รายงานการถอดบทเรยนการตอบโตสถานการณฉกเฉน

กรณการระบาดของโรคไขเลอดออกในพนท

เครอขายบรการสขภาพท ๑๑

โดย...

กลมปฏบตการควบคมโรคและตอบโตภาวะฉกเฉนทางดานสาธารณสข

ส านกงานปองกนควบคมโรคท ๑๑ จงหวดนครศรธรรมราช

ทปรกษา

นายแพทยภาณมาศ ญาณเวทยสกล ผอ านวยการส านกงานปองกนควบคมโรคท ๑๑

จงหวดนครศรธรรมราช

คณะผจดท า

นางปรงจต หมายด นกวชาการสาธารณสขเชยวชาญ

นายอนนต ด าแปน นกวชาการสาธารณสขช านาญการ

นายสมบรณ หนนวล นกวชาการสาธารณสขช านาญการ

นายบญฤทธ แทนบญ นกวชาการสาธารณสขช านาญการ

นางสาวสมานศร ค าสมาน นกวชาการสาธารณสขช านาญการ

นายอมรเทพ เยาวยอด นกวชาการสาธารณสขปฏบตการ

ค ำน ำ การระบาดของโรคไขเลอดออกเปนปญหาสาธารณสขทส าคญในพนท 7 จงหวดภาคใตตอนบน จากการเฝาระวงโรคของส านกงานปองกนควบคมโรคท 11 จงหวดนครศรธรรมราช ตงแตวนท 1 มกราคม – 31 สงหาคม 2556 ไดรบรายงานผปวยไขเลอดออก จ านวนทงสน 11,220 ราย อตราปวย 261.17 ตอประชากรหนงแสนคน มรายงานผปวยเสยชวต 15 ราย อตราตาย เทากบ 0.35 ตอประชากรแสนคน อตราผปวยตายรอยละ 0.13 จงหวดทมอตราปวยตอประชากรแสนคน สงสด คอ จงหวดภเกต มอตราปวยเทากบ 507.61 รองลงมา คอ จงหวดกระบ(417.72) จงหวดพงงา(290.49) จงหวดชมพร(260.24) จงหวดนครศรธรรมราช(255.85) จงหวดสราษฎรธาน(131.43) และจงหวดระนอง(128.66) ตามล าดบ ซงสงกวาภาพรวมของประเทศและภาคใต จดเปนภาวะฉกเฉนทางดานสาธารณสขทส าคญในพนท ทหนวยงานสงกดกระทรวงสาธารณสข และหนวยงานภาคเครอขายทเกยวของเรงรดด าเนนการปองกนควบคมโรคในพนท รวมทงส านกงานปองกนควบคมโรคท 11 จงหวดนครศรธรรมราช ไดด าเนนการตอบโตภาวะฉกเฉนของโรคไขเลอดออก ตงแตเดอนเมษายน – สงหาคม 2556 การด าเนนงานมหลายหนวยงานเขามามสวนรวมและมบทบาทตอการด าเนนงานทงทแตกตางกนและคลายคลงกน แตผลกระทบของการเกดโรคยงคงพบอบตการณของโรคทสงดงปรากฏขางตน จงจ าเปนตองด าเนนการถอดบทเรยน เพอคนหาปญหา อปสรรค และเรยนร เรองราวทดของการด าเนนงาน เพอการปรบปรง พฒนาตอไปในอนาคต

คณะผจดท า

สำรบญ

เรอง หนำ

๑. เตมเตมองคความร สปฏบตการ ๑

๒. ความมงมน... สความส าเรจ ๒๖

๓. ปจจยสความส าเรจ... ๓๐

๔. สรปบทเรยนทไดจากการตอบโตภาวะฉกเฉนทางสาธารณสข

กรณเรงรดควบคมการระบาดของโรคไขเลอดออก ๓๘

1

ไขเดงก ( Dengue fever), ไขเลอดออกเดงก (Dengue hemorrhagic fever) หรอในประเทศไทยนยมเรยกวา ไขเลอดออก เปนโรคตดเชอซงระบาดในเขตรอน เกดจากการตดเชอไวรสเดงก ผปวยจะมอาการไข ปวดศรษะ ปวดกลามเนอ ปวดขอ และมผนลกษณะเฉพาะซงคลายกบผนของโรคหด ผปวยสวนหนงจะมอาการรนแรง จนกลายเปนไขเลอดออกเดงกทเปนอนตรายถงชวต ซงท าใหมเลอดออกงาย มเกลดเลอดต า และมการรวของพลาสมา หรอรนแรงมากขนเปนกลมอาการไขเลอดออกชอก (Dengue shock syndrome) ซงมความดนโลหตต าอยางเปนอนตรายได

ไขเลอดออกตดตอผานทางพาหะคอยงหลายสปชสในจนส Aedes โดยเฉพาะ A. aegypti หรอยงลายบาน ไวรสเดงกมชนดยอยอยสชนด การตดเชอไวรสชนดหนงมกท าใหผปวยมภมคมกนตอไวรสชนดนน ๆ ไปตลอดชวต แตมภมคมกนตอไวรสเดงกชนดอน ๆ ในเวลาสน ๆ การตดเชอไวรสเดงกชนดอนในภายหลงเพมความเสยงของภาวะแทรกซอนรนแรง การปองกนโรคท าโดยลดจ านวนแหลงเพาะพนธและจ านวนของยง และปองกนมใหยงลายกด เพราะยงไมมวคซนในทางพาณชย

ยงไมมวธจ าเพาะในการรกษาไขเลอดออก การรกษาหลก ๆ เปนการรกษาประคบประคอง ส าหรบผปวยทอาการไมรนแรงรกษาโดยการทดแทนสารน า อาจใชการกนทางปากหรอการใหทางหลอดเลอดด า และส าหรบผปวยทมอาการรนแรงรกษาโดยใหสารน าหรอเลอดหรอองคประกอบของเลอดทางหลอดเลอดด า อบตการณของไขเลอดออกเพมสงขนมากตงแตชวงครสตทศวรรษ 1960 โดยมผปวยตดเชอ 50-100 ลานคนในแตละป โรคนมการอธบายเอาไวครงแรกตงแต ค.ศ. 1779 สวนไวรสทเปนสาเหตและกลไกการตดตอนนคนพบเมอชวงตนครสตศตวรรษท 20 ตงแตหลงสงครามโลกครงทสองเปนตนมาไขเลอดออกไดกลายเปนปญหาทส าคญอยางหนงทวโลก มประเทศทเปนพนทระบาดมากกวา 110 ประเทศ ปจจบนนอกจากความพยายามในการลดจ านวนยงแลวยงมความพยายามในการพฒนาวคซนและยาทออกฤทธโดยตรงกบไวรสอยดวย

• เตมเตมองคความร สปฏบตการ ๑

2

อาการและอาการแสดง

ภาพแสดงอาการของผปวยไขเลอดออก

ผตดเชอไวรสเดงกสวนใหญไมมอาการใดๆ (80%) หรอมอาการเพยงเลกนอย เชน เปนไข และไมมภาวะแทรกซอนใด] อกสวนหนงมอาการรนแรงกวา (5%) และเพยงสวนนอยเทานนทอาการรนแรงมากจนเสยงตอการเสยชวต ระยะฟกตวของโรคอยท 3-14 วน แตสวนใหญประมาณ 4-7 วน ดงนนส าหรบคนทไมไดอาศยอยในพนทระบาด แตเดนทางกลบมาจากพนทระบาด และมไขหลงกลบมาเกน 14 วน มโอกาสนอยมากทจะเปนไขเลอดออกเดงก ผปวยเดกสวนใหญมอาการไมตางจากหวดหรอกระเพาะอาหารกบล าไสอกเสบ (ทองเสย อาเจยน) แตมโอกาสปวยหนกไดมากกวาผใหญ แมอาการระยะแรกจะคอนขางไมรนแรง แตจะมไขสงดวย

การด าเนนโรค อาการของไขเลอดออกคอมไขเฉยบพลน ปวดศรษะ ปวดกลามเนอ ปวดขอ และผน อาการ

ปวดขอและปวดกลามเนอนเปนทมาของชออกชอหนงของไขเลอดออก คอ break-bone fever ("ไขกระดกแตก") โดยมการด าเนนโรคแบงออกเปนสามระยะ คอระยะไข ระยะวกฤต และระยะฟน ในระยะไข ผปวยจะมไขสง มกสงเกน 40 องศาเซลเซยส มอาการปวดตามตวและปวดศรษะ ระยะนมกกนเวลา 2-7 วน ผปวยระยะไขทมอาการ 50-80% จะมผนขน โดยอาจพบในวนแรกๆ ของอาการปวยม

3

ลกษณะเปนปนแดง (erythema) หรอพบในวนท 4-7 มลกษณะเปนผนคลายผนของโรคหด อาจมจดเลอดออก หรออาจมเลอดออกจากเยอบไดเลกนอย เชนจากในปาก หรอในจมก ลกษณะเฉพาะส าหรบอาการไขของไขเลอดออกคอมการมไขขนสองรอบ คอมไขขนครงหนง จากนนไขจงลดลงไป และมไขขนตออก 1-2 วน แตแบบแผนอาการไขของไขเลอดออกกมความแตกตางกนมาก และยงไมมขอสรปชดเจนวาแบบแผนไขเฉพาะเชนนปรากฏขนบอยเพยงใด ผปวยบางคนมอาการด าเนนไปถงระยะวกฤต คอชวงทไขลง ระยะนมกกนเวลา 1-2 วน ซงผปวยอาจมสารน าสะสมในชองปอดและชองทองไดอยางมากเนองจากสารน ารวออกจากผนงหลอดเลอดฝอยทอยในภาวะทมสภาพใหซมผานไดสงขนอยางมากจากตวโรค ท าใหมสารน าในระบบไหลเวยนนอยลง และมการไหลของเลอดไปเลยงอวยวะส าคญนอยลง อาจมการท างานของอวยวะตางๆ ลมเหลว และมเลอดออกไดมาก โดยมกออกจากทางเดนอาหาร ภาวะชอก (กลมอาการชอกจากไขเลอดออก, dengue shock syndrome) และการมเลอดออก ("ไขเลอดออก", dengue hemorrhagic fever) นนพบในผปวยไขเดงกไมถง 5% อยางไรกดผทเคยตดเชอไวรสเดงกชนดอนมากอนแลว (ตดเชอครงนเปนครงทสอง) จะมความเสยงสงกวาน ระยะวกฤตนพบบอยในเดกและวยรนมากกวาวยอน แมจะพบนอย ระยะตอมาคอระยะฟน สารน าทรวออกจากหลอดเลอดจะไหลกลบคนเขามา ระยะนกนเวลา 2-3 วน ผปวยอาจรสกดขนอยางมาก อาจมอาการคนมาก หรอหวใจเตนชาได ในระยะนผปวยอาจมสารน าในรางกายเกน ซงหากเสยสมดลจนท าใหสมองบวม กอาจมระดบการรสกตวลดลงหรอมอาการชกได

ปญหาทพบรวม บางครงไขเลอดออกอาจสงผลตอระบบอนของรางกายได โดยอาจมเฉพาะอาการของระบบนน

ๆ โดยไมมอาการของไขเลอดออก หรอมอาการของไขเลอดออกและอาการของระบบอนไปพรอมกนกได 0.5-6% ของผปวยทมอาการรนแรง มการลดลงของระดบความรสกตว ซงอาจเปนผลโดยตรงจากการตดเชอไวรสทสมอง ท าใหเกดสมองอกเสบ หรอเปนผลโดยออมจากการทอวยวะส าคญท างานบกพรอง เชน ตบ ความผดปกตอนทางระบบประสาททมการรายงานในผปวยไขเลอดออก เชน ไขสนหลงอกเสบตามขวาง และกลมอาการกลแลง-บารเร และความผดปกตอนทพบไดนอยยงกวา เชน กลามเนอหวใจอกเสบจากการตดเชอ และตบวายเฉยบพลน เปนตน

สาเหต

โรคไขเลอดออก เปนโรคตดตอทเกดจากยงลาย (Aedes aegyti) ตวเมย บนไปกดคนทปวยเปนไขเลอดออกโดยเฉพาะชวงทมไขสง เชอไวรสเดงกจะเพมจ านวนในตวยงประมาณ 8-10 วน เชอไวรสแดงกจะไปทผนงกระเพาะและตอมน าลายของยง เมอยงกดคนกจะแพรเชอสคน เชอจะอยในรางกายคนประมาณ 2-7 วนในชวงทมไข หากยงกดคนในชวงนกจะรบเชอไวรสมาแพรใหกบคนอน ซงสวนใหญมกจะเปนเดก โรคนระบาดในฤดฝน ยงลายชอบออกหากนในเวลากลางวนตามบานเรอน และโรงเรยน ชอบวางไขในน าสะอาดทอยนงๆ ตามภาชนะทมน าขง เชน ยางรถยนต กะลา กระปอง จานรองขาตกบขาว แตไมชอบวางไขในทอระบายน า หวย หนอง คลอง บง ฯลฯ

4

ไวรสวทยา

ภาพจากกลองจลทรรศนอเลกตรอน แสดงใหเหนกลมของตวไวรสไขเดงก (จดด าๆ กลางภาพ)

ไวรสไขเดงก (Dengue fever virus, DENV) เปนไวรสชนดอารเอนเอไวรสในแฟมล Flaviviridae จนส Flavivirus ไวรสอนในแฟมลน เชน ไวรสไขเหลอง ไวรสเวสทไนล ไวรสไขสมองอกเสบเซนตหลยส ไวรสไขสมองอกเสบเจอ ไวรสไขสมองอกเสบซงมหมดเปนพาหะ, ไวรสโรคปายาซานร และไวรสไขเลอดออกออมสก สวนใหญตดตอโดยมแมลงหรอแมง (ยง หรอหมด เหบ เปนตน) เปนพาหะ จงเรยกรวมกนวา arbovirus มาจาก arthropod-borne virus (ไวรสซงตดตอโดยมสตวขาปลอง [arthropod] เปนพาหะ) จโนมของไวรสไขเดงกมขนาดประมาณ 11,000 นวคลโอไทดเบส ถอดรหสออกมาเปนโมเลกลโปรตน 3 ชนด (C, prM และ E) ซงประกอบกนเปนตวไวรส และโมเลกลโปรตนชนดอน ๆ อก 7 ชนด (NS1, NS2a, NS2b, NS3, NS4a, NS4b, NS5) ซงจะพบเฉพาะในเซลลโฮสททตดเชอ โดยเปนโปรตนทมความจ าเปนในการสรางไวรส ไวรส DENV มอย 4 สายพนธหรอซโร

5

ไทป คอ DENV-1, DENV-2, DENV-3 และ DENV-4 เชอกนวาการตดเชอไวรสซโรไทปหนง ๆ จะท าให มภมคมกนตอไวรสซโรไทปนน ๆ ไปตลอดชวต และมภมคมกนตอไวรสซโรไทปอน ๆ ไดในชวงสน ๆ

การตดตอ

ยงลายบานก าลงดดเลอดมนษย

ไวรสเดงกตดตอผานทางยงลายเปนหลก โดยเฉพาะยงลายบาน หรอ A. aegypti ซงมถนอาศยในเขตศนยสตร บรเวณพนทละตจด 35° เหนอและใตเสนศนยสตร ซงสงจากระดบน าทะเลไมเกน 1,000 เมตร สวนใหญจะกดคนในเวลากลางวน ยงลายชนดอนๆ ทเปนพาหะของไขเลอดออกไดแก A. albopictus, A. polynesiensis และ A.scutellaris โฮสตหลกของไวรสไขเลอดออกคอมนษย แตกสามารถพบเชอในไพรเมตชนดอนนอกจากมนษยได การกดเพยงครงเดยวกสามารถท าใหตดเชอได เมอยงตวเมยดดเลอดจากผตดเชอไขเลอดออกจะท าใหมการตดเชอในทางเดนอาหารของยงตวนน ตอมา 8-10 วน ไวรสจะแพรไปยงเนอเยออนๆ ของตวยงรวมทงตอมน าลายของยงดวย ท าใหมการหลงตวไวรสออกมาในน าลายของยง ยงไมปรากฏวาการตดเชอไวรสไขเลอดออกจะมผลเสยใดๆ ตอยงทตดเชอ ซงจะมการตดเชอไปตลอดอายขย ยงลายบานมกวางไขในแหลงน าขง ใกลทอยอาศยของมนษย และมกดดเลอดจากมนษยมากกวาสตวมกระดกสนหลงอนๆ

ภาวะเสยง ผปวยทเปนทารกหรอเดกเลกมโอกาสปวยรนแรงมากกวาชวงอายอน และมกพบบอยในเดกทมสขภาพทวไปคอนขางด ซงขดกบโรคตดเชอจ านวนมาก ปจจยเสยงอนทท าใหเกดโรค

6

รนแรง ไดแก เปนเพศหญง มดชนมวลกายสง และปรมาณไวรส แมไวรสทกชนดสามารถท าใหเกดโรคไดทงแบบไมรนแรงไปจนถงรนแรงมากไมตางกน แตสายพนธไวรสกเปนปจจยเสยงหนง ความเสยงการเปนโรครนแรงจากการตดเชอครงทสองเพมขนหากผปวยเคยไดรบซโรไทป DENV-1 แลวไดรบซไรโทไทป DENV-2 หรอ DENV-3 ภายหลง หรอหากผปวยเคยไดรบ DENV-3 แลวตดเชอ DENV-2 ภายหลง และผทปวยดวยโรคเรอรงอยเดมแลว (เชน เบาหวาน หรอหอบหด) มโอกาสปวยรนแรงถงชวตมากกวา มการศกษาพบความแตกตางตามปกต (โพลมอรฟซม) ของยนบางยนมความสมพนธกบการเพมโอกาสการมอาการปวยรนแรงเมอปวยเปนไขเลอดออก ตวอยางของยนเหลาน เชน ยนทถอดรหสออกมาเปน TNFα, mannan-binding lectin, CTLA4, TGFβ, DC-SIGN และ HLA บางชนด ภาวะพรองเอนไซมกลโคส-6-ฟอสเฟตดไฮโดรจเนส (ภาวะพรองเอนไซมจ-6-พด) กเพมความเสยง นอกจากนยงพบวาการมโพลมอรฟซมของยนทถอดรหสออกมาเปนตวรบวตามนดและ FcγR อาจสามารถลดโอกาสการปวยรนแรงในการตดเชอครงทสองได

กลไก

เมอยงทมไวรสเดงกกดมนษย ไวรสจะเขาสผวหนงรวมกบน าลายของยง ไวรสจะยดเกาะและเขาสเซลลเมดเลอดขาวและสบพนธอยภายใตเซลลขณะทเมดเลอดขาวเคลอนไปทวรางกาย เซลลเมดเลอดขาวจะสนองโดยผลตโปรตนสงสญญาณหลายชนด เชน ไซโตไคนและอนเตอรเฟอรอน ซงท าใหเกดหลายอาการ เชน มไข อาการคลายหวด และปวดรนแรง ในการตดเชอรนแรง มการผลตไวรสภายในรางกายสงขนมาก และอวยวะอกหลายชนด (เชน ตบและไขกระดก) อาจเกดผลกระทบได ของเหลวจากกระแสเลอดซมผานผนงหลอดเลอดขนาดเลกเขาสชองวางล าตวเนองจากการท าหนาทผดปรกตของเยอบ ผลท าใหมเลอดไหลเวยนอยในเสนเลอดนอยลง และความดนเลอดลดลงจนไมสามารถสงเลอดไปเลยงอวยวะส าคญเพยงพอ ยงกวานน การท าหนาทผดปรกตของไขกระดกเนองจากเซลลพยงตดเชอท าใหเกลดเลอดลดจ านวนลง ซงจ าเปนตอการแขงตวของเลอด จงเพมความเสยงของอาการเลอดออก อนเปนภาวะแทรกซอนหลกภาวะหนงของไขเลอดออก

การถายแบบของไวรส

เมออยในผวหนงแลว ไวรสเดงกยดเกาะกบเซลลแลงเกอรฮานส (กลมเซลลเดนไดรตในผวหนงทระบจลชพกอโรค) ไวรสเขาสเซลลผานการยดเกาะระหวางโปรตนไวรสกบโปรตนเยอหมบนเซลลแลงเกอรฮานส โดยเฉพาะ C-type lectin ทเรยกวา DC-SIGN ตวรบแมนโนส และ CLEC5A ซง DC-SIGN ตวรบไมจ าเพาะกบสงแปลกปลอมบนเซลลเดนไดรต ดเหมอนจะเปนจดหลกของการเขา เซลลเดนไดรตเคลอนไปยงปมน าเหลองทใกลทสด ขณะเดยวกน จโนมไวรสถกแปลรหสในเวสเคลทมเยอหมบนเอนโดพลาสมกเรตคลมของเซลล ทซงบรเวณสงเคราะหโปรตนของเซลลผลตโปรตนของไวรสใหมซงท าซ าอารเอนเอไวรสและเรมกอเปนอนภาคไวรส อนภาคไวรสทยงเจรญไมเตมทถกสงไปยงกอลจคอมเพลกซ ซงเปนสวนของเซลลทโปรตนบางชนดไดรบสายน าตาลทจ าเปน (ไกลโคโปรตน) ไวรสใหมทเจรญเตมทแลวจะเคลอนบนผวเซลลทตดเชอและปลอยออกไปโดยกระบวนการเอกโซไซโทซส จากนน ไวรสจะสามารถเขาสเซลลเมดเลอดขาวอกเซลลหนงได เชน มอโนไซตและแมโครฟาจ เซลลทตดเชอระยะแรกจะมปฏกรยาสรางอนเตอรเฟยรอน ซงเปนไซโตไคนทเพมการปองกนการตดเชอไวรสผานระบบภมคมกนแตก าเนดโดยเพมการผลตโปรตนกลมใหญทอาศย JAK-STAT pathway เปนสอกลาง ไวรสเดงกบางซโรไทปอาจมกลไกชะลอกระบวนการน อนเตอรเฟยรอนยงกระตนระบบ

7

ภมคมกนทเกดขนภายหลง ซงน าไปสการผลตแอนตบอดตอไวรส เชนเดยวกบทเซลลซงจะท าลายเซลลทตดเชอไวรสทงหมดโดยตรง มการผลตแอนตบอดหลายชนด บางชนดจบกบโปรตนไวรสอยางแนนและชวยในกระบวนการฟาโกไซโทซส (การกนและท าลายโดยเซลลทเปลยนไปท าหนาทเฉพาะ) แตบางชนดเกาะกบไวรสไมแนนและคลบคลายวา แทนทแอนตบอดนจะสงไวรสเขาสกระบวนการฟาโกไซโทซสสวนหนง แตไวรสจะไมถกท าลาย กลบสามารถถายแบบได

การวนจฉย การใหการวนจฉยไขเลอดออกสวนใหญ โดยเฉพาะในพนทระบาด เชนประเทศไทย

เปนการวนจฉยทางคลนก อาศยอาการและผลการตรวจรางกาย อยางไรกดอาการในระยะแรกของไขเลอดออกแยกไมไดจากการตดเชอไวรสธรรมดาทวๆไป ส าหรบผปวยทอยในพนทระบาด อาการทนาสงสยวาอาจจะเปนไขเลอดออกคออาการไขรวมกบอาการสองอยางจากอาการตางๆ ไดแก คลนไสอาเจยน ผน ปวดตามตว เมดเลอดขาวต า ทนเกตเทสทผลบวก หรออาการเตอนใดๆ ตามตาราง ซงอาการเตอนเหลานมกปรากฏกอนการด าเนนโรคไปเปนไขเลอดออกรนแรง การตรวจทนเกตเปนการตรวจทมประโยชนมากในพนททไมสามารถสงตรวจทางหองปฏบตการไดทนท ท าโดยใชเครองวดความดนโลหตพนรอบแขนและรดไวหานาท จากนนนบจดเลอดออกทปรากฏขน ยงมจดมากกยงมความนาจะเปนของการเปนไขเลอดออกมาก โรคอกโรคหนงทคลายไขเลอดออกมากและแยกออกจากกนไดยากคอไขชคนกนยา ซงเปนโรคตดเชอไวรสอกโรคหนงทมอาการคลายกนและยงระบาดในพนทหลายๆ พนทซงมการระบาดของโรคไขเลอดออกอยแลวดวย นอกจากนยงอาจจ าเปนตองใชการตรวจอนๆ เพอแยกโรคทอาจท าใหมอาการคลายกบไขเลอดออกหากอาการและการตรวจรางกายไมชดเจน เชน มาลาเรย ฉหน ไขรากสาดนอย และไขกาฬหลงแอน ความผดปกตทพบไดเรวทสดจากการตรวจทางหองปฏบตการคอการพบเมดเลอดขาวต า ซงตอมาอาจพบมเกลดเลอดต าและเลอดเปนกรดเหตเมตาบอลกได ในกรณทมอาการรนแรง การรวของพลาสมาจะท าใหตรวจพบเลอดมความเขมขนสง (พบฮมาโตครตสง) และอลบมนในเลอดต า ภาวะมน าในชองเยอหมปอดและทองมานอาจพบไดจากการตรวจรางกายหากเปนมากๆ แตอาจตรวจพบไดเรวมากขนในระยะแรกๆ จากการใชการตรวจอนๆ เชนการตรวจดวยคลนอลตราซาวนดซงชวยใหสามารถตรวจพบผปวยทจะกลายเปนกลมอาการชอคจากไขเลอดออก ไดเรวขนในระยะแรกๆ แตยงมยงขอจ ากดเนองจากจ าเปนตองใชอปกรณราคาแพง ซงไมไดมในสถานพยาบาลทกๆ ท

การจ าแนกประเภท

ระบบการจ าแนกประเภทไขเลอดออกเดงกขององคการอนามยโลก ฉบบ พ.ศ. 2552 จ าแนกไขเลอดออกเดงกเอาไวเปนสองประเภท คอชนดไมมภาวะแทรกซอนและชนดรนแรง โดยใชแทนระบบจ าแนกประเภทฉบบ พ.ศ. 2550 ซงมรายละเอยดมากกวา เนองจากตองการใหการจ าแนกประเภทมความเขาใจงาย อยางไรกดระบบจ าแนกประเภทแบบเดมกยงคงมผใชอยอยางกวางขวาง โดยระบบ พ.ศ 2550 นไดจ าแนกประเภทของไขเลอดออกเดงกเอาไวเปน ไขซงจ าแนกประเภทไมได (undifferentiated fever), ไขเดงก (dengue fever) และไขเลอดออกเดงก (dengue hemorrhagic fever) โดยส าหรบประเภทไขเลอดออกเดงกเองกแบงออกเปนระดบ (grade) 1-4 โดยระดบ 1 ผปวยจะมไขและมอาการเบองตนของ "เลอดออก" ไดแกมจ าเลอดตามตวงายหรอทนเกตเทสทให

8

ผลบวก, ระดบ 2 จะมเลอดออกเองจากผวหนงหรอทอน, ระดบ 3 มอาการชอค และระดบ 4 ชอครนแรงจนไมสามารถวดความดนโลหตและชพจรได ไขเลอดออกเดงกระดบ 3 และ 4 เรยกรวมวา "กลมอาการชอคจากเดงก" (dengue shock syndrome)

การตรวจทางหองปฏบตการ อาจสามารถวนจฉยไขเลอดออกไดดวยการตรวจทางจลชววทยาหรอการตรวจหาเชอกอโรค ซงอาจท าไดโดยการแยกเชอไวรสดวยการเพาะเลยงเซลล การตรวจหาสารพนธกรรมดวยปฏกรยาลกโซพอลเมอเรส การทางวทยาเซรมเพอตรวจหาแอนตเจนของไวรสดวยปฏกรยาการจบกบแอนตบอด โดยการแยกเชอไวรสและการตรวจหาสารพนธกรรมเปนการตรวจทใหผลแมนย ากวาการตรวจหาแอนตบอด แตการตรวจเหลานยงไมมการใชแพรหลายเนองจากยงมราคาสงมาก และยงอาจใหผลลบ (ตรวจไมพบ) ไดในผปวยระยะแรก การตรวจเหลานจะมคณคาชวยในการวนจฉยกตอเมอท าในการปวยระยะเฉยบพลน ยกเวนการตรวจทางวทยาเซรม การตรวจหาแอนตบอด IgG และ IgM ทจ าเพาะตอชนดของไวรสใหประโยชนเปนการยนยนการวนจฉยในระยะทายๆ ของการด าเนนโรค รางกายจะเรมผลต IgG และ IgM หลงจากตดเชอไปแลว 5-7 วน ระดบ IgM จะตรวจพบไดสงสดหลงการตดเชอครงแรก แตในการตดเชอครงทสองหรอสามกยงมการผลต IgM อยเชนกนแมจะไมมากเทา หลงการตดเชอครงแรก 30-90 วน ระดบ IgM จะลดลงจนไมสามารถตรวจพบได โดยในการตดเชอทไมใชครงแรก ระดบ IgM จะลงลงเรวกวาน ในทางกลบกน IgG จะยงคงอยใหตรวจพบไดนานกวา 60 ป แมจะไมมอาการเลยกตาม จงมประโยชนในการตรวจวาเคยตดเชอมากอนหรอไม เมอมการตดเชอครงแรก ระดบ IgG จะเพมขนจนถงระดบสงสดท 14-21 วน และในการตดเชอครงตอๆ มา ระดบจะขนสงเรวกวาและสงมากกวา ทง IgG และ IgM เปนสารภมคมกนทมผลปองกนการตดเชอไวรสสายพนธ (ซโรไทป) นนๆ การตรวจทางหองปฏบตการเพอหาระดบ IgG และ IgG นนอาจมการแสดงปฏกรยาขามกนระหวางไวรสอนๆ ในกลมฟลาวไวรดได เชน ไวรสไขเหลอง ท าใหการแปลผลการตรวจมความซบซอนและยากมากขน การตรวจหาระดบ IgG เพยงอยางเดยวนนจะใชเปนเกณฑการวนจฉยไขเลอดอองเดงกไดกตอเมอเกบหางกน 14 วน และพบวามระดบเพมขนมากกวา 4 เทาเทานน สวนการตรวจ IgM ในผปวยทมอาการนน สามารถใชในการวนจฉยได

การรกษา

ปจจบนยงไมมยาตานไวรสจ าเพาะตอไขเดงก สงทส าคญทสดในการรกษาคอการรกษาสมดลสารน าเอาไว การรกษาทใหจะขนอยกบอาการ ซงมตงแตการใหกนสารน ารวมกบการตดตามใกลชดโดยไมตองรบไวรกษาในโรงพยาบาล ไปจนถงการเขารบการรกษาในโรงพยาบาลโดยมการใหของเหลวทางหลอดเลอดด า และ/หรอ การถายเลอด ขอพจารณาในการรบเขารกษาในโรงพยาบาลโดยทวไปจะดจากการมอาการเตอนดงทแสดงไวขางตน โดยเฉพาะผมโรคประจ าตว

ผปวยมกมความจ าเปนตองไดรบสารน าทางหลอดเลอดด าอยไมเกน 1-2 วน อตราจะคอยๆ ถกปรบใหเหมาะสมเพอใหมปสสาวะออกประมาณ 0.5-1 มล./กก./ชวโมง สญญาณชพคงท และฮมาโตครตคงท งดเวนหตถการทางการแพทยแบบลวงล า (invasive medical procedure) (เชน การใสสายจมกถงกระเพาะอาหาร การฉดยาเขากลามเนอ และการเจาะเลอดจากหลอดเลอดแดง) เวนแตจ าเปน ดวยมความเสยงเลอดออก ใชยาพาราเซตามอล (อะเซตามโนเฟน) เพอลดไข แกปวด และหลกเลยงยาแกอกเสบชนดไมใชสเตอรอยด เชน ไอบโปรเฟนและแอสไพรน เพราะอาจเพมความเสยงการมเลอดออกได

9

ผปวยบางรายทมสญญาณชพไมคงทและฮมาโตครตลดลงเทานนทจะไดรบการใหเลอดหรอสวนประกอบของเลอด โดยไมตองเฝาดระดบฮมาโตครตลดลงจนถงเกณฑทก าหนดไวลวงหนา ในกรณทตองไดรบเลอดหรอสวนประกอบของเลอดแนะน าใหใช เมดเลอดแดงเขมขน (เลอดทปนแยกสวนประกอบของเลอดและคดมาเฉพาะเมดเลอดแดง ) หรอเลอดเตม (เลอดท ไมไดปนแยกสวนประกอบของเลอด) สวนใหญไมมความจ าเปนในการใหเกลดเลอดหรอพลาสมาสดแชแขง เมอถงระยะฟนตวแพทยจะหยดใหสารน าทางหลอดเลอดด าเพอปองกนภาวะสารน าเกน ถาเกดมภาวะสารน าเกนขนโดยทอาการและสญญาณชพอน ๆ ปกต การหยดสารน าเพยงอยางเดยวกเพยงพอโดยไมตองใหยาขบสารน าออก ทงนแพทยอาจพจารณาใชยาขบปสสาวะ เชน ฟโรซไมด เพอก าจดของเหลวสวนเกนออกได หากไมไดอยในระยะวกฤต

การปองกน ยงไมมวคซนทปองกนไวรสไขเลอดออกเดงกอยางไดผล ดงนนการปองกนโรคจงตองอาศยการควบคมการแพรพนธยงลายและปองกนไมใหยงลายกด องคการอนามยโลกไดแนะน าโครงการควบคมพาหะแบบบรณาการเอาไว โดยมองคประกอบ 5 อยาง ไดแก

1) ตองมการสนบสนนจากทกภาคสวนเพอใหระบบบรการสขภาพและชมชนมความ เขมแขง

2) มความรวมมอระหวางองคกรสขภาพและภาคสวนอน ๆ 3) สงเสรมใหมการควบคมโรคอยางบรณาการโดยใชทรพยากรทมใหเกดประโยชนสงสด 4) มการตดสนใจโดยองหลกฐานเพอใหมการออกมาตรการทเหมาะสม และ 5) มการเตรยมพรอมรบสถานการณการระบาดในแตละทอยเสมอ

วธการในการควบคมการแพรระบาดของยงลายคอการก าจดแหลงเพาะพนธยงลาย ท าโดยปองกนไมใหมน าขงในภาชนะ เชน คว าขน กะละมง ทอยนอกบาน ไมใหมน าขง ใสสารฆาแมลงหรอสารควบคมการเจรญเตบโตของยงลาย เชน ทรายอะเบต ในพนท อยางไรกดเชอกนวาการพนยาฆาแมลงเปนครงๆ ไปนนไดผลไมคมคา เมอพจารณาวาการใสสารฆาแมลงลงในพนทนนมผลเสยมากกวาทจะรบได และการใหสารควบคมการเจรญเตบโตของยงลายนนเปนการยากทจะท าไดทวถง การลดปรมาณแหลงน าขงดวยการควบคมภาชนะนอกบานจงเปนวธทเปนทนยมและไดรบการยอมรบมากทสด นอกจากนยงอาจสามารถปองกนไมใหยงลายกดไดโดยใสเสอผาทมดชด นอนกางมง หรอใชสารขบไลแมลง เปนตน โดยสารทไดผลดทสด คอ DEET

ส าหรบในประเทศไทย ศนยควบคมโรคไขเลอดออก กองควบคมโรค ส านกอนามย แนะน าแนวทางในการปองกนโรคไขเลอดออกโดยเนนการก าจดแหลงเพาะพนธลกน ายงลาย และการปองกนไมใหยงลายกด ซงเปนไปตามค าแนะน าขององคการอนามยโลก

10

วทยาการระบาด

การกระจายของไขเดงกใน ค.ศ. 2006 แดง: เดงกระบาดและม Ae. aegypti ฟา: มเฉพาะ Ae. aegypti

บคคลสวนใหญทปวยเปนไขเดงกฟนตวโดยไมมปญหาตอเนอง อตราตายอยท 1– 5% โดยปราศจากการรกษา และนอยกวา 1% โดยไดรบการรกษาอยางเพยงพอ อยางไรกด โรครนแรงมอตราตายท 26% ไขเดงกเปนโรคประจ าถนในกวา 110 ประเทศ มผตดเชอทวโลก 50 ถง 100 ลานคนตอป ท าใหตองเขาโรงพยาบาลหาแสนครง และมผเสยชวตประมาณ 12,500– 25,000 คน

ไขเดงก เปนโรคไวรสทสงตอผานสตวขาปลองทพบมากทสด มการประเมนภาระโรคเอาไวท 1,600 ปสขภาวะทสญเสยไปจากโรคและการบาดเจบของประชากร (DALY, disability-adjusted life year) ตอประชากรหนงลานคน ซงคลายกนกบวณโรค ดวยความเปนโรคเขตรอน ไขเดงกจงดมความส าคญเปนรองมาลาเรย แตองคการอนามยโลกจะนบไขเดงกเปนหนงในสบหกโรคเขตรอนทถกละเลย

อบตการณของไขเดงกเพมขน 30 เทา ระหวาง ค.ศ. 1960 และ 2010 ซงการเพมขนนเชอวาเปนผลของการมลกษณะแบบเมอง การเตบโตของประชากร การทองเทยวระหวางประเทศเพมขน และปรากฏการณโลกรอนประกอบกน การกระจายทางภมศาสตรอยรอบเสนศนยสตร โดย 70% ของประชากรรวม 2 ,500 ลานคนอาศยอยในพนทระบาดจากทวปเอเชยและมหาสมทรแปซฟก ในสหรฐอเมรกา อตราการตดเชอเดงกในผทเดนทางกลบจากพนทระบาดพรอมกบไขเดงกอยท 2.9– 8.0% และเปนการตดเชอทพบมากทสดเปนอนดบสองรองจากมาลาเรยทไดรบวนจฉยในกลมน

ไวรสเดงกถกรกษาอยในธรรมชาตในวฏจกรทเกยวของกบพาหะดดเลอดทไวรสชอบไปอยและโฮสตสตวมกระดกสนหลง เชนเดยวกบอารโบไวรสสวนใหญ ไวรสถกรกษาในปาเอเชยตะวนออกเฉยงใตและ

11

แอฟรกาโดยการสงผานจากยง Aedes เพศเมย นอกเหนอจากสปชส A. aegypti ไปยงลกและไพรเมตชนต ากวา ในเมองและนคร ไวรสสงผานโดย A. aegypti เปนหลก ซงมกอยในบาน ในชนบท ไวรสสงผานสมนษยโดย A. aegypti และ Aedes สปชสอน เชน A. albopictus ทงสองสปชสมเขตทอยอาศยขยายขนในชวงครงหลงของครสตศตวรรษท 20 แตในทกท ไพรเมตชนต ากวาหรอมนษยทตดเชอเพมจ านวนไวรสเดงกหมนเวยนในกระบวนการทเรยกวา amplification การตดเชอไดรบมาในสงแวดลอมเมองมากทสดในทศวรรษหลงการขยายหมบานเมองและนครในพนทระบาด และอตราตายของประชากรทเพมสงขน เพมจ านวนโรคระบาดและไวรสหมนเวยน ไขเดงก ซงครงหนงเคยจ ากดอยในเอเชยตะวนออกเฉยงใต ปจจบนแพรไปถงจนตอนใต ประเทศในมหสมทรแปซฟกและทวปอเมรกาแลว และอาจคกคามยโรป

ในประเทศไทย ยงลายทเปนพาหะหลกของไขเลอดออกคอยง Aedes aegypti สนนษฐานวา มก าเนดในทวปแอฟรกา แลวแพรกระจายไปยงทวปตาง ๆ โดยมรายงานการพบยงลายชนดน ครงแรกในป พ.ศ. 2450 สวนในประเทศไทยยงไมมรายงานวาเขามาตงแตเมอใด คาดวาอาจเขามาโดยเปนไขตดมากบภาชนะดนเผาจากประเทศจน หรออาหรบในหลายศตวรรษกอน ในอดตจะพบยงลายชนดนเฉพาะในเขตเมองใหญ ๆ แตปจจบนปรากฏวาพบทงในเขตเมองและเขตชนบท ยงลาย Aedes aegypti เปนยงทมขนาดเลกสด า มลายขาวเหนไดชดทขา ทอง และ ล าตว โ ด ย เ ฉ พ า ะ บ น ส น ห ล ง อ ก จ ะ ม เ ก ล ด ส ข า ว เ ป น ร ป เ ค ย ว 1 ค

รปท 7

Aedes albopictus หรอยงลายสวน สามารถน าโรคไขเลอดออกไดเชนกน มก าเนดในทวปเอเชย โดยพบไดทวไปตงแตประเทศ อนเดย พมา ไทย มาเลเซย จนถง ญปน ปจจบนไดมการแพรระบาดไปยงสหรฐอเมรกา สนนษฐานวาตดไปกบยางรถยนตเกา ทน าเขาจากทวปเอเซย Aedes albopictus เปนยงทมขนาดเลกเทา ๆ กบยงลาย Aedes aegypti มสด า มลายขาวทขา ทอง และ ล าตว และมลกษณะทส าคญคอมเกลดสขาวเปนขดยาวอยกลางสนหลงอก

12

รปท 8

วงจรชวตของยงลายเปนแบบสมบรณ หรอทเรยกวา Complete metamorphosis โดยแบงเปน 4 ระยะ คอ ระยะไข ลกน า ตวโมง และ ตวเตมวย ระยะเวลาทใชในการเจรญเตบโต แตกตางตามสภาพแวดลอม ไดแก อณหภม อาหาร ความหนาแนน ในภมอากาศประเทศไทยทอณหภมประมาณ 28-35 องศาเซลเซยส ยงลายใชเวลาในการเจรญเตบโตจากไขจนกระทงเปนตวเตมวย ประมาณ 9-14 วน

รปท 9

ไขยงลาย Aedes aegypti มลกษณะยาวร ขนาดประมาณ 1 มลลเมตร ลกษณะเปนฟองเดยว ๆ ออกมาใหม ๆ มสขาว แลวเปลยนเปนสด า ในเวลา ประมาณ 2 ชวโมง ยงลายชอบวางไขบนพนผวทเปยกดานในของภาชนะขงน าเหนอระดบน าเลกนอย ไขทวางใหม ๆ ตวออนภายในยงไมเจรญเตมท ตองอาศยความชนสง ใกลๆ ระดบน า เพอใหตวออนภายในไข เจรญเตบโตจนครบระยะทจะฟกออกมาเปนลกน า ซงจะใชเวลาประมาณ 1-2 วน ทอณหภม ประมาณ 28-35 องศาเซลเซยส ถาไขแหงในขณะทตวออนก าลงเจรญเตบโต ตวออนจะตายได แตถาตวออนเจรญเตบโตเตมทแลว ไขจะสามารถอยในสภาพแหงไดเปนเวลาหลายเดอนและจะสามารถฟกออกมาเปนตวลกน าไดเมอมน าทวมไข

13

รปท 10

ลกน ายงลายม 4 ระยะ ซงจะใชเวลาในการเจรญเตบโตประมาณ 7-10 วน อาหารของลกน าไดแก ตะไครน า อนทรยสารตาง ๆ และจลนทรยเลก ๆ ในภาชนะขงน า และจะโผลขนมาหายใจโดยใชทอหายใจทผวน า ลกน ายงลาย Aedes aegypti มลกษณะทส าคญ คอ ถาน ามาดภายใตกลองจลทรรศนจะเหนวา บรเวณอกดานขางจะมหนามแหลมขางละ 2 อน เหนไดชดเจน และมลกษณะการวายน าเปนรปเลข 8 หรอรปตว S ระยะลกน าเปนระยะทงายตอการจ ากด เนองจากอาศยอยในภาชนะขงน า ไมสามารถหนไดเหมอนตวเตมวย

รปท 11

หลงจากระยะลกน า กจะลอกคราบเปนตวโมง ซงจะมสน าตาลด า ระยะตวโมงจะเปนระยะทไมกนอาหาร การเปลยนแปลงรปรางในระยะตวโมง เพอเขาสระยะตวเตมวยใชเวลาประมาณ 1-2 วน และมกพบตวโมงลอยอยบนผวน าเพอขนมาหายใจ

14

รปท 12

ยงลายตวเตมวยทง 2 เพศ จะมลกษณะแตกตางกน ทหนวด โดยทยงตวผหนวดจะมลกษณะเปนพขน เฉพาะยงลายเพศเมยเทานนทตองดดกนเลอด เพอน าโปรตนจากเลอดไปสรางไข นอกเหนอจากน าหวานทยงลาย ทง 2 เพศ ตองการเพอน าไปสรางพลงงาน ดงนนยงลายเพศเมยนเองทเปนตวการส าคญ ถายทอดเชอขณะดดกนเลอด ท าใหเกดการระบาดของไขเลอดออก โดยหลงจากออกจากตวโมงแลวระยะหนง ยงลายจะเ ร ม ท า ก า ร ผ ส ม พ น ธ ห ล ง จ า ก น น ย ง ล า ย เ พ ศ เ ม ย จ ะ เ ร ม อ อก ก น เ ล อ ด เ พ อ ส ร า ง ไ ข ต อ ไ ป

รปท 13

เหยอทยงลายชอบกด ไดแก คน ยงลายจะสามารถกดดดเลอดไดหลายครง และเมอไปกดคนทมเชอไวรสเดงก เชอจะคงอยตลอดชวอายของยงนน ท าใหยงลายเปนพาหะน าเชอไวรสไดเปนอยางด ยงลาย Aedes aegypti หากนภายในบานตงแตเชาจนถงเวลาพลบค า โดยเฉพาะในชวงเวลา 8.00 - 17.00 นาฬกา

15

รปท 14

นอกจากคนแลว ยงลายยงสามารถกนเลอดสตวได ซงสวนใหญจะเปนสตวเลยงภายในบาน เชน สนข แมว แตจะเปนสวนนอย

รปท 15 , 16

ยงลาย Aedes aegypti ซงเปนพาหะหลกน าโรคไขเลอดออก มอปนสยอาศยอยในบานเรอน โดยมแหลงเพาะพนธเปนภาชนะขงน าบรเวณบานพกอาศย เชน ตมน า บอซเมนตกกน า ซงถงแมปจจบนจะมการใชน าประปากนมากขน แตประชาชนกยงคงเกบกกน าดมและน าใช อกทงในบางพนทยงคงไมมน าประปาใชเรา จงยงพบลกน าอยทวไปในภาชนะขงน า ในบานเรอน

16

รปท 17

จานรองขาตกนมด เปนภาชนะขงน าชนดหนงทพบไดทวไปในบานเรอน เปนแหลงเพาะพนธทส าคญอยางหนงทยงลายชอบมาวางไขเชนกน

รปท 18

หรอแมแตแจกนทคนนยมปลกตนไมในบานเรอน เปนแหลงเพาะพนธของยงลายแหลงหนงทประชาชนมกคาดไมถง

17

รปท 19 , 20 , 21

สวนภาชนะขงน าทอยนอกบาน ในบรเวณรอบ ๆ บานทงทเปนภาชนะเกบกกน าไวใช หรอภาชนะเกาททงไวแลวมน าขง เชน ยางรถยนต กระปอง ไห กะลามะพราว เหลานลวนแลวแตเปนแหลงเพาะพนธของยงลายไดทงสน

รปท 22 , 23

สวนยงลายสวน Aedes albopictus ซงเปนพาหะน าโรคไขเลอดออกไดเชนกน เปนยงทพบอยตามปาและในเขตทมการปลกตนไมยนตน เชน สวนยาง สวนมะพราว สวนผลไม และ ตามเขตชนบท โดยมแหลงเพาะพนธอยตามโพรงตนไม กระบอกไมไผ เศษใบไมทหลนตามพน รวมทงภาชนะทมนษยสรางขน แตพบอยนอกบาน เชน ยางรถยนต กระปองน า ดงนนยงลายชนดนจงเปนพาหะทมบทบาทส าคญในเขตชนบท

18

รปท 24

สวนยงลายสวน Aedes albopictus ซงเปนพาหะน าโรคไขเลอดออกไดเชนกน เปนยงทพบอยตามปาและในเขตทมการปลกตนไมยนตน เชน สวนยาง สวนมะพราว สวนผลไม และ ตามเขตชนบท โดยมแหลงเพาะพนธอยตามโพรงตนไม กระบอกไมไผ เศษใบไมทหลนตามพน รวมทงภาชนะทมนษยสรางขน แตพบอยนอกบาน เชน ยางรถยนต กระปองน า ดงนนยงลายชนดนจงเปนพาหะทมบทบาทส าคญในเขตชนบท

รปท 25

การส ารวจยงลายพาหะน าโรคไขเลอดออก ซงจะเนนทยงลาย Aedes aegypti เปนมาตรการ การเฝาระวงยงพาหะเพอน าขอมลมาใชสนบสนนงานควบคม ท าใหทราบถงสถานการณดานตาง ๆ ของยง ไดแก ความชกชม การเปลยนแปลงประชากรและการแพรกระจาย การด าเนนการส ารวจและเกบขอมล ควรจะไดด าเนนการอยางเปนระบบและตอเนอง ซงผลทไดคอ ท าใหทราบถงสถานททเสยงตอการระบาด ระดบและการเปลยนแปลงของประชากร รวมทงแหลงเพาะพนธทส าคญของยง เพอใชส าหรบด าเนนการควบคมและ ประเมนผลทงกอนและหลงการควบคมทไดด าเนนการไปในแตละพนทหรอหมบานไดอยางถกตอง ซงการส ารวจยงลายท าไดทงการส ารวจตวเตมวยและการส ารวจลกน าการส ารวจลกน าทปฏบตเปนมาตรฐานโดยการแนะน าจากองคการอนามยโลก คอวธส ารวจแบบ Visual larva ซงเปนการส ารวจเพยงวาภาชนะขงน าในบรเวณบานเรอน พบหรอไมพบลกน ายงลายเทานน โดยไมตองเกบลกน ามาจ าแนกชนด เนองจากการศกษา

19

พบวาลกน าทพบในภาชนะขงน าในบรเวณบานสวนใหญ เปนลกน ายงลายชนด Aedes aegypti อปกรณทใชในการส ารวจลกน า ไดแก ไฟฉาย และ แบบส ารวจ เมอไดขออนญาตเจาของบานแลว ใหด าเนนการส ารวจ โดยใชไฟฉายสองดภายในภาชนะทขงน า ทก ๆ ภาชนะ วามลกน าหรอตวโมงหรอไม แลวบนทกลงในแบบส ารวจ ส าหรบภาชนะทไมมน าขงจะไมจดบนทกลงในแบบส ารวจและส าหรบหมบานขนาดเลกควรส ารวจทก ๆ บาน แตถาเปนหมบานขนาดใหญ ควรส ารวจ 50 - 100 หลงคาเรอน โดยใชวธสมส ารวจ ใหไดตวอยางของบาน กระจายใหทวถงหมบาน แตถาส ารวจในเขตเมอง ควรส ารวจใหกระจายใหครอบคลมบานทกประเภททงบานพกตกแถวชมชนแออดเปนตน เมอไดด าเนนการส ารวจลกน าแลว น าขอมลทส ารวจไดมาค านวณหาดชนความชกชมของลกน ายงลายไดแกคา House Index (HI) หมายถง จ านวนบานทส ารวจพบลกน าใน100บานค านวณไดจากจ านวนบานทส ารวจพบลกน ายงลาย หารดวย จ านวนบานทส ารวจทงหมดคณดวยรอย Container Index (CI) หมายถง จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน าใน 100 ภาชนะค านวณไดจาก จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน ายงลาย หารดวย จ านวนภาชนะทส ารวจทงหมด คณดวย รอย Breteau Index (BI) หมายถง จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน าใน 100 บาน ค านวณไดจาก จ านวนภาชนะทส ารวจพบลกน ายงลาย หารดวย จ านวนบานทส ารวจทงหมดคณดวย รอย คา BI จะเปนคาดชนทใชประมาณความชกชมของยงลายไดดทสด เพราะเปนการรวมทงจ านวนบานและภาชนะทพบลกน ายงลาย

รปท 26 , 27

การส ารวจยงตวเตมวย เปนวธหนงส าหรบประเมนความหนาแนนของยงลาย โดยจากการศกษาอปนสยในการออกหากนของยงลายตวเมย พบวายงลายเปนยงทชอบอาศยอยในบาน ออกหากนไมหางจากแหลงเพาะพนธมากนกชอบกดกนเลอดคนและหากนในเวลากลางวน โดยเฉพาะในชวงเวลา 8.00-11.00 น. และ 13.00-17.00 น. ดงนนชวงเวลาทเหมาะสมในการส ารวจยงลาย จงควรเปนชวงเวลาดงกลาว

20

อปกรณทใชในการส ารวจ ไดแกไฟฉาย หลอดแกวหรอหลอดพลาสตก ส าลส าหรบอดปากหลอด แบบบนทก และถง เพอใสอปกรณดงกลาว วธส ารวจ เมอไดขออนญาตเจาของบานแลว ใหเขาไปนงจบยงในบาน โดยเลอกบรเวณทไมมแสงสวางมากนก ลมไมพดจด ไมมการจดยากนยง ผส ารวจจะนงโดยพบขากางเกงใหสงเหนอเขา พบแขนเสออยเหนอขอศอกเพอลอยงลาย เมอยงเรมมาเกาะกดสองดวยไฟฉายใหแนใจวาเปนยงลาย ใชหลอดจบยงครอบตวยงแลวอดปากหลอดดวยส าล ปฏบตเชนนบานละ 20 นาท นบจ านวนยงลายทจบได แยกเปนเพศผ เพศเมย แลวบนทกลงในแบบส ารวจจากนนน าขอมลมาค านวณหา อตราการกด (Biting Rate) = จ านวนยงลายตวเมยทจบไดตอคนตอชวโมง อตราการเกาะกด (Landing Rate) = จ านวนยงลายทจบไดทงหมดตอคนตอชวโมง

กลบไปหนาแรก

รปท 28

วธหนงทจะควบคมไขเลอดออกใหไดผลด คอ การควบคมยงพาหะน าโรค ซงท าไดทงการก าจดตวออนและตวเตมวย การควบคมท าไดหลายวธ ผด าเนนการควรเลอกใชวธทเหมาะสม ตามแตสภาพแวดลอม แ ล ะ เ ศ ร ษ ฐ า น ะ โ ด ย ร ฐ แ ล ะ ป ร ะ ช า ช น ค ว ร ร ว ม ม อ ก น อ ย า ง จ ร ง จ ง แ ล ะ ต อ เ น อ ง

21

รปท 29

เรมแรกประชาชนควรด าเนนการปองกนตนเอง และบตรหลาน ไมใหปวยเปนไขเลอดออก โดยหลกเลยงไมใหถกยงกด โดยเฉพาะ เดกทตองนอนตอนกลางวน ซงเปนชวงเวลาออกหากนของยงลายเพศเมย เราสามารถปองกนการถกยงกดได โดยให เดกนอนบร เวณทมลมถายเทสะดวกหรอนอนกางม ง

รปท 30 รปท 31

การก าจดลกน ายงลาย ประชาชน สามารถด าเนนการไดเอง อยางงาย ๆ จากการทเราทราบวา ลกน ายงลายมแหลงเพาะพนธ เปนภาชนะขงน าดมน าใชในบานและบรเวณรอบ ๆ บาน การก าจดท าไดหลายวธ เชน ใชฝาปดภาชนะขงน า เพอปองกนยงลายลงไปไข หมนขดลางเปลยนถายน าในภาชนะตาง ๆ เพอก าจดไขและลกน า ใสเกลอหรอน าสมสายชในจานรองขาตกนมด หมนเปลยนน าและตรวจดลกน าในแจกนทปลกตนไมภายในบาน เกบ คว า หรอท าลายภาชนะขงน าทไมไดใชเพอไมใหเปนแหลงเพาะพนธของยงลาย ซงวธการเหลานควรจะไดท าเปนประจ าอยางสม าเสมอ จะท าใหสามารถลดจ านวนประชากรของยงลายไปไดมาก

22

รปท 32

สวนการก าจดยงลายตวเตมวย สามารถด าเนนการเองได หลายวธทงโดยวธกล โดยการใชมอต หรอ การใชอปกรณไฟฟา เชน ทตยงไฟฟา การใชสวงโฉบ

รปท 33

โดยการใชผลตภณฑเคมกระปอง ซงมขายทวไป ฉด พน ซงมขอแนะน าดงนคอ ผใชควรหลกเลยงการสดดมละอองเคมโดยตรง ควรฉดใหฟงกระจายโดยเฉพาะตามมมหองหรอใตโตะ อยาฉดพนโดยตรงบนเครองอปโภค บรโภค และควรฉดทงไว 15 -30 นาท จงจะเขาไปอยในบรเวณนน

23

รปท 34 รปท 35

นอกจากผลตภณฑเคมแลว เราอาจใชผลตภณฑทมอยประจ าในบาน คอน ายาลางจาน ฉด พนยงลายตวเตมวย โดยผสมน ายาลางจาน 1 สวน ตอน า 4 สวน ใสลงในกระบอกฉด ฉดพนฆายงใหหางจากตวยง

ประมาณ 30-50 เซนตเมตร โดยอาจจะฉดพนไปทบรเวณแหลงเกาะพกของยงลาย เชน บรเวณเสอผาทใชแลว หองน า บรเวณมมหองหรอทอบแสงของบาน ซงจะท าใหยงตาย เนองจากเปยกน าและ บนไมได และ

หลงจากใชแลวควรเชดถพนทเปยก เพอปองกนการลน

รปท 36

อกวธหนงทประชาชนสามารถด าเนนการเองได โดยการใชตวห าตาง ๆ กนลกน ายงลาย เชน การใชปลาหางนกยง ใสลงในตมน าใช

24

รปท 37

สวนภาครฐสามารถด าเนนการสนบสนนการควบคมยงลายโดยการใหสขศกษา และความรกบประชาชนเกยวกบยงลายและไขเลอดออก ใหการสนบสนน วสด อปกรณทจ าเปนส าหรบการควบคมยงลาย ด าเนนการ

โฆษณาประชาสมพนธผานทางสอตาง ๆ เชน โปสเตอร แผนพบ ใบปลว วดโอ วทยกระจายเสยง

รปท 38

ใหการสนบสนนสารก าจดลกน าตามความเหมาะสม เชน ทรายอะเบท โดยใสในอตราสวน 20 กรมตอน า 200 ลตร ซงจะสามารถควบคมลกน ายงลายไดนานประมาณ 3 เดอน

รปท 39 รปท 40

25

หรอใชผลตภณฑจลนทรย ซงจากการศกษาพบวา แบคทเรย Bacillus thuringiensis subsp israelensis ท อตราสวน 1 เมด (1 กรม) ความแรง 500 ITU/mg ตอน า 200 ลตร สามารถควบคมลกน า

ไดนาน 2 อาทตย ถง 1 เดอน โดยขนอยกบสภาพการใชน า

รปท 41

เพอเปนการปองกน หรอยบยงการระบาดของไขเลอดออก หรอ เมอตองการลดปรมาณความชกชมของยงลายโดยฉบพลน ภาครฐสามารถสนบสนนการพนเคมก าจดยงลายในชมชนซงโดยทวไปการพนเคมจะมการใชงานอย 2 แบบ แบบแรกคอการพนหมอกควน เปนการพนฆายงโดยใชเคมฆาแมลงเจอจาง เชน Malathion 5 %,

Fenitrothion 2 % ซงจะมทงแบบตดตง บนรถยนตและชนดมอหว

รปท 42

สวนแบบทสองคอ การพนละอองฝอยละเอยด เปนการพนโดยใชสารเคมทมความเขมขนสง การพนแบบนมขอดกวาการพนแบบหมอกควนหลายประการคอ ใชสารเคมนอยเนองจากความเขมขนสง เวลาพนไมม

หมอกควน เปนการลดมลพษทางอากาศ และ การใชสารเคมความเขมขนสง ท าใหมฤทธตกคางในการฆายงหลงการพนอกหลายวน

26

รปท 43

เมอประชาชนไดตระหนกถงอนตรายของไขเลอดออกทจะเกดขนกบบตรหลาน โดยคอยหมนตรวจตราก าจดลกน าในบานอยางตอเนอง ใหความรวมมอกบรฐ ใชวธควบคมดงทกลาวมาแลวตามความเหมาะสม เราก

จะสามารถลดจ านวนผปวยดวยไขเลอดออกลงไดอยางแนนอน

27

กจกรรมด าเนนงานควบคมการระบาดของโรคไขเลอดออก

การด าเนนงานของทมปฏบตการควบคมการระบาดโรคไขเลอดออก พนทระบาด 7 จงหวดภาคใตตอนบน ของส านกงานปองกนควบคมโรคท 11 จงหวดนครศรธรรมราช ด าเนนการภายใตการสงการของผบญชาการเหตการณ (Incidence Command : IC) แกไขปญหาการระบาดของโรคไขเลอดออกกรมควบคมโรค กระทรวงสาธารณสข กจกรรมส าคญทด าเนนงาน คอ ด าเนนงานควบคมแมลงพาหะน าโรคตามค ารองขอของหนวยงานสาธารณสขในพนทและการประเมนผลทางระบาดวทยาเพอชเปาพนทระบาดใหแกหนวยงานสาธารณสขระดบพนท โดยมอบหมายใหศนยควบคมโรคตดตอน าโดยแมลงในสงกดทง 5 แหง เปนทมปฏบตการควบคมการระบาดโรคไขเลอดออกระดบจงหวด ทงนเพอสนองตอบตอภารกจของกรมควบคมโรค และเพอสรางภาพลกษณทดของบรการของกรมควบคมโรค ส านกงานปองกนควบคมโรคท 11 จงหวดนครศรธรรมราช จงด าเนนการแตงตงทม และระบบบรหารจดการทรพยากรเปนกรณพเศษ อธบายตามหลก 4 M ไดดงน

1. MAN (ทมปฏบตการควบคมการระบาดโรคไขเลอดออก ระดบจงหวด) แตละทมประกอบดวยบคลากร ดงน

1) หวหนาทม (หวหนา ศตม. หรอ ผชวยหวหนา ศตม. หรอ หวหนา นคม.อาวโส) 2) นกวชาการสาธารณสขประจ า ศตม. 3) หวหนางานควบคมแมลงน าโรคของ ศตม. หรอ หวหนา นคม.ในพนท 4) บคลากรทางกฏวทยา 5) บคลากรท าหนาทควบคมแมลงพาหะน าโรค

มหลกเกณฑในการคดเลอกบคลากรเพอรวมปฏบตการครงน คอ มประสบการณดานการปองกนควบคมโรคไขเลอดออกและแมลงพาหะน าโรค มจตอาสา เสยสละและยนดรวมไปปฏบตงานในครงน รางกายสมบรณแขงแรง ไมเปนโรคทเปนอปสรรคตอการปฏบตงานในภาวะฉกเฉน สามารถปฏบตงานในพนทไดตอเนองกนในระยะเวลาทยาวนาน มอปกรณการด ารงชวตในภาวะฉกเฉนสวนตว เชน ทพกสนาม ไฟฉาย อนๆ ยนดปฏบตงานตามทไดรบมอบหมายของหวหนาชดปฏบตการแมเปนงานทยาก/ใช

แรงงานมาก หรอไมตรงกบงานในหนาทราชการกรณปกต 2. MONEY (งบประมาณ)

ส านกงานปองกนควบคมโรคทท 11 จงหวดนครศรธรรมราช พจารณาจดสรรงบประมาณเงนทดรองปฏบตราชการใหเพยงพอและทนตามเวลา

• ความมงมน..... สความส าเรจ ๒

28

สมาชกทมปฏบตการควบคมการระบาดโรคไขเลอดออกทกคนไดรบงบประมาณตามระเบยบของทางราชการ

หวหนาทมปฏบตการควบคมแมลงพาหะน าโรคทกคนไดรบการจดสรรงบประมาณเพอการบรหารจดการทม จ านวน 5,000 บาท หากใชงบประมาณไปแลวสามารถน ามาเบกกบหวหนาชดปฏบตการ หรอผชวยหวหนาชดปฏบตการไดโดยทกคนตองมงบประมาณส ารองสวนนอยคน 5,000 บาทตลอดการปฏบตการ

3. MATERIAL (วสด อปกรณประจ าทม) เครองพนเคม ทกทมเตรยมพรอมเครองพนเคม 2 แบบ คอ

- เครองพนเคมฝอยละอองตดรถยนตทมละ 1 เครอง - เครองพนเคมชนดสะพายไหล(ฝอยละออง หรอหมอกควน)ทมละ 3 เครอง

เพอใชงานจรง 2 เครอง ส ารอง 1 เครอง สารเคม แตละทมเตรยมพรอมสารเคมเพอใชส าหรบเครองพนของตนเองเพยงพอ

ส าหรบการใชงานอยางนอย 1 สปดาห เพอส ารองใชปฏบตงานกอนรบการสนบสนนจากส านกงานสาธารณสขจงหวด หรอส านกงานปองกนควบคมโรค(สคร.)

น ามนเชอเพลงส าหรบใชเปนตวท าละลายสารเคม เตรยมแกลลอนส ารองไวส าหรบใสใหเพยงพออยางนอยทมละ 60 ลตร

น ามนเชอเพลงส าหรบใสเครองพน เตรยมแกลลอนส ารองไวส าหรบใสใหเพยงพออยางนอยทมละ 30 ลตร

4. MANAGEMENT (การบรหารจดการทม) เพอความส าเรจของการปฏบตงานของทมปฏบตการควบคมโรคไขเลอดออก อนเปนการสนองตอบตอภารกจของกรมควบคมโรค สมาชกของทมก าหนดกฎเกณฑการปฏบตภารกจประจ าวน ดงน

1. 05.30 – 06.00 น. เตรยมความพรอม/ รวมทม 2. 06.00 – 07.00 น. ออกเดนทางเพอไปปฏบตงานในพนทเปาหมาย

3. 07.00 – 07.30 น. ตดตอผน าชมชน/เจาหนาทโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพประจ า ต าบลเพอวางแผนการด าเนนงานประจ าวนเชงลกในพนท 4. 07.30 – 11.00 น. ปฏบตงานควบคมแมลงพาหะน าโรคในชวงเชา 5. 11.00 – 13.00 น. พกผอน/ รบประทานอาหารกลางวน 6. 13.00 – 14.00 น. ตรวจสอบการท างานของเครองมออปกรณการพนเคม การ เบกจาย สารเคม/อปกรณเพอปฏบตงานชวงบายและเดนทาง ปฏบตงานในชวงบาย

7. 14.00 – 16.30 น. ปฏบตงานควบคมแมลงพาหะน าโรคในชวงบาย 8. 16.30 – 17.30 น. พกผอน

29

การจดองคกร(ชวคราว) เพอด าเนนงานเรงรดควบคมโรคไขเลอดออก

ปฏบตการเรงรดควบคมการระบาดโรคไขเลอดออก จ าเปนตองมการจดองคกรเพอการบงคบบญชา การสงการ และแบงบทบาทหนาทรบผดชอบของบคลากร อนสงผลตอประสทธภาพ ประสทธผลของทมปฏบตการ ซงปฏบตการในครงน ไดมการจดองคกร(ชวคราว) ดงน

โครงสรางอ านวยการระบบบญชาการณในภาวะฉกเฉน(Incident Action Plan)

ผบญชาการเหตการณกรมควบคมโรค (IC กรม)

ประชาสมพนธ

Liaison Officer

ผประสานงาน

ทมสนบสนนและซอมบ ารง

(Logistic & Maintenance

Group)

สวนวางแผน สวนปฏบตการ สวนสงก าลงบ ารง

ทมวางแผน

สวนการเงนและ

บรหาร

หวหนาชดปฏบตการ

ทมปฏบตการ

(Operation Group)

ทมท 1

ทมท 2

ทมท 3

ทมท 4

30

บทบาทหนาท

1. หวหนาชดปฏบตการ รวมประชม รบค าสง การด าเนนงานจากผบญชาการเหตการณ สคร. จดท าแผนปฏบตการของสถานการณ (Incidence Action Plan) วนจฉยสงการเพออ านวยการพนเคมในพนท ประสานการปฏบตงานกบหนวยงานในพนทเพอการท างานทกระดบ

2. ผชวยหวหนาชดปฏบตการ ชวยงานหวหนาชดปฏบตการ

3. หวหนาทมปฏบตการ วนจฉย สงการ และควบคมปฏบตการพนเคมในพนท ประสานงานการปฏบตงานกบผน าชมชน ประชาชนในพนท ปฏบตการตามแผนปฏบตการของสถานการณ (Incidence Action Plan) ประเมนความเสยง ความจ าเปนของการควบคมยงพาหะในระดบพนท

4. ทมปฏบตการ ปฏบตการพนเคมตามแผนปฏบตการของสถานการณ และผลการประเมนความเสยงของ

หวหนาทมปฏบตการ 5. หวหนาทมซอมบ ารง

ตรวจสอบ ควบคมการซอมบ ารงรกษาเครองพนเคม สรปรายงานการเบกจายวสด อปกรณ อะไหลเครองพนเคม

6. ทมซอมบ ารง ซอมบ ารงรกษาเครองพนเคมใหพรอมใชงานอยเสมอ

31

1) ดานการสนบสนนของภาคเครอขาย การด าเนนงานเรงรดควบคมการระบาดโรคไขเลอดออกพนทเครอขายบรการสขภาพท 11 ( พนท 7 จงหวดภาคใตตอนบน) ของส านกงานปองกนควบคมโรคท 11 จงหวดนครศรธรรมราช ประสบความส าเรจไดเนองจากแรงเสรมของเครอขายในพนททงเครอขายทเปนภาครฐ เชน ส านกงานสาธารณสขจงหวด ส านกงานสาธารณสขอ าเภอ โรงพยาบาลสงเสรมสขภาพประจ าต าบล องคกรปกครองสวนทองถน และเครอขายภาคประชาชน เชน อาสาสมครสาธารณสขจงหวด สมาชกองคกรปกครองสวนทองถนในพนท ผน าชมชน ฯลฯ ซงเปนความประทบใจอยางยงของทมปฏบตการ นบเปนน าใจไทยทมมาแตอดต ทยงหลงเหลอใหเหนจนกระทงถงปจจบน

1. ส านกงานสาธารณสขจงหวด เจาของพนท ประสานงาน รวมจดล าดบความส าคญของการเรงควบคมการระบาดโรคไขเลอดออกตามพนท จงหวด อ าเภอ ต าบล สนบสนนสารเคมตามมาตรการใชสารเคมของแตละพนทเพอใหสอดคลองกบมาตรการเดมทเคยด าเนนการอย

2. ส านกงานสาธารณสขอ าเภอ และโรงพยาบาลสงเสรมสขภาพประจ าต าบลเจาของพนท ประสานงานตดตอผน าชมชนเพอการด าเนนการ จดล าดบความส าคญของการควบคมแมลงพาหะน าโรคตามพนท อ าเภอ ต าบล และบรการเครองดมบรรเทากระหายแกทม

3. ภาคประชาชน ตดตอประสานงานชาวบานเพอใหความรวมมอกบปฏบตการของทม และน าใจดานอาหาร ผลไม และเครองดมชา กาแฟ (ซงทมปฏบตการไมมความตองการแตจ าเปนตองรบไว เพราะเปนน าใจทประสงคให)

2) ดานปจจยภายใน วเคราะหจดแขง(S) จดออน(W) ของทมปฏบตการเรงรดควบคมการระบาดโรคไขเลอดออก ทมปฏบตการและการบรหารจดการ

S : ทมมโครงสรางการท างานและมการมอบอ านาจการด าเนนงานทชดเจนเปนรปธรรม S : บคลากรของทมมความสามคค สมพนธภาพทดและมความมงมนตอความส าเรจ พรอมรบ

สถานการณ S : บคลากรของทมมความช านาญในเรองเสนทางคมนาคม ท าใหด าเนนการไดอยางรวดเรว W : ขาดวทยสอสาร เพอใชในการสอสาร

การสอสารและการรายงานขอมลขาวสาร

S : สามารถใช Internet ในการสอสารเพอขอสงสนบสนน รายงานความตองการ(Needs) ของพนท S : มการจดท าท าเนยบการสอสารของหวหนาทมและทมปฏบตการ S : บคลากรประจ าทมมโทรศพทเคลอนท(สวนตว) สามารถใชงานประจ าไดทกคน

• ปจจยแหงความส าเรจ.... ๓

32

S : มการบนทกขอมลผลการปฏบตงานประจ าวนและรายงานใหทมและหวหนาทมทราบทกวน W: การสอสารของทมขาดระบบส ารองหากเครอขายโทรศพทขดของ เชน ระบบวทยสอสาร ๓) บทเรยนแหงความส าเรจ บทเรยนทไดรบส าคญจากการปฏบตงานควบคมโรคไขเลอดออกในพนทเครอขายบรการสขภาพท ๑๑ หรอ ๗ จงหวดภาคใตตอนบน จ าแนกตามหนาทในการปฏบตงานตามระบบบญชาการเหตการณ(Incident Command System : ICS) ไดดงน ผบญชาการเหตการณ สงทเปนไปตามความคาดหวง

1. ทมปฏบตการใหความรวมมอและสามารถสอสารไดอยางรวดเรว 2. ทมปฏบตการรบทบาทหนาทของตนเองและมความพรอม

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง 1. ความซบซอนทางระบาดวทยาของโรคไขเลอดออกในพนทชมชนเมอง มความซบซอนยากตอ

การด าเนนงาน 2. ในระดบอ าเภอผบญชาการเหตการณบางรายยงไมมความช านาญตอการควบคมโรค

ไขเลอดออก

สงทเกนความคาดหวง

1. พนทใหความสนใจในการจดโครงสรางบญชาการเหตการณ และกระบวนการด าเนนงานควบคมโรคไขเลอดออก ซงจดเปนการสอนแนะแบบ On the job training

2. หวหนาทมปฏบตการ หรอ ผบญชาการเหตการณยอยระดบจงหวดเกดการเรยนรเพมเตมตอการจดการ การบญชาการเหตการณควบคมโรคโรคไขเลอดออก

สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) ระบบบญชาการในสถานการณฉกเฉนทางดานสาธารณสขในระดบอ าเภอ ยงเปนเรองใหม และเจาหนาท

ยงไมมความช านาญเพยงพอ หนวยงาน สคร. ตองเปนพเลยง 2) การเตรยมแผนการรองรบกอนเกดการระบาดของโรคไขเลอดออกเปนสงจ าเปนและส าคญ 3) หนวยงานทเปนผบญชาการเหตการณในระดบประเทศ เขต ตองมความชดเจนในการสงการวาท ากจกรรม

อะไร งบประมาณทใหน 4) ทมปฏบตการควบคมโรคไขเลอดออกระดบจงหวด(ศตม.) ตองมความพรอมในเรองคน อปกรณ และ

งบประมาณเบองตนรองรบการด าเนนการ 5) ควรจดใหมการฝกซอมแผนปฏบตการควบคมโรคไขเลอดออกแกทมปฏบตการระดบ ศตม. เนองจากมการ

ปรบเปลยนงานของบคลากร และการเกษยณอายราชการ

33

ผประสานงาน

สงทเปนไปตามความคาดหวง 1. ทมปฏบตการสามารถตดตอสอสารไดอยางรวดเรวดวยชองทางตางๆ เชน E-mail, โทรศพท 2. ทมปฏบตการรบทบาทหนาทของตนเองและมความพรอมงายตอการประสานงาน

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง - หนวยงานเครอขายบางพนทตดตอสอสารยากเนองจากขาดการจดท าท าเนยบเครอขาย - การประสานงานในบางพนทขาดผรบผดชอบหลกทสามารถประสานงานไดแบบเบดเสรจ

สงทเกนความคาดหวง

- พนทใหความสนใจในการจดโครงสรางบญชาการเหตการณ และกระบวนการด าเนนงานควบคมโรคไขเลอดออก ซงจดเปนการสอนแนะแบบ On the job training

สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) การปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกท าไดยากหากไมประสานและไมไดรบความรวมมอจากทกภาค

สวนของหนวยงานภายในทองถนนนๆ 2) การประสานงานมทงรปแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ ตองชแจงรายละเอยดกระบวนการปฏบต

ตามขอสงการของ Warroom กระทรวง

ประชาสมพนธ สงทเปนไปตามความคาดหวง

1. เครอขายประชาสมพนธใหความส าคญกบโรคไขเลอดออก 2. ประชาชนเกดการรบรตอขอมลขาวสารโรคไขเลอดออกเพมสงขน

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง - ประชาชนยงขาดการก าจดแหลงเพาะพนธลกน ายงลายในบานเรอนของตวเอง

สงทเกนความคาดหวง -

สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) เครองมอทใชในการสอสารระหวางทมงานมการใช Social Network มากขน 2) การสงเสรมใหความร สขศกษา สอประชาสมพนธเพอสรางความตนตวเกยวกบโรคไขเลอดออกในพนท

หางไกลเปนสงทจ าเปนและส าคญอยางมาก

สวนวางแผน สงทเปนไปตามความคาดหวง

1. หนวยงานระดบพนทมการจดตงศนยปฏบตการ(Warroom) โรคไขเลอดออก 2. หนวยงานระดบพนทมการเฝาระวงโรคโดยการรายงานขอมลขาวสารโรคทรวดเรว

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง 1. หนวยงานเครอขายบางพนทขาดการจดการโรคไขเลอดออกทด 2. การประสานงานในบางพนทขาดผรบผดชอบหลกทสามารถประสานงานไดแบบเบดเสรจ

34

3. การปฏบตงานควบคมโรคในบางพนทมการแบงงานกนท า การแลกเปลยนขอมลขาวสารมนอย สงทเกนความคาดหวง

-

สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) ประชาชนมความเขาใจทผด ยงคดวาเปนหนาทของเจาหนาทสาธารณสข และ อสม. เพยงฝายเดยว

เทานนทตองควบคมปองกนโรคไขเลอดออก 2) การท าประชาคมหมบานเพอสรางความรวมมอในการควบคมโรคไขเลอดออก โดยระดมทมหนวยงานทก

ภาคสวนตงแตนายอ าเภอ นายก อบต. พบวาประชาชนจะใหความรวมมอเปนอยางดและประสบความส าเรจเปนอยางมาก

3) ในพนทมการโยกยาย สบเปลยนของเจาหนาทใหมเปนประจ าทกปท าใหขาดความตอเนองในการด าเนนงาน

4) ในชวงทมจ านวนผปวยอยในระดบทสง เปนชวงวนหยดราชการตดตอกนเปนระยะเวลานาน (ชวงสงกรานต)การเตรยมแผนการรองรบกอนเกดการระบาดของโรคไขเลอดออกเปนสงจ าเปนและส าคญ

สวนปฏบตการ

สงทเปนไปตามความคาดหวง 1. ทมปฏบตการสามารถตดตอสอสารไดอยางรวดเรวดวยชองทางตางๆ เชน E-mail, โทรศพท 2. ทมปฏบตการรบทบาทหนาทของตนเองและมความพรอมทงดานบคลากร ทรพยากรอนๆ

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง 1. ทมทรวมปฏบตการควบคมโรคในระดบพนทบางแหงขาดความร และทกษะการพนเคมทถกตอง 2. การปฏบตการพนเคมในบางพนทด าเนนงานไดไมเตมทเนองจากบานปด ปฏเสธ 3. หนวยงานเครอขายบางพนทตดตอสอสารยากเนองจากขาดการจดท าท าเนยบเครอขาย 4. การประสานงานในบางพนทขาดผรบผดชอบหลกทสามารถประสานงานไดแบบเบดเสรจ

สงทเกนความคาดหวง - เกดการสอนแนะสอนแนะแบบ On the job training แกหนวยงานในพนทเกยวกบ ทกษะการพน

เคม และการดแลรกษาเครองพนเบองตน และกระบวนการด าเนนงานควบคมโรคไขเลอดออก สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) ความส าเรจในการควบคมโรคตองใชเวลาและตองเสยสละอยางสง 2) การประสานงานมทงรปแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ 3) ประชาชนมความเขาใจทผด ยงคดวาเปนหนาทของเจาหนาทสาธารณสข และ อสม. เพยงฝายเดยวเทานนทตองควบคมปองกนโรคไขเลอดออก 4) การเรยนรวฒนธรรม ภาษาทองถน เปนสงทส าคญกอนการลงพนทควบคมโรคในพนทม

35

5) การโยกยาย สบเปลยนของเจาหนาทใหมเปนประจ าทกปท าใหขาดความตอเนองในการด าเนนงาน 6) เจาหนาทมภาระงานเปนจ านวนมาก เชน ตองจดกจกรรมคายยาเสพตด งานดานการรกษาพยาบาล เปนตน 7) อสม.ในพนทมความสามคคและเขมแขงมาก 8) การเตรยมแผนการรองรบกอนเกดการระบาดของโรคไขเลอดออกเปนสงจ าเปนและส าคญ 9) การสรางขวญก าลงใจและการ Motivation ทมงานกอนการลงพนทเปนสงทส าคญ สวนสงก าลงบ ารง

สงทเปนไปตามความคาดหวง 1. ทมปฏบตการมการเตรยมความพรอมเกยวกบวสด อปกรณเบองตน และสารเคมทใชในการพนเคม

สามารถปฏบตงานไดทนท 2. ทมปฏบตการมการรบทบาทหนาทของตนเอง

สงทไมไดเปนไปตามทคาดหวง 1. หนวยงานเครอขายบางพนทขาดการจดท าบญชสารเคม และเครองมออปกรณในการพนเคม 2. ขาดการน าเทคนคการจดการพาหะน าโรคแบบผสมผสาน(Intergrated Vector Management :

IVM) ไปใชในระดบพนท 3. การประสานงานในบางพนทขาดผรบผดชอบหลกทสามารถประสานงานไดแบบเบดเสรจ

สงทเกนความคาดหวง

- ในบางพนทมความพรอมทางดานสารเคมปองกนควบคมโรคไขเลอดออกมาก สงทไดเรยนรจากการท างานครงน 1) ในพนทมการโยกยาย สบเปลยนของเจาหนาทใหมเปนประจ าทกปท าใหขาดความตอเนองในการ

ด าเนนงาน 2) หนวยงานระดบสาธารณสขอ าเภอควรมการจดท าบญชสารเคม และอปกรณควบคมโรคไขเลอดออก เพอ

จะไดทราบสถานะของตนเอง และสนบสนนการตดสนใจของผสงการระดบอ าเภอ 3) ทมปฏบตการควบคมโรคไขเลอดออกระดบจงหวดควรมการเตรยมความพรอมดานอปกรณอะไหลเครอง

พนเคม ทเพยงพอ เพอสามารถปฏบตงานไดตอเนอง และเปนมออาชพ

การควบคมแมลงพาหะน าโรคนอกพนทส านกงานในชวงระยะเวลาทยาวนาน ท าใหทมปฏบตการยงคงมปญหาเลกนอยปรากฏอย เชน ปญหาอะไหลอปกรณการพนทส าคญไมเพยงพอ และไมสอดคลองกบปญหาขดของของเครองพนเคมทใชงาน เกดการเรยนรเพอการเตรยมการตอไปในอนาคต ดงน

36

1. อปกรณส าคญเพมเตมประจ าทม วทยสอสารประจ าทม เครอง GPS ประจ ารถยนตทใชงาน Walky Talky คอมพวเตอร Notebook เครอง printer ชนดพกพา Aircard หรอ มอถอเชอมตอระบบอนเตอรเนต

2. อะไหลเครองพนเคมทส าคญ

เครองพนชนดฝอยละอองตดตงรถยนต ULV ฟอนแทน โมมลสตารอ

1. กรองน ามนเครองยนต 2. กรองอากาศเครองยนต 3. น ามนเครองยนต No,40 4. สายพานดงพดลม

Jeco 1800 clarke (ชนดทอสงนายาทอเดยว) 1. หมอแบตเตอร 2. กรองน ามนเครอง 3. น ามนเครอง No,40 2 ลตร 4. อดจารบ เพลาขอตอโรตาร 5. หวเทยน 4 จงหวะ

ไอจบา เครองยนต 1800 (4 หวพน) 1. กรองน ามนเครอง 2. น ามนเครอง No, 40 3. สายพานพดลม 4. หมอแบตเตอร

เครองพนชนดฝอยละอองชนดสะพายหลง JLO SP80 S ULV

1. ปะเกนชดคารบเรเตอร 2. หวเทยน 3. เขมนมหน 4. ชดดงสตารทเครองยนต 5. ยางโอรงกกน ายา 6. ชดสายคนเรง JLO 7. สายแปบยางขนาด ¼ เซนตเมตร

ฟอนแทน พอรตตาสตารท เอน 1. กรองอากาศลม

37

2. ลกยางปมน ามนเบนซน 3. หวเทยน (เขยวสน) 4. ทอลม (ชนดงวงชาง) 5. หวพนสารเคม 6. น ามนผสมเบนซน (2T)

ไอจบา พอรท 423 1. ยางฝาถงน ายา 2. ชดยางทอลมอดถงน ายา 3. หวเทยน (เกลยวขนาดกลาง) 4. น ามนผสมเบนซน (2T) 5. ปะเกนชดคารบเรเตอร 6. แกรมรดทอลมเปาน ายา

รายการอะไหลทตองจดดาเนนการเครองพนหมอกควน

1. สวงฟอกส SN 50 เขมปด - เปดน ามน 1 ชด สวตท Automatic แผนไดอะแกรม ฝาครอบอากาศนอก ถานไฟฉาย (แบตเตอร) คอรย ฝาปมลม ชดประเกนซอมเครองชดใหญ

2. พลลฟอรกสรน K-10SP ลกยางปมลม เขมปด - เปดน ามน วาลวน ามนเบนซน เมมแบรนพอท เมมแบรนใน แผนไดอะแฟรม ถานไฟฉาย (แบตเตอร) ฝาปดถงน ามนเบนซน ยางฝาถงน ายา หวเทยน Automatic ระบบไฟคอรย ทอยางลม

38

3. ซปเปอรฮอค ลกยางปมน ามนเบนซน ชดซอมชดใหญ แผนไดอะแฟรม (ดวงจนทร) ยางฝาถงน ามนเบนซน – น ายา หวเทยนเขยวสน แบตเตอร (กอนชารทได 8 กอน 12 Vol)

4. ไอจบา TF 35 ม 2 ระบบ (หวเทยน - ระบบคอยส)

แผนไดอะแฟรม ชดซอมชดใหญ เขมเปด- ปดน ามน (ตวทองเหลองดนขน - กดลง) ประเกนชดซอมใหญ TF 35 (ระบบหวเทยน - ระบบคอรย)

39

สรปถอดบทเรยนทไดจากการตอบโตภาวะฉกเฉนทางสาธารณสขกรณเรงรดควบคมการระบาดของโรคไขเลอดออก พนทเครอขายบรการสขภาพท 11

ชวงเดอนเมษายน – สงหาคม พ.ศ. 2556 ............................................................................................................................

1. ระบบบญชาการในสถานการณฉกเฉนทางดานสาธารณสขในระดบอ าเภอ ยงเปนเรองใหม และเจาหนาทยงไมมความช านาญเพยงพอ หนวยงาน สคร. ตองเปนพเลยง 2. การปองกนและควบคมโรคไขเลอดออกท าไดยากหากไมประสานและไมไดรบความรวมมอจากทกภาคสวนของหนวยงานภายในทองถนนนๆ 3. ความส าเรจในการควบคมโรคตองใชเวลาและตองเสยสละอยางสง 4. เครองมอทใชในการสอสารระหวางทมงานมการใช Social Network มากขน 5. การประสานงานมทงรปแบบทเปนทางการและไมเปนทางการ 6. ประชาชนมความเขาใจทผด ยงคดวาเปนหนาทของเจาหนาทสาธารณสข และ อสม. เพยงฝายเดยวเทานนทตองควบคมปองกนโรคไขเลอดออก 7. การสงเสรมใหความร สขศกษา สอประชาสมพนธเพอสรางความตนตวเกยวกบโรคไขเลอดออกในพนท หางไกลเปนสงทจ าเปนและส าคญอยางมาก 8. การเรยนรวฒนธรรม ภาษาทองถน เปนสงทส าคญกอนการลงพนทควบคมโรค 9. การท าประชาคมหมบานเพอสรางความรวมมอในการควบคมโรคไขเลอดออก โดยระดมทมหนวยงานทกภาคสวนตงแตนายอ าเภอ นายก อบต. พบวาประชาชนจะใหความรวมมอเปนอยางดและประสบความส าเรจเปนอยางมาก 10. ในพนทมการโยกยาย สบเปลยนของเจาหนาทใหมเปนประจ าทกปท าใหขาดความตอเนองในการด าเนนงาน 11. เจาหนาทมภาระงานเปนจ านวนมาก เชน ตองจดกจกรรมคายยาเสพตด งานดานการรกษาพยาบาล เปนตน 12. ในชวงทมจ านวนผปวยอยในระดบทสง เปนชวงวนหยดราชการตดตอกนเปนระยะเวลานาน (ชวงสงกรานต) 13. อสม.ในพนทมความสามคคและเขมแขงมาก 14. การเตรยมแผนการรองรบกอนเกดการระบาดของโรคไขเลอดออกเปนสงจ าเปนและส าคญ 15. การสรางขวญก าลงใจและการ Motivation ทมงานกอนการลงพนทเปนสงทส าคญ