~ 1 ~

การเมองภาคประชาชน ขบวนการประชาสงคมในสงคมไทย

และบทบาทตอสงคมการเมองไทย

ประภาส ปนตบแตง

1. ความน า

ในสวนนจะเปนการส ารวจ นยาม ความหมาย ของค า “ประชาสงคม” ในสงคมไทย และพฒนาการและบรบทการการกอเกด ลกษณะ ประเภท หรอรปลกษณประชาสงคม และบทบาทตอสงคมการเมองไทย

การปรากฏตวของค า “ภาคประชาสงคม” และ “ภาคประชาชน” เกดขนเพอน ามาใชในการอธบายกลมกอนของผคนทไมใช “ภาครฐ” หรอภาคราชการและไมใช “ภาคธรกจ” ทเตบโตในชวงรฐบาลพลเอกเปรม ตณสลานนท เปนตนมา (ด เอนก เหลาธรรมทศน, 2539 ) ดงนน ในแงมมทางทฤษฎ การอธบายผานแนวคดประชาสงคมจงเปนการทาทายตองานของ Fred W. Riggs เรอง “รฐราชการ” หรอ “อ ามาตยาธปไตย” (Bureaucratic Polity) และขอจ ากดของตวแบบภาครฐสงคมแบบเสร (Liberal Corporatism) โดย อาจารยเอนก เหลาธรรมทศน มองวา ในสงคมไทยมองคกรนอกภาครฐเกดขนแตองคกรทมพลงตอรองและบทบาทในกระบวนการนโยบายสาธารณะกคอ ภาคธรกจ ในขณะทองคกร/กลมกอนอนๆ ถงแมจะมอยบางกตาม แตกมลกษณะทเปนกลมจดตงและก ากบ ควบคมโดยรฐ

งานเขยนทกลาวถงนยาม ความหมายของประชาสงคม และพฒนาการประชาสงคมในสงคมไทยมการส ารวจเอาไวอยางกวางขวางแลว (เชน จามร เชยงทอง, 2543; ชชย ศภวงศและยวด คาดการณไกล, 2541; อนชาต พวงส าลและ กฤตยา อาชวนจกล, บรรณาธการ, 2542; เอนก เหลาธรรมทศน, 2542; พฤฒสาณ ชมพล, ม.ป.ป. ฯลฯ) พนฐานส าคญในการเขาใจนยาม ความหมายของค า “ประชาสงคม” กคอ มการใชในความหมายทแตกตางกนออกไป และมคณลกษณะเฉพาะและพเศษคอ ประชาสงคมเปนแนวคดเชงยทธศาสตร (strategic concept) (ชลทศ ตงเจรญ, ม.ป.ป.: 1) นนหมายความวา การใหความหมาย ลกษณะ องคประกอบของประชาสงคม ยทธวธการขบเคลอนประชาสงคมเพอน ามาสสงคมการเมองในอดมคตอยกบประสบการณบทเรยน การระบปญหาและสาเหตทผคนทละกลมกอนเผชญอย รวมทงแนวทางหรอวธการขบเคลอนทเลอกใชกแตกตางกนออกไปดวย

ประเดนส าคญจงอยทวา เราไมควรแสวงหาวาอะไรคอความจรงแทแนนอนของค านยาม “ประชาสงคม” เพราะประชาสงคม (civil society) ในสายตาของคนกลมหนงอาจเปน “สงคมอนารยะ” (uncivil society) หรอสงคมปศาจ/เปรต (evil society) ในสายตาของคนอกกลมหนง ดงเชน การมองสมชชาคนดวยทศนะลบวา พวกสมชชาคนจนเปนพวกชอบใชก าลง ไมใชปญญา

~ 2 ~

เปนการเมองทไมสรางสรรคหรอไมเนนการสรางความสมานฉนท ในขณะทชาวบานสมชชาคนจนกมประสบการณและทศนะอกแบบวา กลมพวกตนมขอมล การระบสาเหตปญหาและความเดอดรอนอยอยางพรอมสรรพ หากแตการเคลอนไหวดวยความ “สมานฉนท” โดยเนนการสงตวแทนไปพดจาแบบปรกษาหารอแตเพยงอยางเดยวผานเวทกลไกในระบบปกตทรฐจดวางไวกมกไมไดรบความสนใจ เพราะอ านาจของตนในวงเจรจาไมเสมอหนากน ดงนน การเคลอนไหวโดยการชมนมประทวง เพอสรางพลงตอรองจงเปนสงจ าเปนพนฐานทสดของประชาสงคมทผคนไมมทรพยากรทางการเมองในระบบปกตเชนน

ดงนน ในทางตรงกนขาม จากบทเรยนของขบวนการเคลอนไหวแบบสมชชาคนจน หรอชาวบานทเนนไปในแนวทาง “การเมองบนทองถนน” หรอการใชวธการชมนม เดนขบวนประทวง จงกลบมองวา ประชาสงคมแบบการสรางเวทพดคยปรกษาหารอโดยมงการใช “ปญญา” บางทกไมสอดคลองกบปญหาทกลมตนเผชญอย เมอเปนดงนจงควรหานยาม ความหมาย จากบทเรยน ประสบการณผานบรบทการท างาน และพจารณาผานบรบทหรอเงอนไข ปจจยทางสงคมการเมองทมความแตกตางหลากหลายกนออกไปในแตละสงคม

อยางไรกด เราอาจมกรอบในการนยามอยางกวางๆ เพอเขาใจวาอะไรคอ ประชาสงคม โดยอาศยการนยามของ Larry Diamond ทเสนอใหมองประชาสงคมวาคอ เวทแหงชวตทางสงคมทมการจดตงขนเองเปนเอกเทศจากภาครฐ และนอกภาคการเมอง อนเปนพนทซงกลมและผกระท าการทางสงคม วฒนธรรมและเศรษฐกจทหลากหลายมารวมกนแสดงตน เพอและเปลยนขาวสารขอมลและความคด สรางเอกลกษณความผกพน และความเชอรวม โดยมงสจดมงหมายและพทกษ หรอเพมพนผลประโยชนทเปนรปธรรมของพวกเขา (วารสารสงคมศาสตร ปท 29 ฉบบท 1: 5)

~ 3 ~

แผนภมท 1 แสดงภาคประชาสงคมหรอภาคพลเมอง

เมอกลาวถง “ประชาสงคม” คณสมบตส าคญประการหนงคอ ความเกยวพนกบจดมงหมาย

“สาธารณะ” มากกวาจดมงหมาย “สวนบคคล” นนหมายความวา ประชาสงคมเปนเรองของชวตสาธารณะไมใชกจการสวนบคคล (เชน ชวตในครอบครวไมใชเรองของประชาสงคม) อกประการหนงคอ ภาคประชาสงคมออกจากสวนทเรยกวา “สงคมการเมอง” หรอ “ภาคการเมอง” (Political Society) กเพราะการเมองของการขบเคลอนประชาสงคมไมไดมงสการเขาไปกมอ านาจรฐ แตเปนการระดมพลงและการแสดงออกซงความหลากหลายของผลประโยชน ฯลฯ ทไมไดอยในพนทการขบเคลอนในภาคสงคมการเมอง (เชน การลงสมครรบเลอกตง ฯลฯ)

ภาครฐการเมอง

ภาคธรกจ

ภาคประชาสงคม/ภาคพลเมอง

~ 4 ~

แผนภมท 2 แสดงลกษณะของกลม องคกร ในภาคประชาสงคม

การเมองภาคประชาชนกบประชาสงคม

อะไรคอการเมองภาคประชาชน และ ภาคประชาชนมความแตกตางไปจากภาคประชาสงคมหรอไม อยางไร ในทศนะของผบรรยายมความเหนวา ค า “ภาคประชาชน” และ “ภาคประชาสงคม” รวมไปทงค า “ภาคพลเมอง” เปนค าทใชในความหมายเดยวกน กลาวคอ ไดกอเกดขนในบรบทซงมการปรากฏตงขององคกรนอกภาครฐ และเขามามบทบาทในสงคมการเมองไทย หรอกลาวอกนยไดวา ภาคประชาชนไดเขามาแขงขนอ านาจกบภาคธรกจ และภาครฐ (ดแผนภาพท 1)

เสกสรรค ประเสรฐกล1 ไดชใหเหนวา การเมองภาคประชาชนของไทยเกดขนในบรบท

ทางเศรษฐกจ-การเมองทมลกษณะสภาวะหนงรฐสองสงคม หรอสภาพความเหลอมล าในสงคม การเขาถงครอบครองทรพยากร ฯลฯ จนท าใหคนจน คนดอยอ านาจ ดอยโอกาสทไมสามารถเขาถงทรพยากรได โดยเฉพาะอยางยง การอาศยพนท กลไก และชองทางภายในระบบการเมองปกต ออกเคลอนไหวในรปแบบตางๆ การเมองภาคประชาชนจงเกดขนเพราะปญหาและขอจ ากดของ

1

ด เสกสรรค ประเสรฐกล, 2547

กลมผลประโยชนกลมผลกดน

ขบวนการทางสงคม

ประชาสงคมCivil Society

Uncivil –Civil Society

องคกรสาธารณกศลฯลฯ

องคกรชมชน

เครอขายทางสงคม

ฝงชน (Crowd) เครอขายเจาพอ

~ 5 ~

ประชาธปไตยแบบตวแทนหรอการเมองแบบปกต ปญหาการใชอ านาจรฐโดยขาดฉนทานมตจากประชาชน ปญหาประชาธปไตยทไรประชาธปไตย นอกจากน เสกสรร ยงใหความส าคญกบการปรากฏตวของรฐตลาดทมผลใหรฐไทยมสภาพไรอธปไตยในการก าหนดนโยบายสาธารณะหรอตดสนใจทางการเมองบางดาน

เสกสรรค ประเสรฐกล จงนยาม การเมองภาคประชาชนวาคอ การเคลอนไหวอยางมจตส านกทางการเมองของกลมประชาชน เพอลดฐานะการครอบง า รวมทงเพอโอนอ านาจบางสวนมาใหประชาชนใชดแลชวตตนเองโดยตรง เปนปฏกรยาตอบโตการใชอ านาจรฐ เพอถวงดอ านาจการครอบง าของระบบตลาดเสรในภาคประชาชน และเปนกระบวนการใชอ านาจทางตรงของประชาชนทมากไปกวาการเลอกตง เพอเขาไปสกระบวนการทางนโยบายทกขนตอน โดยมจดหมายส าคญคอ การลดระดบการปกครองโดยรฐ จ ากดขอบเขตอ านาจรฐ ใหสงคมดแลตนเอง ถวงดลอ านาจรฐดวยแระชาสงคมโดยไมมงยดอ านาจรฐ

ดงงานเขยนของผบรรยาย เรอง “การเมองบนทองถนน : 99 วนสมชชาคนจนฯ” ไดชใหเหนปรากฏการณการเดนขบวน ชมนมประทวงในป 2538 ทมจ านวน 754 ครง และเพมขนเปน 1,219 ครง ในป 2546 การเกดและขยายตวของ เครอขายองคกรชาวบาน องคกรพฒนา ฯลฯ การเคลอนไหวตอสของสมชชาคนจนโดยการปกหลกชมนม 99 วน ในป 2539 ทหนาท าเนยบของรฐบาลในยครฐบาลพลเอกชวลต ยงใจยทธ การชมนมเคลอนไหวคดคานการเจรจาไทย-สหรฐอเมรกา ทเชยงใหมเมอตนป 2549 ซงไดพฒนาการเคลอนไหวตอสผานทงการชมนมประทวง การใชสญลกษณ พธกรรมตางๆ ฯลฯ ซงนบเปนนวตกรรมดานเทคนควธการเคลอนไหวทนาสนใจ หลายประการ และมผลท าใหเกดผลสะเทอนตอการก าหนดนโยบายสาธารณะ การตดตามตรวจสอบนโยบายสาธารณะ ฯลฯ ทรฐพยายามผกขาดเพยงผเดยว สงคมไทยจงอาจจะกลายเปน “สงคมแหงการเคลอนไหว” ทผคนในสงคมลกขนมาจดการกบชวตของตวเอง มองวา “ชวตสวนตว” เกยวของกบเรอง “สาธารณะ” อยางกวางขวาง

นอกจากน ในประเดนรฐตลาดทหยบยกมาพจารณาโดยอาจารยเสกสรรควาเปนเงอนไขส าคญหนงทน ามาสการปรากฎตวของการเมองภาคประชน อาจจะเหนไดจากตวอยางกรณการเคลอนไหวคดคานการเจรจาการคาไทย-สหรฐ และการเคลอนไหวทมลกษณะตอตานโลกาภวตนทเรมปรากฏตวใหเหนมากมาย การปรากฏตวของการเคลอนไหวเหลานไดท าใหเกดพนทการเมองใหมๆ น ามาสความพยายามทจะอธบายและท าความเขาใจของนกวชาการ ดงเครอขายทส าคญคอ เครอขายผตดเชอ HIV ซงหากเรายอนไปยงชวงรฐบาลในชวงตนทศวรรษ 2530 รฐบาลไดออกมาปฏเสธวามโรคเอดสในสงคมไทย ผคนในสงคมรงเกยจผตดเชอ ฯลฯ แตในปจจบนเครอขายผตดเชอมไดประสพความส าเรจในการผลกดนใหรฐมนโยบายดานสาธารณะทเออตอกลมของตน แตยงไดสรางพนทการยอมรบของผคนในสงคม การสรางความเขมแขงภายในดานเครอขายองคกร ฯลฯ

~ 6 ~

เหลานลวนสะทอนใหเหนถง “พนทการเมอง” ทกวางมากไปกวาการตอสในระบบการเมองผานกระบวนการนโยบายสาธารณะ และวธการตอสทางการเมองทอาศยประชาธปไตยแบบตวแทนผานการลงคะแนนเสยงเลอกตง การลอบบนกการเมองและพรรคการเมอง ฯลฯ2

เมอพอเหนภาพประเดนถกเถยงเรองนยาม ความหมาย ของ “ประชาสงคม” และ “ภาคประชาชน” พอเปนหลกใหจบตองเอยางบางแลว ในสวนตอไปจะเปนการพจารณาใหเหนภาพการกอเกดประชาสงคม รวมทลกษณะ ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทยดวย

2. การกอเกดประชาสงคมในสงคมไทย

ค า “ประชาสงคม” ปรากฏในสงคมไทยในราวกลางทศวรรษท 2520 ซงมค าอนๆ ทใชในความหมายเดยวกนคอ “ภาคประชาชน” และ “ภาคพลเมอง” ปรากฏการณทน ามาส “ประชาสงคม” หากมองจากพฒนาการและการคลคลายของกลมพลงทางสงคมการเมองไทย ประชาสงคมเกดขนในบรบทซงกลมนกกจกรรมทางสงคมทไดลงไปท างานกบชาวบานในยคหลงความเสอมถอยของขบวนการสงคมนยม หรอทบางคนเรยกกนวา “ยคการแสวงหาครงท 2” ในชวงทศวรรษ 2520 ทน ามาสการกอตวของแนวคดวฒนธรรมชมชน ทกอรางสรางตวขนโดยนกพฒนาภาคเอกชน(NGO) ซงเปนนกกจกรรม นกเคลอนไหวทางสงคมทลงไปท างานกบชาวบานในพนทชนบท โดยการจดตงองคกรพฒนาเอกชนขนาดเลกขนเพออาศยเปนเครองมอท างานกบชาวบาน โดยมเปาหมายส าคญอยทการสรางความเขมแขงขององคกรชาวบาน หรอองคกรประชาชน (People Organization-PO)

พฤฒสาณ ชมพล (ม.ป.ป.: 18) จงมองวา “แนวคดประชาสงคมไดคอยๆ ถกสรางขนโดย NGO ของไทยเพอใชเปนเสมอนรมหรอโครงกรอบของการจดสงทคดและปฏบตอยใหเชอมโยงกนอยางเปนองค เพอเปนประโยชนทงในการอธบายปรากฏการณของการเปลยนแปลงสงคม และการสรางจนตนาการสงคมในอดมคต”

ลกษณะของประชาสงคมดงกลาวนจงอาจเรยกโดยใชค าของ NGO วา เปนประชาสงคมแบบ “งานเยน” คอ กจกรรมการท างานของ NGO ทเขาไปมงหนนเสรมใหเกดองคกรชาวบาน หรอองคกรประชาชนใหมความเขมแขง และมการแยกกนระหวาง NGO ซงมกจะเปนคนนอกชมชนกบ PO นนคอ องคกรชาวบานทเขาไปหนนเสรมดวยรปแบบกจกรรมตางๆ (ดงมค ากลาววา งานส าคญของ NGO ยคบกเบกคอ ปย ปอ บอสวม รวมกลม ประชม สมมนา พาดงาน ฯลฯ) หวใจ

2งานเขยน ““การเมองบนทองถนน : 99 วนสมชชาคนจนฯ” ของผบรรยายซงจะไมขอกลาวระเอยดในการบรรยาย กเปนความพยายามทจะอธบายปรากฏการณดงกลาวน

~ 7 ~

ส าคญในการท างานของ NGO ยคบกเบกจงลกษณะของการหนนเสรมใหเกดการจดการชวตสาธารณะกนเองของชาวบาน ไมใหความสนใจในการรวมมอกบรฐ หรอระบบราชการ รวมทงภาคอนๆ ดงทมค ากลาววา “ค าตอบอยทหมบาน” การท างานดงกลาวนจงมลกษณะของการใชพนทชมชนเปนตวตงคอนขางชดเจน หรอมลกษณะ “ประชาสงคมแบบชมชนนยม”

เราอาจเขาใจลกษณะประชาสงคมในยคการกอเกดดงกลาวนไดมากขน หากพจารณาจากบรบททางสงคมการเมองชวงหลงเหตการณ 6 ตลาคม 2519 ทน าพานสต นกศกษา ปญญาชนจ านวนมากเขารวมกบขบวนการเคลอนไหวของพรรคคอมมวนสตแหงประเทศไทย หลงวกฤตการณของพรรคคอมมวนสตและการประกาศใชนโยบาย 66/2523 เรองการเมองน าการทหาร ไดท าใหนกกจกรรมทางสงคมเหลานกลบสสงคมปกตอกครง ประชาสงคมแบบชมชนนยมจงเกดขนภายใตกระแสการหนหลงใหพรรคฯ และการปฏเสธอ านาจรฐ

พฒนาการของการท างานเพอสรางองคกรชาวบานไดเตบโตและขยายมตการท างานในการเชอมรอยกนเครอขายระหวางองคกรชาวบานในหลายมต เชน ดานกจกรรมกลมออมทรพย เครอขายเกษตรกรรมทางเลอกหรอเกษตรผสมผสาน ฯลฯ หรอการเชอมรอยชมชนเขาดวยกนในลกษณะของภมนเวศวฒนธรรม เชน เครอขายลมน า เครอขายปาชมชน ฯลฯ

ชวงตอมามพฒนาการส าคญคอ การท างานของ NGO ทมลกษณะเขาไปรวมมอกบภาครฐและภาคธรกจ หรอภาคอนๆ เกดการท างานในลกษณะของการสรางภาคความรวมมอ โดยเฉพาะบทบาทการท างานของ LDI และ นพ.ประเวศ วะส ไดผลกดนใหเกดการท างานในลกษณะทเรยกวา “เบญจภาค” (ชาวบาน ราชการ NGO สอมวลชน และนกวชาการ) หรอดวยการสงเสรมใหเกดการท างานแบบ “ประชาคม” หรอ “ประชารฐ” โดยมงหวงใหเกดความรวมมอกนระหวางภาคสวนตางๆ ในสงคม ความเปลยนแปลงส าคญจงอยทวา เกดการเขามาเชอมตอระหวางองคกรชาวบาน กบพนทในภาครฐหรอระบบราชการ ในรปแบบลกษณะของการแสวงหาความรวมมอบางมต เชน การสนบสนนดานงบประมาณ ฯลฯ มการท างานทงชมชนในชนบทและการหนนเสรม “ประชาคมเมอง” (Civic-Net) (เชน การท างานภายใตค าขวญ “เมองนาอย หนาบานนามอง” ) ซงจะเหนไดวา กลม องคกร ชมรม ฯลฯ ตางๆ ทมลกษณะกจกรรมในของการจดการชวตรวมกนบางมตไดรบการสนบสนนและหยบยกมากลาวถงอยางกวางขวาง เชน ชมรมอาหารปลอดสารพษ ตลาดผกปลอดสารพษ หรอตลาดทางเลอกตางๆ ฯลฯ มการเชอมโยงระหวางผผลตกบคนชนกลางในเมองซงเปนผบรโภค

การนยามประชาสงคมแบบชมชนนยม จงหมายรวมถงประชาสงคมแบบเบญจภาค ทมองวา กจกรรมประชาสงคมกคอ ความรวมมอระหวางภาครฐหรอราชการ ภาคธรกจ ภาคการเมอง สอมวลชน และประชาชน โดยมนกคดส าคญคอ นายแพทยประเวศ วส (ดรายละเอยดใน ชชย ศภวงศ และ ยวด คาดการณไกล บรรณาธการ, 2541) รวมทงแนว “ประชาคม” “ประชารฐ” ซงเนน

~ 8 ~

ความรวมมอของภาครฐและประชาชน ดงานเขยน ชยอนนต สมทวณชย (2541) “ประชารฐกบการเปลยนแปลง” ไพบลย วฒนศรธรรม (2541) เรอง “ประชาคมต าบล” ฯลฯ สวนปฏบตการหนนเสรมประชาสงคมแนวนคอ การท างานของสถาบนชมชนทองถนพฒนา (LDI) และงานของพอช.)

พนทการเมองในการขบเคลอนวาระของประชาสงคมแนว “ประชาคม” และ “เบญจภาค”จงอยทการสรางเวทสมานฉนท รวมกบรฐและภาคสวนตางๆ ในการด าเนนกจกรรมสาธารณะ เวทการพดคย แลกเปลยนเรยนร รวมทงการผลกดนวาระผานการท างานรวมกบภาครฐผานการจดท าแผนชมชน การเขาไปใชทรพยากรขององคกรปกครองทองถนผานความรวมมอกบผมอ านาจตดสนใจเชงนโยบาย หรอการผลกดนใหวาระของชมชนเขาไปสแผนพฒนาขององคกรทองถน สถาบนหรอหนวยงานรฐ ฯลฯ ดงตวอยางกรณสภาแพทยพนบาน จงหวดเชยงราย ไดแสดงใหเหนการผลกดนเพอใหประเดนการแพทยพนบานเปนประเดนการท างานของประชาคมสขภาพเชยงราย และผลกดนประเดนการแพทยพนบานใหองคกรรฐ สถาบนการศกษารองรบในหลกสตรและแผนด าเนนการดานสขภาพของจงหวดจนกระทงท าใหวาระของตนไดเขาไปแทรกอยในโครงสรางการบรหารจดการขององคกรรฐ

พฒนาการส าคญกคอ การเกดแนวทางการท างานทยกระดบจากการหนนเสรมใหเกดองคกรชาวบานและการจดท าแผนชมชน มาสการเขาไปเชอมโยงกบองคกรทองถน หรอ “ทองถน” (องคการบรหารสวนต าบล องคการบรหารสวนจงหวด เทศบาล ฯลฯ) และหนวยงานราชการในสวนภมภาคหรอ “ทองท” ซงในชวงตนอาจเปนความรวมมอทอาศยการขบเคลอนโดยองคกรชมชน หรอการท างานของ NGO หรอหนวยงานสนบสนนตางๆ ทสามารถสรางการเชอมรอยกบทองถน ทองท แตในชวงตงแตป 2540 เปนตนมา ค าวา “ประชาสงคม” เปนค าทถกใชในกฎหมายหลายฉบบในชวง 10 ปทผานมา นบตงแตรฐธรรมนญ 2540 แผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาตฉบบท 8 ตอจากนน พ.ร.บ.หลายฉบบมค าวา “ประชาสงคม” อย และมการก าหนดบทบาทหนาทของผแทนประชาสงคมในกฎหมาย เชน พ.ร.บ. สภาพฒนาการเมอง พรก.การบรหารกลมราชการจงหวด พ.ร.บ.สภาองคกรชมชน พ.ร.บ.สขภาพแหงชาต ฯลฯ ซงน ามาสพนทเชอมโยงระหวางทองถน-ทองท-ชมชน ทเปนทางการเมองทางการมากยงขน

ดงตวอยางในภมภาคกลาง-ตะวนตก ในป 2541 คณะกรรมการนโยบายสงคมแหงชาต ไดมโครงการสงเสรมใหมประชาคมจงหวดทวประเทศไทย โดยมลนธพฒนาไทยและสถาบนชมชนทองถนพฒนา (LDI) ไดสงเสรมใหเกดการขบเคลอนงานภาคประชาชนโดยใชกระบวนการมสวนรวม เพอท าใหเกดการเชอมรอยกลมคนจากองคกรเครอขายตางๆ มารวมกนด าเนนงาน แลกเปลยนเรยนรบทเรยนตางๆ รวมกน และเกดการขยายผลสการด าเนนงานประชาคมจงหวด ไดแก ประชาคมคนรกแมกลอง มงเนนดานการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและภมปญญาทองถนในจงหวดสมทรสงคราม, กลมรกทาจน มงเนนการรกษาแมน าทาจนในจงหวดนครปฐมและจงหวด

~ 9 ~

สมทรสาคร, ประชาคมจงหวดราชบร ทขบเคลอนการด าเนนงานภาคประชาชนในหลากหลายประเดน, ประชาคมกาญจนบร พงเปาไปในเรองการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, ประชาคมจงหวดเพชรบร เรองการอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม, ประชารฐจงหวดประจวบครขนธ ขบเคลอนงานภาพรวมในระดบจงหวด ในประเดนสาธารณะ

การปรากฏตวของประชาคมอกแบบหนงทอาจจะมภาพทแตกตางไปจากประชาคมในลกษณะ “งานเยน” “เบญจภาค” หรอ “ประชาคม” ฯลฯ กคอ ในยคทมเรมเกดการเดนขบวน เรยกรองของชาวบานในชมชนทองถนตางๆ อยางกวางขวางชวงครม.สญจรยครฐบาลพลเอกชาตชายราวป 2531 ในบรบทของความขดแยงดานฐานทรพยากร ดน น า ปา ฯลฯ และการปรากฏตวของการรวมตวกนของเครอขายองคกรชาวบาน เชน สมชชาคนจน สมชชาเกษตรกรรายยอย ฯลฯ รวมทงเครอขายองคกรชาวบานดานสงแวดลอม (กรณทอกาซไทยมาเลย กรณโรงไฟฟาบอนอก-บานกรด ฯลฯ) ปญหาและขอจ ากดของประชาธปไตยแบบตวแทนหรอการเมองแบบปกต ปญหาการทจรตคอรปชนและการใชอ านาจรฐโดยขาดฉนทานมตจากประชาชน และการปรากฏตวของกลมคนทมคานยม โลกชวตแบบใหมๆ ฯลฯ เหลานไดท าใหเกดการรวมตวกนของกลมคนในลกษณะทขดแยงกบรฐ ตอรองรฐ จดความสมพนธภาพรฐ-สงคม ซงมวธการเคลอนไหวตอสทางการเมอง และพนททางการเมองเพอผลกดนวาระของตนเองทแตกตางไปจากประชาสงคมประเภทแรก ซงอาจเรยกวา “ประชาสงคมแบบขบวนการเคลอนไหวทางสงคม” (ดตารางท 1)

ตารางท 1 ประเภทของประชาสงคมในสงคมไทย

ประเภท จดหมาย พนททางการเมอง วธการเคลอนไหว

1.ประชาคมแบบชมชนนยม เบญจภาค

-การสรางจดเชอมไปสพนทภาครฐ/ธรกจ

-การเกดความรวมมอของภาคสวนตางๆ

-เวทความรวมมอแบบ “สมานฉนท”

-การพดคย แลกเปลยนเรยนร

-การจดท าแผนแบบมสวนรวม

-ฯลฯ

2.ประชาคมแบบเสรนยม

-การตอรองผลกดนนโยบายเพอประโยชนกลมตน

-พนท ชองทางและกลไกในระบบการเมองปกต

-การลอบบ เคลอนไหวผลกดนโดยกลมผลประโยชนตางๆ

3.ประชาสงคมแบบขบวนการเคลอนไหว

-การปรบสมพนธภาพทางอ านาจในสงคม

-การสรางพลงการเคลอนไหวจาก

-กระท าการแบบถงลกถงคน (direct action)

~ 10 ~

ทางสงคม -สรางและจรรโลงประชาธปไตยแบบมสวนรวม

ภายนอกระบบการเมอง

-การทาทาย ขดขวางระบบการเมองปกต

ในบรบทปญหาประชาธปไตยแบบตวแทนดงกลาวอกดานหนงกคอ การเกดปญหาทจรต คอรปชน และการเคลอนไหวของสงคมในการตรวจสอบอ านาจ และกระแสการปฏรปการเมองในชวงหลงเหตการณพฤษภาทมฬ 2535 ท าใหเกดขบวนการเคลอนไหวเพอสรางและจรรโลงประชาธปไตยแบบตวแทนใหลงรากปกฐาน ดงการกอเกดขบวนการตอตานการทจรตคอรปชนของนกการเมองมตตางๆ คณะกรรมการรณรงคเพอประชาธปไตย(ครป.) ฯลฯ ซงกลม องคกร หรอเครอขายเหลานมจดหมายส าคญอยทการมงแกปญหาการเมองในระบบประชาธปไตยแบบตวแทน นอกจากน ยงมขบวนการเคลอนไหวใหมๆ เกดขนโดยมประเดนในเรองอตลกษณโดยเฉพาะประเดนดานเพศสภาพ ดงทมเกดขนอยางกวางขวางในสงคมตะวนตก (ดตาราง)

ตารางท 2 แสดงตวอยางของประชาสงคมแบบขบวนการเคลอนไหวทางสงคมในสงคมไทย

รปแบบ/ลกษณะขบวนการ รากเหงาปญหาและความขดแยงทางสงคม จดหมาย/เปาหมายการเปลยนแปลง ตวอยางขบวนการเคลอนไหวในสงคมไทย

1. ขบวนการเคลอนไหวของคนจน คนดอยอ านาจ ดอยโอกาส 1.1 กลม/ขบวนการของเกษตรกรรายยอย/

ความเปนธรรมทางสงคม การเขาถง/การกระจายทรพยากรดานการผลต

-เขาถงปจจยการผลต -การเปลยนแปลงเชงนโยบายดานการจดสรรทรพยากร

-สมชชาเกษตรกรรายยอย เครอขายหนสน สภาเครอขายองคกรประชาชน ฯลฯ)

1.2 กลม/ขบวนการของคนจน คนชายขอบ ทถกรกรานดานฐานทรพยากร

ปญหาจากการรกรานฐานทรพยากรจากรฐ-ทนในบรบทการพฒนาอตสาหากรรม

-ปากทอง สภาพด ารงชพ -การเปลยนแปลงเชงนโยบาย -การสรางประชาธปไตยแบบมสวนรวม สทธชมชน ฯลฯ

-สมชชาคนจน, เขอนปากมน, สกน,. คนก., เครอขายปาชมชน ฯลฯ

1.3 ขบวนการเคลอนไหวของคนจนในเมอง (ขบวนการแรงงาน เครอขายสลม ชมชนแออด ฯลฯ)

ความเปนธรรมทางสงคม การเขาถงปจจยพนฐานการด ารงชพ สวสดการ (ทอยอาศย ทดน สาธารณปโภค) คาจาง/สวสดการจากการท างาน

-เครอขายสลม 4 ภาค -ขบวนการดานแรงงาน -สภาเครอขายผปวยจากการท างานฯ

2.ขบวนการเคลอนไหวดานสงแวดลอม 2.1 ขบวนการชาวบานดาน

-คานยมดานสงแวดลอม/การอนรกษ

-การปรบเปลยนทศทางการพฒนาการ

-โรงไฟฟาบานกรดฯ ทอกาซไทยมาเลยฯ ฯลฯ

~ 11 ~

สงแวดลอมระดบชมชนทองถน

ธรรมชาต พฒนา -การยต/เปลยนแปลงเชงนโยบาย -การสรางประชาธปไตยแบบมสวนรวม

-เครอขายการคดคานเขอน -เครอขายการคดคานเหมองแรโปรแตส ฯลฯ

2.2 ขบวนการเคลอนไหวสงแวดลอมในเมอง

-คานยมดานสงแวดลอม/การอนรกษธรรมชาต

-การยต/เปลยนแปลงเชงนโยบาย -ขบวนการคดคานกระเชาลอยฟาดอยสเทพ ฯลฯ

3.ขบวนการเคลอนไหวในมตเกยวกบประชาธปไตย

-กระบวนการจรรโลงประชาธปไตย -การสราง/ขยายประชาธปไตยแบบมสวนรวม/ถกแถลง ปรกษาหารอ -การสรางการเมองทโปรงใส ตรวจสอบได

-คณะกรรมการรณรงคเพอประชาธปไตย (ครป.) -เครอขายตอตานการทจรต คอรปชน ฯลฯ

4.ขบวนการตอตานโลกาภวตน -ตอตานกระแสเสรนยมใหม การคาเสร -คดคานขอตกลงทางการคา การรกรานของบรรษทขามชาต -การเสนอทางเลอกดานเศรษกจ-การเมอง

-เครอขายคดคาน FTA -การแปรรปรฐวสาหกจ ฯลฯ

5.ขบวนการเคลอนไหวในมตอตลกษณ

-คานยมของโลกชวต -การปกปองอตลกษณของกลมตน การเปลยนคานยมของสงคมเพอใหยอมรบความแตกตางหลากหลาย

-ขบวนการดานเพศสภาพตางๆ ฯลฯ

อยางไรกด ทงประชาสงคมแบบชมชนนยมและแบบขบวนการเคลอนไหวทางสงคม ถกมองวา ไมใชประชาสงคมทจะเปนทางออกส าหรบการเมองภาคพลเมองอยางแทจรง ดงในทศนะของ อาจารยเอนก เหลาธรรมทศน (2541) วจารณแนวคดประชาสงคมแบบชมชนนยมวา มองประชาสงคมในฐานะเปนชมชนดงเดมในชนบท และการใหคณคาสงทด ารงอยในชมชน ซงขดแยงกบประสบการณการเกดประชาสงคมในตะวนตก กลาวคอ ประชาสงคมเตบโตขนในเมอง บมเพาะส านกพลเมองผานกจกรรมทางสงคมในตลาดภายในสงคมทนนยม ประชาสงคมในแนวนยามเชนนจงหมายถงสงคมใหมทเกดขนแทนทสงคมดงเดมทผคนอยภายใตระบบความสมพนธทางสงคมลกษณะแนวตงภายใตระบบศกดนาหรอระบบอปถมภ สวนประชาสงคมแบบขบวนการเคลอนไหวทางสงคมกมลกษณะทไมกวางขวาง ครอบคลมพนทมากนก และมลกษณะของความขดแยง รนแรง

งานเขยนส าคญของ อาจารยเอนก เหลาธรรมทศนอกเลมหนงคอ “การเมองของพลเมอง : สสหสวรรษใหม”3 มองวา ประชาสงคมเกดขนในสงคมทมความเปนเมอง ดงเสนทางประชาสงคมในตะวนตก พลเมองและจตส านกพลเมองเกดขนมาพรอมกบตลาดหรอความเปนเมอง

3

เอนก เหลาธรรมทศน. การเมองของพลเมอง : สสหสวรรษใหม. กรงเทพมหานคร : ส านกพมพคบไฟ, 2543.

~ 12 ~

“...ผมเชอวาการเปนเมองหรอเขาสความทนสมยนน ในขนแรกมนจะปลดปลอยคนออกจากขนบจารตเดมใหกลายเปนปจเจกชนทเปนอสระเปนตวของตวเองไมอนาทรรอนใจตอใครคนอนหรอตอสงคมสวนรวม แตสกระยะหนงคนในเมองจะสนใจเปลยนตวเองจากการเปนปจเจกชนสดขว กลายเปนปจเจกชนทเปนสมาชกของประชาสงคมไปได ดงจะเหนไดวา ในรอบกวาหนงทศวรรษทผานมาน มพอคา นกธรกจจ านวนมาก ซงกคอ ชาวเมองนนเอง ไดรวมตวกนเปนหอการคา และสมาคมธรกจตางๆ ทงในกรงเทพฯ และตางจงหวดมากมาย...” 4 อาจารยเอนก ไมเชอวา ในสภาพสงคมชนบทจะเกดประชาสงคมได เพราะคนชนบทไมม

ส านกในความเปนพลเมอง ซงหวใจส าคญคอ “ส านกเพอสวนรวม” เพราะคนในชนบทไมมกลมกอน และไมมสงกด จงท าใหพวกเขาขาดคณธรรม จรรยาบรรณ และวนย พวกเขาจงม “ส านกไพร” อยในสภาพทตกอยภายใตการปลกระดม ปลกเรา และจงใจดวยผลประโยชนไดโดยงาย

“...ทจรงแลวเราไมคอยไดตระหนกกนดวยวาการเปนพลเมองนนตางกบราษฎร

ตรงไหน ประชาชนไทยสวนใหญปฏบตตนเยยงราษฎร ยงประชาชนคนชนลางโดยเฉพาะทเปนเกษตรกรยากจน ยงมองตนเองเปนผนอยคอยรบการอปถมภจากผใหญ พดอกนยหนงคอ พวกเขาคดและปฏบตตอผใหญทงหลายประดจดงทครงหนงไพรคดตอหรอปฏบตตอมลนาย โดยเฉพาะอยางยง บรรดานกการเมองทไปลงสมครรบเลอกตงเปนสมาชกสภาผแทนราษฎรในเขตพนทชนบทกเปรยบเสมอนมลนายสมยใหม...” (ขดเสนใตโดยผเขยน)5 อาจารยเอนก เหลาธรรมทศน จงไดเสนอ “ประชาสงคมแบบเสรนยม” ซงหมายถง การ

รวมตวกนของผคนในลกษณะกลมองคกร หรอสมาคมภายในสงคมทจดตงขนใหม และท ากจกรรมกรรมทางสาธารณะผานการตอรอง กดดนใหรฐมนโยบายสาธารณะเพอเออประโยชนแกกลมตน พนททางการเมองจงมลกษณะของการเมองแบบกลมผลประโยชน กลมผลกดนตางๆ ดงงานเขยนของ อาจารยเอนก เหลาธรรมทศน จงใหความส าคญของกลมสมาคมธรกจซงรวมตวกนและเขามามบทบาทในกระบวนการนโยบายสาธารณะผานคณะกรรมการรวมรฐ-เอกชน(กรอ.) และมตเรองการกระจายอ านาจเพอถายโอนอ านาจการจดการชวตสวนรวมมายงภาคประชาสงคมในทองถนตางๆ ในรปแบบของการรวมกลม สมาคมของคนชนกลาง

4เพงอาง 5เพงอาง, หนา 24

~ 13 ~

คณปการส าคญทไดจากงานเขยนของ อาจารยเอนก เหลาธรรมทศน กคอ ไดชใหเหนวา เราควรจะตองนบรวมการรวมกลมกอนของคนชนกลางในเมอง (หรอรวมทงในชนบทดวย เพราะสภาพของชนบทไทยไดกลายเปนกงเมอง-กงชนบทไปแลว ดงทปรากฏในเทศบาล หรออบต.ตางๆ) และตองไมทงการรวมกลมในลกษณะของกลมผลประโยชน (Interest Groups) วา นคอ ภาคประชาสงคมทส าคญเชนกน เพราะกลม องคกรเหลานเขามามบทบาทในการด าเนนกจกรรมเพอปกปอง จดการชวตสาธารณะกนเอง หรอการเขาไปตอรอง กดดนใหรฐตดสนใจทางนโยบายอยางใดอยางหนงเพอประโยชนของกลมตนเชนกน

เนองจากการท างานของ NGO มพฒนาการมาจากงานชมชน และองคกรชาวบาน จงท าใหบางครงมกมองวา กลมองคกรเหลานเขาไปเกลอกกลวกบ “การเมอง” กลาวคอ เขาไปสมพนธกบนกการเมอง นกเลอกตงทงในระดบชาตและระดบทองถน จนท าใหไมอยากเขาไปท างานดวย ปจจบนกลมกอนเหลานเกดขนมากมายและเขามามบทบาทตอชวตสาธารณะของผคนอยางกวางขวางเชนกน ประชาสงคมทงแนวชมชนนยมและแนวขบวนการเคลอนไหวทางสงคมวา ถงแมจะมความส าคญแตกเกยวพนกบชวตของผคนไมมากนก ประชาสงคมแบบเสรนยมกลบกลายเปนพนทซงชวตของผคนเขาไปสมพนธมากกวาเสยอก

3. ประชาสงคมกบบทบาทตอสงคมการเมองไทย

เราจะมวธการประเมน หรอพจารณาบทบาทของประชาสงคมทมตอสงคมการเมองไทยอยางไร และควรจะมกรอบและตวชวดผลส าเรจ ลมเหลว หรอผลสะเทอนประชาสงคมอยางไร Larry Diamond กลาววา ประชาสงคมเปนทงจดหมายและวธการหรอกระบวนการของการพฒนาประชาธปไตย นนหมายความวา เขาไดชใหเหนบทบาทของประชาสงคมในกระบวนการสรางและจรรโลงประชาธปไตย เพราะการท างานของประชาสงคมในการสรางพนททางสงคมการ และการด ารงอยในกระบวนการสรางและจรรโลงประชาธปไตยดวย บทบาทของประชาสงคมจงมลกษณะทมากไปกวา การรวมกลมกอนของผคนในลกษณะของกลมผลประโยชนหรอกลมผลกดนทอาศยกลมเปนเครองมอในการปกปองหรอตอสผลกดนใหไดมาซงผลประโยชนของกลมตน อยางไรกด เราอาจตองพจารณาบทบาทประชาสงคมท งในมตการสรางและจรรโลงประชาธปไตยของสงคมไทย และบทบาทในกระบวนนโยบายสาธารณะดวย เนองจากประชาสงคมกมหลายประเภท ลกษณะ และมความแตกตางในจดหมาย ดวยเชนกน ดงนน ในการบรรยายจะพจารณาใหเหนทง 2 มต (พอเปนตวอยางใหนสตเหนภาพ เพราะคงไมสามารถท าไดครอบคลมทงหมด)

~ 14 ~

ในมตการสรางและจรรโลงประชาธปไตยของสงคมไทย เราจงเหนบทบาทของขบวนประชาสงคมในหลายลกษณะทผลกดนใหเกดการท าใหประชาธปไตยแบบตวแทนซงในทศนะผบรรยายเหนวามความจ าเปน แตไมเพยงพอ นบตงแตเหตการณพฤษภาทมฬ 2535 เปนตนมาเราจงเหนการเคลอนไหวเพอสรางและจรรโลงประชาธปไตยในหลายดาน ดงเชน การผลกดนใหเกดการปฏรปการเมองโดย “ขบวนการเคลอนไหวธงเขยว” ซงน ามาสการขยายการเมองภาคประชาชนเชงสถาบนขน ผบรรยายเหนวา การเมองภาคประชาชนเชงสถาบนกคอ การขยายขอจ ากดประชาธปไตยแบบตวแทนมาสประชาธปไตยทางตรงมากขน เพราะหวใจของประชาธปไตยทางตรงกคอ การถายโอนอ านาจออกจากระบบตวแทนหรอผแทนมาสการใชกนเองโดยประชาชนมากยงขน ดงเราจะเหนไดจากบทบญญตใหประชาชนสามารถรเรมออกกฎหมายโดยการเขาชอ การลงประชามต/ประชาพจารณ การถอดถอนผบรหารระดบสงโดยประชาชน ฯลฯ

นอกจากน ยงเกดการผลกดนใหมการเปลยนแปลงในเชงความสมพนธทางอ านาจ ความสมพนธในมตของสทธความเปนพลเมอง สทธชมชน การสรางชองทางกลไกการมสวนรวมในกระบวนการตดสนใจ หรอการสรางททางในพนทระบบการเมองปกต ดงกรณการเคลอนไหวของขบวนการเคลอนไหวสมชชาคนจนและอนๆ ซงไดสรางเครอขายรวมรวมกบขบวนการประชาธปไตย ขบวนการคนจนในเมอง ทมเครอขายกวางขวาง รวมไปถงขบวนการคนชนกลางในเมอง ฯลฯ ซงพวกเขาเรยกวา กระบวนการสรางและจรรโลงประชาธปไตยเพอสราง "รฐธรรมนญทกนไดและประชาธปไตยทเหนหวคนจน" ดงจะเหนไดวามความคบหนาไปอยางมากในปจจบนทปรากฏในมาตราตางของรฐธรรมนญ 2550

การเคลอนไหวของคนจนยงผลกดนใหบทบญญตรฐธรรมนญฉบบใหมตางๆ มผลดานบวกตอการสรางพนททางการเมองแกขบวนเคลอนไหว กลาวคอ ขบวนการประชาชนสามารถใชรฐธรรมนญในการอางอง และเปนฐานการอางความชอบธรรมในการตอสเคลอนไหวเพอการแกปญหาปากทอง และปกปองสทธได มการยายอ านาจการตดสนใจมาสภาคประชาชนมากยงขน มการปรบสมพนธภาพทางอ านาจในแนวราบ มการสรางกลไกในการมสวนรวมในกลไกการตดสนใจบางอยาง ประชาชนสามารถเสนอปญหาและสรางประเดนสาธารณะผานกลไกใหมของรฐธรรมนญ เชน องคกรอสระ เชน คณะกรรมการสทธมนษยชน วฒสมาชก คณะกรรมาธการรฐสภา ฯลฯ (เรามกจะเหนขบวนการประชาชนมกเชอเชญ สว. โดยเฉพาะกลมวฒฯอสระ คณะกรรมการสทธฯ ลงพนทปญหา หรอประกนตวผตองหาในพนทซงมความขดแยงและถกเจาหนาทรฐจบกมอยเสมอๆ )

~ 15 ~

หลงการรฐประหาร 19 กนยายน 2549 มการประกาศใชกฎหมายอยางนอย 2 ฉบบ ทเขามาหนนเสรมใหเกดพนทและการขบเคลอนของประชาสงคมหรอการเมองภาคประชาชนทชดเจนมากยงขน กลาวคอ พ.ร.บ.สภาพฒนาการเมอง และพ.ร.บ.สภาองคกรชมชน

ในมตดานนโยบายสาธารณะ งานวทยานพนธของ เอกพล เสยงดง เรอง “ผลสะเทอนจากการตอสของขบวนการคนจนและคนดอยอ านาจในสงคมไทยตงแตป 2531-2549” ซงมวตถประสงคเพอศกษาวา การตอสของขบวนการคนจนและคนดอยอ านาจในสงคมไทย ชวงตงแต พ.ศ. 2531-2549 กอใหเกดผลสะเทอนทางการเมองและสงคมอยางไรบาง เขาเลอกขบวนการคนจนและคนดอยอ านาจจ านวน 6 ขบวนการ ไดแก สมชชาเกษตรกรรายยอยภาคอสาน เครอขายกลมเกษตรกรภาคเหนอ สมชชาคนจน เครอขายหนสนชาวนาแหงประเทศไทย เครอขายสลม 4 ภาค และคณะกรรมการสมานฉนทแรงงานไทย พบวา การตอสของขบวนการคนจนฯกอใหเกดผลสะเทอนทางการเมองและสงคม อยางนอย 2 ประการ คอ ประการแรก การเคลอนไหวของขบวนการคนจนฯ เพอเขามสวนรวมในกระบวนการทางนโยบายทเกยวของกบวถชวตของตนโดยตรง แสดงใหเหนถงการเพมพนททางการเมองของคนจนและคนดอยอ านาจในระบบการเมองทเปลยนเปนประชาธปไตยมากยงขน ประการทสอง การเคลอนไหวของขบวนการคนจนฯ กอใหเกดผลสะเทอนซงกนและกนระหวางขบวนการคนจนในรปของการใชกรอบการกระท ารวม รปแบบองคกรการเคลอนไหวของขบวนการและชดยทธวธการตอสทมความคลายคลงกน สบเนองมาจากการเคลอนไหวรวมกนโดยตรงของขบวนการคนจนฯในรปของเครอขายความรวมมอ การไดรบอทธพลทางออมผานทางชมชนของขบวนการคนจนฯ การตดตอสอสารระหวางนกเคลอนไหวของขบวนการคนจน และโครงสรางโอกาสทางการเมองทด ารงอย

ปจจบนเราจงเหนไดวา มกฎหมายนโยบายเพอแกไขปญหาใหแกคนจนมากมาย (รวมทงนโยบายทเรยก “ประชานยม” ดวยเชนกน ) รฐธรรมนญ 2540 และ 2550 ไดมบทบญญตหมวดท 5 วาดวยแนวนโยบายแหงรฐ ซงคงจะเปนการเกนเลยทจะกลาววา มาจากการเคลอนไหวผลกดนโดยขบวนการประชาสงคมทเตบโตขนมา ยงมตวอยางอกมากมาย เชน การเคลอนไหวของขบวนการคดคานโครงการฝายราศไศล และอนๆ แมจะไมมการคดคานทสามารถท าใหเกดการทบเขอน แตสงทเกดขนคอ กระทบตอผมอ านาจตดสนใจเชงนโยบายในหลายระดบ เชน การยอมใหมคณะกรรมการแกไขปญหาหรอยอมเจรจา ยอมใหมคณะกรรมการศกษาผลกระทบและน าผลการศกษามาพจารณาตดสนใจในเชงนโยบายการบรหารจดการเขอน ฯลฯ การเคลอนไหวยงท าใหประเดนเหลานกลายเปนประเดนทางสาธารณะ เชน เดยวกบอกหลายขบวนการเคลอนไหว ดงกรณการเคลอนไหวเรองโฉนดชมชนของชาวบานเครอขายปฏรปทดน

~ 16 ~

แหงประเทศไทยไดน าไปสการบรรจเอาไวในนโยบายของรฐบาลพรรคประชาธปตยในทสด (หลงจากทเคลอนไหวมาหลายป) ในแงนการพจารณาผลสะเทอนจงควรมองอยางเปนกระบวนการและตองดภายใตพฒนาการดวย (ไมใชดแบบขาว-ด าวาเมอเคลอนไหวแลวแพ-ชนะ สามารถหยดย งไดหรอผลกดนได-ไมได) ในระดบพนทการเมองทองถน จะเหนไดวา การเตบโตขององคกรชมชนทตองการสรางพนทเชงนโยบายระดบทองถนโดยเขาไปเชอมกบทง “ทองถน” และ “ทองท” (เชน งานแบบสภาองคกรชมชน และขบวนจงหวดจดการตนเอง ฯลฯ) กควรพจารณาวา การขบเคลอนโดยประชาสงคมไดน าไปการสรางพนทเชงนโยบายระดบทองถนทกาวหนามากยงขน บรรณานกรม

จามร เชยงทอง. ววฒนาการของประชาสงคมในสงคมไทย สถาบนวจยเพอการพฒนาประเทศไทย (TDRI), 2543

ชชย ศภวงศc]t ยวด คาดการณไกล บรรณาธการ. ประชาสงคม : ทรรศนะนกคดในสงคมไทย /ประเวศ วะส ... [และคนอน ๆ] ; กรงเทพฯ : มตชน, 2541

ชลทศ ตงเจรญ. “แนวคดประชาสงคม(ทางตะวนตก) : กลมความหมายและองคประกอบ)” โครงการวจยเรอง “มาตรการกฎหมายในการเสรมสรางความเขมแขงของประชาสงคมไทย” (บทสรปส าหรบผบรหาร) สนบสนนโดยสถาบนวจยสงแวดลอมไทย (ม.ป.ป.)

ธเนศ อาภรณสวรรณ . ประชาสงคม : พฒนาการและนยยะแหงอนาคต [จลสาร] กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา, 2540

พษณ เสงยมพงษ “ประชาสงคมทามกลางภาครฐและภาคเอชน : การปฏสมพนธและบทบาทใน กระบวนการนโยบายสาธารณะไทย” เอกสารประกอบการประชมทางวชาการเนองในครบวาระ 50 ป คณะรฐศาสตร จฬาฯ ซงจดขนในวนท 14 และ 17-20 ส.ค. 2541 ณ ศนยการประชมแหงชาตสรกต และ ณ อาคารประชาธปก-ร าไพพรรณ จฬาฯ

พระไพศาล วสาโล. พทธศาสนากบประชาสงคม” ใน พระไพศาล วสาโล, ผาสก พงษไพจตร, อานนท กาญจนพนธ ประชาสงคมและวฒนธรรมชมชน กรงเทพฯ : คณะกรรมการด าเนนงานฉลอง 100 ป ชาตกาล นายปรด พนมยงค รฐบรษอาวโส, 2544หนา 2-60

ไพบลย วฒนศรธรรม. ประชาคมต าบล กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา, 2540 พฤฒสาณ ชมพล. “แนวคดประชาสงคมในประเทศไทย” โครงการวจยเรอง “มาตรการกฎหมายใน

การเสรมสรางความเขมแขงของประชาสงคมไทย” (บทสรปส าหรบผบรหาร) สนบสนนโดยสถาบนวจยสงแวดลอมไทย (ม.ป.ป.)

~ 17 ~

ยทธนา วรณปตกลและสพตา เรงจต ส านกพลเมอง กรงเทพมหานคร : มลนธการเรยนรและ พฒนาประชาสงคม, 2542.

อนชาต พวงส าล, บรรณาธการ. ทศบานทางเมอง : บนเสนทางประชาสงคมไทย กรงเทพฯ : สถาบนการเรยนรและพฒนาประชาสงคม, 2543

อนชาต พวงส าลและ กฤตยา อาชวนจกล, บรรณาธการ, ขบวนการประชาสงคมไทย : ความ เคลอนไหวภาคพลเมอง นครปฐม : โครงการวจยและพฒนาประชาสงคม มหาวทยาลยมหดล, 2542

อนชาต พวงส าล และ วรบรณ วสารทสกล ประชาสงคม : ค า ความคดและความหมาย [จล สาร] กรงเทพฯ : สถาบนชมชนทองถนพฒนา, 2540

เอนก เหลาธรรมทศน ประชาสงคม : ประสบการณจากการอานและสอนทจอหน ฮอปกนส / กรงเทพฯ : ทปปง พอยท, 2546

เอนก เหลาธรรมทศน. “สวนรวมทมใชรฐ : ความหมายของประชาสงคม” ใน อนชาต พวงส าล, และ กฤตยา อาชวนจกล, บรรณาธการ, ขบวนการประชาสงคมไทย : ความเคลอนไหวภาคพลเมอง นครปฐม : โครงการวจยและพฒนาประชาสงคม มหาวทยาลยมหดล, 2542 ,หนา 35-61