงเพาะพนธ ยงรำคาญ พาหะโรคเทาชาง

กาบใบกลวย เปนแหลงเพาะพนธของยงลายสวน

คกกเกบนำในสวนผลไม เปนแหลงเพาะพนธยงพาหะไขสมองอกเสบ

และยงพาหะโรคเทาชาง

ตะกราขยะมลฝอยและสงปฏกล เปนแหลง

เพาะพนธแมลงวนและแมลงสาบ


กจกรรมการปองกนกำจดแมลง ทเปนปญหาสาธารณสข

ตาขายหรอผามง : ใชปดฝาโอง เพอปองกนยงลายมาวางไข

การนอนกางมง : ปองกนการกดของยงลาย พาหะโรคไขเลอดออก

เครองดดยง : ใชดดตามแหลงเกาะพก เพอลดประชากรยงพาหะ และประเมนผลงาน

ควบคมยง

กบดกยง : ใชดกยงรำคาญพาหะโรคเทาชางและไขสมองอกเสบ ชวยลดจำนวนยงทจะมากดสตวเลยงหรอคน

กบดกแมลงสาบ : วางชดขอบผนงซงเปนทางเดนแมลงสาบ สามารถลดประชากรมดและแมลงสาบในบาน

กรงดกแมลงวน : ใชควบคมแมลงวน พาหะโรคระบบทางเดนอาหาร

ทราย หรอซโอไลทเคลอบสารเคม : ใชใสโองนำใช

เพอกำจดลกนำยงลาย การพนสารเคม : ใชกำจดยงพาหะ

และแมลงทเปนปญหาทาง

สาธารณสขอนๆ ในชวงการระบาด

ของโรค

หวเสนยด : ใชสางผมเพอ

กำจดเหาตวเตมวย

กรมวทยาศาสตรการแพทย 88/7 ซอยโรงพยาบาลบำราศนราดร ถ.ตวานนท ต.ตลาดขวญ อ.เมอง จ.นนทบร 11000 โทร. 0-2951-0000-14 ตอ 99245 E-mail: [email protected], [email protected]

Documents

ชีววิทยา แมลง และการควบคุมe-library.dmsc.moph.go.th/ebooks/files/dmsc-1703.pdf · ชีววิทยาและนิเวศวิทยา